Төркия гимны

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="tt">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>ttwiki</dbname>
    <base>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Бәхәс</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кулланучы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кулланучы бәхәсе</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия бәхәсе</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл бәхәсе</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВики бәхәсе</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калып бәхәсе</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ярдәм</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ярдәм бәхәсе</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Төркем</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Төркем бәхәсе</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал бәхәсе</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Төркия гимны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2197</id>
    <revision>
      <id>3524862</id>
      <parentid>3505290</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:34:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Liren Ding</username>
        <id>26972</id>
      </contributor>
      <comment>/* Татарча версиясе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22271" xml:space="preserve">{{twinCYR|İstiklâl Marşı (LAT)}}
{{Гимн 
| исеме                    = İstiklâl Marşı
| транскрипциясе           = 
| татарча исеме            = Истикълал маршы
| рәсем                    = Atatürk schoolroom wall.jpg
| зурлыгы                  = 200px
| имза                     = 
| сүзләрнең авторы         = [[Мәхмүт Акиф Эрсой]]
| сүзләрнең язылу вакыты   = [[1921 ел]]
| композиторы              = [[Госман Зәки Үнгөр]]
| көйнең язылу вакыты      = [[1930 ел]]
| дәүләт                   = {{Байрак/Төркия}} [[Төркия]]
{{Байрак/Төньяк Кипр}} [[Төньяк Кипр]]
| билгеләнү вакыты         = [[1921 ел]]ның [[12 март]]ы
| кире кагу                =
| аудиофайлы               = Istiklal marsi 001-TSK.ogg
| тасвирламасы             = İstiklâl Marşı
| формат                   = ogg
}}
[[File:Ali Rifat Istiklal Marche.ogg|200px|noicon]]
«'''{{lang|tr|İstiklâl Marşı}}'''» (“Бәйсезлек маршы”) — [[Төркия]]нең милли гимны. [[Мәхмүт Акиф Эрсой]] тарафыннан [[1921 ел]]да язылган һәм [[1921 ел]]ның [[12 март]]ында рәсми рәвештә кабул ителгән. Сүзләр сайлаганда 724 шигырь карап чыкканнар. Гимнга үз көен 24 композитор тәкъдим иткән, ләкин шуларның икесе генә кулланылыш тапкан. Беренчесе — [[Әли Рифат Чагатай]]ның [[1924 ел]]да иҗат ителгән көе (моннан соңгы аудионы тыңла). Икенчесе — [[Госман Зәки Үнгөр]]неке, ул [[1930 ел]]дан башлап бүгенгегә кадәр кулланыла.&lt;ref&gt;[http://www.allaboutturkey.com/anthem.htm TURKISH NATIONAL ANTHEM] ''AllAboutTurkey.com''.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;info&quot;&gt;[http://www.nationalanthems.info/tr.htm Turkey] ''NationalAnthems.info''. Kendall, David (2013).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sabah&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;info&quot;/&gt;&lt;ref&gt;https://books.google.com/books?id=mQ2822RQ5UYC&amp;pg=PA201&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://books.google.com.sg/books?id=jfrWCQAAQBAJ&amp;pg=PA367&amp;redir_esc=y&lt;/ref&gt;

== Сүзләре ==
[[Госман империясе]]ндә рәсми язма тел гарәп әлифбаында госманлы төрекчә иде. «Истикълал Маршы» шулай ук [[Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте]]нең рәсми дәүләт гимны.
=== Төрекчә сүзләре ===
{|class=&quot;wikitable&quot;
!style=&quot;background-color:#D50000;color:white;&quot;|Османлы төрек телендә оригиналь
!style=&quot;background-color:#D50000;color:white;&quot;|Рәсми (заманча) төрекчә сүзләре
!style=&quot;background-color:#D50000;color:white;&quot;|Караманлы телендә
!style=&quot;background-color:#D50000;color:white;&quot;|Төрекчә кириллицасы
!style=&quot;background-color:#D50000;color:white;&quot;|Төрекчә гөрҗи әлифбасы
|-
|&lt;poem&gt;'''،قورقما سونمز بو شفقلرده یوزن آل سنجاق'''
'''،سونمه‌دن یوردمڭ اوستنده توتن اڭ صوڭ اوجاق'''
'''.اوبنم ملتمڭ ییلدیزیدر پارلایاجق'''
'''.اوبنمدر اوبنم ملتمڭدر آنجاق'''

'''،چاتما قربان اولایم چهره ڭی ای نازلی هلال'''
'''،قهرمان عرقمه بر گول نه بو شدت بو جلال'''
'''،سڭا الماز دوكولن قانلرمز صوڭره حلال'''
'''!حقیدر حقه طاپان ملتمڭ استقلال'''

،بن ازلدن بریدر حر یاشادم حر یاشارم
،هانگی چیلغین بڭا زنجیر اوره جقمش شاشارم
،كوكره مش سیل كبی‌یم بندمی چیگنر آشارم
.ییرتارم طاغلری انگینلره صیغمام طاشارم

،غربڭ آفاقنی صارمشسه چلیك زرهلی دیوار
،بنم ایمان طولی كوكوسم كبی سرحدم وار
،اولوسون قورقما نصل بویله بر ایمانی بوغار
.مدنیت دیدیگن تك دیشی قالمش جانوار

،آرقاداش يودمى آلچاقلری اوغراتما صاقین
،سپر ايت كوده ڭی دورسون بو حیاسزجه آقین
،طوغاجقدرسگا وعد ایتدیڭی كونلر حقڭ
.كیم بیلیر بلكی یارین بلكی یاریندنده یاقین

،باصدیغڭ یرلری طوپراق دییه رك گچمه طانی
،دوشون آلتنده كی بیڭلرجه كفنسز یاتانی
،سن شهید اوغلیسڭ اینجیتمه یازیقدر آتاڭی
.ویرمه دنیالری آلسه ڭده بو جنت وطنی

،كیم بو جنت وطنڭ اوغرینه اولمازكه فدا
،شهدا فیشقیراجق طوپراغی صیقسه ڭ شهدا
،جانی جانانی بوتون واریمی آلسین ده خدا
.ایتمه سین تك وطنمدن بنی دنیاده جدا

،روحمڭ سندن الهی شودر آنجاق املی
،دكمه سین معبدمڭ كوكسنه نامحرم الی
،بو اذان لر كه شهادتلری دینڭ اتملی
.ابدی یوردمڭ اوستنده بنم ایگلملی

،او زمان وجد ایله بیڭ سجده ایدر وارسه طاشم
،هرجریحه مدن الهی بوشانور قانلی یاشیم
،فیشقیریر روح مجرد گبی یردن نعشیم
.او زمان یوكسله رك عرشه ده گر بلكی باشم

،دالقالان سن ده شفقلر كبی ای شانلی هلال
،ولسون آرتق دكولن قانلرمڭ هپسی حلال
،ابديا سڭا یوق عرقمه یوق اضمحلال
،حقیدر حر یاشامش بایراغمڭ حریت
.حقیدر حقه طاپان ملتمڭ استقلال&lt;/poem&gt;
|&lt;poem&gt;'''Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak,'''
'''Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.'''
'''O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;'''
'''O benimdir, o benim milletimindir ancak.'''

'''Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!'''
'''Kahraman ırkıma bir gül; ne bu şiddet, bu celal?'''
'''Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal…'''
'''Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklal.'''

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım,
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım.
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım,
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
“Medeniyet” dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma sakın,
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.
Doğacaktır sana vadettiği günler Hakk’ın,
Kim bilir, belki yarın belki yarından da yakın.

Bastığın yerleri “toprak” diyerek geçme, tanı,
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır atanı,
Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Şüheda fışkıracak, toprağı sıksan şüheda.
Canı, cananı, bütün varımı alsın da Hüda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlahî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne namahrem eli.
Bu ezanlar, ki şehadetleri dinin temeli,
Ebedî, yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecdile bin secde eder, varsa taşım,
Her cerihamdan, İlahî, boşanıp kanlı yaşım,
Fışkırır ruhumücerret gibi yerden naaşım,
O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal!
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helal.
Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlal.
Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet;
Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklal.&lt;ref name=&quot;sabah&quot;&gt;[https://m.sabah.com.tr/gundem/2020/04/23/istiklal-marsinin-10-kitasi-m-akif-ersoy-istiklal-marsi-10-kitasi-sozleri/amp İstiklal Marşı’nın 10 kıtası ve sözleri burada! Mehmet Akif Ersoy’un yazdığı İstiklal Marşı on kıtası okunuşu] (2020-04-23). ''Sabah''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ataturk.de/ISTIKLAL%20MARSI.pdf  İSTİKLAL MARŞI] (PDF). ''ataturk.de''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yunus.hacettepe.edu.tr/~sadi/dizeler/istiklal-marsi.html İstiklal Marşı]. ''Hacettepe University''.&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;
|&lt;poem&gt;'''Κορκμα! Σο̇νμεζ π̇ου σ̇αφακλαρτ̇α γιο̇υζεν αλ σαντ̇ζακ,'''
'''Σο̇νμετ̇εν γιουρτ̇ουμουν ο̇υστο̇υντ̇ε το̇υτεν εν σον οτ̇ζακ.'''
'''Ο π̇ενιμ μιλλετιμιν γιηλτ̇ηζητ̇ηρ, παρλαγιατ̇ζακ;'''
'''Ο π̇ενιμτ̇ιρ, ο π̇ενιμ μιλλετιμιντ̇ιρ αντ̇ζακ.'''

'''Τζατμα, κουρπ̇αν ολαγιημ, τζεχρενι εϊ ναζλη χιλαλ!'''
'''Καχραμαν ηρκημα π̇ιρ γο̇υλ; νε π̇ου σ̇ιτ̇τ̇ετ, π̇ου τ̇ζελαλ?'''
'''Σανα ολμαζ τ̇ο̇κο̇υλεν κανλαρημηζ σονρα χελαλ…'''
'''Χακκητ̇ηρ, Χακκα ταπαν μιλλετιμιν ιστικλαλ.'''

Π̇εν εζελτ̇εν π̇εριτ̇ιρ χο̇υρ γιασ̇ατ̇ημ, χο̇υρ γιασ̇αρημ,
Χανγι τζηλγην π̇ανα ζιντ̇ζιρ βουρατ̇ζακμης̇̇? Σ̇ασ̇αρημ.
Κο̇υκρεμις̇ σελ γιπ̇ιγιμ, π̇εντ̇ιμι τζιγνερ,
ασ̇αρημ,
Γιηρταρημ τ̇αγλαρι, ενγινλερε σηγμαμ, τασ̇αρημ.

Γαρπ̇ην αφακηνη σαρμησ̇σα τζελικ ζηρχλη τ̇ουβαρ,
Π̇ενιμ ιμαν τ̇ολου γο̇γσο̇υμ γιπ̇ι σερχατ̇τ̇ημ βαρ.
Ουλουσουν, κορκμα! Νασηλ π̇ο̇ϊλε π̇ιρ ιμανη π̇ογλαρ,
“Μετ̇ενιγιετ” τ̇ετ̇ιγιν τεκ τ̇ισ̇ι καλμησ̇ τ̇ζαναβαρ?

Αρκαδας̇! Γιουρτ̇ουμα αντ̇ζακλαρη ουγρατμα σακην,
Σιπερ ετ γο̇βτ̇ενι, τ̇ουρσουν π̇ου χαγιασηζτ̇ζα ακην.
Τ̇ογατ̇ζακτηρ σανα βατ̇εττιγι γο̇υνλερ Χακκην,
Κιμ π̇ιλιρ, π̇ελκι γιαρην π̇ελκι γιαρηντ̇αν τ̇α γιακην.

Π̇αστηγην γιερλερι “τοπρακ” διγιερεκ γετζμε, τανη,
Τ̇ο̇υσ̇ουν αλτηντ̇ακι π̇ινλερτ̇ζε κεφενσιζ γιατανη.
Σεν σ̇εχιτ ογλουσουν, ιντ̇ζιτμε, γιαζηκτηρ ατανη,
Βερμε, τ̇ο̇υνιαλαρη αλσαν τ̇α π̇ου τ̇ζεννετ βατανη.

Κιμ π̇ου τ̇ζεννετ βατανην ουγρουνα ολμαζ κι φετ̇α?
Σ̇ο̇υχετ̇α φησ̇κηρατ̇ζακ τοπραγη σηκσαν σ̇ο̇υχετ̇α.
Τ̇ζανη, τ̇ζανανη, π̇ο̇υτο̇υν βαρημη αλσην τ̇α Χο̇υτ̇α,
Ετμεσιν τεκ βατανημτ̇αν π̇ενι τ̇ο̇υνιατ̇α τ̇ζο̇υτ̇α.

Ρουχουμουν σεντ̇εν Ιλαχι, σ̇ουτ̇ουρ αντ̇ζακ εμελι:
Τ̇εγμεσιν μαπ̇ετ̇ιμιν γο̇γσο̇υνε ναμαχρεμ ελι.
Π̇ου εζανλαρ, κι σ̇εχατ̇ετλερι τ̇ινιν τεμελι,
Επ̇ετ̇ι, γιουρτ̇ουμουν ο̇υστο̇υντ̇ε π̇ενιμ ινλεμελι.

Ο ζαμαν βετ̇ζτ̇ιλε π̇ιν σετ̇ζτ̇ε ετ̇ερ, βαρσα τασ̇ημ,
Χερ τ̇ζεριχαμτ̇αν, Ιλαχι, π̇οσ̇ανηπ κανλη γιασ̇ημ,
Φησ̇κηρληρ ρουχουμο̇υτ̇ζερρετ γιπ̇ι γιερτ̇εν ναασ̇ην,
Ο ζαμαν γιο̇υκσελερεκ αρσ̇α τ̇εγερ π̇ελκι π̇ασ̇ημ.

Τ̇αλγαλαν σεν τ̇ε σ̇αφακλαρ γιπ̇ι εϊ σ̇ανλη χιλαλ!
Ολσουν αρτηκ τ̇ο̇κο̇υλεν κανλαρημην χεπσι χελαλ.
Επ̇ετ̇ιγιεν σανα γιοκ, ηρκημα γιοκ ιζμιχλαλ.
Χακκητ̇ηρ, χο̇υρ γιασ̇αμης̇ π̇αϊραγημην χο̇υρριγιετ;
Χακκητ̇ηρ, Χακκα ταπαν μιλλετιμιν ιστικλαλ.&lt;/poem&gt;
|&lt;poem&gt;'''Коркма! Сөнмез бу шафакларда јүзен ал санџак,'''
'''Сөнмеден јурдумун үстүнде түтен ен сон оџак.'''
'''О беним миллетимин јылдызыдыр, парлајаџак;'''
'''О бенимдир, о беним миллетиминдир анџак.'''

'''Чатма, курбан олајым, чехрени еј назлы хилал!'''
'''Кахраман ыркыма бир гүл; не бу шиддет, бу џелал?'''
'''Сана олмаз дөкүлен канларымыз сонра хелал…'''
'''Хаккыдыр, Хакка тапан миллетимин истиклал.'''

Бен езелден беридир хүр јашадым, хүр јашарым,
Ханги чылгын бана зинџир вураџакмыш? Шашарым.
Күкремиш сел гибијим, бендими чиғнер, ашарым,
Јыртарым дағлары, енгинлере сығмам, ташарым.

Гарбын афакыны сармышса челик зырхлы дувар,
Беним иман долу гөғсүм гиби серхаддым вар.
Улусун, коркма! Насыл бөјле бир иманы боғлар,
“Меденијет” дедиғин тек диши калмыш џанавар?

Аркадаш! Јурдума алџаклары уғратма сакын,
Сипер ет гөвдени, дурсун бу хајасызџа акын.
Доғаџактыр сана вадеттиғи гүнлер Хаккын,
Ким билир, белки јарын белки јарындан да јакын.

Бастығын јерлери “топрак” дијерек гечме, таны,
Дүшүн алтындаки бинлерџе кефенсиз јатаны.
Сен шехит оғлусун, инџитме, јазыктыр атаны,
Верме, дүнјалары алсан да бу џеннет ватаны.

Ким бу џеннет ватанын уғруна олмаз ки феда?
Шүхеда фышкыраџак топрағы сыксан шүхеда.
Џаны, џананы, бүтүн варымы алсын да Хүда,
Етмесин тек ватанымдан бени дүнјада џүда.

Рухумун сенден Илахи, шудур анџак емели:
Деғмесин мабедимин гөғсүне намахрем ели.
Бу езанлар, ки шехадетлери динин темели,
Ебеди, јурдумун үстүнде беним инлемели.

О заман веџдиле бин сеџде едер, варса ташым,
Хер џерихамдан, Илахи, бошанып канлы јашым,
Фышкырыр рухумүџеррет гиби јерден наашым,
О заман јүкселерек арша деғер белки башым.

Далгалан сен де шафаклар гиби еј шанлы хилал!
Олсун артык дөкүлен канларымын хепси хелал.
Ебедијен сана јок, ыркыма јок измихлал.
Хаккыдыр, хүр јашамыш бајрағымын хүрријет;
Хаккыдыр, Хакка тапан миллетимин истиклал.&lt;/poem&gt;
|&lt;poem&gt;'''ქორქმა! სო̈ნმეზ ბუ შაჶაქლარდა ჲუ̈ზენ ალ სანჯაქ,'''
'''სო̈ნმედენ ჲურდუმუნ უ̈სთუ̈ნდე თუ̈თენ ენ სონ ოჯაქ.'''
'''ო ბენიმ მილლეთიმინ ჲჷლდჷზჷდჷრ, ფარლაჲაჯაქ;'''
'''ო ბენიმდირ, ო ბენიმ მილლეთიმინდირ ანჯაქ.'''

'''ჩათმა, ქურბან ოლაჲჷმ, ჩეჰრენი ჱ ნაზლჷ ჰილალ!'''
'''ქაჰრამან ჷრქჷმა ბირ გუ̈ლ; ნე ბუ შიდდეთ, ბუ ჯელალ?'''
'''სანა ოლმაზ დო̈ქუ̈ლენ ქანლარჷმჷზ სონრა ჰელალ…'''
'''ჰაქქჷდჷრ, ჰაქქა თაფან მილლეთიმინ ისთიქლალ.'''

ბენ ეზელდენ ბერიდირ ჰუ̈რ ჲაშადჷმ, ჰუ̈რ ჲაშარჷმ,
ჰანგი ჩჷლგჷნ ბანა ზინჯირ ვურაჯაქმჷშ? შაშარჷმ.
ქუ̈ქრემიშ სელ გიბიჲიმ, ბენდიმი ჩიღნერ, აშარჷმ,
ჲჷრთარჷმ დაღლარჷ, ენგინლერე სჷღმამ, თაშარჷმ.

გარბჷნ აჶაქჷნჷ სარმჷშსა ჩელიქ ზჷრჰლჷ დუვარ,
ბენიმ იმან დოლუ გო̈ღსუ̈მ გიბი სერჰადდიმ ვარ.
ულუსუნ, ქორქმა! ნასჷლ ბო̈ჲლე ბირ იმანჷ ბოღარ,
&quot;მედენიჲეთ&quot; დედიღინ თექ დიში ქალმჷშ ჯანავარ?

არქადაშ! ჲურდუმა ალჩაქლარჷ უღრათმა საქჷნ,
სიფერ ეთ გო̈ვდენი, დურსუნ ბუ ჰაჲასჷზჯა აქჷნ.
დოღაჯაქთჷრ სანა ვადეთთიღი გუ̈ნლერ ჰაქქჷნ,
ქინ ბილირ, ბელქი ჲარჷნ ბელქი ჲარჷნდან და ჲაქჷნ.

ბასთჷღჷნ ჲერლერი &quot;თოფრაქ&quot; დიჲერექ გეჩმე, თანჷ,
დუ̈შუ̈ნ ალთჷნდაქი ბინლერჯე ქეჶენსიზ ჲათანჷ.
სენ შეჰით ოღლუსუნ, ინჯითმე, ჲაზჷქთჷრ ათანჷ,
ვერმე, დუ̈ნჲალარჷ ალსან და ბუ ჯენნეთ ვათანჷ.

ქინ ბუ ჯენნეთ ვათანჷნ უღრუნა ოლმაზ ქი ჶედა?
შუ̈ჰედა ჶჷშქჷრაჯაქ, თოფრაღჷ სჷქსან შუ̈ჰედა.
ჯანჷ, ჯანანჷ, ბუ̈თუ̈ნ ვარჷმჷ ალსჷნ და ჰუ̈და,
ეთმესინ თექ ვათანჷმდან ბენი დუ̈ნჲადა ჯუ̈და.

რუჰუმუნ სენდენ ილაჰი, შუდურ ანჯაქ ემელი:
დეღმესინ მაბედიმინ გო̈ღსუ̈ნე ნამაჰრემ ელი.
ბუ ეზანლარ, ქი შეჰადეთლერი დინინ თემელი,
ებედი, ჲურდუმუნ უ̈სთუ̈ნდე ბენიმ ინლემელი.

ო ზამან ვეჯდილე ბინ სეჯდე ედერ, ვარსა თაშჷმ,
ჰერ ჯერიჰამდან, ილაჰი, ბოშანჷფ ქანლჷ ჲაშჷმ,
ჶჷშქჷრჷრ რუჰუმუ̈ჯერრეთ გიბი ჲერდენ ნააშჷმ,
ო ზამან ჲუ̈ქსელერექ არშა დეღერ ბელქი ბაშჷმ.

დალგალან სენ დე შაჶაქლარ გიბი ჱ შანლჷ ჰილალ!
ოლსუნ ართჷქ დო̈ქუ̈ლენ ქანლარჷმჷნ ჰეფსი ჰელალ.
ებედიჲენ სანა ჲოქ, ჷრქჷმა ჲოქ იზმიჰლალ.
ჰაქქჷდჷრ, ჰუ̈რ ჲაშამჷშ ბაჲრაღჷმჷნ ჰუ̈რრიჲეთ;
ჰაქქჷდჷრ, ჰაქქა თაფან მილლეთიმინ ისთიქლალ.&lt;/poem&gt;
|}

=== Татарча версиясе ===
'''''Рәсми башкарыла торган беренче куплет:'''''
:Курыкма, сүнмәс бу шәфәкъ нурларында ал байрак,
:Исән-имин илем өстендә янган иң соңгы учак,
:Ул минем милләтемнең йолдызыдыр — балкыячак,
:Ул минем милләтемә, милләтемә анчак.

:Чытма йөзеңне, зинһар өчен, әй, назлы һилал,
:Каһарман халкыма гөл сыман бу шиддәт һәм бу җәләл.
:Юкса, синең өчен түккән каныбыз булмас хәләл;
:Хактыр, Хакка табынган милләтемә истикълал!

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.ptr.co.nz/turkey/audio/turkey_national_anthem.mid Көй: MIDI birem]
* [http://www.ptr.co.nz/realaudio/turkish_anthem.ram Көй: Real Audio File]
* [https://web.archive.org/web/20030403124018/http://www.fezakoleji.com/istiklalmarsi.doc İSTİKLÂL MARŞIMIZ]
* [http://www.tbmm.gov.tr/tarihce/istiklalmarsi_ilk.htm Türkiye Büyük Milli Meclisi] (Төркиянең Бөек Милли Ассамблеясе)

[[Төркем:Төркия мәдәнияте]]
[[Төркем:Илләр буенча гимннар]]
[[Төркем:Төркия]]</text>
      <sha1>8winafkup6rdwqlteaickuvs4mbvk09</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8287</id>
    <revision>
      <id>3524920</id>
      <parentid>3439326</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:14:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1675" xml:space="preserve">{{TwinLAT|Иттифак фиркасе}}
{{УК}}
'''Tatar Milli Bäysezlek Partiäse ''İttifaq''''', [[1990]]. yılnıñ Äprilendä [[Qazan]]da oyışa. Programması [[Tatar xalqı|Tatar milläten]] saqlap qalu, [[Tatarstan]]nıñ häm Tatar xalqınıñ möstäqillege buldıru öçen köräşü, uqu-uqıtu eşen milli teldä oyıştıruğa ireşü, respublikadan çittä yäşäwçe Tatar xalqınıñ milli xoquqların yaqlaw, här ölkädä milli kadrlar üseşen tä'min itü, [[İslam]] dine tärtiplären xalıq añına señderü h.b. Üzäk oyışmaları: İdarä, Üzäk başqarma şura. Räise: [[Fäwziä Bäyräm]]. Bülekläre [[Mäskäw]]dä, [[Çallı]]da, [[Alabuğa]]da h.b. şähärlärdä. Matbuğat organı - ''Altın Urda'' gäcite ([[1993]]-[[1998]]).

[[File:Flag of the Party &quot;Ittifak&quot;.jpg|thumb|Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]

== Tarix ==
İttifaq partiäse [[1906]] yılnıñ [[13 ğinwar|13]]–[[23 ğinwar]]larında uzğan [[Räsäy Möselmannar Qorıltayı|Räsäy Möselmannarınıñ 2. qorıltayında]] ''[[İttifaq âl-Möslimin]]'' nigeznämäsen qabul itüennän barlıqqa kilä, ber yulı üzäk räislege saylana, 16 cirle bülek oyıştırıla.

[[1990]] yılda [[Fäwziä Bäyräm]] qatnaşuı belän İttifaq patiäse yañadan barlıqqa kilä, ul şul çorda [[Tatarstan]]nıñ [[SBKF|kommunist]] bulmağan berençe partiä ide.

{{töpçek}}
== Monı da qara ==
* [[Fäwziä Bäyräm]]
* [[Altın Urda gäcite]]
* [[Tatarstan säyäsäte]]

[[Төркем:Татарстан тарихы]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>osdrkasm219uoyd2898jqwh1s7bg8ol</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524944</id>
      <parentid>3524920</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Frhdkazan|Frhdkazan]] үзгәртүләре ([[User talk:Frhdkazan|бәхәс]])  [[User:Аә|Аә]] юрамасына кадәр кире кайтарылды</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1537" xml:space="preserve">{{TwinLAT|Иттифак фиркасе}}
'''Tatar Milli Bäysezlek Partiäse ''İttifaq''''', [[1990]]. yılnıñ Äprilendä [[Qazan]]da oyışa. Programması [[Tatar xalqı|Tatar milläten]] saqlap qalu, [[Tatarstan]]nıñ häm Tatar xalqınıñ möstäqillege buldıru öçen köräşü, uqu-uqıtu eşen milli teldä oyıştıruğa ireşü, respublikadan çittä yäşäwçe Tatar xalqınıñ milli xoquqların yaqlaw, här ölkädä milli kadrlar üseşen tä'min itü, [[İslam]] dine tärtiplären xalıq añına señderü h.b. Üzäk oyışmaları: İdarä, Üzäk başqarma şura. Räise: [[Fäwziä Bäyräm]]. Bülekläre [[Mäskäw]]dä, [[Çallı]]da, [[Alabuğa]]da h.b. şähärlärdä. Matbuğat organı - ''Altın Urda'' gäcite ([[1993]]-[[1998]]).

[[File:Flag of the Party &quot;Ittifak&quot;.jpg|thumb|Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]

== Tarix ==
İttifaq partiäse [[1906]] yılnıñ [[13 ğinwar|13]]–[[23 ğinwar]]larında uzğan [[Räsäy Möselmannar Qorıltayı|Räsäy Möselmannarınıñ 2. qorıltayında]] ''[[İttifaq âl-Möslimin]]'' nigeznämäsen qabul itüennän barlıqqa kilä, ber yulı üzäk räislege saylana, 16 cirle bülek oyıştırıla.

[[1990]] yılda [[Fäwziä Bäyräm]] qatnaşuı belän İttifaq patiäse yañadan barlıqqa kilä, ul şul çorda [[Tatarstan]]nıñ [[SBKF|kommunist]] bulmağan berençe partiä ide.

{{töpçek}}
== Monı da qara ==
* [[Fäwziä Bäyräm]]
* [[Altın Urda gäcite]]
* [[Tatarstan säyäsäte]]

[[Төркем:Татарстан тарихы]]</text>
      <sha1>quzm3ewc6urswgyj7uglgkc6jwtysqf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>İttifaq âl-Möslimin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10038</id>
    <revision>
      <id>3524919</id>
      <parentid>2874042</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2009" xml:space="preserve">{{Мәгънәләр|Иттифак (мәгънәләр)}}
{{УК}}'''İttifaq âl-Möslimin''' (''[[Möselman]]nar berlege''), [[Räsäy İmperiäse]] Möselmannarınıñ liberal-demokratik yünäleşle säyäsi partiäse. [[1906]]. yılda Berençe [[Räsäy Möselmannar Qorıltayı|Bötenräsäy möselmannar qorıltayı]] qararı belän oyıştırıla. Programması: konstitusion parlament monarxiäse, demokratik ireklärne tanu, däwlät fondındağı cirlär belän [[alpawıt]]lardan mäcbüri sattırılğan cirlärne krästiännärgä bülep birü, barlıq din häm millätlärneñ däwlät aldında tigez xoxuqlılığı öçen köräşü, [[mäçet]]-mädräsä mölkätlären Möselmannarğa qaytarıp birüne taläp itü h.b.

Oyıştıruçıları: [[Äbüsöğüd Äxtäm|Ä. Äxtämev]], [[Yosıf Aqçura|Y. Aqçura]], S. Alkin, [[İsmäğil Gasprinski]], R. İbrahimov, [[Ğälimärdan Topçıbaşev|Ğ. Tupçıbaşev]], [[Sälimğäräy Canturin|S. Canturin]], [[Ähmäthadi Maqsudi|Ä. Maqsudi]] h.b. Daimi eşläwçe Üzäk Komität häm Üzäk Büro saylana. Däwlät Dumalarında oyışqan Möselmannar fraksiäse eşenä yoğıntısı zur bula.

Firqä äğzaları Dumada Möselmannar mädäniäte häm mäğärife üseşenä tä'sire bulırday qanunnar täqdim itälär. Räsäy säyäsi oyışmaları arasında İttifaq âl-Möslimin [[Kadet]]larğa yaqın mönäsäbättä tora. [[1908]]. yılda partiä tarqaluın beldersä dä, urındağı (mäs., [[Qazan]]dağı) büleklär eşçänleklären tuqtamílar.

Qazanda basılğan ''Äxbär'', ''[[Qazan möxbire]]'' gäzetläre İttifaq âl-Möslimin yoğıntısında bula.

[[1906]]-[[1907]]. yıllarda firqäneñ 3 qorıltayı uzdırıla.

== Şulay uq qarağız ==
* [[Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]
[[Төркем:Татарстан тарихы]]
[[Төркем:Русия тарихы]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>f2x4ydf30yz2uf9f5xacw899hffehup</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524978</id>
      <parentid>3524919</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:17:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Şulay uq qarağız */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2093" xml:space="preserve">{{Мәгънәләр|Иттифак (мәгънәләр)}}
{{УК}}'''İttifaq âl-Möslimin''' (''[[Möselman]]nar berlege''), [[Räsäy İmperiäse]] Möselmannarınıñ liberal-demokratik yünäleşle säyäsi partiäse. [[1906]]. yılda Berençe [[Räsäy Möselmannar Qorıltayı|Bötenräsäy möselmannar qorıltayı]] qararı belän oyıştırıla. Programması: konstitusion parlament monarxiäse, demokratik ireklärne tanu, däwlät fondındağı cirlär belän [[alpawıt]]lardan mäcbüri sattırılğan cirlärne krästiännärgä bülep birü, barlıq din häm millätlärneñ däwlät aldında tigez xoxuqlılığı öçen köräşü, [[mäçet]]-mädräsä mölkätlären Möselmannarğa qaytarıp birüne taläp itü h.b.

Oyıştıruçıları: [[Äbüsöğüd Äxtäm|Ä. Äxtämev]], [[Yosıf Aqçura|Y. Aqçura]], S. Alkin, [[İsmäğil Gasprinski]], R. İbrahimov, [[Ğälimärdan Topçıbaşev|Ğ. Tupçıbaşev]], [[Sälimğäräy Canturin|S. Canturin]], [[Ähmäthadi Maqsudi|Ä. Maqsudi]] h.b. Daimi eşläwçe Üzäk Komität häm Üzäk Büro saylana. Däwlät Dumalarında oyışqan Möselmannar fraksiäse eşenä yoğıntısı zur bula.

Firqä äğzaları Dumada Möselmannar mädäniäte häm mäğärife üseşenä tä'sire bulırday qanunnar täqdim itälär. Räsäy säyäsi oyışmaları arasında İttifaq âl-Möslimin [[Kadet]]larğa yaqın mönäsäbättä tora. [[1908]]. yılda partiä tarqaluın beldersä dä, urındağı (mäs., [[Qazan]]dağı) büleklär eşçänleklären tuqtamílar.

Qazanda basılğan ''Äxbär'', ''[[Qazan möxbire]]'' gäzetläre İttifaq âl-Möslimin yoğıntısında bula.

[[1906]]-[[1907]]. yıllarda firqäneñ 3 qorıltayı uzdırıla.

== Şulay uq qarağız ==
* [[Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}

[[Төркем:Татарстан тарихы]]
[[Төркем:Русия тарихы]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>faylhdzf3ty2d9jr3xnsom6ub3yt6ze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bötentatar İctimaği Üzäge</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10265</id>
    <revision>
      <id>3524950</id>
      <parentid>3501299</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:54:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>== Monı da qarağız == * [[Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]] * [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты|«Altın Urda» Tatar Patriotik Frontı]]{{УК}}{{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4450" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Bötentatar İctimaği Üzäge''' ('''BTİÜ''') — [[Tatarlar|Tatar]] [[millätçelek|milli]] ictimaği-säyäsi oyışma.

== Tarix ==
Berençe oyıştıru qorıltayı [[1989]] yılnıñ fevrälendä [[Qazan]]da uzdırıla. Başta ''Tatar İctimaği Üzäge'' digän isem birelä. İkençe  qorıltayda ([[1991]] yıl, fevral) cämğiätneñ programması häm nizamnamäse qabul itelä, 35 keşelek prezideumı saylana, iseme ''Bötensoyuz Tatar İctimaği Üzäge'' dip üzgärtelä. [[1992]] yıldan xäzerge isemendä. BTİÜne oyıştıruda başlap yörüçelär: [[Marat Mölekev|M. Mölekev]], İ Ämixanov, [[Fäwziä Bäyräm]]eva, [[Zäki Zäynulin|Z. Zäynulin]], R. Safin, [[Fändäs Safiullin|F. Safiullin]] h.b.

== Maqsat-programması ==

* Tatarlarnıñ däwlätçelegen torğızu;
* [[Räsäy Federatsiäse]] häm başqa däwlätlär belän tiñ, tigez däwlätara mönäsäbätlär urnaştıru;
* Milli mädäniätneñ, telneñ üseşenä ireşü,
* [[Tatar tele]]n çın däwlät tele itü,
* [[İslam]] dine eşçänlegen yañartıp cibärü, 
* Başqa töbäklärdä yäşäwçe Tatarlarnıñ milli-mädäni häm üzbilgelänü xoquqların ğämälgä aşıruda yärdän iteşü h.b.

''Taşqın'', ''Millät'' häm ''İzvestiya TOTs'' (''TİÜ xäbärläre''; [[Urısça]]: ''[[Известия ТОЦ (гәҗит)|Известия ТОЦ]]'') gäzetläre näşer itelä. 

== Citäkçe organnarı ==

* Qorıltay;
* Ğäli Mäcles (qorıltaylar arasında);
* Prezidium (daimi eşli);
* Prezidium räise (almaşlap). 

== Qorıltayları ==
1.se 1989-da, 2.se 1991-dä, 3.se häm 4.se 1993-tä, 5.se 1996-da, 6.sı 1999-da, 7.se 2002-da uzdırıla.&lt;ref&gt;[[Tatar Ensiklopediä Süzlege]], Qazan, 2003&lt;/ref&gt;

Berniqädär mäğlümätlärgä qarağanda, BTİÜdä suğışçan qanatı bar; [[1990-yıllar]]da [[İçkeriä]] yawbaşları belän elemtä totqanı uylanıla.&lt;ref&gt;{{ru icon}} [http://www.worldwarfour.org/show_2.shtml?id=188 4. Bötendönya Suğışı säxifäsendä]&lt;/ref&gt;
== Eşçänlegen tuktatu ==
[[2021 ел|2021 yılnıñ]] 15 ğinwarında Tatarstan prokuraturası TİÜne ekstremistik oyışma dip tanunı sorap, Tatarstan Yuğarı mäxkämäsenä möräcäğät itä. 24 fevral'dä mäxkämädä eş qarala başladı.&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31120279.html Yuğarı mäxkämä TİÜ eşen qarıy: lingvistik ekspertizağf tänäfes] Azatlıq radiosı. 25.02.2021&lt;/ref&gt;

[[Русия Федерациясе юстиция министрлыгы|Rusiä justiziä ministrlığı]] «extremist eşçänlek alıp baru belän bäyle räweştä» Bötentatar İctimaği Üzägeneñ eşçänlegen tuktatkan&lt;ref&gt;{{Citation |title=Перечень общественных и религиозных объединений, деятельность которых приостановлена в связи с осуществлением ими экстремистской деятельности |url=https://minjust.gov.ru/ru/pages/perechen-obshestvennyh-i-religioznyh-obedinenij-deyatelnost-kotoryh-priostanovlena-v-svyazi-s-osushestvleniem-imi-ekstremistskoj-deyatelnosti/ |access-date=2021-10-30 |archive-date=2021-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211030193342/https://minjust.gov.ru/ru/pages/perechen-obshestvennyh-i-religioznyh-obedinenij-deyatelnost-kotoryh-priostanovlena-v-svyazi-s-osushestvleniem-imi-ekstremistskoj-deyatelnosti/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;  &lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31533862.html Русия юстиция министрлыгы Татар иҗтимагый үзәге эшчәнлеген туктатты.] [[Азатлык радиосы|Azatlıq radiosı]], 8.10.2021&lt;/ref&gt;.

== Tatar ictimaği üzäge räisläre ==
* [[Марат Мөлеков|Marat Mölekov]]
* [[Зиннур Әһлиуллин|Zinner Ähliullin]]
* [[Илдүс Әмирханов|Ildus Ämirxanov]]
* [[Рәшит Ягъфәров|Räşit Yäğfärov]]
* [[Фәрит Зәкиев (сәясәтче)|Firıt Zäkiev]]

== Monı da qarağız ==
* [[Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты|«Altın Urda» Tatar Patriotik Frontı]]

== Çığanaqlar ==
&lt;references/&gt;

[[Төркем:Татарстан дәүләтчелеге]]
[[Төркем:Сәяси оешмалар]]
[[Төркем:Дәүләтнеке булмаган оешмалар]]
[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]</text>
      <sha1>bgnipcu2tep0xwpmk45x2kuq614jv30</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Француз теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12751</id>
    <revision>
      <id>3524870</id>
      <parentid>3524722</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Халык латин теле үсеше */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33986" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән. Фрацуз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg), шул документта халык латин теленең нык үзгәрелүе, яңа бер теленең пәйда булуы күрсәтелә.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>dkgndflwjkbb7qt3dffifq4n1ce4cwz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524879</id>
      <parentid>3524870</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T19:13:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34013" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>ej79i7hn6e48db8jc9i7dylaj7d8g0a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524884</id>
      <parentid>3524879</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:09:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34531" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар үзгәрелә барган.

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>n9hm929h7yd4thib6g9p0kpouatw0lx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524885</id>
      <parentid>3524884</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:29:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34921" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!XII гасыр
!XVIII гасыр
|-
|aɪ̯
|ɛ
|-
|eu̯, u̯e
|ø
|-
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|we
|-
|ɪ̯eu̯
|jø
|-
|ou̯
|u
|-
|yɪ̯
|ɥi
|-
|u̯eu̯
|ø
|-
|e̯au̯ &gt; e̯o
|o
|-
|ɪ̯e
|je/e
|-
|au̯
|o
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>3hompqvzvq0asl36kb3xyd9cl5zkh7r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524886</id>
      <parentid>3524885</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35071" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!XII гасыр
!XVIII гасыр
|- align=&quot;center&quot;
|aɪ̯
|ɛ
|- align=&quot;center&quot;
|eu̯, u̯e
|ø
|- align=&quot;center&quot;
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|we
|- align=&quot;center&quot;
|ɪ̯eu̯
|jø
|- align=&quot;center&quot;
|ou̯
|u
|- align=&quot;center&quot;
|yɪ̯
|ɥi
|- align=&quot;center&quot;
|u̯eu̯
|ø
|- align=&quot;center&quot;
|e̯au̯ &gt; e̯o
|o
|- align=&quot;center&quot;
|ɪ̯e
|je/e
|- align=&quot;center&quot;
|au̯
|o
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>e4x1dlf2g6xkpxdk3pwvnawnot8qcrn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524887</id>
      <parentid>3524886</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35092" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!XII гасыр
!XVIII гасыр
|- align=&quot;center&quot;
|aɪ̯
|ɛ
|- align=&quot;center&quot;
|eu̯, u̯e
| rowspan=&quot;2&quot; |ø
|- align=&quot;center&quot;
|u̯eu̯
|- align=&quot;center&quot;
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|we
|- align=&quot;center&quot;
|ɪ̯eu̯
|jø
|- align=&quot;center&quot;
|ou̯
|u
|- align=&quot;center&quot;
|yɪ̯
|ɥi
|- align=&quot;center&quot;
|e̯au̯ &gt; e̯o
| rowspan=&quot;2&quot; |o
|- align=&quot;center&quot;
|au̯
|- align=&quot;center&quot;
|ɪ̯e
|je/e
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>jn12xzwjwzytqehn1fjn6sbqvw3zh3h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524982</id>
      <parentid>3524887</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:23:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34930" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|- align=&quot;center&quot;
!XVIII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>2c53vksc2cmhmifamwkbp1btqod2wtr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524983</id>
      <parentid>3524982</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:24:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34948" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|- align=&quot;center&quot;
|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|- align=&quot;center&quot;
!XVIII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>51bui9vumst8z46ltmr3ip7n8r07siy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525008</id>
      <parentid>3524983</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:58:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35090" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>skfnxeeoyugdams83b5kx79wr2uzwkx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525009</id>
      <parentid>3525008</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Актубу|Актубу]] ([[User talk:Актубу|бәхәс]]) кулланучысының 3525008 төзәтмәсе кире кагылды</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34948" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;
|- align=&quot;center&quot;
|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|- align=&quot;center&quot;
!XVIII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>51bui9vumst8z46ltmr3ip7n8r07siy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525010</id>
      <parentid>3525009</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:59:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Актубу|Актубу]] ([[User talk:Актубу|бәхәс]]) кулланучысының 3525009 төзәтмәсе кире кагылды</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35090" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>skfnxeeoyugdams83b5kx79wr2uzwkx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525011</id>
      <parentid>3525010</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:02:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35036" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[X гасыр]]да сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>rqmzf7dwsb5rgktu7w4djlcxz1j3ph0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525012</id>
      <parentid>3525011</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:07:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Иске француз теле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35178" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]&lt;nowiki/&gt;лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[IX гасыр|IX]]—[[X гасыр|X гасырлар]]да /m/ һәм /n/ алдындагы сузыклар [[назализация]]&lt;nowiki/&gt;ләнгән, сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>lnapdrohpe6kl2zgen69cysykm7zver</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525013</id>
      <parentid>3525012</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:09:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35160" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм империянең башка төбекләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[IX гасыр|IX]]—[[X гасыр|X гасырлар]]да /m/ һәм /n/ алдындагы сузыклар [[назализация]]ләнгән, сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>h8o3gmgn8a2otel1zdgovkqq0vt9mf4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525014</id>
      <parentid>3525013</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:16:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халык латин теле үсеше */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35218" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм [[Рим империясе|империянең]] башка өлкәләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә [[Лингва-франка|төп теле]] урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]] барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.
===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[IX гасыр|IX]]—[[X гасыр|X гасырлар]]да /m/ һәм /n/ алдындагы сузыклар [[назализация]]ләнгән, сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>h6k96odxafn19zlvg3197q432akj4pz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525017</id>
      <parentid>3525014</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:48:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Халык латин теле үсеше */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35220" xml:space="preserve">{{тел|исем=Француз теле|үзисем=français
|төс=&lt;nowiki&gt;#ccff99&lt;/nowiki&gt;
|илләр=[[Франция]], [[Канада]], [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Лөбнан]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Монако]], [[Марокко]], [[Алжир]], [[Тунис]] һәм [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге|күп башка илләрдә]].
|төбәкләр=бөтен дөнья
|сөйләшүче=270 миллион
|дәрәҗә=10
|классификация=[[Һинд-Аурупа телләре]]
* [[Роман телләре]]
** [[Галл-роман телләре]]
*** '''Французча'''
|рәсми тел= 29 дәүләттә, шул исәптә [[Франция]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Швейцария]].
|идарә=
|iso1=fr|iso2=fre (B); fra (T)
|iso3=fra
|sil=FRA
}}
'''Француз теле''' яки франсуз теле ''(le français, la langue française)'' – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, [[Бельгия]], [[Швейцария]], [[Канада]] дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле [[Африка]]ның күп илләрендә, [[Кариб утраулары]]нда ([[Һаити]] һ.б.), [[Француз Гвианасы]]нда рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык [[латин теле]]ннән килеп чыккан  һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

[[БМО]]ның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, [[Африка Берлеге]]нең һәм [[Аурупа Берлеге]]нең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

[[File:Map-Francophone World.svg|right|thumb]]
[[Франкофония]] оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

[[Альянс Франсез]] оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:&lt;br/&gt;

• [[Африка]]: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Төньяк Америка]]: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;&lt;br/&gt;

• [[Латин Америкасы]], Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Азия]], [[Океания]]: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;&lt;br/&gt;

• [[Аурупа]]: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.&lt;br/&gt;

[[1960]]-[[1970]] елларга кадәр [[Себер]]дә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар  махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән:  ''maison'' - мезо'''ң''' (йорт), ''rue'' - р'''ү''' (урам), ''coeur'' - к'''ө'''р  (йөрәк), ''la situation'' - л'''ә''' сит'''үә'''сьо'''ң''' (хәл).&lt;br/&gt;
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.
==Тарих==
===Халык латин теле үсеше===
Иң әүвәл [[Рим империясе|Рим]] гаскәрләре [[Галлия]] (бүгенге [[Франция]]) территориясендә [[154 ел (б. э. к.)|б.э.к. 154 ел]]да килеп, [[51 ел (б. э. к.)|б.э.к. 51 ел]]да аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, [[галлар]] һәм [[Рим империясе|империянең]] башка өлкәләреннән китерелгән [[кол]]лардан торган җәмгыятьтә [[Лингва-франка|төп теле]] урынын [[латин теле]] алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре [[VI гасыр]]га кадәр яшәгән. Француз теле [[халык латин теле]]нә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына [[классик латин теле]] һәм [[кельт телләре]] йогынты ясый торган иде. [[V гасыр]]да [[Көнбатыш Рим империясе]] җимерелү һәм [[Урта гасырлар]] башлану белән [[классик латин теле]]нең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле [[диалект]]лары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, [[II гасыр|II]]—[[III гасыр|III гасырл]]арда сүз башында торган [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sk/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/sp/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/st/]] тезмәләрендә [[протеза|протетик сузык]], барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere &gt; escrivere (фр. écrire); spatha &gt; espa(t)a (фр. éрéе); stabulum &gt; establu (фр. étable). [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы [[Халыкара фонетика әлифбасы|/m/]] да юк ителгән: portam &gt; porta.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сузыклар үзгәрелүе
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Классик латин теле сузыклары
!Латин язуы
|ă
|ā
|ĕ
|ē
|ĭ
|ī
|ŏ
|ō
|ŭ
|ū
|æ
|œ
|au
|- align=&quot;center&quot;
![[Халыкара фонетика әлифбасы|ХФӘ]]
|a
|aː
|e
|eː
|i
|iː
|o
|oː
|u
|uː
|ae̯
|oe̯
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)
| colspan=&quot;2&quot; |a
|ɛ
| colspan=&quot;2&quot; |e
|i
|ɔ
| colspan=&quot;2&quot; |o
|u
|ɛ
|e
|}
[[486 ел]]да [[франклар]] нәселләренең берсенең короле [[Хлодвиг]] Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә [[мәҗүсилек|мәҗүси]] франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм [[христианлык|христиан дине]]н кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта [[борыңгы франк теле]] аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан [[Халыкара фонетика әлифбасы|/h/]] авазы яңадан барлыкка килә. [[V гасыр|V]]—[[VIII гасыр]]&lt;nowiki/&gt;ларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!
! colspan=&quot;7&quot; |Басымлы ачык иҗекләрдә
! colspan=&quot;2&quot; |Барлык очракларда
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Әүвәл
| rowspan=&quot;2&quot; |ɛ
| rowspan=&quot;2&quot; |ɔ
| rowspan=&quot;2&quot; |e
| rowspan=&quot;2&quot; |o
| colspan=&quot;3&quot; |a
| rowspan=&quot;2&quot; |au̯
| rowspan=&quot;2&quot; |u
|- align=&quot;center&quot;
|m, n алдында
|k, g артында
|башка очракларда
|- align=&quot;center&quot;
!Соң (VIII гасыр)
|ɪ̯e
|u̯o
|eɪ̯
|ou̯
|aɪ̯
|ɪ̯e
|eː
|oː
|y
|}
Моннан тыш, [[VI гасыр]]дан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки [[Редукция (тел белеме)|редукция]]&lt;nowiki/&gt;ләнеп калган: calidum &gt; caldu, oculum &gt; oclu, pede &gt; pied, porta &gt; porte. [[Халыкара фонетика әлифбасы|/e/]], [[Халыкара фонетика әлифбасы|/i/]] алдындагы [[ХФӘ|/g/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/k/]] авазлары ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡s/]] ителеп нечкәргән; өстәвенә, [[Халыкара фонетика әлифбасы|/a/]] алдында бу авазләр [[ХФӘ|/d͡ʒ/]] һәм [[Халыкара фонетика әлифбасы|/t͡ʃ/]] ⟨ch⟩ ителгән. [[V гасыр]]дан соң [[ХФӘ|/bj/]] һәм [[ХФӘ|/vj/]] тезмәләре [[ХФӘ|/d͡ʒ/]]'га, [[ХФӘ|/pj/]] тезмәсе исә [[ХФӘ|/t͡ʃ/]]'га алмаштырылган. [[V гасыр]]дан интервокаль (ике сузык арасындагы) [[ХФӘ|/b/]], [[ХФӘ|/d/]] һәм [[ХФӘ|/ɡ/]] тартыклары [[ХФӘ|/β/]], [[ХФӘ|/ð/]] һәм [[ХФӘ|/h/]] яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы [[ХФӘ|/t/]] [[ХФӘ|/θ/]]'га әйләнгән.

===Иске француз теле===
Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — [[842 ел]]да язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

[[IX гасыр|IX]]—[[X гасыр|X гасырлар]]да /m/ һәм /n/ алдындагы сузыклар [[назализация]]ләнгән, сузык һәм тартык арасында [[ХФӘ|/l/]] авазы [[ХФӘ|/ɫ/]]'га, аннары [[ХФӘ|/u̯/]]'га әйләнгән, шулай ук [[XI гасыр]]да [[ХФӘ|/u̯o/]] &gt; [[ХФӘ|/u̯e/]] һәм /[[ХФӘ|ou̯/]] &gt; [[ХФӘ|/eu̯/]] үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):
{| class=&quot;wikitable&quot;

|+
!XII гасыр
|aɪ̯
|eu̯
|u̯e
|u̯eu̯
|eɪ̯ &gt; oɪ̯
|ɪ̯eu̯
|ou̯
|yɪ̯
|e̯au̯ &gt; e̯o
|au̯
|ɪ̯e
|ãɪ̯̃
|õɪ̯̃
|ĩ
|ỹɪ̯̃
|ɪ̯̃ẽ
|ũ̯ẽ
|ỹ
|- align=&quot;center&quot;
!XVII гасыр
|ɛ
| colspan=&quot;3&quot; |ø
|we
|jø
|u
|ɥi
| colspan=&quot;2&quot; |o
|je/e
| colspan=&quot;3&quot; |ɛ̃
|ɥɛ̃
|jẽ
|ɔ̃
|œ̃
|}

==Фонетика==
===Тартыклар===
{| class=&quot;standard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;4&quot; |Артикуляция ысулы
! colspan=&quot;9&quot; |Артикулция урыны
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Ирен тартыклары
! colspan=&quot;3&quot; |Тел алды тартыклары
! colspan=&quot;4&quot; |Дорсаль тартыклар
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол
! rowspan=&quot;2&quot; |Альвеол арты
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел уртасы
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Тел арты
! rowspan=&quot;2&quot; |Кече тел
|- align=&quot;center&quot;
!Ирен-ирен тартыклары
!Ирен-теш тартыклары
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Плозивлар
!Яңгыраулар
|[[ХФӘ|b]]
|
|[[ХФӘ|d]]
|
|
|
|[[ХФӘ|g]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|[[ХФӘ|p]]
|
|[[ХФӘ|t]]
|
|
|
|[[ХФӘ|k]]
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Сибилянтлар
!Яңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|z]]
|[[ХФӘ|ʒ]]
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|
|[[ХФӘ|s]]
|[[ХФӘ|ʃ]]
|
|
|
|
|
|-align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Фрикативлар
!Яңгыраулар
|
|[[ХФӘ|v]]
|
|
|
|
|
|
|[[ХФӘ|ʁ]]
|-align=&quot;center&quot;
!Саңгыраулар
|
|[[ХФӘ|f]]
|
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Аппроксимантлар
!Үзәктәгеләр
|
|
|
|
|[[ХФӘ|j]]
|[[ХФӘ|ɥ]]
|
|[[ХФӘ|w]]
|
|- align=&quot;center&quot;
!Яндагылар
|
|
|[[ХФӘ|l]]
|
|
|
|
|
|
|- align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Борын тартыклары
|[[ХФӘ|m]]
|
|[[ХФӘ|n]]
|
|
|
|
|
|
|}
Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

===Сузыклар===
Француз телендә 11 чиста сузык: [[ХФӘ|/a/]], [[ХФӘ|/ɑ/]], [[ХФӘ|/ɛ/]], [[ХФӘ|/e/]], [[ХФӘ|/i/]], [[ХФӘ|/œ/]], [[ХФӘ|/ø/]], [[ХФӘ|/u/]], [[ХФӘ|/y/]], [[ХФӘ|/ɔ/]], [[ХФӘ|/o/]]; моннан тыш, борын сузыклары бар: [[ХФӘ|/ã/]], [[ХФӘ|/ɔ̃/]], [[ХФӘ|/ɛ̃/]], [[ХФӘ|/œ̃/]].
===Сөйләм агышы===
Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:
* мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
* [[фигыль]] белән [[алмашлык]],
* күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
* [[аергыч (синтаксис)|аергыч]] + баш сүз,
* баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу ([[рус теле|рус]]. ''сцепление'', '''фр'''. ''enchaînement'')&amp;nbsp;— 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү ([[рус теле|рус]]. ''связывание'', '''фр'''. ''liaison'')&amp;nbsp;— бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Хәреф
!Укылыш ([[ХФӘ]])
|-
|d||[[ХФӘ|/t/]]
|-
|s, x||[[ХФӘ|/z/]]
|-
|f||[[ХФӘ|/v/]]
|-
|}
|}
Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә [[ХФӘ|/n/]] авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:
* тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: ''les ͜ amis'' «дуслар»,
* сан яки асыл сыйфат артында: ''un grand ͜ appartement'' «зур [[квартира]]»,
* [[алмашлык]] ия һәм фигыль арасында: ''ils ͜ écrivent'' «алар яза»,
* ''avoir'', ''être'' формалары артында: ''je suis ͜ étudiant'' «мин [[студент]]»,
* ''dans'', ''chez'', ''sans'', ''sous'', ''en'' бәйлекләре артында: ''dans ͜ une maison'' «өйдә»,
* ''très'', ''trop'', ''plus'', ''bien'' рәвешләре артында: ''très ͜ attentif'' «бик игътибарлы»,
* фразеологик сүз тезмәләрендә: ''de temps ͜ en temps'' «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:
* исем ия һәм хәбәр арасында: ''les élèves | étudient'' «студентлар укый»,
* исем һәм аергыч арасында: ''les jours | heureux'' «бәхетле көннәр»,
* ''et'' [[теркәгеч]]е артында: ''moi et | elle'' «мин һәм ул»,
* җиңелчә сулышлы ''h'' алдында: ''très | haut'' «бик югары»,
* алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: ''Sont-ils | entrés ?'' «Кергәннәрме?»

==Грамматика==
===Морфология===
====Исем====
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Искәрмә
|-
|''-s''||сүзләр күбесе||''un ami'' — ''les amis''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'', ''-z'''ка тәмамланган сүзләр||''un tapis'' — ''des tapis''||
|-
|''-x''||''-au'', ''-eau'', ''-eu'''га тәмамланган сүзләр;&lt;br&gt;''bijou'', ''caillou'', ''chou'', ''genou'', ''hibou'', ''joujou'', ''pou''||''un bijou'' — ''les bijoux''||чыгармалар: ''bleu'', ''pneu''
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''un chaval'' — ''les chevaux''||чыгармалар: ''bal'', ''chacal'', ''carnaval'',&lt;br&gt;''festival'', ''récital'', ''final'', ''choral'' һ.б.
|-
|''-ail'' → ''-aux''||''bail'', ''corail'', ''émail'', ''vail'', ''vantail'' һ.б. сүзләрдә||''un travail'' — ''des travaux''||''-ail'''га тәмамланган сүзләр күбесенә ''-s'' куша: ''un détail'' — ''des détails''
|-
|тамыр үзгәреше||кайбер сүзләр||''un œil'' — ''des yeux''||
|-
|}
|}
Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.
====Сыйфат====
Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша.
Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Гади форма''' !! '''Сузык яки h алдында'''
|-
| beau || bel
|-
| nouveau || nouvel
|-
| vieux || vieil
|-
| fou || fol
|-
| mou || mol
|}
Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына ''-e'' кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:
{| style=&quot;wikitable&quot;
! '''Ир-ат роды''' !! '''Хатын-кыз роды'''
|-
| aigu || aiguë
|-
| bas || basse
|-
| beau || belle
|-
| blanc || blanche
|-
| doux || douce
|-
| faux || fausse
|-
| fou || folle
|-
| frais || fraîche
|-
| gentil || gentille
|-
| grec || grecque
|-
| gros || grosse
|-
| jaloux || jalouse
|-
| long || longue
|-
| mou || molle
|-
| nouveau || nouvelle
|-
| public || publique
|-
| sec || sèche
|-
| turc || turcque
|-
| vieux || vieille
|}
Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ир-ат роды
!Хатын-кыз роды
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-e''||''-e'' кушылмый||''rouge''&amp;nbsp;— ''rouge''||
|-
|''-er'', ''-ier''||''-ère'', ''-ière''||''entier''&amp;nbsp;— ''entière''||
|-
|''-f''||''-ve''||''naïf''&amp;nbsp;— ''naïve''||
|-
|''-eux'', ''-eur''||''-euse''||''heureux''&amp;nbsp;— ''heureuse'',&lt;br&gt;''travailleur''&amp;nbsp;— ''travailleuse''||''meilleur(e)'', ''antérieur(e)'',&lt;br&gt;''postérieur(e)'', ''supérieur(e)'',&lt;br&gt;''inférieur(e)'', ''intérieur(e)'',&lt;br&gt;''extérieur(e)''
|-
|''-teur''||''-trice''||''protecteur'' — ''protectrice''||
|-
|''-et'', ''-el'', ''-eil'', ''-en'', ''-on'', ''-ien''||''-e'' алдында тартык ике тапкыр языла||''bon''&amp;nbsp;— ''bonne''||''inquiet''&amp;nbsp;— ''inquiète'',&lt;br&gt;''concret''&amp;nbsp;— ''concrète'',&lt;br&gt;''complet''&amp;nbsp;— ''complète'',&lt;br&gt;''secret''&amp;nbsp;— ''secrète''
|-
|}
|}
Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Ысул
!Кулланылыш
!Мисал
!Чыгармалар
|-
|''-s''||сүзләр күбесе, родына карамастан||''petit'' — ''petits'', ''petite'' — ''petites''||
|-
|юк үзгәреш||''-s'', ''-x'''ка тәмамланган сүзләр||''un homme heureux'' — ''des hommes heureux''||
|-
|''-x''||''beau'', ''noveau'' гына||''beau'' — ''beaux''||
|-
|''-al'' → ''-aux''||''-al'''га тәмамланган сүзләр||''national'' — ''nationaux''||''banal'', ''glacial'', ''natal'',&lt;br&gt;''naval'', ''fatal'', ''final''
|-
|}
|}
Өстәвенә, ''beau/bel'', ''nouveau/nouvel'', ''vieux/vieil'', ''fou/fol'', ''mou/mol'' сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: ''beaux'', ''nouveaux'', ''vieux'', ''fous'', ''mous''.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре
!Чагыштыру дәрәҗәсе
!Ясалышы
!Мисаллар
!Чыгарылма
|-
|Чагыштыру дәрәҗәсе
|''plus'', ''moin'', ''aussi'' (+&amp;nbsp;''que''&amp;nbsp;теркәгече)
|''La Volga est plus large que la Moskova'' «[[Идел]] [[Мәскәү (елга)|Мәскәү елгасы]]ннан киңрәк»&lt;br&gt;''La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S.'' «[[Франция]] территориясе [[ССРБ]]-ныкыдан кечерәк»&lt;br&gt;''Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou'' «[[Санкт-Петербург|Ленинград]] һәйкәлләре [[Мәскәү]] һәйкәлләре кебек үк кызыклы»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''meilleur(e)'' «яхшырак»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''pire'' «яманрак»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «кечерәк»
|-
|Артыклык дәрәҗәсе
|билгеле артикль + ''plus'', ''moin''
|''La Loire est la plus grade fleuve de la France'' «[[Луара]]&amp;nbsp;— Франциядә иң зур [[елга]]»&lt;br&gt;''Cette œuvre est la moins intéressante'' «Бу әсер иң кызыксыз»
|''bon'' «яхшы»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''meilleur(e)'' «иң яхшы»&lt;br&gt;''mauvais'' «яман»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''pire'' «иң яман»&lt;br&gt;''petit'' «кечкенә»&amp;nbsp;— ''артикль''&amp;nbsp;+&amp;nbsp;''moindre'' (шулай ук ''plus petit(e)'') «иң кечкенә»
|}
Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: ''Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы)'' «Мари белән Пьер акыллы»; ''gens'' «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (''bon'' «яхшы», ''mauvais'' «яман», ''grand'' «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм ''quel'' «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

====Фигыль====
Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш ([[рус теле|рус]]. ''залог'') һәм төркемчә ([[рус теле|рус]]. ''наклонение'') категорияләре бар.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+Фигыль спряжениеләре
!Спряжение
!Фигыльләр
!Искәрмә
|-
|I||''-er'''га тәмамланганнар||чыгарма: ''aller'' «барырга»;&lt;br&gt;кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә
|-
|II||күплек санда ''-iss-'' кушымчасы кертелгән, ''-ir'''га тәмамланган фигыльләре||
|-
|III||''-ir'', ''-oir'', ''-re'''га тәмамланганнар; ''aller'' «барырга»||спряжениедә уртак кагыйдәсе юк
|-
|}
|}
Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен ''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә ''-ant'' кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә ''-é'', II спряжениенекенә ''-i'' ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк.
Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль ([[рус теле|рус]]. ''изъявительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode indicatif''), боерык фигыль ([[рус теле|рус]]. ''повелительное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode impératif''), шарт фигыль ([[рус теле|рус]]. ''условное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode conditionnel''), субъюнктив ([[рус теле|рус]]. ''сослагательное наклонение'', [[француз теле|фр]]. ''mode subjonctif''). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Фигыль заманнары
! rowspan=&quot;2&quot; |Төркемчә
! colspan=&quot;2&quot; |Үткән заманнар
! rowspan=&quot;2&quot; |Хәзерге заманнар
(барысы да гади)
! colspan=&quot;2&quot; |Киләчәк заманнар
|-
!Гадиләр
!Катлаулылар
!Гадиләр
!Катлаулылар
|-
!Indicatif
|Imparfait&lt;br&gt;Passé simple
|Passe composé&lt;br&gt;Plus-que-parfait&lt;br&gt;Passé antérieur&lt;br&gt;Passé immédiat&lt;br&gt;Passé immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|Présent
|Futur simple&lt;br&gt;Futur dans le passe
|Futur antérieur&lt;br&gt;Futur immédiat&lt;br&gt;Futur immédiat dans le passé&lt;br&gt;
|-
!Conditionnel
|
|Conditionnel passé 1-ère forme&lt;br&gt;Conditionnel passé 2-ième forme
|Coditionnel présent
|
|
|-
!Subjonctif
|Subjonctif imparfait
|Subjonctif passé&lt;br&gt;Subjonctif plus-que-parfait
|Subjonctif présent
|
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Гади заманнарда төрләнеш
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; |Хикәя фигыль
! colspan=&quot;3&quot; |I спряжение
! colspan=&quot;3&quot; |II спряжение
! rowspan=&quot;2&quot; |Нәрсәгә кышымчалары ялгана
|-
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
!1-нче зат
!2-нче зат
!3-нче зат
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Présent
!Берлек саны
| ''-e''
| ''-es''
| ''-e''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитив нигезенә
|-
!Күплек саны
| ''-ons''
| ''-ez''
| ''-ent''
| ''-issons''
| ''-issez''
| ''-issent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Passé simple
!Берлек саны
| ''-ai''
| ''-as''
| ''-a''
| ''-is''
| ''-is''
| ''-it''
|-
!Күплек саны
| ''-âmes''
| ''-âtes''
| ''-èrent''
| ''-îmes''
| ''-îtes''
| ''-irent''
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Imparfait
!
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ons''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur simple
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ai''
| colspan=&quot;2&quot; |''-as''
| colspan=&quot;2&quot; |''-a''
| rowspan=&quot;4&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ons''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ont''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Futur dans le passé
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Coditionnel présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ais''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ait''
| rowspan=&quot;2&quot; |Инфинитивка
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-aient''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
! colspan=&quot;2&quot; |1-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |2-нче зат
! colspan=&quot;2&quot; |3-нче зат
!
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif présent
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| colspan=&quot;2&quot; |''-es''
| colspan=&quot;2&quot; |''-e''
| rowspan=&quot;2&quot; |''-ent''&lt;nowiki/&gt;'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-ions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-iez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ent''
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Subjonctif imparfait
!Берлек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-se''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ses''
| colspan=&quot;2&quot; |''-ât''
| rowspan=&quot;2&quot; |Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
|-
!Күплек саны
| colspan=&quot;2&quot; |''-sions''
| colspan=&quot;2&quot; |''-siez''
| colspan=&quot;2&quot; |''-sent''
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Катлаулы заманнарда төрләнеш
!Төркемчә
!Заман
!Ясалышы
|-
! rowspan=&quot;8&quot; |Хикәя фигыль
!Passe composé
|présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Plus-que-parfait
|imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé antérieur
|passé simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Passé immédiat
|présent формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Passé immédiat
dans le passé
|imparfait формасындагы ''venir'' фигыле + ''de'' + инфинитив
|-
!Futur antérieur
|futur simple формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Futur immédiat
|présent формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
!Futur immédiat
dans le passe
|imparfait формасындагы ''aller'' фигыле + инфинитив
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Шарт фигыль
!Conditionnel passé
1-ère forme
|conditionnel présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
!Conditionnel passé
2-ième forme
| rowspan=&quot;2&quot; |subjonctif imparfait формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Субъюнктив
!Subjonctif plus-que-parfait
|-
!Subjonctif passé
|subjonctif présent формасындагы ''avioir/être'' фигыле + participe passé
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме|Җәмгыять}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
* [[Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге]]
== Әдәбият ==
* THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON&lt;br/&gt;
* ''Виктория Клюева'' — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7&lt;br/&gt;
* ''Н.Брель, Н.Пославская'' — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
* ''Городецкий Р.А., Самохотская И.С.'' Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов.&amp;nbsp;— 2-е изд., испр. и доп.&amp;nbsp;— М.: Высш. шк., 1991.&amp;nbsp;— 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
* Французский язык. Справочник школьника / Е.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Агеева; Научный редактор Т.&amp;nbsp;Л.&amp;nbsp;Королёва.&amp;nbsp;— М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
* ''Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ'' — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
* Популярный самоучитель французского языка +CD / Н.&amp;nbsp;Демазюр, Н.&amp;nbsp;Путилина.&amp;nbsp; Москва: Издательство АСТ, 2017.&amp;nbsp;– 511, [1] с.: ил. + CD.&amp;nbsp;– (Популярный самоучитель).&amp;nbsp;— ISBN 978-5-17-098840-2
* ''К.А. Аллендорф'' — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
* ''Бойцов М. А.'' — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ.&amp;nbsp;— Казан : Мәгариф, 2008.&amp;nbsp;— 319 б.: рәс. б-н..&amp;nbsp;— ISBN 978-5-7761-1841-8

==Чыганаклар==
[[Төркем:Франсуз теле]]
{{Lang-stub-cyr}}</text>
      <sha1>gwskrjccdjiyt9aqpuh7fg0r9v3zky7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ливан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12864</id>
    <revision>
      <id>3524863</id>
      <parentid>3191075</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:34:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>Сурия белән Сүрияне бутап калгансыз.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13868" xml:space="preserve">{{ДәүләтВМ}}
[[Рәсем:Ливан топографик карта.png|thumb|right|400px|Лөбнан. 1-Көньяк Лөбнан, 2-Нәбәтия, 3-Таулы Лөбнан, 4-Бикәә үзәне, 5-Төньяк Лөбнан]]
'''Лөбна́н''' ({{lang-ar|لبنان}}, ''Лүбна́н''), рәсми исеме '''Лөбнан Җөмһүрияте''' ({{lang-ar|الجمهورية اللبنانية}}, ''әл-Җүмһуриййә әл-Лүбнаниййә'') – Урта диңгезнең көнчыгышында урнашкан кечкенә дәүләт. Аның көнчыгыш һәм төньяк ягында [[Сүрия]] урнашкан,ә көньягында [[Израил]].

Лөбнан халкы 4 миллион тирәсе. Бу ил гарәп дөньясында [[дин]]и яктан нык аермлануы белән үзенчәлекле. Лөбнанда, дәүләтне җәмгыятьнең дини бүленешеннән чыгып төзелгән, конфессионализм дигән [[Сәясәт|сәяси]] система эшли.

Гражданнар сугышына(1975-1990) хәтле Лөбнан чәчәк аткан ил, гарәп дөньясының финанс һәм банклар башкаласы була. Сугыштан соң икътисадны торгызу башлана, ләкин [[Израил]] белән [[Икенче Лөбнан сугышы|сугыш]] дәүләтне яңадан хаос хәленә китерә. Бу сугыш нәтиҗәсендә Лөбнан халкы авыр югалтуларга дучар була, йөзләгән мең кеше качкын хәленә кала.

== Тарих ==

=== Борынгы Лөбнан ===

Хәзерге Лөбнан территориясендә беренче торак урыннар б. э. кадәр 6 мең ел элек барлыкка килә башлый. [[Библос]] тирәсендә археологлар борынгы кораллар табалар. Кайсыбер кораллар бу җирдә балык тоткан кабиләләрнең [[неолит]] чорында ук(б. э. кадәр 8 – 7 мең еллар элек) яшәгәннәрен күрсәтә.

Лөбнан [[Урта диңгез]]нең ярлары буенда урнашкан, диңгез сәүдәсе белән алга киткән [[Финикия]] дәүләтенең ватаны була. Финикиянең чәчәк атуы б. э. кадәр 1200-800нче елларга туры килә. Б. э. кадәр VI гасырда Финикия [[Бөек Кир II]] җитәкчелегендәге [[Иран|фарсыларга]] буйсына. Б. э. кадәр 322нче елда [[Александр Македонлы]] басып ала, ә б. э. кадәр 1нче гасырда [[Рим Империясе]]нә буйсына башлый. Гарәб яулары белән Лөбнанга [[ислам]] үтеп керә.

=== Лөбнан Урта гасырларда ===

XII гасырда Иерусалим корольлеге, 1261-1516 [[Мисыр]], 1517–1918 [[Госманлы империясе]]нең бер өлеше булып тора.

=== Лөбнан XX гасырда ===

1918нче елдан, Госманлы империясе [[Беренче Бөтендөнья сугышы]]нда җиңелгәннән соң, Лөбнан 1943нче елга кадәр сузылган [[Франция]] протекторатына эләгә. 1943нче елда, [[Икенче Бөтендөнья сугышы]] нәтиҗәсендә бәйсезлек ала. 1975–1990нчы елларда [[Сурия]] һәм [[Израил]] катнашуы аркасында катлауланган, мөселман һәм христиан җәмгыятьләре арасында Гражданнар сугышы була.
1982нче елда [[Израил]] үзенең гаскәрләрен Лөбнан территориясенә кертә, Бәйрутны ала, ә Лөбнанның көньягын 2000нче елга кадәр оккупациядә тота.
* [[2006 ел]] [[12 июль]] — [[Икенче Лөбнан сугышы]] башлана.

== Дәүләт төзелеше ==

Лөбнанда [[1943]]нче елдан бирле яшәгән конфессионализм дәүләт төзелеше, Франциядән бәйсезлек алганнан соң барлыкка килә. Илнең сәяси тормышында бөтен дини конфессияләр дә катнаша алсын өчен, түбәндәге тәртип эшли: илнең президенты – [[нәсари]]- маронит, премьер-министр – [[сөнни мөселман]], парламент спикеры – [[шигый мөселман]]. Конституция буенча Лөбнан – парламент җөмһүрияте.

Закон чыгаручы орган булып Вәкилләр Мәҗлесе – Лөбнан парламенты тора. Мәҗлестә вәкилләр булып 64 мөселман (27 сөнни, 27 шигый, 8 друз, 2 галәви) һәм 64 нәсари (34 маронит, 14 грек ортодоксгы, 7 грек католигы, 5 әрмән ортодоксгы, 1 әрмән апостольлесе, 1 протестант һәм 1 билгеләнмәгән) тора.

Президент Вәкилләр Мәҗлесе тарафыннан 6 елга һәм 1 тапкырга гына сайлана. Президент Мәҗлес тәкъдименнән чыгып премьер-министрны һәм аның 1нче урынбасарын билгели. Премьер-министр президент һәм мәҗлес белән киңәшләшеп, дини бүленеш буенча министрлар кабинетын төзи.

Лөбнанда сәяси фиркаләр дә дини бүленеш буенча төзелгән. Бу фиркаләр алдан билгеләнгән сәяси урыннар өчен көрәшәләр.

== География ==
 
Лөбнан [[Якын Көнчыгыш]]та, [[Урта Диңгез]] яры буенда урнашкан. Диңгез яр буе 210 км га кадәр сузылган. Диңгез ярына параллель рәвештә 2 тау тезмәсе урнашкан: Лөбнан сырты (Җәбәл Лүбнан), Көнчыгыш Урта диңгез яры буендагы иң зур тау массивы һәм Көнчыгыш сырт (Җәбәл әш-Шәркый). Бу тауларда Көнчыгыш Урта диңгез яры буеның иң зур өч елгасы башлана: әл-Аси, әл-Литани һәм әл-Урдун (Үрдүн). Яр буеда әс-Сәһл тигезлеге урнашкан.

Лөбнанда өч климатик зона бар: яр буе, таулар һәм өчке өлкәләр. Диңгез яр буенда җылы җәйле һәм кышлы субтропик климат. Тауларда һәм тау битләрендә салкынча кышлы, уртача җәйле климат. Лөбнан һәм Көнчыгыш сыртлары арасында урнашкан Бәкаа үзәнендә кызу һәм коры җәйле, салкын кырыс кышлы континенталь климат.

Яр буенда [[инҗир]], [[зәйтүн]], [[цитрус]], [[банан]], [[йөзем]], [[кипарис]], [[пальма]] агачлары, югарырак биеклекләрдә [[алмагач|алма]], [[шәфталу]], [[өрек]], [[чикләвек]]ләр үсә. Лөбнанның символы булган эрбет агачлары бик аз күләмдә, 1000-2000 метр биеклектә генә сакланып калганнар.

== Административ бүленеш ==
 
[[Рәсем:Lebanon governorates numbered geo.png|right|180px]]
Лөбнан 6 өлкәгә(мүхафәза гарәб.محافظة ) бүленә. Ә бу өлкәләр, үз чиратында 25 районга бүленәләр.
* [[Бәйрут]]
* [[Таулы Лөбнан]]
* [[Төньяк Лөбнан]]
* [[Бәкаа]]
* [[Нәбатия]]
* [[Көньяк Лөбнан]]

== Икътисад ==

Башка гарәб илләре белән чагыштырганда Лөбнанда туризм, сәүдә, банк эше алга киткән, ләкин сәнәгать һәм авыл хуҗалыгы икътисадта зур роль уйнамыйлар. Илдә киеренке хәл саклану сәбәпле, икътисади тормышны җайга салу бик акрын темплар белән бара.

Тышкы сәүдәнең роле бик зур. Илнең азык-төлеккә, чималга, машина һәм җиһазларга ихтыяҗы импорт аркасында канәгатьләндерелә.

Милли керемнең 15% сәнәгатькә туры килә. Алга киткән өлкәләре – төзелеш материаллары, нефть эшкәртү, текстиль сәнәгате.

Авыл хуҗалыгы милли керемнең 10% алып тора. Цитруслыллар, алма, яшелчәләр үстерү юнәлешендә интенсивлаштыру дәрәҗәсенең югары булуы белән аерыла.

== Халык ==

Лөбнанның 90% халкы шәһәрләрдә, ә калганы авыл җирендә яши. Яр буе районнарында халык тыгыз урнашкан.

Лөбнан халкының 95% [[гарәпләр]], 4% [[әрмәннәр]] һәм 1%ын башка халыклар тәшкил итә. Әдәби тел – [[гарәп теле]], ә сөйләмдә лөбнан диалекты кулланыла.
== Дин ==
[[Мөселманнар]] Ливан халкының 54—60 % ын, [[христианнар]] 40,5 % ын алып тора. Шулай ук башка диннәрнең (шул исәптән [[буддачылык]] тарафдарлары, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Мормонлык|мормоннар|en|Mormonism}} һ. б. диннәрнең) зур булмаган җәмгыятьләре яши&lt;ref&gt;[https://worldpopulationreview.com/countries/lebanon-population/   Lebanon Religion, Economy and Politics]{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

Ислам динен ил халкының ~60 % ы, шул исәптән [[друзлар]] тота. [[Сөнни]]ләр ил халкының 27,4 % ын тәшкил итә, аларның күпчелеге [[шәфигый мәзһәбе]] сөнниләре, [[хәнәфи мәзһәбе|хәнәфи]] һәм [[хәнбәли]] мәзһәбе сөнниләре җәмгыятьләре дә бар. [[Шигый]]лар ([[Шигый-уникечеләр|уникечеләр]], әләвияләр һәм исмәгыйлиләр) ил халкының 26,8 % ын тәшкил итә. Илдә берничә зур [[суфичылык]] ордены, шул исәптән нәкышбәндия һәм кадирия [[тарикать]]ләре эшли.

Ливан парламентында урыннарны бүлгәндә, друзлар җәмгыяте Ливанның биш мөселман җәмгыятенең (сөннилар, шигыйлар, друзлар, әләвияләр һәм исмәгыйлиләр) берсе буларак карала&lt;ref&gt;[https://books.google.ca/books?id=wXO8AAAAQBAJ&amp;pg=PA97&amp;dq=Parliament+of+Lebanon+Seat&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=XSZVVci7Icz3yQTZhIGYDQ&amp;ved=0CBwQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Parliament%20of%20Lebanon%20Seat&amp;f=false   Lebanon Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments.] Books.google.ca{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

Ливанның төрле сәяси һәм дини лидерлары арасында төзелгән килешү шартлары буенча, Ливан президенты — {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Маронилык|марони|en|Maronites}} (ил халкының ~25% ы маронилар), премьер-министр — [[сөнни]], ә парламент спикеры — [[шигый]] мөселман булырга тиеш.
* [[Ливанда ислам]]

== Мәдәният ==

Лөбнанда белем бирү ситемасы үз эченә бишьеллык башлангыч һәм җидееллык урта мәктәпне, шулай ук дүртьеллык училищеларны һәм Бәйруттагы Лөбнан Университетын ала. Лөбнан укый-яза белүчеләр саны күп булуы белән дә гарәп дөньясында аерылып тора. Анда 15 яшьтән олырак кешеләрнең 92,5% укый-яза белә ([[1995]]нче ел буенча).
Лөбнанда 15 зур китапханә бар.

== Дипломатик мөнәсәбәтләр ==
[[Рәсем:Diplomatic missions of Lebanon.PNG|thumb|left|500px|Лөбнан белән дипломатик мөнәсәбәтләре булган илләр.]]

== Моны да карагыз ==

* [[Алжир]]
* [[Мисыр]]

{{Азия дәүләтләре}}
{{Ислам хезмәттәшлеге оешмасы}}
{{Яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Ливан]]
[[Төркем:Яхшы мәкаләләр]]
[[Төркем:Җөмһүриятләр]]</text>
      <sha1>nbt291ae2da2zhpsng88c6r5yoj7lrj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Натрий</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13711</id>
    <revision>
      <id>3524955</id>
      <parentid>2261009</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:13:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3991" xml:space="preserve">{{Химик_элемент|prev=[[Неон|Ne]]|next=[[Магний|Mg]]|Натрий/Natrium (Na)&lt;!-- Symbol--&gt;|11&lt;!-- Atomic Number--&gt;|[[Файл:Na_(Sodium).jpg|150px|Яңа киселгән натрий]] көмешсу-ак йомшак металл&lt;!-- Appearance--&gt;|22,989768&lt;!-- Atomic Weight (u.m)--&gt;|190&lt;!-- Atomic Radius (pm)--&gt;|495,6(5,14)&lt;!-- First Ionizing Energy (kJ/mol)--&gt;|[Ne] 3s&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;&lt;!-- Electronic Configuration--&gt;|154&lt;!-- Covalent Radius (pm)--&gt;|97 (+1e)&lt;!-- Ionic Radius(pm)--&gt;|0,93&lt;!-- Pauling Negativity Number--&gt;|-2,71 в&lt;!--Electrode potential30--&gt;|1&lt;!-- Oxidation states--&gt;|0,971&lt;!-- Density (g/cm³) --&gt;|28,23|142,0&lt;!-- Termal Conductivity (@25°C W/m K)--&gt;|370,96&lt;!-- Melting Point (K)--&gt;|2,64&lt;!-- Fusion Heat (kJ/mol)--&gt;|1156,1&lt;!-- Boiling Point (K)--&gt;|97,9&lt;!-- Evaporation Heat (kJ/mol)--&gt;|23,7&lt;!-- Atomic Volume (cm³/mol)--&gt;|кубик күләмүзәкле&lt;!-- Lattice structure--&gt;|4,230&lt;!-- Lattice constant (Å)--&gt;|150&lt;!-- Debye temperature (K)--&gt;}}

{|  style=&quot;text-align: left; background-color: red; width: 100px; height: 100px;&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; 
|  style=&quot;width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);&quot; | &lt;big&gt;&lt;big&gt;Na&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;
|  style=&quot;width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);&quot; | &lt;big&gt;&lt;big&gt;11&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;
|-  style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot; align=&quot;right&quot;
|  colspan=&quot;2&quot; | '''22,98977'''
|-  style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot;
|  colspan=&quot;2&quot; | '''[Ne]3s&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;'''
|-  style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot; align=&quot;center&quot;
|  colspan=&quot;2&quot; | &lt;big&gt;'''Натрий'''&lt;/big&gt;
|}

'''Натрий''' – [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның l төп төркемендә, 11нче сан астында урнашкан химик элемент. Натрий [[селтеле металлар]]га керә, аның атом массасы 22,98977.

== Ачу тарихы ==

[[1807 ел|1807]]нче елда инглиз химигы Г.Дэви, әзрзк юешләтелгән каты селтеләрнең электролиз ярдәмендә, ирекле металлары – натрий һәм калийны таба. Бу вакытта натрийга содий (Sodium) исеме бирелә.

Икенче елны, танылган &quot;Физик анналлары&quot; авторы Гильберт бу металлны натроний (Natronium) дип атарга тәкъдим итә. Соңрак Берцеллиус бу исемне натрийга (Natrium) кадәр кыскарта.

&quot;Натрий&quot; атамасы борынгы [[Мисыр]]да, грекларда һәм [[Рум]]да таралаган булган. 
Борынгы Мисырда натро, яки нитрон дип, сода күлләреннән һәм үсемлек көләреннән алынган селтене атаганнар.

== Физик һәм химик үзлекләре ==

Натрий – көмешсу-ак металл, аның тыгызлыгы 0,97 г/см&lt;3. Ул бик йомшак, пычак белән киселә. Ул металлик ялтырауга, пластиклыкка, йомшаклыкка ия, җылылыкшны һәм электр тогын яхшы үткәрә.

Натрий – көчле кайтаручы. Химик тәэсирләшү вакытында, валентлы электронын җиңел бирә һәм уңай корыла.

Натрий бик тиз оксидлаша, шуңа күрә аны керосинда сакларга кирәк.

Башка селтеле металлар кебек үк су белән бик кызу реакциягә керә, селте хасил итә, [[су тудыргыч]] аерыла.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Бразилианит]]

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]
[[Төркем:Селтеле металлар]]</text>
      <sha1>akdap4otag2t1b30ffmhrhd8yz425fb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бердәм Русия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14201</id>
    <revision>
      <id>3524896</id>
      <parentid>3089150</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:25:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4338" xml:space="preserve">{{Фирка
| фирка исеме = «Бердәм Россия»
| логотип =
| логотип киңлеге = 
| язу          = Фирканың бер сайлау алды баннеры
| җитәкче = [[Дмитрий Медведев]]
| нигезләү датасы = 01.12.2001
| интернационал = 
| берлектәшләр = [[Россия патриотлары]], һ.б.
| идеология = Центризм (үзәкчелек), [[кадимчелек]] {{-1|&lt;ref name=&quot;rus&quot;&gt;{{Citation |title=Выступление Б. Грызлова на XI съезде партии // russia.ru 23.11.2009 |url=http://www.russia.ru/video/er_8223/ |access-date=2014-08-25 |archive-date=2014-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141226071701/http://www.russia.ru/video/er_8223/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;}}, [[иҗтимагый кадимчелек]] {{-1|&lt;ref&gt;[http://www.kommersant.ru/doc/618396 Ъ-Газета — «Единая Россия» позвала россиян в светлое прошлое&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;}}, 
| әгъзалар саны = 2 073 772 ([[Министерство юстиции России|Минюст]] мәгълүматлары буенча&lt;ref name=&quot;www.minjust.ru&quot;&gt;{{Citation |title=Информация о численности членов Всероссийской политической партии «ЕДИНАЯ РОССИЯ» в каждом из её региональных отделений (по состоянию на 1 января 2011года) |url=http://www.minjust.ru/common/img/uploaded/docs/2011.02.01_Edinaya_Rossiya_perechen.doc |access-date=2012-10-25 |archive-date=2012-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121025025351/http://www.minjust.ru/common/img/uploaded/docs/2011.02.01_Edinaya_Rossiya_perechen.doc |dead-url=no }}&lt;/ref&gt;
| штаб-фатир = 129110, [[Мәскәү]], Мунча тыкрыгы, 3а й.&lt;ref&gt;http://er.ru/er/rubr.shtml?110113 Единая Россия: контакты&lt;/ref&gt;
| яшьләр оешмасы = «Бердәм Россиянең яшьләр гвардиясе»
| Түбән пулатында урыннар саны =
{{Фирка/Урыннар|306|450|lightblue}} (IV чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|315|450|lightblue}} (V чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|238|450|lightblue}} (VI чакырылыш)&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2011/12/05/howmuch/|title=ЦИК назвал число мест «Единой России» в новой Думе|date=2011-12-05|publisher=lenta.ru|accessdate=2011-12-05}}&lt;/ref&gt;
| Түбән пулатында урыннар саны_параметр = [[Дәүләт думасы]]нда
| Югары пулатында урыннар саны = {{Фирка/Урыннар|2840|3787|lightblue}}&lt;ref&gt;Россия төбәкләре парламентлары&lt;/ref&gt;
| Югары пулатында урыннар саны_параметр = Россиянең төбәк парламентларында
| девиз =
| гимн =
| персоналии = Члены «Единой России»
| рәсми сайт = [http://er.ru er.ru]
}}
'''Бердә́м Руси́я''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Россия]]нең сәяси фиркәсе.&lt;br/&gt;
[[Татарстан]]дагы регион бүлегенең адресы: 420015 [[Казан]], Горький урамы, 9&lt;br/&gt;
Сайты: http://tatarstan.er.ru/&lt;br/&gt;
Регион бүлегенең басма органы — «[[Наша республика (газета)|Наша республика]]» газетасы.

== Сылтамалар ==
* [http://edinros.er.ru/er/ Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100930103833/http://edinros.er.ru/er/ |date=2010-09-30 }}
* [http://www.tatedinros.ru/tat/ “Бердәм Россия” фиркәнең Татарстан бүлекчәсе сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091018123413/http://www.tatedinros.ru/tat/ |date=2009-10-18 }}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Бердәм Россия]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>4frf065dmte75avem0lbgoekwbk516k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524904</id>
      <parentid>3524896</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:37:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1175" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Бердә́м Руси́я''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Россия]]нең сәяси фиркәсе.&lt;br/&gt;
[[Татарстан]]дагы регион бүлегенең адресы: 420015 [[Казан]], Горький урамы, 9&lt;br/&gt;
Сайты: http://tatarstan.er.ru/&lt;br/&gt;
Регион бүлегенең басма органы — «[[Наша республика (газета)|Наша республика]]» газетасы.

== Сылтамалар ==
* [http://edinros.er.ru/er/ Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100930103833/http://edinros.er.ru/er/ |date=2010-09-30 }}
* [http://www.tatedinros.ru/tat/ “Бердәм Россия” фиркәнең Татарстан бүлекчәсе сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091018123413/http://www.tatedinros.ru/tat/ |date=2009-10-18 }}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Бердәм Россия]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>cijzi43m09ww6wgfbbx7tjeit72z2xa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524940</id>
      <parentid>3524904</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1210" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Бердә́м Руси́я''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Россия]]нең сәяси фиркәсе.&lt;br/&gt;
[[Татарстан]]дагы регион бүлегенең адресы: 420015 [[Казан]], Горький урамы, 9&lt;br/&gt;
Сайты: http://tatarstan.er.ru/&lt;br/&gt;
Регион бүлегенең басма органы — «[[Наша республика (газета)|Наша республика]]» газетасы.

== Сылтамалар ==
* [http://edinros.er.ru/er/ Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100930103833/http://edinros.er.ru/er/ |date=2010-09-30 }}
* [http://www.tatedinros.ru/tat/ “Бердәм Россия” фиркәнең Татарстан бүлекчәсе сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091018123413/http://www.tatedinros.ru/tat/ |date=2009-10-18 }}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Бердәм Россия]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>8ztkptpszw8ld1z32gmvb43rarifwp1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иттифак фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15711</id>
    <revision>
      <id>3524945</id>
      <parentid>3439327</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1471" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты  буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.  1991 елның 13-14 апрелендә фирканең беренче корылтае уза. Фирка Татарстанга тулы бәйсезлек яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр Рашат Әмирхан, Рафаил Мөхәммәтдинов була. [[Чаллы]] шәһәрендә фирка үзенең [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара.

[[Милли Мәҗлес]] составында була.Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.

[[File:Flag of the Party &quot;Ittifak&quot;.jpg|thumb|Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>d6ai4efy2djxm0q25wmzrwyjklbn4ut</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524947</id>
      <parentid>3524945</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:35:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ {{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1553" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты  буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.  1991 елның 13-14 апрелендә фирканең беренче корылтае уза. Фирка Татарстанга тулы бәйсезлек яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр Рашат Әмирхан, Рафаил Мөхәммәтдинов була. [[Чаллы]] шәһәрендә фирка үзенең [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара.

[[Милли Мәҗлес]] составында була.Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.

[[File:Flag of the Party &quot;Ittifak&quot;.jpg|thumb|Tatar Milli Bäysezlek Partiäse İttifaq]]

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>lu33lae5g81qk0nstosaa580an0ms53</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524948</id>
      <parentid>3524947</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:40:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1465" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты  буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.  1991 елның 13-14 апрелендә фирканең беренче корылтае уза. Фирка Татарстанга тулы бәйсезлек яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр Рашат Әмирхан, Рафаил Мөхәммәтдинов була. [[Чаллы]] шәһәрендә фирка үзенең [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара.

[[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.


== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>4cc0fh0p1e0dvm4zfj9rvg0ar9v1fac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524949</id>
      <parentid>3524948</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:52:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>== Моны да карагыз == * [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1573" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты  буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.  1991 елның 13-14 апрелендә фирканең беренче корылтае уза. Фирка Татарстанга тулы бәйсезлек яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр Рашат Әмирхан, Рафаил Мөхәммәтдинов була. [[Чаллы]] шәһәрендә фирка үзенең [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара.

[[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.

== Моны да карагыз ==
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>4l2n30xl6868i7bnut68lkyzvjasj81</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524951</id>
      <parentid>3524949</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:58:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Моны да карагыз */ * [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1630" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты  буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.  1991 елның 13-14 апрелендә фирканең беренче корылтае уза. Фирка Татарстанга тулы бәйсезлек яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр Рашат Әмирхан, Рафаил Мөхәммәтдинов була. [[Чаллы]] шәһәрендә фирка үзенең [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара.

[[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган, чөнки әгзалары юк диярлек.

== Моны да карагыз ==
* [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>rzhq0uozcvyakziyze7pr7wz32bhm74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524959</id>
      <parentid>3524951</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:28:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>форматлау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2509" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда барлыкка килгән [[татар милләте|татар милләтче]] [[сәяси фирка]]. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] тора. Үзәге [[Чаллы]] шәһәрендә урнаша, [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара. [[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган.

== Тарихы ==
* [[1990 ел]]ның апрелендә [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.{{чыганагы}}
* [[1991 ел]]ның [[13 апрель|13]]-[[14 апрель|14 апрелендә]] фирканең беренче корылтае уза.{{чыганагы}}
* [[1992 ел]]ның [[3 гыйнвар]]ында рәсми теркәлү үтә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|title=Путеводители по российским архивам|author=|website=|date=|publisher=|access-date=2020-11-28|archive-date=2016-01-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121054816/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;. 

== Сәяси идеология ==
Фирка [[Татарстан суверенитеты|Татарстанга тулы бәйсезлек]] яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр [[Рашат Әмирхан]], [[Рафаил Мөхәммәтдинов]] була.{{чыганагы}}

== Моны да карагыз ==
* [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>t7xnnafc7umyfze6v43xucj6u0v2qfk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524960</id>
      <parentid>3524959</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:29:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2562" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда барлыкка килгән [[татар милләте|татар милләтче]] [[сәяси фирка]]. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] тора. Үзәге [[Чаллы]] шәһәрендә урнаша, [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара. [[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган.

== Тарихы ==
* [[1990 ел]]ның апрелендә [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.{{чыганагы}}
* [[1991 ел]]ның [[13 апрель|13]]-[[14 апрель|14 апрелендә]] фирканең беренче корылтае уза.{{чыганагы}}
* [[1992 ел]]ның [[3 гыйнвар]]ында рәсми теркәлү үтә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|title=Путеводители по российским архивам|author=|website=|date=|publisher=|access-date=2020-11-28|archive-date=2016-01-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121054816/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;. 

== Сәяси идеология ==
Фирка [[Татарстан суверенитеты|Татарстанга тулы бәйсезлек]] яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр [[Рашат Әмирхан]], [[Рафаил Мөхәммәтдинов]] була.{{чыганагы}}

== Моны да карагыз ==
* [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>9bsne59wi2tcx4cipmhmmx61bb8odc2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524962</id>
      <parentid>3524960</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:06:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарихы */ &lt;ref&gt;{{Cite web|lang=tt|url=http://madanizhomga.ru/news/an-avazyi/fziya-byrmova-tatar-kongressyny-oeshu-tarikhy|title=Фәүзия Бәйрамова: Татар конгрессының оешу тарихы|author=[[Фәүзия Бәйрәмова]]|website=http://madanizhomga.ru/|date=[[22 июль]] [[2022 ел]]|publisher=[[Мәдәни Җомга]]|access-date=2022-07-29|archive-date=|archive-url=}}&lt;/ref&gt;.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2956" xml:space="preserve">{{TwinCYR|İttifaq firqäse}}
{{УК}}
'''Иттифак фиркасе ''' – 1990нчы елда барлыкка килгән [[татар милләте|татар милләтче]] [[сәяси фирка]]. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] тора. Үзәге [[Чаллы]] шәһәрендә урнаша, [[Алтын Урда (гәҗит)|&quot;Алтын Урда&quot;]] исемле гәзитен чыгара. [[Милли Мәҗлес]] составында була. Хәзерге вакытка ярым таркалган.

== Тарихы ==
* [[1990 ел]]ның апрелендә [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]нең радикаль канаты буларак оеша. Җитәкчесе булып [[Фәүзия Бәйрәмова]] сайлана.{{чыганагы}}
* [[1991 ел]]ның [[13 апрель|13]]-[[14 апрель|14 апрелендә]] фирканең беренче корылтае уза.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=tt|url=http://madanizhomga.ru/news/an-avazyi/fziya-byrmova-tatar-kongressyny-oeshu-tarikhy|title=Фәүзия Бәйрамова: Татар конгрессының оешу тарихы|author=[[Фәүзия Бәйрәмова]]|website=http://madanizhomga.ru/|date=[[22 июль]] [[2022 ел]]|publisher=[[Мәдәни Җомга]]|access-date=2022-07-29|archive-date=|archive-url=}}&lt;/ref&gt;.
* [[1992 ел]]ның [[3 гыйнвар]]ында рәсми теркәлү үтә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|title=Путеводители по российским архивам|author=|website=|date=|publisher=|access-date=2020-11-28|archive-date=2016-01-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121054816/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=23&amp;sid=319930|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;.

== Сәяси идеология ==
Фирка [[Татарстан суверенитеты|Татарстанга тулы бәйсезлек]] яулау максатын куя. Фирканең төп идеологлары галимнәр [[Рашат Әмирхан]], [[Рафаил Мөхәммәтдинов]] була.{{чыганагы}}

== Моны да карагыз ==
* [[Бөтентатар иҗтимагый үзәге]]
* [[«Алтын Урда» татар патриотик фронты]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [https://www.azatliq.org/a/3558535.html “Иттифак”ка 20 ел: сәясәткә кайту теләге бар]. Саша Долгов, [[Азатлык радиосы]], 15 апрель 2011

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте]]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>rjjk61xtftp4ewccjfiz26j6xa5zlbq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1 август</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19725</id>
    <revision>
      <id>3524845</id>
      <parentid>3196012</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:08:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Туулар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14717" xml:space="preserve">'''1 август''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә сигезенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 152 көн кала.
{{Август тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
* {{WHO}} — '''''Бөтендөнья [[Күкрәк сөтен имезү|күкрәк сөте белән имезүне]] популярлаштыруга багышланган атналыгы'''''ның беренче көне &lt;small&gt;({{lang-fr|Première journée internationale de la '''Semaine mondiale de l’allaitement maternel'''}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2010/breastfeeding_20100730/fr/index.html Événement de l'OMS]&lt;/ref&gt;

==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{AIA}}, {{Байрак/Барбадос}} [[Барбадос]], {{Байрак/Бермуд утраулары}} [[Бермуд утраулары]], {{Байрак/Гайана}} [[Гайана]], {{COL}}ның [[File:Flag_of_San_Andr%C3%A9s_y_Providencia.svg|20px|border]] [[Сан Андрес, Провиденсия һәм Санта Каталина архипелагы]] ''&lt;small&gt;([[:es:Archipiélago de San Andrés, Providencia y Santa Catalina|es]])&lt;/small&gt;'', {{VCT}}, {{LCA}}, {{TCA}}, {{Байрак/Тринидад һәм Тобаго}} [[Тринидад һәм Тобаго]], {{Байрак/Ямайка}} [[Ямайка]] — '''''[[эмансипация]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Emancipation Day#August 1.2C 1834|Emancipation Day]]}}, {{lang-es|[[:es:Día de la Emancipación|Día de la Emancipación]]}})&lt;/small&gt; һәм бәйле котлаулар.
* {{Байрак/Азәрбайҗан}} [[Азәрбайҗан]] — '''''[[азәрбайҗан теле]] һәм [[әлифба]]сы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-az|[[:az:Azərbaycan Dili və Əlifbası Günü|Azərbaycan Dili və Əlifbası Günü]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Бенин}} [[Бенин]] — '''''бәйсезлек көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:Bénin#Fêtes et jours fériés|Fête Nationale/Journée de l'Indépendance]]}})&lt;/small&gt;.
* {{POL}} — '''''[[Варшава күтәрелеше (1944)|Варшава күтәрелеше]]ндә һәлак булганнарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pl|[[:pl:Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego|Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego]]}}, {{lang-ru|[[:ru:День памяти жертв Варшавского восстания|День памяти жертв Варшавского восстания]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Россия}} [[Россия]] — '''''[[Беренче бөтендөнья сугышы]]нда һәлак булганнарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:День памяти жертв Первой мировой войны|День памяти жертв Первой мировой войны]]}})&lt;/small&gt;.
* {{CHE}} — '''''Милли бәйрәм көне''''' &lt;small&gt;({{lang-de|[[:de:Bundesfeiertag|Bundesfeiertag]]}}, {{lang-fr|[[:fr:Fête nationale suisse|Fête nationale suisse]]}}, {{lang-it|[[:it:Festa nazionale svizzera|Festa nazionale svizzera]]}}, {{lang-rm|Di da la festa naziunala Svizra}})&lt;/small&gt;.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* '''''Бөтендөнья скаут яулыгы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Scouts' Day#World Scout Scarf Day|World Scout Scarf Day]]}})&lt;/small&gt;.
* '''''Бөтендөнья [[шатлык]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día Mundial de la [[:es:Alegría (emoción)|Alegría]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/noticias-curiosas/1-agosto-dia-mundial-alegria 1 de agosto, Día Mundial de la Alegría]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* {{USA}}/{{Колорадо штаты байрагы}} — '''''Дәүләтчелек көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:List of U.S. states by date of admission to the Union#Admissions of new states beyond the thirteen original colonies|Statehood Day]]}})&lt;/small&gt;.
* {{GBR}} / [[File:FlagOfYorkshire.svg|20px|border]] [[Йоркшир]] ''&lt;small&gt;([[:en:Yorkshire|en]])&lt;/small&gt;'' — '''''Йоркшир көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Yorkshire Day|Yorkshire Day]]}})&lt;/small&gt;.
* {{BRA}}: 
** '''''Кордель әдәбияты шагырьләре көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|Dia do Poeta de [[:pt:Literatura de Cordel|Literatura de Cordel]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://portalpindare.com.br/index.php/evento-especial-marca-o-dia-do-poeta-da-literatura-de-cordel-em-santa-ines/ Evento especial marca o Dia do Poeta da Literatura de Cordel em Santa Inês]&lt;/ref&gt;
** '''''Милли почта маркасы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|Dia Nacional do [[:pt:Selo postal|Selo]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www2.portoalegre.rs.gov.br/pwdtcomemorativas/default.php?reg=13&amp;p_secao=16 1º de agosto - Dia Nacional do Selo]&lt;/ref&gt;
* {{COD}} — '''''[[Әти]]-[[әни]]ләр һәм элекке буыннарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:République démocratique du Congo#Jours fériés|fête des parents / anciens]]}})&lt;/small&gt;.
* {{CHN}} — '''''Милли бәйрәм көне''''' &lt;small&gt;({{lang-zh|[[:zh:中国人民解放军建军纪念日|中国人民解放军建军纪念日]]}}, {{lang-ru|[[:ru:День рождения НОАК|День рождения Народно-Освободительной Армии Китая]]}})&lt;/small&gt;.
* {{LBN}} — '''''Хәрби көчләр көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ar|عيد الجيش/‘Īd al-Jaysh}}, {{lang-fr|[[:fr:Liban#Fêtes nationales|Fête de l'armée]]/Jour des [[:fr:Forces armées libanaises|forces armées libanaises]]}}, {{lang-en|[[:en:Lebanese Armed Forces|Lebanese Armed Forces]] Day}})&lt;/small&gt;.
* {{PER}} һәм {{ECU}}  — '''''Ана [[Җир]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|[[:es:Pachamama Raymi|Pachamama Raymi]]}})&lt;/small&gt;.
* {{RUS}}:
** [[Файл:Flag_of_Adygea.svg|20px|border]] [[Адыгея Республикасы]] —  '''''Бабалар җиренә кайтканнар көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|День [[:ru:Черкесское мухаджирство|репатриантов]]}}, {{lang-tr|Anavatanına dönenler günü}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://adygheya.ru/press/news/show/?newsid=6401 Adygheya.ru:''День репатриантов традиционно отмечается 1 августа в день возвращения на историческую родину косовских адыгов''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151002140700/http://adygheya.ru/press/news/show/?newsid=6401 |date=2015-10-02 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://adygi.ru/index.php?newsid=8940 Adygi.ru:''О мухаджирах, &quot;великом возвращении&quot; и других последствиях Кавказской войны'']&lt;/ref&gt;
** '''''Инкассатор көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:Инкассация#Праздники|День инкассатора]]}})&lt;/small&gt;.
** '''''[[Россия Федерациясе Кораллы Көчләре]]нең тылы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:День тыла вооружённых сил Российской Федерации|День тыла вооружённых сил Российской Федерации]]}})&lt;/small&gt;.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1774 ел|1774]] — [[Джозеф Пристли]] [[кислород]]ны ача.
* [[1876 ел|1876]] — {{Колорадо штаты байрагы}} {{USA}}на [[АКШ административ бүленеше|38 нче штат]] буларак керә.
* [[1914 ел|1914]] — {{Алман империясы байрагы}} {{Россия империясе байрагы}}нә сугыш игълан итә.
* [[1936 ел|1936]] — {{Берлин гербы}}да {{IOC}} [[Җәйге Олимпия уеннары 1936|Җәйге Олимпия уеннары]] ачыла.
* [[1943 ел|1943]] — {{JPN}} {{MMR}}га бәйсезлек бирә.
* [[1960 ел|1960]] — Дагомея (хәзерге {{BEN}}) бәйсезлеге игълан ителә.
* [[1997 ел|1997]] — [[Күңел радиосы|«Күңел радиосы»]] эшли башлый.

== {{Туулар}} == 
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:1 август көнне туганнар}} 
* [[1818 ел|1818]] — [[Илья Березин]], 
* [[1819 ел|1819]] — [[Иван Холмогоров]], 
* [[1851 ел|1851]] — [[Николай Загоскин]], 
* [[1856 ел|1856]] — [[Павел Хомутов]], 
* [[1863 ел|1863]] — [[Константин Котелов]], 
* 1863 — [[Мозаффар Мөштәри]], 
* [[1873 ел|1873]] — [[Христиан Раковский]], совет дәүләт эшлеклесе, дипломат.
* [[1880 ел|1880]] — [[Мәҗит Гафури]], татар [[язучы]]сы.
* [[1885 ел|1885]] — [[Җөрҗ де Һөвеши]], 
* 1885 — [[Нури Сакаев]], [[актер]] һәм [[режиссер]].
* [[1888 ел|1888]] — [[Петр Войков]], 
* [[1897 ел|1897]] — [[Борис Гагаев]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Александр Жданов (1904)|Александр Жданов]], 
* [[1908 ел|1908]] — [[Николай Калабухов]], 
* [[1909 ел|1909]] — [[Мирза Таһиров]], [[Татарстанның атказанган укытучысы|Татарстан АССР атказанган укытучысы]].
* [[1913 ел|1913]] — [[Михаил Симонов (1913)|Михаил Симонов]], очучы, [[Файл:Hero of the USSR.png|15px]] [[Советлар Берлеге каһарманы]].
* [[1914 ел|1914]] — [[Григол Абашидзе]], 
* [[1924 ел|1924]] — [[Жорж Шарпак]], 
* [[1925 ел|1925]] — [[Олег Васильев]], 
* [[1929 ел|1929]] — [[Лейла Абашидзе]],
* [[1930 ел|1930]] — [[Лоуренс Иглбөргер]], 
* 1930 — [[Фуат Ганиев]], күренекле [[тел галиме]], [[Татарстан Республикасының Атказанган фән эшлеклесе|Татарстанның]] һәм {{RUS}}нең атказанган фән эшлеклесе.
* [[1931 ел|1931]] — [[Илья Галайда]], 
* 1931 — [[Эра Байбәкова]], 
* [[1932 ел|1932]] — [[Еркегали Рәхмәдиев]], казакъ композиторы.
* [[1934 ел|1934]] — [[Мөнәвир Галиев]], 
* [[1938 ел|1938]] — [[Хәдичә Фәхретдинова]], 
* [[1939 ел|1939]] — [[Владимир Захаров (1939)|Владимир Захаров]], 
* [[1941 ел|1941]] — [[Румил Азнабаев]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Әхәт Вилданов]], 
* [[1945 ел|1945]] — [[Дуглас Ошерофф]], 
* 1945 — [[Флүр Яхин]], 
* [[1946 ел|1946]] — [[Рөстәм Аипов]], 
* [[1947 ел|1947]] — [[Шамил Шәйдуллин (рәссам)|Шамил Шәйдуллин]], рәссам.
* [[1948 ел|1948]] — [[Геннадий Климанов]], 
* 1948 — [[Ринат Закиров]], [[Бөтендөнья татар кәнгрисе|Бөтендөнья татар конгрессы]] башкарма комитеты җитәкчесе.
* 1948 — [[Роберт Миңнуллин]], татар [[шагыйрь|шагыйре]], [[сәясәтче]].
* [[1949 ел|1949]] — [[Корманбәк Бакиев]], {{KGZ}} [[президент]]ы.
* [[1956 ел|1956]] — [[Нәфыйк Мәдияров]], 
* [[1957 ел|1957]] — [[Владимир Вафин]], язучы, драматург, кино артисты.
* [[1960 ел|1960]] — [[Борис Чиндыков]], 
* [[1961 ел|1961]] — [[Илшат Гафуров]], 
* [[1962 ел|1962]] — [[Вәсилә Янбаева]], 
* [[1963 ел|1963]] — [[Евгений Коблик]], 
* [[1970 ел|1970]] — [[Айрат Хәйруллин (1970)|Айрат Хәйруллин]], 
* 1970 — [[Гамил Гыйбадуллин]], 
* [[1972 ел|1972]] — [[Вадим Милов]], 
* [[1973 ел|1973]] — [[Рамил Вәлиев (1973)|Рамил Вәлиев]], 
* 1973 — [[Сергей Макаров (1973)|Сергей Макаров]], 
* [[1975 ел|1975]] — [[Айрат Сафин]], 
* [[1976 ел|1976]] — [[Иван Дуке Маркес]], 
* [[1981 ел|1981]] — [[Михаил Сорокин]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Евгений Лапенков]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:1 август көнне вафатлар}}
* [[30 ел (б. э. к.)|30 (б. э. к.)]] — [[Марк Антоний]], [[Борынгы Рим]] сәясәтчесе, гаскәр башлыгы.
* [[1823 ел|1823]] — [[Иван Миллер]], тарихчы, географ.
* [[1926 ел|1926]] — [[Ян Каспрович]], поляк [[шагыйрь|шагыйре]], [[драматург]].
* [[1942 ел|1942]] — [[Фәтхи Бурнаш]], [[татар]] [[шагыйрь|шагыйре]], [[драматург]], тәрҗемәче.
* [[1946 ел|1946]] — [[Андрей Власов]], совет гаскәр башлыгы.
* [[1965 ел|1965]] — [[Кәрим Җаманаклы]], татар шагыйре.
* [[1966 ел|1966]] — [[Латыйф Җәләй]], татар [[тел галиме]].
* [[1973 ел|1973]] — [[Вальтер Ульбрихт]], [[Демократик Алмания Җөмһүрияте|АДҖ]] дәүләт эшлеклесе.
* [[1982 ел|1982]] — [[Гайфулла Вәлиев]], [[башкорт теле|башкорт]] [[язучы]]сы.
* [[1987 ел|1987]] — [[Ян Винецкий]], язучы.
* [[1993 ел|1993]] — [[Илмирә Гафарова]], азәри һәм совет дәүләт эшлеклесе.
* [[2002 ел|2002]] — [[Габдулла Гарифуллин]], Советлар Берлеге Каһарманы.

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|1 August}}
==Искәрмәләр==
{{искәрмәләр}}

{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:1 август]]</text>
      <sha1>swsffg7veoh7wrhrclbi0k1jkbyaoz3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524856</id>
      <parentid>3524845</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Вафатлар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15557" xml:space="preserve">'''1 август''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә сигезенче айның беренче көне. Ел ахырына кадәр 152 көн кала.
{{Август тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
* {{WHO}} — '''''Бөтендөнья [[Күкрәк сөтен имезү|күкрәк сөте белән имезүне]] популярлаштыруга багышланган атналыгы'''''ның беренче көне &lt;small&gt;({{lang-fr|Première journée internationale de la '''Semaine mondiale de l’allaitement maternel'''}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2010/breastfeeding_20100730/fr/index.html Événement de l'OMS]&lt;/ref&gt;

==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{AIA}}, {{Байрак/Барбадос}} [[Барбадос]], {{Байрак/Бермуд утраулары}} [[Бермуд утраулары]], {{Байрак/Гайана}} [[Гайана]], {{COL}}ның [[File:Flag_of_San_Andr%C3%A9s_y_Providencia.svg|20px|border]] [[Сан Андрес, Провиденсия һәм Санта Каталина архипелагы]] ''&lt;small&gt;([[:es:Archipiélago de San Andrés, Providencia y Santa Catalina|es]])&lt;/small&gt;'', {{VCT}}, {{LCA}}, {{TCA}}, {{Байрак/Тринидад һәм Тобаго}} [[Тринидад һәм Тобаго]], {{Байрак/Ямайка}} [[Ямайка]] — '''''[[эмансипация]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Emancipation Day#August 1.2C 1834|Emancipation Day]]}}, {{lang-es|[[:es:Día de la Emancipación|Día de la Emancipación]]}})&lt;/small&gt; һәм бәйле котлаулар.
* {{Байрак/Азәрбайҗан}} [[Азәрбайҗан]] — '''''[[азәрбайҗан теле]] һәм [[әлифба]]сы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-az|[[:az:Azərbaycan Dili və Əlifbası Günü|Azərbaycan Dili və Əlifbası Günü]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Бенин}} [[Бенин]] — '''''бәйсезлек көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:Bénin#Fêtes et jours fériés|Fête Nationale/Journée de l'Indépendance]]}})&lt;/small&gt;.
* {{POL}} — '''''[[Варшава күтәрелеше (1944)|Варшава күтәрелеше]]ндә һәлак булганнарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pl|[[:pl:Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego|Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego]]}}, {{lang-ru|[[:ru:День памяти жертв Варшавского восстания|День памяти жертв Варшавского восстания]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Россия}} [[Россия]] — '''''[[Беренче бөтендөнья сугышы]]нда һәлак булганнарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:День памяти жертв Первой мировой войны|День памяти жертв Первой мировой войны]]}})&lt;/small&gt;.
* {{CHE}} — '''''Милли бәйрәм көне''''' &lt;small&gt;({{lang-de|[[:de:Bundesfeiertag|Bundesfeiertag]]}}, {{lang-fr|[[:fr:Fête nationale suisse|Fête nationale suisse]]}}, {{lang-it|[[:it:Festa nazionale svizzera|Festa nazionale svizzera]]}}, {{lang-rm|Di da la festa naziunala Svizra}})&lt;/small&gt;.
==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* '''''Бөтендөнья скаут яулыгы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Scouts' Day#World Scout Scarf Day|World Scout Scarf Day]]}})&lt;/small&gt;.
* '''''Бөтендөнья [[шатлык]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día Mundial de la [[:es:Alegría (emoción)|Alegría]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/noticias-curiosas/1-agosto-dia-mundial-alegria 1 de agosto, Día Mundial de la Alegría]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
* {{USA}}/{{Колорадо штаты байрагы}} — '''''Дәүләтчелек көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:List of U.S. states by date of admission to the Union#Admissions of new states beyond the thirteen original colonies|Statehood Day]]}})&lt;/small&gt;.
* {{GBR}} / [[File:FlagOfYorkshire.svg|20px|border]] [[Йоркшир]] ''&lt;small&gt;([[:en:Yorkshire|en]])&lt;/small&gt;'' — '''''Йоркшир көне''''' &lt;small&gt;({{lang-en|[[:en:Yorkshire Day|Yorkshire Day]]}})&lt;/small&gt;.
* {{BRA}}: 
** '''''Кордель әдәбияты шагырьләре көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|Dia do Poeta de [[:pt:Literatura de Cordel|Literatura de Cordel]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://portalpindare.com.br/index.php/evento-especial-marca-o-dia-do-poeta-da-literatura-de-cordel-em-santa-ines/ Evento especial marca o Dia do Poeta da Literatura de Cordel em Santa Inês]&lt;/ref&gt;
** '''''Милли почта маркасы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|Dia Nacional do [[:pt:Selo postal|Selo]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www2.portoalegre.rs.gov.br/pwdtcomemorativas/default.php?reg=13&amp;p_secao=16 1º de agosto - Dia Nacional do Selo]&lt;/ref&gt;
* {{COD}} — '''''[[Әти]]-[[әни]]ләр һәм элекке буыннарны искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:République démocratique du Congo#Jours fériés|fête des parents / anciens]]}})&lt;/small&gt;.
* {{CHN}} — '''''Милли бәйрәм көне''''' &lt;small&gt;({{lang-zh|[[:zh:中国人民解放军建军纪念日|中国人民解放军建军纪念日]]}}, {{lang-ru|[[:ru:День рождения НОАК|День рождения Народно-Освободительной Армии Китая]]}})&lt;/small&gt;.
* {{LBN}} — '''''Хәрби көчләр көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ar|عيد الجيش/‘Īd al-Jaysh}}, {{lang-fr|[[:fr:Liban#Fêtes nationales|Fête de l'armée]]/Jour des [[:fr:Forces armées libanaises|forces armées libanaises]]}}, {{lang-en|[[:en:Lebanese Armed Forces|Lebanese Armed Forces]] Day}})&lt;/small&gt;.
* {{PER}} һәм {{ECU}}  — '''''Ана [[Җир]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|[[:es:Pachamama Raymi|Pachamama Raymi]]}})&lt;/small&gt;.
* {{RUS}}:
** [[Файл:Flag_of_Adygea.svg|20px|border]] [[Адыгея Республикасы]] —  '''''Бабалар җиренә кайтканнар көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|День [[:ru:Черкесское мухаджирство|репатриантов]]}}, {{lang-tr|Anavatanına dönenler günü}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://adygheya.ru/press/news/show/?newsid=6401 Adygheya.ru:''День репатриантов традиционно отмечается 1 августа в день возвращения на историческую родину косовских адыгов''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151002140700/http://adygheya.ru/press/news/show/?newsid=6401 |date=2015-10-02 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://adygi.ru/index.php?newsid=8940 Adygi.ru:''О мухаджирах, &quot;великом возвращении&quot; и других последствиях Кавказской войны'']&lt;/ref&gt;
** '''''Инкассатор көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:Инкассация#Праздники|День инкассатора]]}})&lt;/small&gt;.
** '''''[[Россия Федерациясе Кораллы Көчләре]]нең тылы көне''''' &lt;small&gt;({{lang-ru|[[:ru:День тыла вооружённых сил Российской Федерации|День тыла вооружённых сил Российской Федерации]]}})&lt;/small&gt;.

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1774 ел|1774]] — [[Джозеф Пристли]] [[кислород]]ны ача.
* [[1876 ел|1876]] — {{Колорадо штаты байрагы}} {{USA}}на [[АКШ административ бүленеше|38 нче штат]] буларак керә.
* [[1914 ел|1914]] — {{Алман империясы байрагы}} {{Россия империясе байрагы}}нә сугыш игълан итә.
* [[1936 ел|1936]] — {{Берлин гербы}}да {{IOC}} [[Җәйге Олимпия уеннары 1936|Җәйге Олимпия уеннары]] ачыла.
* [[1943 ел|1943]] — {{JPN}} {{MMR}}га бәйсезлек бирә.
* [[1960 ел|1960]] — Дагомея (хәзерге {{BEN}}) бәйсезлеге игълан ителә.
* [[1997 ел|1997]] — [[Күңел радиосы|«Күңел радиосы»]] эшли башлый.

== {{Туулар}} == 
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:1 август көнне туганнар}} 
* [[1818 ел|1818]] — [[Илья Березин]], 
* [[1819 ел|1819]] — [[Иван Холмогоров]], 
* [[1851 ел|1851]] — [[Николай Загоскин]], 
* [[1856 ел|1856]] — [[Павел Хомутов]], 
* [[1863 ел|1863]] — [[Константин Котелов]], 
* 1863 — [[Мозаффар Мөштәри]], 
* [[1873 ел|1873]] — [[Христиан Раковский]], совет дәүләт эшлеклесе, дипломат.
* [[1880 ел|1880]] — [[Мәҗит Гафури]], татар [[язучы]]сы.
* [[1885 ел|1885]] — [[Җөрҗ де Һөвеши]], 
* 1885 — [[Нури Сакаев]], [[актер]] һәм [[режиссер]].
* [[1888 ел|1888]] — [[Петр Войков]], 
* [[1897 ел|1897]] — [[Борис Гагаев]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Александр Жданов (1904)|Александр Жданов]], 
* [[1908 ел|1908]] — [[Николай Калабухов]], 
* [[1909 ел|1909]] — [[Мирза Таһиров]], [[Татарстанның атказанган укытучысы|Татарстан АССР атказанган укытучысы]].
* [[1913 ел|1913]] — [[Михаил Симонов (1913)|Михаил Симонов]], очучы, [[Файл:Hero of the USSR.png|15px]] [[Советлар Берлеге каһарманы]].
* [[1914 ел|1914]] — [[Григол Абашидзе]], 
* [[1924 ел|1924]] — [[Жорж Шарпак]], 
* [[1925 ел|1925]] — [[Олег Васильев]], 
* [[1929 ел|1929]] — [[Лейла Абашидзе]],
* [[1930 ел|1930]] — [[Лоуренс Иглбөргер]], 
* 1930 — [[Фуат Ганиев]], күренекле [[тел галиме]], [[Татарстан Республикасының Атказанган фән эшлеклесе|Татарстанның]] һәм {{RUS}}нең атказанган фән эшлеклесе.
* [[1931 ел|1931]] — [[Илья Галайда]], 
* 1931 — [[Эра Байбәкова]], 
* [[1932 ел|1932]] — [[Еркегали Рәхмәдиев]], казакъ композиторы.
* [[1934 ел|1934]] — [[Мөнәвир Галиев]], 
* [[1938 ел|1938]] — [[Хәдичә Фәхретдинова]], 
* [[1939 ел|1939]] — [[Владимир Захаров (1939)|Владимир Захаров]], 
* [[1941 ел|1941]] — [[Румил Азнабаев]], 
* [[1944 ел|1944]] — [[Әхәт Вилданов]], 
* [[1945 ел|1945]] — [[Дуглас Ошерофф]], 
* 1945 — [[Флүр Яхин]], 
* [[1946 ел|1946]] — [[Рөстәм Аипов]], 
* [[1947 ел|1947]] — [[Шамил Шәйдуллин (рәссам)|Шамил Шәйдуллин]], рәссам.
* [[1948 ел|1948]] — [[Геннадий Климанов]], 
* 1948 — [[Ринат Закиров]], [[Бөтендөнья татар кәнгрисе|Бөтендөнья татар конгрессы]] башкарма комитеты җитәкчесе.
* 1948 — [[Роберт Миңнуллин]], татар [[шагыйрь|шагыйре]], [[сәясәтче]].
* [[1949 ел|1949]] — [[Корманбәк Бакиев]], {{KGZ}} [[президент]]ы.
* [[1956 ел|1956]] — [[Нәфыйк Мәдияров]], 
* [[1957 ел|1957]] — [[Владимир Вафин]], язучы, драматург, кино артисты.
* [[1960 ел|1960]] — [[Борис Чиндыков]], 
* [[1961 ел|1961]] — [[Илшат Гафуров]], 
* [[1962 ел|1962]] — [[Вәсилә Янбаева]], 
* [[1963 ел|1963]] — [[Евгений Коблик]], 
* [[1970 ел|1970]] — [[Айрат Хәйруллин (1970)|Айрат Хәйруллин]], 
* 1970 — [[Гамил Гыйбадуллин]], 
* [[1972 ел|1972]] — [[Вадим Милов]], 
* [[1973 ел|1973]] — [[Рамил Вәлиев (1973)|Рамил Вәлиев]], 
* 1973 — [[Сергей Макаров (1973)|Сергей Макаров]], 
* [[1975 ел|1975]] — [[Айрат Сафин]], 
* [[1976 ел|1976]] — [[Иван Дуке Маркес]], 
* [[1981 ел|1981]] — [[Михаил Сорокин]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Евгений Лапенков]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:1 август көнне вафатлар}}
* [[30 ел (б. э. к.)|30 (б. э. к.)]] — [[Марк Антоний]], [[Борынгы Рим]] сәясәтчесе, гаскәр башлыгы.
* [[1823 ел|1823]] — [[Иван Миллер]], тарихчы, географ.
* [[1913 ел|1913]] — [[Леся Украинка]], 
* [[1926 ел|1926]] — [[Ян Каспрович]], поляк [[шагыйрь|шагыйре]], [[драматург]].
* [[1937 ел|1937]] — [[Мьеда Ндре]], 
* [[1942 ел|1942]] — [[Фәтхи Бурнаш]], [[татар]] [[шагыйрь|шагыйре]], [[драматург]], тәрҗемәче.
* [[1943 ел|1943]] — [[Лидия Литвяк]], 
* [[1946 ел|1946]] — [[Андрей Власов]], совет гаскәр башлыгы.
* [[1965 ел|1965]] — [[Виталий Эделштейн]], 
* 1965 — [[Кәрим Җаманаклы]], татар шагыйре.
* [[1966 ел|1966]] — [[Латыйф Җәләй]], татар [[тел галиме]].
* [[1970 ел|1970]] — [[Отто Һайнрих Варбург]], 
* [[1973 ел|1973]] — [[Вальтер Ульбрихт]], [[Демократик Алмания Җөмһүрияте|АДҖ]] дәүләт эшлеклесе.
* [[1975 ел|1975]] — [[Борис Гагаев]], 
* [[1976 ел|1976]] — [[Евгений Боруцкий]], 
* [[1982 ел|1982]] — [[Гайфулла Вәлиев]], [[башкорт теле|башкорт]] [[язучы]]сы.
* [[1987 ел|1987]] — [[Ян Винецкий]], язучы.
* [[1988 ел|1988]] — [[Марк Седов]], 
* [[1993 ел|1993]] — [[Илмирә Гафарова]], азәри һәм совет дәүләт эшлеклесе.
* [[2002 ел|2002]] — [[Анатолий Кукубаев]], 
* 2002 — [[Габдулла Гарифуллин]], Советлар Берлеге Каһарманы.
* [[2003 ел|2003]] — [[Наум Орлов]], 
* [[2011 ел|2011]] — [[Милада Шубертова]], 
* [[2015 ел|2015]] — [[Анатолий Белозерцев]], 
* [[2019 ел|2019]] — [[Леван Алексидзе]],
* [[2021 ел|2021]] — [[Марат Садыйков (1945)|Марат Садыйков]],

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|1 August}}
==Искәрмәләр==
{{искәрмәләр}}

{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:1 август]]</text>
      <sha1>fsbz3mj0h1e79qgniv4xd8plw03y2xt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Төрки телләр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>21751</id>
    <revision>
      <id>3524869</id>
      <parentid>3524816</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:23:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6561" xml:space="preserve">{{Navbox
| name   = Калып:Төрки телләр
| title  = [[Төрки телләр]]
| group1 = [[Болгар телләре]]
| list1  = 
  {{Navbox subgroup
   |group1 = [[Болгар телләре|Болгар төркеме]]
   |list1= 
* [[авар теле (төрки)|авар теле]] †
* [[болгар теле|болгар теле †]]
* [[һун теле|һун теле †]]
* [[Хәзәр теле|хәзәр †]]
* [[Чуаш теле|чуаш теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[чуаш теленең югары диалеты|югары диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[чуаш теленең түбән диалеты|түбән диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[кече карач сөйләше]]&lt;/small&gt;
}}
 |group2 = [[уртак төрки телләр|уртак төрки телләр]]
   |list2=
{{Navbox subgroup
   |group1 = [[борынгы төрки тел|борынгы төрки телләр төркеме]]
   |list1= 
* [[борынгы кыргыз теле|борынгы кыргыз теле †]]
* [[Орхон-енисей теле|орхон-енисей теле †]]
* [[уйгур рун теле|уйгур рун теле †]]
|group2 = [[Таулы-алтай телләре|таулы-алтай телләре төркеме]]
   |list2=    
    {{Navbox subgroup
   |group1 = [[кыргыз-кыпчак телләре]]
    |list1 =
* [[кыргыз теле]]
* [[алтай теле]]
* &lt;small&gt;[[теленгит теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[телеут теле]]&lt;/small&gt;
* [[тубалар теле]]
    |group2 =  [[төньяк алтай телләре]]
    |list2=
* [[шор теленең кондом диалекты]]
* [[чулым теленең түбән чулым диалекты]]
* [[төньяк алтай теле]]
** &lt;small&gt;[[куманды теле]], [[чалкан теле]]
* [[том диалекты|татар теленең том диалекты]]
}}
   |group3 = [[Карлук телләре|карлук телләре төркеме]]
   |list3  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[борынгы карлук теле]] †
   |group2 = [[карлук-уйгур телләре]] 
   |list2= 
* [[борынгы уйгур теле]] †
* [[караханид-уйгур теле]] †
* [[халаҗ теле]]
   |group3 = [[карлук-хәрәзем телләре]]
   |list3= 
* [[хәрәзем төрки теле ]]†
* [[чагатай теле ]]†
* [[иске татар теле]]
* [[әйнү теле]]
* [[или-төрки теле]]
* [[лобнор теле]]†
* [[үзбәк теле]])
* [[уйгур теле]]
** &lt;small&gt;[[хотан теле]]&lt;/small&gt;
* [[хотон телей]]†
* [[көньяк кыргыз диалекты]]
}}
   |group4 = [[кыпчак телләре|кыпчак телләре төркеме]]
   |list4  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[кыпчак теле]]†
   |group2 =[[кыпчак-нугай телләре]]
|list2  =
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;[[алабугат татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[карагаш сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[йорт татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
* [[казакъ теле]]
* [[каракалпак теле]]
* [[нугай теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[кырым татар теленең дала диалекты]]&lt;/small&gt;
* [[үзбәк теленең кыпчак диалекты]]
* [[фәрганә-кыпчак теле]]
  |group3 =[[идел-кыпчак телләре]]
|list3  =
* [[иске татар теле]] †
* [[башкорт теле]]
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[казан диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[мишәр диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[тубыл-иртеш диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[Бараба диалекты]] диалекты&lt;/small&gt;
  |group4 =[[куман-кыпчак телләре]]
|list4  =
* [[кыпчак теле ]]†
* [[караим теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt; [[крымчак теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[урум теле]]&lt;/small&gt;
* [[әрмән-кыпчак теле ]]†
* [[карачай-балкар теле]]
* [[кумык теле]]
* [[мәмлүк-кыпчак теле]]†
}}}}
   |group5 = [[угыз телләре|угыз телләре төркеме]]
   |list5  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = 
* [[угыз теле ]]†
* [[бөҗәнәк теле ]]†
* [[салар теле]]
   |group2 =[[үзбәк теленең угыз диалекты|үзбәк-угыз теле]]
|group3 = көнбатыш угыз телләре
|list3  = 
* [[әзербайҗан теле]]
* [[балкан-гагауз теле]]
* [[гагауз теле]]
* [[госман теле ]]†
* [[салчык теле]]
* [[төрек теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;[[кырым татар теленең яр буе диалекты|яр буе диалекты]]&lt;/small&gt;
|group4 = көнчыгыш угыз телләре
|list4  = 
* [[төрекмән теле]]
** &lt;small&gt;[[трухмен теле]]&lt;/small&gt;
* [[хорасан теле]]
|group5 = көньяк угыз телләре
|list5  = 
* [[айналлу теле]]
* [[афшар теле]]
}}}}
|group6 = [[саян телләре|саян телләре төркеме]]
|list6  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = дала саян телләре
|list1  = 
* [[күк-мончак теле]]
* [[тува теле]]
* [[цэнгэл теле]]
   |group2 = урман саян телләре
|list2  = 
* [[Көнчыгыш тува диалекты|көнчыгыш тува диалекты]]
* [[сойот-цаатан теле]]
* [[дуһа теле]]
* [[тофалар теле]]
  }}}}
 |group7 = [[хакас телләре|хакас телләре төркеме]]
   |list7  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[сары уйгур теле]]
 |group2 = 
|list2  = уртак хакас телләре
* [[фуюй-кыргыз теле]]
* [[Шор теле|шор теленең ]][[мрас диалекты]]
* [[чулы теле]]нең [[урта чулым диалекты]] 
* [[хакас теле]]
 }}}}
 |group7 = [[якут теле|якут телләре төркеме]]
   |list7  =
* [[долган теле]]
* [[якут теле]]
}}}}}}}}}}


&lt;noinclude&gt;
&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Төрки телләр]]&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>4hyeki18duf8zcxsvt8ckyrny2lw6zd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524871</id>
      <parentid>3524869</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6465" xml:space="preserve">{{Navbox
| name   = Калып:Төрки телләр
| title  = [[Төрки телләр]]
| group1 = [[Болгар телләре]]
| list1  = 
  {{Navbox subgroup
   |group1 = [[Болгар телләре|Болгар төркеме]]
   |list1= 
* [[авар теле (төрки)|авар теле]] †
* [[болгар теле|болгар теле †]]
* [[һун теле|һун теле †]]
* [[Хәзәр теле|хәзәр †]]
* [[Чуаш теле|чуаш теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[чуаш теленең югары диалеты|югары диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[чуаш теленең түбән диалеты|түбән диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[кече карач сөйләше]]&lt;/small&gt;
}}
 |group2 = [[уртак төрки телләр|уртак төрки телләр]]
   |list2=
{{Navbox subgroup
   |group1 = [[борынгы төрки тел|борынгы төрки телләр төркеме]]
   |list1= 
* [[борынгы кыргыз теле|борынгы кыргыз теле †]]
* [[Орхон-енисей теле|орхон-енисей теле †]]
* [[уйгур рун теле|уйгур рун теле †]]
|group2 = [[Таулы-алтай телләре|таулы-алтай телләре төркеме]]
   |list2=    
    {{Navbox subgroup
   |group1 = [[кыргыз-кыпчак телләре]]
    |list1 =
* [[кыргыз теле]]
* [[алтай теле]]
* &lt;small&gt;[[теленгит теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[телеут теле]]&lt;/small&gt;
* [[тубалар теле]]
    |group2 =  [[төньяк алтай телләре]]
    |list2=
* [[шор теленең кондом диалекты]]
* [[чулым теленең түбән чулым диалекты]]
* [[төньяк алтай теле]]
** &lt;small&gt;[[куманды теле]], [[чалкан теле]]
* [[том диалекты|татар теленең том диалекты]]
}}
   |group3 = [[Карлук телләре|карлук телләре төркеме]]
   |list3  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[борынгы карлук теле]] †
   |group2 = [[карлук-уйгур телләре]] 
   |list2= 
* [[борынгы уйгур теле]] †
* [[караханид-уйгур теле]] †
* [[халаҗ теле]]
   |group3 = [[карлук-хәрәзем телләре]]
   |list3= 
* [[хәрәзем төрки теле ]]†
* [[чагатай теле ]]†
* [[иске татар теле]]
* [[әйнү теле]]
* [[или-төрки теле]]
* [[лобнор теле]]†
* [[үзбәк теле]])
* [[уйгур теле]]
** &lt;small&gt;[[хотан теле]]&lt;/small&gt;
* [[хотон телей]]†
* [[көньяк кыргыз диалекты]]
}}
   |group4 = [[кыпчак телләре|кыпчак телләре төркеме]]
   |list4  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[кыпчак теле]]†
   |group2 =[[кыпчак-нугай телләре]]
|list2  =
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;[[алабугат татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[карагаш сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[йорт татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
* [[казакъ теле]]
* [[каракалпак теле]]
* [[нугай теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[кырым татар теленең дала диалекты]]&lt;/small&gt;
* [[үзбәк теленең кыпчак диалекты]]
* [[фәрганә-кыпчак теле]]
  |group3 =[[идел-кыпчак телләре]]
|list3  =
* [[иске татар теле]] †
* [[башкорт теле]]
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[казан диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[мишәр диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[тубыл-иртеш диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[бараба диалекты]] диалекты&lt;/small&gt;
  |group4 =[[куман-кыпчак телләре]]
|list4  =
* [[кыпчак теле]]†
* [[караим теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt; [[крымчак теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[урум теле]]&lt;/small&gt;
* [[әрмән-кыпчак теле ]]†
* [[карачай-балкар теле]]
* [[кумык теле]]
* [[мәмлүк-кыпчак теле]]†
}}
   |group5 = [[угыз телләре|угыз телләре төркеме]]
   |list5  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = 
* [[угыз теле ]]†
* [[бөҗәнәк теле ]]†
* [[салар теле]]
   |group2 =[[үзбәк теленең угыз диалекты|үзбәк-угыз теле]]
|group3 = көнбатыш угыз телләре
|list3  = 
* [[әзербайҗан теле]]
* [[балкан-гагауз теле]]
* [[гагауз теле]]
* [[госман теле ]]†
* [[салчык теле]]
* [[төрек теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;[[кырым татар теленең яр буе диалекты|яр буе диалекты]]&lt;/small&gt;
|group4 = көнчыгыш угыз телләре
|list4  = 
* [[төрекмән теле]]
** &lt;small&gt;[[трухмен теле]]&lt;/small&gt;
* [[хорасан теле]]
|group5 = көньяк угыз телләре
|list5  = 
* [[айналлу теле]]
* [[афшар теле]]
}}
|group6 = [[саян телләре|саян телләре төркеме]]
|list6  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = дала саян телләре
|list1  = 
* [[күк-мончак теле]]
* [[тува теле]]
* [[цэнгэл теле]]
   |group2 = урман саян телләре
|list2  = 
* [[Көнчыгыш тува диалекты|көнчыгыш тува диалекты]]
* [[сойот-цаатан теле]]
* [[дуһа теле]]
* [[тофалар теле]]
  }}
 |group7 = [[хакас телләре|хакас телләре төркеме]]
   |list7  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[сары уйгур теле]]
 |group2 =  уртак хакас телләре
|list2  =
* [[фуюй-кыргыз теле]]
* [[Шор теле|шор теленең]] [[мрас диалекты]]
* [[чулым теле]]нең [[урта чулым диалекты]] 
* [[хакас теле]]
 }}
 |group8 = [[якут теле|якут телләре төркеме]]
   |list8  =
* [[долган теле]]
* [[якут теле]]
}}}}</text>
      <sha1>ed02jss3ad7kaq9i1j51hz24575ahd3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524872</id>
      <parentid>3524871</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:36:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6533" xml:space="preserve">{{Navbox
| name   = Калып:Төрки телләр
| title  = [[Төрки телләр]]
| group1 = [[Болгар телләре]]
| list1  = 
  {{Navbox subgroup
   |group1 = [[Болгар телләре|Болгар төркеме]]
   |list1= 
* [[авар теле (төрки)|авар теле]] †
* [[болгар теле|болгар теле †]]
* [[һун теле|һун теле †]]
* [[Хәзәр теле|хәзәр †]]
* [[Чуаш теле|чуаш теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[чуаш теленең югары диалеты|югары диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[чуаш теленең түбән диалеты|түбән диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[кече карач сөйләше]]&lt;/small&gt;
}}
 |group2 = [[уртак төрки телләр|уртак төрки телләр]]
   |list2=
{{Navbox subgroup
   |group1 = [[борынгы төрки тел|борынгы төрки телләр төркеме]]
   |list1= 
* [[борынгы кыргыз теле|борынгы кыргыз теле †]]
* [[Орхон-енисей теле|орхон-енисей теле †]]
* [[уйгур рун теле|уйгур рун теле †]]
|group2 = [[Таулы-алтай телләре|таулы-алтай телләре төркеме]]
   |list2=    
    {{Navbox subgroup
   |group1 = [[кыргыз-кыпчак телләре]]
    |list1 =
* [[кыргыз теле]]
* [[алтай теле]]
* &lt;small&gt;[[теленгит теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[телеут теле]]&lt;/small&gt;
* [[тубалар теле]]
    |group2 =  [[төньяк алтай телләре]]
    |list2=
* [[шор теленең кондом диалекты]]
* [[чулым теленең түбән чулым диалекты]]
* [[төньяк алтай теле]]
** &lt;small&gt;[[куманды теле]], [[чалкан теле]]
* [[том диалекты|татар теленең том диалекты]]
}}
   |group3 = [[Карлук телләре|карлук телләре төркеме]]
   |list3  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[борынгы карлук теле]] †
   |group2 = [[карлук-уйгур телләре]] 
   |list2= 
* [[борынгы уйгур теле]] †
* [[караханид-уйгур теле]] †
* [[халаҗ теле]]
   |group3 = [[карлук-хәрәзем телләре]]
   |list3= 
* [[хәрәзем төрки теле ]]†
* [[чагатай теле ]]†
* [[иске татар теле]]
* [[әйнү теле]]
* [[или-төрки теле]]
* [[лобнор теле]]†
* [[үзбәк теле]])
* [[уйгур теле]]
** &lt;small&gt;[[хотан теле]]&lt;/small&gt;
* [[хотон телей]]†
* [[көньяк кыргыз диалекты]]
}}
   |group4 = [[кыпчак телләре|кыпчак телләре төркеме]]
   |list4  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[кыпчак теле]]†
   |group2 =[[кыпчак-нугай телләре]]
|list2  =
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;[[алабугат татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[карагаш сөйләше]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[йорт татарлары сөйләше]]&lt;/small&gt;
* [[казакъ теле]]
* [[каракалпак теле]]
* [[нугай теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[кырым татар теленең дала диалекты]]&lt;/small&gt;
* [[үзбәк теленең кыпчак диалекты]]
* [[фәрганә-кыпчак теле]]
  |group3 =[[идел-кыпчак телләре]]
|list3  =
* [[иске татар теле]] †
* [[башкорт теле]]
* [[татар теле]]
** &lt;small&gt;диал.: [[казан диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[мишәр диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[тубыл-иртеш диалекты]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[бараба диалекты]] диалекты&lt;/small&gt;
  |group4 =[[куман-кыпчак телләре]]
|list4  =
* [[кыпчак теле]]†
* [[караим теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt; [[крымчак теле]]&lt;/small&gt;
** &lt;small&gt;[[урум теле]]&lt;/small&gt;
* [[әрмән-кыпчак теле ]]†
* [[карачай-балкар теле]]
* [[кумык теле]]
* [[мәмлүк-кыпчак теле]]†
}}
   |group5 = [[угыз телләре|угыз телләре төркеме]]
   |list5  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = 
* [[угыз теле ]]†
* [[бөҗәнәк теле ]]†
* [[салар теле]]
   |group2 =[[үзбәк теленең угыз диалекты|үзбәк-угыз теле]]
|group3 = көнбатыш угыз телләре
|list3  = 
* [[әзербайҗан теле]]
* [[балкан-гагауз теле]]
* [[гагауз теле]]
* [[госман теле ]]†
* [[салчык теле]]
* [[төрек теле]]
* [[кырым татар теле]]
** &lt;small&gt;[[кырым татар теленең яр буе диалекты|яр буе диалекты]]&lt;/small&gt;
|group4 = көнчыгыш угыз телләре
|list4  = 
* [[төрекмән теле]]
** &lt;small&gt;[[трухмен теле]]&lt;/small&gt;
* [[хорасан теле]]
|group5 = көньяк угыз телләре
|list5  = 
* [[айналлу теле]]
* [[афшар теле]]
}}
|group6 = [[саян телләре|саян телләре төркеме]]
|list6  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = дала саян телләре
|list1  = 
* [[күк-мончак теле]]
* [[тува теле]]
* [[цэнгэл теле]]
   |group2 = урман саян телләре
|list2  = 
* [[Көнчыгыш тува диалекты|көнчыгыш тува диалекты]]
* [[сойот-цаатан теле]]
* [[дуһа теле]]
* [[тофалар теле]]
  }}
 |group7 = [[хакас телләре|хакас телләре төркеме]]
   |list7  =
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[сары уйгур теле]]
 |group2 =  уртак хакас телләре
|list2  =
* [[фуюй-кыргыз теле]]
* [[Шор теле|шор теленең]] [[мрас диалекты]]
* [[чулым теле]]нең [[урта чулым диалекты]] 
* [[хакас теле]]
 }}
 |group8 = [[якут теле|якут телләре төркеме]]
   |list8  =
* [[долган теле]]
* [[якут теле]]
}}}}
&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Төрки телләр]]&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>bh44albb8zptew5osgepevzncbbjov2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргыз теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21813</id>
    <revision>
      <id>3524876</id>
      <parentid>3187206</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T19:00:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук карагыз */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2254" xml:space="preserve">{{тел
|исем=Кыргыз теле
|үзисем=кыргыз тили, قىرعىز تئلى
|төс=алтай
|илләр=[[Кыргызстан]], [[Кытай]], [[Русия]], [[Таҗикстан]], [[Үзбәкстан]], [[Казакъстан]]
|төбәкләр=
|сөйләшүче=4,5 млн.
|дәрәҗә=[[дәүләт теле]]
|төркем=[[Алтай телләре]] гаиләсе
* [[Төрки телләре]] 
** [[Кыпчак төркеме]]
***Кыргыз-кыпчак астөркеме
|рәсми тел=[[Кыргызстан]]
|идарә=
|iso1=ky
|iso2=kir
|iso3=kir
|sil=
}}
'''Кыргыз теле''' (''кыргыз тили'', قىرعىز تئلى) — [[кыргызлар]]ның [[милли]] [[тел]]е, [[төрки телләр]]нең кыпчак төркеменә керә. Аны [[Кыргызстан]], [[Кытай]], [[Русия]], [[Таҗикстан]], [[Үзбәкстан]], [[Казакъстан]] территорияләрендә кулланалар.

[[1928 ел]]га кадәр [[гарәп әлифбасы]], [[1928 ел]]дан [[1940 ел]]га хәтле [[Латинизация|латин әлифбасы]] кулланылышта була. Хәзерге вакытта [[кирилл әлифбасы]] кулланыла. Кыргыз теле казакъ теле белән бәйле тел булып тора.

Хәзерге вакытта, рус теле, элеккечә үк, төп телен эре шәһәрләрдә кебек [[Бишкек]] шул ук вакытта Кыргыз теле дәвам итә позициясен югалтмаска, бигрәк тә яшь буын арасында.&lt;ref name=&quot;Ferdinand and Komlósi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.academia.edu/27246121/Vitality_of_the_Kyrgyz_language_in_Bishkek |title=Ferdinand, S. &amp; Komlósi, F. 2016. Vitality of the Kyrgyz Language in Bishkek |publisher=IJORS 5-2, pp.210-226 |date= |accessdate=10 September 2016}}&lt;/ref&gt;

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Төрки телләр}}

[[Төркем:Төрки телләр]]
[[Төркем:Кыргыз теле]]</text>
      <sha1>a9l7oltrwbnijphdyxf5gy237yfawgk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Россия Дәүләт думасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25239</id>
    <revision>
      <id>3524898</id>
      <parentid>3192874</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2681" xml:space="preserve">{{ҮК}}'''Россия Дәүләт думасы''' ({{lang-ru|Госуда́рственная ду́ма}}, кыскача ''Госду́ма'') — [[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясенең Федераль Мәҗлесе|Федераль мәҗлесенең]] ас палатасы. Аның хокукый статусы [[Россия Федерациясе Конституциясе]]нең бишенче бүлегендә билгеләнә.

Дәүләт думасы 450 депутаттан тора. Депутат булып 21 яшькә җиткән, сайлауларда катнашу хокукы булган һәр Россия ватандашы була ала.

[[2007 ел]]дан башлап, Дәүләт думасы депутатлары пропорциональ система, ягъни фиркаләр исемлеге буенча сайлана.

Дәүләт думасына сайлаулар [[1993 ел|1993]], [[1995 ел|1995]], [[1999 ел|1999]], [[2003 ел|2003]], [[2007 ел|2007]] һәм [[2011 ел|2011]] елларда үткәрелгән.

== Әлеге состав ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Фракция !! Җитәкче !! Депутатлар саны !! %
|-
| [[Бердәм Россия]] || [[Владимир Васильев (депутат)|Владимир Васильев]]&lt;ref&gt;[http://tribuna.com.ua/news/321742.htm  Новым главой фракции «Единая Россия» в Госдуме РФ избран Владимир Васильев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230233304/http://tribuna.com.ua/news/321742.htm |date=2013-12-30 }} // интернет-газета «Трибуна» 10.11.2012&lt;/ref&gt;. || 238 || 52,9 %
|-
| [[Россия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || [[Геннадий Зюганов]] || 92 || 20,44 %
|-
| [[Гадел Россия]] || [[Сергей Миронов]] || 64 || 14,22 %
|-
| [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || [[Владимир Жириновский]] || 56 || 12,44 %
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Россия Федерациясе|Сәясәт|Җәмгыять}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
{{commonscat|State Duma}}
* [http://www.duma.gov.ru/ Рәсми сайт] {{ref-ru}}

[[Төркем:Россия Федерациясе Дәүләт думасы|*]]
[[Төркем:Илләр буенча парламентларның түбән палаталары]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>j8tc54ac19zm8mw2uq5ll9j5g5zfvo7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524934</id>
      <parentid>3524898</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:54:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әлеге состав */ + яңарту</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2883" xml:space="preserve">{{ҮК}}'''Россия Дәүләт думасы''' ({{lang-ru|Госуда́рственная ду́ма}}, кыскача ''Госду́ма'') — [[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясенең Федераль Мәҗлесе|Федераль мәҗлесенең]] ас палатасы. Аның хокукый статусы [[Россия Федерациясе Конституциясе]]нең бишенче бүлегендә билгеләнә.

Дәүләт думасы 450 депутаттан тора. Депутат булып 21 яшькә җиткән, сайлауларда катнашу хокукы булган һәр Россия ватандашы була ала.

[[2007 ел]]дан башлап, Дәүләт думасы депутатлары пропорциональ система, ягъни фиркаләр исемлеге буенча сайлана.

Дәүләт думасына сайлаулар [[1993 ел|1993]], [[1995 ел|1995]], [[1999 ел|1999]], [[2003 ел|2003]], [[2007 ел|2007]] һәм [[2011 ел|2011]] елларда үткәрелгән.

== Әлеге состав ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Фракция !! Җитәкче !! Депутатлар саны !! %
|-
| [[Бердәм Россия]] || [[Владимир Васильев (депутат)|Владимир Васильев]]&lt;ref&gt;[http://tribuna.com.ua/news/321742.htm  Новым главой фракции «Единая Россия» в Госдуме РФ избран Владимир Васильев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230233304/http://tribuna.com.ua/news/321742.htm |date=2013-12-30 }} // интернет-газета «Трибуна» 10.11.2012&lt;/ref&gt;. || 325 || 72,3 %
|-
| [[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || [[Геннадий Зюганов]] || 57 || 12,7 %
|-
| [[Гадел Русия]] || [[Сергей Миронов]] || 28 || 6,2 %
|-
| [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || [[Леонид Слуцкий (1968)|Леонид Слуцкий]] || 23 || 5,1 %
|-
| [[Яңа кешеләр фиркасе]] || [[Алексей Нечаев]] || 15 ||  3,3 %
|-
| Фракцияләргә кермәгән депутатлар || || 2 ||  0,4 %
|-
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Россия Федерациясе|Сәясәт|Җәмгыять}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
{{commonscat|State Duma}}
* [http://www.duma.gov.ru/ Рәсми сайт] {{ref-ru}}

[[Төркем:Россия Федерациясе Дәүләт думасы|*]]
[[Төркем:Илләр буенча парламентларның түбән палаталары]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>hpws2wbcfz3zjdcm6bi6h26v6xw0uvy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524935</id>
      <parentid>3524934</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:57:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ , [[2016 ел|2016]] һәм [[2021 ел|2021]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2923" xml:space="preserve">{{ҮК}}'''Россия Дәүләт думасы''' ({{lang-ru|Госуда́рственная ду́ма}}, кыскача ''Госду́ма'') — [[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясенең Федераль Мәҗлесе|Федераль мәҗлесенең]] ас палатасы. Аның хокукый статусы [[Россия Федерациясе Конституциясе]]нең бишенче бүлегендә билгеләнә.

Дәүләт думасы 450 депутаттан тора. Депутат булып 21 яшькә җиткән, сайлауларда катнашу хокукы булган һәр Россия ватандашы була ала.

[[2007 ел]]дан башлап, Дәүләт думасы депутатлары пропорциональ система, ягъни фиркаләр исемлеге буенча сайлана.

Дәүләт думасына сайлаулар [[1993 ел|1993]], [[1995 ел|1995]], [[1999 ел|1999]], [[2003 ел|2003]], [[2007 ел|2007]], [[2011 ел|2011]], [[2016 ел|2016]] һәм [[2021 ел|2021]] елларда үткәрелгән.

== Әлеге состав ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Фракция !! Җитәкче !! Депутатлар саны !! %
|-
| [[Бердәм Россия]] || [[Владимир Васильев (депутат)|Владимир Васильев]]&lt;ref&gt;[http://tribuna.com.ua/news/321742.htm  Новым главой фракции «Единая Россия» в Госдуме РФ избран Владимир Васильев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230233304/http://tribuna.com.ua/news/321742.htm |date=2013-12-30 }} // интернет-газета «Трибуна» 10.11.2012&lt;/ref&gt;. || 325 || 72,3 %
|-
| [[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || [[Геннадий Зюганов]] || 57 || 12,7 %
|-
| [[Гадел Русия]] || [[Сергей Миронов]] || 28 || 6,2 %
|-
| [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || [[Леонид Слуцкий (1968)|Леонид Слуцкий]] || 23 || 5,1 %
|-
| [[Яңа кешеләр фиркасе]] || [[Алексей Нечаев]] || 15 ||  3,3 %
|-
| Фракцияләргә кермәгән депутатлар || || 2 ||  0,4 %
|-
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Россия Федерациясе|Сәясәт|Җәмгыять}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
{{commonscat|State Duma}}
* [http://www.duma.gov.ru/ Рәсми сайт] {{ref-ru}}

[[Төркем:Россия Федерациясе Дәүләт думасы|*]]
[[Төркем:Илләр буенча парламентларның түбән палаталары]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>3vnnihe4r2nt0wawz0t878gat6a649j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524937</id>
      <parentid>3524935</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:00:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әлеге состав */ Алексей Нечаев (1966)|</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2958" xml:space="preserve">{{ҮК}}'''Россия Дәүләт думасы''' ({{lang-ru|Госуда́рственная ду́ма}}, кыскача ''Госду́ма'') — [[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясенең Федераль Мәҗлесе|Федераль мәҗлесенең]] ас палатасы. Аның хокукый статусы [[Россия Федерациясе Конституциясе]]нең бишенче бүлегендә билгеләнә.

Дәүләт думасы 450 депутаттан тора. Депутат булып 21 яшькә җиткән, сайлауларда катнашу хокукы булган һәр Россия ватандашы була ала.

[[2007 ел]]дан башлап, Дәүләт думасы депутатлары пропорциональ система, ягъни фиркаләр исемлеге буенча сайлана.

Дәүләт думасына сайлаулар [[1993 ел|1993]], [[1995 ел|1995]], [[1999 ел|1999]], [[2003 ел|2003]], [[2007 ел|2007]], [[2011 ел|2011]], [[2016 ел|2016]] һәм [[2021 ел|2021]] елларда үткәрелгән.

== Әлеге состав ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Фракция !! Җитәкче !! Депутатлар саны !! %
|-
| [[Бердәм Россия]] || [[Владимир Васильев (депутат)|Владимир Васильев]]&lt;ref&gt;[http://tribuna.com.ua/news/321742.htm  Новым главой фракции «Единая Россия» в Госдуме РФ избран Владимир Васильев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230233304/http://tribuna.com.ua/news/321742.htm |date=2013-12-30 }} // интернет-газета «Трибуна» 10.11.2012&lt;/ref&gt;. || 325 || 72,3 %
|-
| [[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || [[Геннадий Зюганов]] || 57 || 12,7 %
|-
| [[Гадел Русия]] || [[Сергей Миронов]] || 28 || 6,2 %
|-
| [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || [[Леонид Слуцкий (1968)|Леонид Слуцкий]] || 23 || 5,1 %
|-
| [[Яңа кешеләр фиркасе]] || [[Алексей Нечаев (1966)|Алексей Нечаев]] || 15 ||  3,3 %
|-
| Фракцияләргә кермәгән депутатлар || || 2 ||  0,4 %
|-
|}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Россия Федерациясе|Сәясәт|Җәмгыять}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
{{commonscat|State Duma}}
* [http://www.duma.gov.ru/ Рәсми сайт] {{ref-ru}}

[[Төркем:Россия Федерациясе Дәүләт думасы|*]]
[[Төркем:Илләр буенча парламентларның түбән палаталары]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>0d21ywrlnd98wlb7n3dlazo74w538rb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25281</id>
    <revision>
      <id>3524930</id>
      <parentid>849827</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:29:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4937" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе''' ({{lang-en|Labour Party}}) — [[Бөекбритания]]нең алдынгы фиркаләреннән берсе, хөкүмәт өчен озак еллар көрәшне [[Бөекбританиянең Консерваторлар фиркасе|Консерваторлар фиркасе]] белән алып бара. Фирка [[1900 ел]]да барлыкка килә, [[1906 ел]]дан хәзерге исемен йөртә. [[1918 ел]]да фирканең уставы кабул ителә.

Фирка социал-демократик юнәлештә эшли. Беренче тапкыр хакимияткә [[1924 ел]]да килә. Фирканең элекке башлыклары [[Тони Блэр]] һәм [[Гордон Браун]] җитәкче урыннарын зур тәнкыйть астында калдырганнар. Хәзерге җитәкче — [[Эд Милибэнд]]. Хәзерге вакытта фирка үзен «оппозицион» дип атый&lt;ref&gt;[http://rian.ru/world/20100511/233216724.html Гордон Браун объявил об уходе с поста премьер-министра Великобритании] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Парламент сайлауларында фирка нәтиҗәләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Сайлаулар
! Фирка җитәкчесе
! Тавышлар
! Урыннар
! Δ
|-
| 1900 ел сайлаулары
| [[Кейр Харди]]
| 62 698
| 2
| Беренче тапкыр
|-
| 1906 ел сайлаулары
| [[Кейр Харди]]
| 254 202
| 29
| {{үсү}} 27
|-
| 1910 ел сайлаулары
| [[Артур Һендерсон]]
| 435 770
| 40
| {{үсү}} 11
|-
| 1910 ел (декабрь) сайлаулары
| Җорҗ Барнс
| 309 963
| 42
| {{үсү}} 2
|-
| 1918 ел сайлаулары
| [[Вильям Адамсон]]
| 2 171 230
| 57
| {{үсү}} 15
|-
| 1922 ел сайлаулары
| [[Җон Клайнс]]
| 4 076 665
| 142
| {{үсү}} 85
|-
| 1923 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 4 267 831
| 191
| {{үсү}} 49
|-
| 1924 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 5 281 626
| 151
| {{төшү}} 40
|-
| 1929 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 8 048 968
| 287
| {{үсү}} 136
|-
| 1931 ел сайлаулары
| [[Артур Хендерсон]]
| 6 339 306
| 52
| {{төшү}} 235
|-
| 1935 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 7 984 988
| 154
| {{үсү}} 102
|-
| 1945 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 11 967 746
| 393
| {{үсү}} 239
|-
| 1950 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 13 266 176
| 315
| {{төшү}} 78
|-
| 1951 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 13 948 883
| 295
| {{төшү}} 20
|-
| 1955 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 12 405 254
| 277
| {{төшү}} 18
|-
| 1959 ел сайлаулары
| [[Хью Гайтскелл]]
| 12 216 172
| 258
| {{төшү}} 19
|-
| 1964 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 12 205 808
| 317
| {{үсү}} 59
|-
| 1966 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 13 096 629
| 364
| {{үсү}} 47
|-
| 1970 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 12 208 758
| 288
| {{төшү}} 78
|-
| 1974 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 11 645 616
| 301
| {{үсү}} 13
|-
| 1974 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 11 457 079
| 319
| {{үсү}} 18
|-
| 1979 ел сайлаулары
| [[Җеймс Каллаган]]
| 11 535 218
| 269
| {{үсү}} 50
|-
| 1983 ел сайлаулары
| [[Майкл Фут]]
| 8 456 934
| 209
| {{үсү}} 60
|-
| 1987 ел сайлаулары
| [[Нейл Киннок]]
| 10 029 270
| 229
| {{төшү}} 20
|-
| 1992 ел сайлаулары
| [[Нейл Киннок]]
| 11 560 484
| 271
| {{үсү}} 42
|-
| 1997 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 13 518 167
| 418
| {{үсү}} 147
|-
| 2001 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 10 724 953
| 413
| {{төшү}} 5
|-
| 2005 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 9 562 122
| 356
| {{төшү}} 57
|-
| 2010 ел сайлаулары
| [[Гордон Браун]]
| 8 604 358 
| 258
| {{төшү}} 91
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.labour.org.uk Рәсми сайт]

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Бөекбритания сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социал-демократик фиркаләр]]
[[Төркем:Лейбористик фиркаләр]]</text>
      <sha1>jx2cxdgewetl7xuk27dtt9dnkjdh5m7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524979</id>
      <parentid>3524930</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4972" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Бөекбританиянең Лейбористлар фиркасе''' ({{lang-en|Labour Party}}) — [[Бөекбритания]]нең алдынгы фиркаләреннән берсе, хөкүмәт өчен озак еллар көрәшне [[Бөекбританиянең Консерваторлар фиркасе|Консерваторлар фиркасе]] белән алып бара. Фирка [[1900 ел]]да барлыкка килә, [[1906 ел]]дан хәзерге исемен йөртә. [[1918 ел]]да фирканең уставы кабул ителә.

Фирка социал-демократик юнәлештә эшли. Беренче тапкыр хакимияткә [[1924 ел]]да килә. Фирканең элекке башлыклары [[Тони Блэр]] һәм [[Гордон Браун]] җитәкче урыннарын зур тәнкыйть астында калдырганнар. Хәзерге җитәкче — [[Эд Милибэнд]]. Хәзерге вакытта фирка үзен «оппозицион» дип атый&lt;ref&gt;[http://rian.ru/world/20100511/233216724.html Гордон Браун объявил об уходе с поста премьер-министра Великобритании] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Парламент сайлауларында фирка нәтиҗәләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Сайлаулар
! Фирка җитәкчесе
! Тавышлар
! Урыннар
! Δ
|-
| 1900 ел сайлаулары
| [[Кейр Харди]]
| 62 698
| 2
| Беренче тапкыр
|-
| 1906 ел сайлаулары
| [[Кейр Харди]]
| 254 202
| 29
| {{үсү}} 27
|-
| 1910 ел сайлаулары
| [[Артур Һендерсон]]
| 435 770
| 40
| {{үсү}} 11
|-
| 1910 ел (декабрь) сайлаулары
| Җорҗ Барнс
| 309 963
| 42
| {{үсү}} 2
|-
| 1918 ел сайлаулары
| [[Вильям Адамсон]]
| 2 171 230
| 57
| {{үсү}} 15
|-
| 1922 ел сайлаулары
| [[Җон Клайнс]]
| 4 076 665
| 142
| {{үсү}} 85
|-
| 1923 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 4 267 831
| 191
| {{үсү}} 49
|-
| 1924 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 5 281 626
| 151
| {{төшү}} 40
|-
| 1929 ел сайлаулары
| [[Җеймс Рамсей Макдональд]]
| 8 048 968
| 287
| {{үсү}} 136
|-
| 1931 ел сайлаулары
| [[Артур Хендерсон]]
| 6 339 306
| 52
| {{төшү}} 235
|-
| 1935 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 7 984 988
| 154
| {{үсү}} 102
|-
| 1945 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 11 967 746
| 393
| {{үсү}} 239
|-
| 1950 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 13 266 176
| 315
| {{төшү}} 78
|-
| 1951 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 13 948 883
| 295
| {{төшү}} 20
|-
| 1955 ел сайлаулары
| [[Клемент Эттли]]
| 12 405 254
| 277
| {{төшү}} 18
|-
| 1959 ел сайлаулары
| [[Хью Гайтскелл]]
| 12 216 172
| 258
| {{төшү}} 19
|-
| 1964 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 12 205 808
| 317
| {{үсү}} 59
|-
| 1966 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 13 096 629
| 364
| {{үсү}} 47
|-
| 1970 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 12 208 758
| 288
| {{төшү}} 78
|-
| 1974 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 11 645 616
| 301
| {{үсү}} 13
|-
| 1974 ел сайлаулары
| [[Гарольд Вильсон]]
| 11 457 079
| 319
| {{үсү}} 18
|-
| 1979 ел сайлаулары
| [[Җеймс Каллаган]]
| 11 535 218
| 269
| {{үсү}} 50
|-
| 1983 ел сайлаулары
| [[Майкл Фут]]
| 8 456 934
| 209
| {{үсү}} 60
|-
| 1987 ел сайлаулары
| [[Нейл Киннок]]
| 10 029 270
| 229
| {{төшү}} 20
|-
| 1992 ел сайлаулары
| [[Нейл Киннок]]
| 11 560 484
| 271
| {{үсү}} 42
|-
| 1997 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 13 518 167
| 418
| {{үсү}} 147
|-
| 2001 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 10 724 953
| 413
| {{төшү}} 5
|-
| 2005 ел сайлаулары
| [[Тони Блэр]]
| 9 562 122
| 356
| {{төшү}} 57
|-
| 2010 ел сайлаулары
| [[Гордон Браун]]
| 8 604 358 
| 258
| {{төшү}} 91
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.labour.org.uk Рәсми сайт]
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Бөекбритания сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социал-демократик фиркаләр]]
[[Төркем:Лейбористик фиркаләр]]</text>
      <sha1>mn7v4nkh9hx9ltqjh6noexdl4g7w6gb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Бөекбритания сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25282</id>
    <revision>
      <id>3524931</id>
      <parentid>727672</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="185" xml:space="preserve">{{Commonscat|Political parties in the United Kingdom}}

[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Бөекбритания оешмалары]]</text>
      <sha1>r7cc7d0fvg63pk6n5vhsvpqc6qkdgou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кытай теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25726</id>
    <revision>
      <id>3524866</id>
      <parentid>3524411</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:37:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <comment>/* Аергычлар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22986" xml:space="preserve">{{тел
|исем= Кытай теле
|үзисем=
''телдән сөйләм:''&lt;br&gt;
трад. 漢語, гад. 汉语&lt;br&gt;
''язма сөйләм:''&lt;br&gt;
трад. һәм гад. 中文
|төс= Salmon
|илләр= [[Кытай Халык Җөмһүрияте]], [[Кытай Җөмһүрияте]], [[Сингапур]], [[Филипин]], [[Малайзия]], [[Индонезия]], [[Көнчыгыш Тимор]], [[Таиланд]], [[Вьетнам]], [[Мьянма]], [[Камбоджа]], [[Канада]], [[АКШ]], [[Перу]]
|төбәкләр=
|сөйләшүче=1,3 млрд.
|дәрәҗә= 1
|классификация=[[Сино-тибет гаиләсе]]
|рәсми тел= {{Байрак/Кытай}} [[Кытай]], {{Байрак/Кытай Җөмһүрияте}} [[Кытай Җөмһүрияте]], {{Байрак/Сингапур}} [[Сингапур]], {{Байрак/БМО}} [[БМО]]
|идарә=
|iso1= zh
|iso2= chi (B); zho (T)
|iso3= zho
|sil= 315
}}
'''Кытай теле''' яки '''чин теле''' ([[кытай теле|кыт]]. трад. 漢語, гад. 汉语 [[пиньинь]] ''hànyǔ'', [[Палладий системасы|палл]]. ''ханьюй'' яисә 中文 [[пиньинь]] ''zhōngwén'', [[Палладий системасы|палл]]. ''чжунвэнь'') — [[сино-тибет гаиләсе]] телләренең яки төркемнәренең берсе. Әлеге билгесезлек сәбәбе — бер яктан төрле [[диалект|сөйләм юрамалары]] сөйләшүчеләре бер-берсен кайчакта аңлый алмавы&lt;ref name=&quot;Кронгауз&quot;&gt;Сто языков. Вселенная слов и смыслов / М. А. Кронгауз, А. Ч. Пиперски, А. А. Сомин [и др.]. — Москва : Издательство АСТ, 2018. — 224 с. : ил. — (Лингванонфикшн). — С. 94&lt;/ref&gt; һәм икенче яктан уртак язу системасы. Сөйләм юрамалары сөйләшүчеләр тарафыннан бер телнең юрамалары булып таныла. Шулай да аерма [[роман телләре]] арасындагы аермага тигез булырга мөмкин.

[[Кытай|КХҖ]]дә рәсми рәвештә Пекин диалектына нигезләнгән путунхуá ([[кытай теле|кыт]]. трад. 普通話, гад. 普通话, [[пиньинь]] ''pǔtōnghuà'', [[Палладий системасы|палл]]. ''путунхуа'' «гади сөйләм») дигән стандарт кулланыла. Кытайдан тыш, [[Кытай Җөмһүрияте]]ндә һәм [[Сингапур]]да дәүләт теле статусын йөртә, [[1973 ел|1973]] елдан бирле&lt;ref&gt;[https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=a/res/3189(XXVIII)&amp;Lang=R 3191 (XXVIII). Включение китайского языка в число рабочих языков Генеральной Ассамблеи и Совета Безопасности]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=a/res/3191(XXVIII)&amp;Lang=R 3191 (XXVIII). Включение китайского языка в число рабочих языков Генеральной Ассамблеи, её комитетов и подкомитетов и включение арабского языка в число официальных и рабочих языков Генеральной Ассамблеи и её главных комитетов: поправки к правилам 51—59 правил процедуры Ассамблеи]&lt;/ref&gt; [[БМО]]ның [[БМО телләре|6 рәсми һәм эш телләре]] хисабына керә.

Бөтен дөньяда гомуми сөйләшүчеләр саны&amp;nbsp;— 1,3&amp;nbsp;млрд. кеше&lt;ref name=&quot;Кронгауз&quot; /&gt;, шул сәбәпле ул туган тел буларак иң күп сөйләшүчеләр саны булган тел дип санала.

[[Рәсем:New-Map-Sinophone World.PNG|left|250px|thumb|Кытай теленең таралышы:&lt;br /&gt;
{{legend|#0E0069|Кытай теле дәүләт яки рәсми тел булган илләр}}
{{legend|#7FABAB|5 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр}}
{{legend|#9fceff|1 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр}}
{{legend|#D5E8FF|0,5 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр}}
{{legend|#F7D5FF|0,1 миллионнан артык кеше кытайча сөйләшкән илләр}}
{{legend|#0080ff|Кытай телендә күп кешеләр сөйләшкән шәһәрләр}}]]

== Язу системасы ==
===Иероглифлар===
''Төп мәкалә:'' [[Кытай язуы]]

Хәзерге көндә кытай телендә язу өчен традицион иероглифлар һәм традицион иероглифлардан килеп чыккан гадиләштерелгән иероглифлар кулланыла. Иероглифлар шакмакка сыйдырылырлык итеп өстән аска һәм уңнан сулга языла. Гәрчә иероглифларның башкача урнашуы уңнан сулга XX гасырда популяр булып киткән. 
Яхшы белем алган кытайча укучы хәзерге көндә якынча 4000-нән 6000-гә кадәр иероглиф таный, кыйтга гәзитен уку өчен 3000 иероглиф кирәк. Кытай Халык Җөмһүрияте эшчеләр арасында 2000 иероглиф белемен күрсәтә, гәрчә ул бары тик функциональ белү булырга мөмкин. [[Мәктәп]]тә укучылар типик рәвештә якынча 2000 иероглиф өйрәнәләр, шул ук вакытта [[галим]]нәр 10&amp;nbsp;000-гә кадәр хәтерли алалар. Зур кыскартылмаган сүзлектә, мәсәлән, Канси Сүзлегендә 40 000-нән артык иероглиф бар, монда мәгънәсе ачык булмаган, юрама, сирәк һәм архаик иероглифлар кертелгән, бу иероглифларның хәзер чирегеннән азрагы кулланыла.&lt;br/&gt;
Кытай иероглифлары тарихи һәм хәзерге көндә [[корей теле]]нә, [[япон теле]]нә, [[вьет теле]]нә һәм башка телләргә белем таралу белән үтеп кергән.
[[Урта Азия]]дә яшәүче кытай халкының өлеше булып саналган дунган халкы кытайча язу өчен [[кириллица]] куллана һәм элегәрәк [[гарәп язуы]] кулланган.
===Пиньинь===
''Төп мәкалә:'' [[Пиньинь]]

'''Пиньи́нь''' ([[кытай теле|кыт]]. 拼音 [[пиньинь]] ''pīnyīn'', [[Палладий системасы|палл]]. ''пиньинь'' яисә 汉语拼音 [[пиньинь]] ''hànyǔ pīnyīn'', [[Палладий системасы|палл]]. ''ханьюй пиньинь'')&amp;nbsp;— [[1958 ел]]да [[Кытай|Кытай Халык Җөмһүрияте]]ндә кабул ителгән латин хәрефләре белән кытай сүзләрен язу системасы. [[Путунхуа]] авазларын чагылдыра. Пиньиньнән тыш, путунхуа яки диалектлары романлаштыру башка системалары бар.
===Чжуинь фухао===
''Төп мәкалә:'' [[Чжуинь фухао]]

'''Чжуи́нь фуха́о''' (трад. 注音符號, гад. 注音符号, [[пиньинь]] ''zhùyīn fúhào'', [[Палладий системасы|палл]]. ''чжуинь фухао'')&amp;nbsp;— кытай стеногрфиясенә нигезләнеп [[1913 ел]]да булдырылган әлифба. [[Кытай Җөмһүрияте|Тайвань]]дә киң таралган.
===Сяоэрцзин===
''Төп мәкалә:'' [[Сяоэрцзин]]

'''Сяоэрцзи́н''' (трад. 小兒經, гад. 小儿经, [[пиньинь]] ''xiǎo'érjīng'', [[Палладий системасы|палл]]. ''сяоэрцзин'')&amp;nbsp;— кытайча сөйләшкән һәм [[ислам]] динен тоткан [[дунганнар]] һ.б. [[халык]]лар кулланган [[гарәп язуы]]на нигезләнгән әлифбасы.

== Грамматика ==
Әлеге бүләктә путунхуа грамматикасы турында сөйләнә.
=== Сүз ясалышы ===
Кытай телендә күп тамырлы сүзләр киң таралган, мәсәлән:
* 父 ''fù'' «[[ата]]» + 母 ''mǔ'' «[[ана]]» = 父母 ''fùmǔ'' «[[ата-ана]]»,
* 电 ''diàn'' «[[электр]]» + 话 ''huà'' «сөйләү» = 电话 ''diànhuà'' «[[телефон]]»,
* 长 ''cháng'' «озын» + 短 ''duǎn'' «кыска» = 长短 ''сhángduǎn'' «озынлык».
* 修 ''xiū'' «төзәтү» + 车 ''chē'' «[[арба]]; [[автомобиль]]» + 站 ''zhàn'' «тукталыш» = 修车站 ''xiūchēzhàn'' «автосервис».
Кытай телендә [[конверсия]] дигән күренеш еш очрый: бер үк сүз төрле [[сүз төркемнәре]]нә карый ала, мәсәлән, төрле очракларда 发展 ''fāzhǎn'' «үсеш» тә, «үсергә» дип тә тәрҗемә итеп була.

=== Исемнәр ===
[[сан (лингвистика)|Күплек саны]]  кушымчасы — 们 ''men''; исем алдыннан микъдәрен белдергән башка сүзләр килсә, ул кушымча кулланылмый. Исемнәр [[килеш]], [[род (лингвистика)|род]] һ.б. категорияләре юк.
=== Алмашлыклар ===
Алмашлыклар төрленми; 们 ''men'' кушымчасы аларга да кушыла ала.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Зат алмашлыклары
 ! Зат 
 ! style=&quot;width:270px&quot;| Берлек саны
 ! style=&quot;width:270px&quot;| Күплек саны
 |-
 !1-нче зат
 |我 ''wǒ'' «мин»
 |我们 ''wǒmen'' «без»;&lt;br&gt;咱们 ''zánmen'' «без» (әңгәмәдәш белән)
 |-
 !2-нче зат
 |你 ''nǐ'' «син»;&lt;br&gt;您 ''nín'' «Сез» (ихтирамлы)
 |你们 ''nǐmen'' «сез» (гади сөйләм);&lt;br&gt;您们 ''nínmen'' «сез» (ихтирамлы)
 |-
 !3-нче зат 
 |他，她，它 ''tā'' «ул»
 |他们，她们，它们 ''tāmen'' «алар»
 |}
他 ''tā'' ир-ат яки билгесез җенесле кеше турында сүз барганда, 她 ''tā'' исә хатын-кыз турында сүз барганда әйтелә; 它 ''tā'' җансыз нәрсәләр белән кулланыла. 她们 ''tāmen'' хатын-кызлар төркеме өчен генә, 他们 ''tāmen'' исә ир-атлар һәм хатын-кызлар төркемнәрен белдерә ала.&lt;br&gt;
'''Сорау алмашлыклары'''
* 谁 ''shéi'' «кем?»,
* 什么 ''shénme'' «нәрсә? нинди?»,
* 哪 ''nǎ'' «кайсы?»,
* 哪样 ''nǎyàng'' «нинди?»,
* 如何 ''rúhé'' «ничек? нинди?»,
* 怎么样 ''zěnme yàng'' «ничек? нинди?»,
* 哪儿/哪里 ''nǎr/nǎli'' «кайда? кайсы урында?»,
* 几 ''jǐ'' «ничә?» (ун яки азрак),
* 多少 ''duōshǎo'' «ничә? күпме?» (多 ''duō'' «күп» + 少 ''shǎo'' «аз»).

=== Фигыльләр ===
Кытай телендә фигыль [[заман (лингвистика)|заман]], [[сан (лингвистика)|сан]] яки [[зат (лингвистика)|зат]] буенча төрләнми&lt;ref name=&quot;Кронгауз&quot; /&gt;. Контекст, җөмләнең [[ия]]се һәм вакыт [[хәл (синтаксис)|хәл]]е нинди булганынча бер фигыль тәрҗемә иткәндә төрле формалар ала:
{|
|-
|他||昨天||去||北京。
|-
|tā||zuótiān||qù||Běijīng
|-
|ул||кичә||китәргә||Пекин
|}
«Ул кичә Пекинга киткән».
{|
|-
|他||明天||去||北京。
|-
|tā||míngtiān||qù||Běijīng
|-
|ул||иртән||китәргә||Пекин
|}
«Ул иртән Пекинга китәр».

Кытай телендә фигыль аспекты&lt;ref name = &quot;Ван&quot;&gt;[https://cyberleninka.ru/article/n/aspekty-kitayskih-glagolov-v-zerkale-russkogo-yazyka/viewer ''Ван Сюэмэй'' Аспекты китайских глаголов в зеркале русского языка // Вестник Московского государственного областного университета : журнал. — 2018. — №. 1.]&lt;/ref&gt; яки [[төр (лингвистика)|төр]]е ({{lang-ru|''вид''}})&lt;ref name=&quot;Кронгауз&quot; /&gt; категориясе бар. Дүрт аспект бар: тәмамланган, дәвамлы, сыналган һәм кыска вакытлы ({{lang-ru|завершённый, продолжительный, испытанный, кратковременный}})&lt;ref name = &quot;Ван&quot; /&gt;.
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Аспект
!Формалаштыру
!Мисал
|-
|тәмамланган||фигыль + 了 ''le''||他画了新图 ''tā huàle xīn tú'' «Мин яңа рәсем ясадым»
|-
|дәвамлы||фигыль + 着 ''zhe''||我等着你 ''wǒ děngzhe nǐ'' «Сине көтеп ятам»
|-
|сыналган||фигыль + 过 ''guò''||我画过一个图 ''wǒ huàguò yī gè tú'' «Бервакыт мин рәсем ясадым»
|-
|кыска вакытлы||фигыльне кабатлау||玩玩就回来 ''wán wán jiù huílái'' «Уйнап ал, аннары кайт»
|}
|}
Очраклар күбесендә [[инкарь]] фигыль алдындагы 不 ''bù''; беренче өч аспектта исә 没有 ''méiyǒu'' сүзе ярдәмендә төзелә, 了 ''le'' төшеп кала; кыска вакытлы аспектта инкарь мөмкин түгел.

=== Саннар һәм санау сүзләре ===
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
!Сан
!Иероглиф
![[pinyin|Пиньинь]]
|-
|0||零，〇||líng
|-
|1||一||yī
|-
|2||二，两||èr, liǎng
|-
|3||三||sān
|-
|4||四||sì
|-
|5||五||wǔ
|-
|6||六||liù
|-
|7||七||qī
|-
|8||八||bā
|-
|9||九||jiǔ
|-
|10||十||shí
|-
|11||十一||shíyī
|-
|12||十二||shí'èr
|-
|19||十九||shíjiǔ
|-
|20||二十||èrshí
|-
|21||二十一||èrshíyī
|-
|100||百||bǎi
|-
|1&amp;nbsp;000||千||qiān
|-
|10&amp;nbsp;000||万||wàn
|-
|1&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000||百万||bǎiwàn
|-
|100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000||亿||yì
|-
|10¹² (триллион)||兆||zhào
|}
|}
二 ''èr'' киләсе очракларда кулланыла:
* гади санауда: 一，二，三…… ''yī, èr, sān…'' «бер, ике, өч…»;
* телефоннар, өйләр һ.б. номерларын атаганда,
* йөздән кечерәк саннарда;
* тәртип саннарында һәм [[вакланма]]ларда.
两 ''liǎng'' киләсе очракларда кулланыла:
* сан икегә тигез булганда: 两个女人 ''liǎng gè nǚrén'' «ике хатын»;
* берничә икелеле санда беренче икелесе урнында 两 ''liǎng'', башка урыннарда исә 二 ''èr'' тора (чыгарма: 二十二 ''èrshí'èr'' «егерме ике»).
Ун меңнән алып йөз миллионга кадәр саннар 万 ''wàn'' ярдәмендә төзелә, шуңа күрә 100&amp;nbsp;000 саны 一百千 ''yī bǎi qiān'' (100&amp;nbsp;×&amp;nbsp;1&amp;nbsp;000) түгел, ләкин 十万 ''shí wàn'' (10&amp;nbsp;×&amp;nbsp;10&amp;nbsp;000) һ.б.ш. булыр; 亿 ''yì'' һәм 兆 ''zhào'' өчен шундый ук кагыйдә бар. Сан уртасында берлек торса, анда 一 ''yī'' куела: 三百一万 ''sān bǎi yī wàn'' «3&amp;nbsp;100&amp;nbsp;000» (301&amp;nbsp;×&amp;nbsp;10&amp;nbsp;000), югыйсә 三百万 ''sān bǎi wàn'' «3&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000» булып чыга. Сан башында да 十 ''shí'''дан башка иероглифлар алдында 一 ''yī'' куела: 一万 ''yī wàn'' «10&amp;nbsp;000».

Күп [[разряд]]лы санның башка цифрлары арасында бер яки берничә [[ноль]] торса, аларның урнында 零 яки 〇 куела: 四百零四 ''sì bǎi líng sì'' «404», 二千零五 ''èr qiān líng wǔ'' «2&amp;nbsp;005».

Гадәттә сан яки 几 ''jǐ'' «ничә?» сүзе һәм исем арасында '''санау сүзе''' тора. Төрле санау сүзләре бик күп, һәр исемгә берсе яки берничәсе туры килә. Мәсәлән:
{|
|style=&quot;vertical-align:top&quot;|
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
!Санау сүзе
!Саналган объектлар
!Мисал
|-
|架 ''jià''||механизмнар, җайланмалар||三架飞机 ''sān jià fēijī'' «өч очкыч»
|-
|幅 ''fú''||тукыма зур кисәкләре, картиналар||五幅帆 ''wǔ fú fān'' «биш җилкән»
|-
|碗 ''wǎn''||касәдәге ризыклар, эчемлекләр||一碗茶 ''yī wǎn chá'' «бер чынаяк чәй»
|-
|支 ''zhī''||сыгылмаучан озын объектлар||几支铅笔 ''jǐ zhī qiānbǐ'' «ничә карандаш?»
|-
|个 ''gè''||универсаль сүз||一个人 ''yī gè rén'' «бер кеше»
|}
|}
Тәртип саннар 第 &quot;dì&quot; ярдәмендә ясала, санау сүзе төшми кала: 第一个星期 ''dì yī gè xīngqí'' «беренче атна».

=== Синтаксис ===
Сүзләр төрләнмәве сәбәпле, кытай телендә сүз тәртибе бик мөһим. Төп сүз тәртибе — SVO (ия — хәбәр — туры тәмамлык):
{|
|-
|我||买||书册||了。
|-
|wǒ||mǎi||shūcè||le
|-
|мин||сатып алырга||китап||了
|}
«Мин китапны сатып алдым».

Фигыйльгә логик басым төшсә, 把 ''bǎ'' бәйлеге ярдәмендә төзелгән SOV (ия — туры тәмамлык —хәбәр) тәртипле җөмләләр кулланыла:
{|
|-
|我||把||书册||买||了。
|-
|wǒ||bǎ||shūcè||mǎi||le
|-
|мин||把||китап||сатып алырга||了
|}
«Китапны ''сатып алдым'' (аның белән башка нәрсәләр эшләмәдем)».

Басым тәмамлыкка төшергән очракта исә сүзләр OSV (туры тәмамлык — ия — хәбәр) тәртибендә тора ала:
{|
|-
|书册||我||买||了。
|-
|shūcè||wǒ||mǎi||le
|-
|китап||мин||сатып алырга||了
|}
«''Китапны'' сатып алдым (башка нәрсәләр сатып алганым юк)».

====Аергычлар====

Аергычлар һәркайчан да исем алдында тора. Сыйфатлар гадәттә өстәмә сүзсез кулланыла, озын аергачлар исә 的&amp;nbsp;''de'' кушымчасы ярдәмендә кушыла: 漆黑漆黑的头发 ''qīhēi&amp;nbsp;qīhēi&amp;nbsp;de&amp;nbsp;tóufǎ'' «кап-кара&amp;nbsp;чәчләр», 十分必要的措施 ''shífēn&amp;nbsp;bìyào&amp;nbsp;de&amp;nbsp;cuòshī'' «бик&amp;nbsp;мөһим&amp;nbsp;чара». 的&amp;nbsp;''de'' гади сыйфатларны гына түгел, ләкин шулай ук иярчен җөмләләрне формалаштыра:

{|
|-
|民间||喝||的||水。
|-
|mínjiān||hē||de||shuǐ
|-
|халык||эчергә||的||су
|}
«Халыкның эчкән суы».

{|
|-
|看到||大象||的||人
|-
|kàn dào||dà xiàng||de||rén
|-
|күрергә||фил||的||кеше
|}
«Филне күргән кеше».

Мондый конструкцияләр башка төрле иярчен җөмләләрдә кулланыла ала, мәсәлән:
{|
|-
|我抱你||的||時候
|-
|wǒ bào nǐ||de||shíhòu
|-
|сине кочаклыйм||的||чак
|}
«Мин сине кочаклаган чакта…».

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Тел|Тел белеме}}
* [[Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге]]
* [[Телләрнең Интернета кулланылышы]]
* [[Киң таралган телләр исемлеге]]
== Сылтамалар ==
{{Interwiki|zh|Wikipedia:首页|кытай|}}
* [http://www.nciku.com Handwriting Recognition + Кытайча-инглиз сүзлекләре] {{ref-en}}
* [https://cyberleninka.ru/article/n/aspekty-kitayskih-glagolov-v-zerkale-russkogo-yazyka/viewer ''Ван Сюэмэй''. Аспекты китайских глаголов в зеркале русского языка // Вестник Московского государственного областного университета : журнал.&amp;nbsp;— 2018.&amp;nbsp;— №. 1.]
== Әдәбият ==
* ''Аркадий Цавкелов'' КИТАЙСКИЙ ЯЗЫК — МːАЙРИС-ПРЕСС, 2015 — ISBN 978-5-8112-5496-5
* ''Фролова&amp;nbsp;М.&amp;nbsp;Г.'' Китайский язык. Справочник по грамматике.&amp;nbsp;— 5-е изд.&amp;nbsp;— М.: Живой язык, 2017.&amp;nbsp;— 224&amp;nbsp;с.&amp;nbsp;— ISBN 978-5-8033-1765-4.
== Чыганаклар ==

[[Төркем:Кытай теле|*]]
[[Төркем:Кытай телләре]]
[[Төркем:АКШ телләре]]
[[Төркем:Гонког телләре]]
[[Төркем:Тайвань телләре]]
[[Төркем:Малайзия телләре]]
[[Төркем:Индонезия телләре]]
[[Төркем:Канада телләре]]
[[Төркем:Австралия телләре]]
[[Төркем:Монголия телләре]]</text>
      <sha1>rfr0f55d80yrnvhg0oqtguqtz7fhr5x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Динозаврлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41260</id>
    <revision>
      <id>3524881</id>
      <parentid>2299614</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:36:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>151.236.23.44</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14736" xml:space="preserve">{{Taxobox
 | name         = Динозаврлар
 | image file   = DMSN dinosaurs.jpg
 | regnum       = Хайваннар
 | phylum       = [[Хордалылар]]
 | subphylum    = [[Умырткалылар]]
 | classis      = [[Сөйрәлүчеләр]]
 | subclassis   = [[Диапсидлар]]
 | superordo    = [[Архозаврлар]]
 | ordo         = Динозаврлар
 | subordo      = 
 | familia      = 
 | genus        = 
 | species      = 
 | latin        = {{btname|Dinosauria|([[Ричард Оуэн|Owen]], [[1842]])}}
 | wikispecies  = Dinosauria
 | itis         = 
 | range map    = 
 | range legend = 
}}
{{Навигация
|Портал=Динозаврлар}}
'''Динозаврлар''' ({{Lang-la|Dinosauria}}, {{Lang-grc|δεινός σαῦρος — куркыныч кәлтә елан}})&amp;nbsp;— борынгы [[сөйрәлүчеләр]] төркеме, [[Җир]] шарында {{сан|160|миллион}} ел яшәгәннәр ([[мезозой чоры]]), төгәл билгеле булмаган сәбәпләр аркасында юкка чыкканнар. Мөгаен, алардан [[кошлар]] барлыкка килгән.&lt;ref&gt;[https://mirvu.ru/dinozavry/ Динозавры-төрләре, исемнәре, исемлеге белән изображениями, тасвирламасы, кайчан яшәгән, анда яшәгән, видео]&lt;/ref&gt;

== Систематика ==
[[Рәсем:Saurischian &amp; Ornithischian pelvis bone modification w- selected species of Dinosauria.png|thumb|Зауришийлар hәм орнитишийлар очалары төзелеше]]
[[Рәсем:Saurischia-ES-corregido.png|thumb|left|Зауришийлар очасы төзелеше]]
[[Рәсем:Ornithischia-ES-corregido.png|thumb|Орнитишийлар оча сөяге төзелеше]]
Динозаврлар&amp;nbsp;— [[триас]]ның азагында [[текодонтлар]]дан аерылган [[архозаврлар]] тәртибе. Иң якын нәселе&amp;nbsp;— [[птерозаврлар]] һәм [[крокодиллар]]. Динозаврларны ике зур астәртипкә бүләләр: [[орнитишийлар]]га (''Ornithischia'', '''кош ләгәнлеләр''') һәм [[зауришийлар]]га (''Saurischia'', '''кәлтә ләгәнлеләр'''). Әмма кайбер галимнәр зауришийларны һәм орнитишийларны динозаврларга берләштерми, архозаврларның аерым төркемнәренә чыгара&lt;ref name=&quot;дүрт&quot;&gt;'''Я познаю мир''': Динозавры: Дет.энцикл./А.Ю. Целлариус; Худож. О.А. Герасина и др.&amp;nbsp;— М.: ООО &quot;Издательство Астрель&quot;: ООО &quot;Издательство АСТ&quot;: ЗАО НПП &quot;Ермак&quot;, 2004.&amp;nbsp;— 397, [3] с.: ил.&lt;/ref&gt;.

== Тикшерү тарихы ==
[[Рәсем:Mantell's Iguanodon restoration.jpg|thumb|left|Монтелл моделе]]
[[Рәсем:Iguanodons crystal palace email.jpg|thumb|left|Оуэн буенча игуанодон моделе; Бәллүр сарае паркы, ясаучысы&amp;nbsp;— Уотерхаус Һокинс]]
[[Рәсем:Crystal palace iguanodon.jpg|thumb|Игуанодонда ашау]]
[[Рәсем:Changing-image-of-Iguanodon.jpg|thumb|left|Оуэн буенча модель һәм Долл буенча модель]]
«Динозавр» термины британ палеонтологы [[Ричард Оуэн]] тарафыннан уйлап табылган.

Беренче табылган динозавр&amp;nbsp;— игуанодон ([[XIX гасыр]]да). Бәлки, динозаврларның калдыкларын элегерәк тә тапканнар, әмма игуанодон&amp;nbsp;— беренче тикшерелгән динозавр төре. Игуанодонтның тышкы кыяфәтенең Мантелл ([[1834 ел]]да), Оуэн ([[1841 ел]]да) һәм Бенджамин Уотерхаус Һокинс ([[1854 ел]]да) беренче ясаган модельләре хаталы булганнар. Мәсәлән, Мантелл игуанодонны бик зур игуана кебек күргән. Ә Оуэнның фикеренчә, игуанодонт гәүдәсенең кайбер өлешләре бегемотның, кайберләре&amp;nbsp;— крокодилның, кайсылары&amp;nbsp;— филнең өлешләренә охшаш иде. Мантелл да, Оуэн да игуанодонның зур бармагын борынына бастырдылар. Хәзерге көнгә игуанодон моделенең тышкы кыяфәте башка. Бу модельне Бельгия галиме Луи Долл уйлап тапкан.

[[1853 ел]]ының Яңа ел төнендә Лондон паркында бик кызыклы хәл иде. Егермеләп галим... Уотерхаус белән ясаган игуанодон моделендә ашаганнар! Галимнәрне Оуэн чакырган.

== Динозаврларның барлыкка килүе ==
[[Рәсем:Coelophysis.png|thumb|Целофизислар]]
{{comment|Сөйрәлүчеләр|Рептилияләр}} [[карбон чоры]]нда барлыкка килгән. Тиздән аларның өч ботакка: [[анапсидлар]]га, [[синапсидлар]]га һәм [[диапсидлар]]га аерылуы булган. Карбон һәм [[пермь чоры|пермь]] чорларының чигендә башланган бозлау шартларында [[сөйрәлүчеләр]] [[амфибияләр]] өстендә алдынлык алганнар. Бозлау чоры&amp;nbsp;— [[имезүчеләр]]нең бабаларының (синапсидларның) патшалыгы вакыты.

Пермьнең икенче ярында бозлау китә башлаган. Шартлар үзгәртүенә әзер булмаган, синапсидлар юкка чыга башлый. Әмма диапсидлар, киресенчә, тиз үсешкә киләләр. Беренче архозаврлар&amp;nbsp;— [[проторозаврлар]] һәм [[протерозухияләр]] (беренче [[текодонтлар]]) барлыкка килә.

Пермь һәм триас чигендә [[пермь-триас массалар юкка чыгуы|бик куркыныч юкка чыгу]] була. Синапсидларның саны нык кыскартыла, диапсидларның&amp;nbsp;— архозаврларның һәм [[липидозаврлар]]ның&amp;nbsp;— патшалыгы башлана.

Архозаврлар ике аякка баса. Триас азагында беренче зауришийлар барлыкка килә. Фәнгә беренче таныш төре&amp;nbsp;— [[ставрикозавр]], ике аяклы {{comment|сөйрәлүче|рептилия}} иде. Озынлыгы ике метрга җиткән. Массасы 10—{{сан|15|килограммга}}  тигез иде, тешләре зур түгел, әмма үткен булган. Шуннан башка ерткыч динозаврлар да&amp;nbsp;— [[геррерозаврлар]], [[сальтопуслар]], [[синтарзуслар]], [[тератозаврлар]]&lt;ref name=&quot;дүрт&quot;/&gt;, [[целофизис]] &lt;ref name=&quot;бер&quot;&gt;Динозавры&amp;nbsp;— М.: ООО &quot;Издательство Астрель&quot;: ООО &quot;Издательство АСТ&quot;, 2002.&amp;nbsp;— 359с,: ил.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ике&quot;&gt;Динозавры. Полная энциклопедия/Пер. с англ. М. Авдониной.&amp;nbsp;— М.: Изд-во Эксмо, 2003.&amp;nbsp;— 256 с.&lt;/ref&gt;,&amp;nbsp;— барлыкка килә. Беренче үсемлек ашаучы динозаврлар&amp;nbsp;— [[платеозаврлар]] ([[завроподлар]] бабалары, мәсәлән, [[платеозавр]] һәм [[мусзавр]]&lt;ref name=&quot;ике&quot;/&gt;). Алар барысы да&amp;nbsp;— зауришийлар тәртибенең вәкилләре. Периодның иң азагында орнитишийлар тәртибе дә туа. Шушы төркемнең пионерлары&amp;nbsp;— [[фаброзаврлар]] һәм [[гетеродонтозаврлар]]&lt;ref name=&quot;дүрт&quot;/&gt;.

== Юра периоды ==
[[Юра чоры]] динозаврларның иң зур уңышлар вакыты. Аларның барлык төп төркемнәре барлыкка килә. Аларның гигантлары туа.

== Акбүр чоры ==
Бу чор уртасындагы чәчкәле үсемлекләрнең барлыкка килүе Җир йөзен мәңгегә үзгәртә. Иске экосистемалар юкка чыга, шуңа күрә динозаврларның саны да кыскартыла. Без белгән акбүр чорының беренче яртысындагы 15 гаиләлектән 7 генә калган (мәсәлән, [[стегозаврлар]], [[игуанодонтлар]]). Кайбер төркемнәр сакланганнар, әмма бик күп төрләрне югалтканнар. Әмма башка формаларның, киресенчә, интенсив үсеше башланган (мәсәлән, [[тираннозаврлар]]да элегрәк күрелмәгән гигантлар барлыкка килә, орнитишийлар арасында да шундый гигантлар туа)&lt;ref name=&quot;дүрт&quot;/&gt;.

== Юкка чыгуы ==
{{main|Динозаврларның юкка чыгуы}}
[[Файл:Impact event.jpg|thumb|250px|Динозаврларның юкка чыгуын аңлатучы юрамасының берсе&amp;nbsp;— [[Җир]] өстенә [[астероидлар|Астероид]] төшүе]]
Акбүр чорының азагында динозаврлар һәм башка хайваннар ([[птерозаврлар]], [[формаминифералар]], [[плезиозаврлар]] һ.&amp;nbsp;б.) юкка чыгалар. Аның сәбәпләрен без белмибез, моның Җиргә [[астероидлар|астероид]] төшү яки [[Тоба һәлакәте]]нә охшаш вакыйга аркасында булуы турында [[гипотеза]]лар ясала. Шушы вәкыйга имезүчеләрнең һәм кошларның дәверенең&amp;nbsp;— [[кайнозой]]ның башын белдергән.

Кемдер [[кошлар]]ның эволюциясен динозаврлар белән бәйли, чөнки кайбер динозаврларның төзелеше кошлар төзелешенә охшаш.

== Динозаврлар һәм кошлар ==
[[Рәсем:Archeopterix-img 0293.jpg|thumb|left|Археоптерикс]]
Зауришийлар арасында кошка охшаш динозаврлар күп иде. Шулай ук, бик күп каурыйлы динозаврлар бар иде (мәсәлән, [[синозавроптерикс]]). Күплеген [[Кытай]]да һәм [[Монголия]]дә табалар.

[[1860 ел]]да [[Бавария]]дә [[археоптерикс]]ның калгычларын тапканнар. Ул эре түгел булган. Юраның икенче яртысында яшәгән. Шушы хайванның каурыйлары булган. Әмма төзелешенең башка үзенчелекләре аның вак [[целурозаврлар]]га туганлыгы турында сөйли: тешләр, озын койрык, калынстенкалы сөякләр, алдагы азаклыгының төзелешендә дә кош сыйфатлары юк. Систематикасы бик кыен. Әмма галимнәрнең күбесе аны кош дип саный. Оча белмәгән. Археоптерикс&amp;nbsp;— кошларның үсешенең тупик ботагы. Бүгенге кошлар башка, безгә таныш булмаган динозаврлардан килгән. Бүгенге көнгә биш скелет табылган. Барысы да Золенхофен шәһәренең ташлы карьерларында табылган.

Мөгаен, каурыйлы динозаврлар вак бөҗәк ашаучы [[компсогнатуслар]]дан барлыкка килгән. Алар, ашны тотканда йөгереп, балансировать итәр өчен, алдагы азаклыкларын төрле якка куйганнар. Тәңкәнең озынлавы җиңелләүгә ярдәм итә. Тәңкәләрнең озынлавы өчен каурый барлыкка килгән.

Юрада ару кошлар булганнар инде. Биек акбүрдан ике бүгенге кошларның тәртибе&amp;nbsp;— [[торбаборынлылар]] ({{Lang-ru|Трубконосые}}) һәм [[ржанкасыманнар]] билгеле була&lt;ref name=&quot;дүрт&quot;/&gt;.

== Динозаврлар һәм кеше ==
=== Динозаврлар һәм [[криптозоология]] ===
Кайбер теорияләр буенча, динозаврларның бөтен төрләре юкка чыкмаган, кайберләре бүген дә бар. Мәсәлән, [[Көньяк Африка]]да [[зауроподлар]] яши ала ([[Мокеле-мбембе]] һәм [[Чепекве]])&lt;ref name=&quot;биш&quot;&gt;Я познаю мир:Загадочные животные:Дет.энцикл. / Н.Н. Непомнящий; Худож. А.А. Румянцев, Ю.А. Станишевский.&amp;nbsp;— М.: ООО &quot;Издательство АСТ&quot;: ООО &quot;Издательство Астрель&quot;, 2004.&amp;nbsp;— 391,[9] с.:ил.&lt;/ref&gt;

=== Динозаврлар мәдәнияттә ===
Бүгенге көнгә динозаврлар турында бик күп фильмнар, мультфильмнар, видеоуеннар ясалан.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Портал|Динозаврлар}}

[[Төркем:Динозаврлар|*]]</text>
      <sha1>875ziijeekc1k8r7q0qdm5016rlgk66</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яблоко</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47285</id>
    <revision>
      <id>3524897</id>
      <parentid>2798258</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:25:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2727" xml:space="preserve">{{Infobox
|name         = Россиянең берләшкән демократик «ЯБЛОКО» фиркасе
|bodystyle    = 
|title        = Россиянең берләшкән демократик «ЯБЛОКО» фиркасе
|titlestyle   =

|image        = [[File:Yabloko logo 2018.svg|200px]]
|imagestyle   = 
|caption      = 
|captionstyle = 
|headerstyle  = background:#ccf;
|labelstyle   = background:#ddf;
|datastyle    =

|label1  = Лидер
|data1   = [[Сергей Митрохин]]
|label2  = Нигезләү датасы
|data2   = [[1995]] 
|label3  = Штаб-фатиры
|data3   = [[Мәскәү]]
|label4  = Идеология
|data4   = Социаль-либерализм, Социаль-демократия&lt;ref&gt;[http://www.yabloko.ru/Faction/Social-demokrat/index.html Социаль-демократик фракция | ЯБЛОКО фиркасе]&lt;/ref&gt;
|label5  = Кешеләр саны
|data5   =  53 012
|label6  = Сайт
|data6   = [http://yabloko.ru/ yabloko.ru]&lt;br /&gt;{{ref-ru}}{{ref-en}}

|belowstyle = background:#ddf;
|below =
}}

'''Россиянең берләшкән демократик «Я́БЛОКО» фиркасе''' ({{lang-ru|Российская объединённая демократическая партия «Яблоко»}}) — [[Россия]]нең социаль-либераль сәяси фиркасе. [[1993 ел|1993]]—[[2003 ел|2003]] елларда [[Россия Дәүләт думасы]]нда фракция тәшкил иткән.

== Программа ==
{{цитата|«ЯБЛОКО» партиясенең төп максаты — конституцион юл белән заманча хокукый, иҗтимагый, демократик дәүләт төзү, Россиягә хәрәкәтчел үсеш бирү һәм халыкка хезмәт итү.|автор=«ЯБЛОКО» рәсми программасы}}

2011 елда сайлау алды кампаниясен башлап, фирка үз программасын [[Казан]]да [[татар теле]]ндә дә тәкъдим итте&lt;ref&gt;[http://www.azatliq.org/content/article/24381301.html “Яблоко” фиркасе: “Татар теленең Россиядә дәүләт теле булуы зыян китермәс”]&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{commonscat|Yabloko}}
* [http://www.yabloko.ru/ Фирканең рәсми сайты] {{ref-ru}}
* [http://www.yabloko.ru/content/rtp_tatarsky Татар теленә тәрҗемә ителгән фирка программасы]

{{Rq|stub|image}}

{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>d7xaywgvfpa3ko2327m8559xh51uvm7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524901</id>
      <parentid>3524897</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1650" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Россиянең берләшкән демократик «Я́БЛОКО» фиркасе''' ({{lang-ru|Российская объединённая демократическая партия «Яблоко»}}) — [[Россия]]нең социаль-либераль сәяси фиркасе. [[1993 ел|1993]]—[[2003 ел|2003]] елларда [[Россия Дәүләт думасы]]нда фракция тәшкил иткән.

== Программа ==
{{цитата|«ЯБЛОКО» партиясенең төп максаты — конституцион юл белән заманча хокукый, иҗтимагый, демократик дәүләт төзү, Россиягә хәрәкәтчел үсеш бирү һәм халыкка хезмәт итү.|автор=«ЯБЛОКО» рәсми программасы}}

2011 елда сайлау алды кампаниясен башлап, фирка үз программасын [[Казан]]да [[татар теле]]ндә дә тәкъдим итте&lt;ref&gt;[http://www.azatliq.org/content/article/24381301.html “Яблоко” фиркасе: “Татар теленең Россиядә дәүләт теле булуы зыян китермәс”]&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{commonscat|Yabloko}}
* [http://www.yabloko.ru/ Фирканең рәсми сайты] {{ref-ru}}
* [http://www.yabloko.ru/content/rtp_tatarsky Татар теленә тәрҗемә ителгән фирка программасы]

{{Rq|stub|image}}

{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>5s8xccxhe7hhx0iqq9yi1qh5fhu38ob</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524902</id>
      <parentid>3524901</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:33:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1714" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Россиянең берләшкән демократик «Я́БЛОКО» фиркасе''' ({{lang-ru|Российская объединённая демократическая партия «Яблоко»}}) — [[Россия]]нең социаль-либераль сәяси фиркасе. [[1993 ел|1993]]—[[2003 ел|2003]] елларда [[Россия Дәүләт думасы]]нда фракция тәшкил иткән.

== Программа ==
{{цитата|«ЯБЛОКО» партиясенең төп максаты — конституцион юл белән заманча хокукый, иҗтимагый, демократик дәүләт төзү, Россиягә хәрәкәтчел үсеш бирү һәм халыкка хезмәт итү.|автор=«ЯБЛОКО» рәсми программасы}}

2011 елда сайлау алды кампаниясен башлап, фирка үз программасын [[Казан]]да [[татар теле]]ндә дә тәкъдим итте&lt;ref&gt;[http://www.azatliq.org/content/article/24381301.html “Яблоко” фиркасе: “Татар теленең Россиядә дәүләт теле булуы зыян китермәс”]&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{commonscat|Yabloko}}
* [http://www.yabloko.ru/ Фирканең рәсми сайты] {{ref-ru}}
* [http://www.yabloko.ru/content/rtp_tatarsky Татар теленә тәрҗемә ителгән фирка программасы]

{{Rq|stub}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>5rsvrbhcyqr6yz0c4rq68kaid6nolba</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524942</id>
      <parentid>3524902</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1749" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Россиянең берләшкән демократик «Я́БЛОКО» фиркасе''' ({{lang-ru|Российская объединённая демократическая партия «Яблоко»}}) — [[Россия]]нең социаль-либераль сәяси фиркасе. [[1993 ел|1993]]—[[2003 ел|2003]] елларда [[Россия Дәүләт думасы]]нда фракция тәшкил иткән.

== Программа ==
{{цитата|«ЯБЛОКО» партиясенең төп максаты — конституцион юл белән заманча хокукый, иҗтимагый, демократик дәүләт төзү, Россиягә хәрәкәтчел үсеш бирү һәм халыкка хезмәт итү.|автор=«ЯБЛОКО» рәсми программасы}}

2011 елда сайлау алды кампаниясен башлап, фирка үз программасын [[Казан]]да [[татар теле]]ндә дә тәкъдим итте&lt;ref&gt;[http://www.azatliq.org/content/article/24381301.html “Яблоко” фиркасе: “Татар теленең Россиядә дәүләт теле булуы зыян китермәс”]&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{commonscat|Yabloko}}
* [http://www.yabloko.ru/ Фирканең рәсми сайты] {{ref-ru}}
* [http://www.yabloko.ru/content/rtp_tatarsky Татар теленә тәрҗемә ителгән фирка программасы]

{{Rq|stub}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>fuwp0e9kuow2yzsqzpsrjyzsdbi157t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Татар теле</title>
    <ns>10</ns>
    <id>47910</id>
    <revision>
      <id>3524852</id>
      <parentid>3503979</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:59:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ilnur efende юнәлтү аша [[Калып:Татар теле диалектлары]] сәхифәсен [[Калып:Татар теле]] итеп күчерде</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4312" xml:space="preserve">{{Navbox
| name   = Калып:Татар теле диалектлары
| title  = [[Татар теле]]
| group1 = [[Мишәр диалекты|Мишәр диалекты]]
| list1  = 
  {{Navbox subgroup
   |group1 = Ц-лаштыручы
   |list1=[[Сергач сөйләше|Сергач]] {{*}} [[Чүпрәле сөйләше|Чүпрәле]] {{*}} [[Күршә сөйләше|Күршә]] {{*}} [[Чистай сөйләше|Чистай]] {{*}} [[Байкыбаш сөйләше|Байкыбаш]]
|group2 = Ч-лаштыручы
   |list2=[[Алтата сөйләше|Алтата]] {{*}}[[Әҗе сөйләше|Әҗе]] {{*}}[[Төмән сөйләше|Төмән]] {{*}} [[Ләмбрә сөйләше|Ләмбрә]] {{*}} [[Күзнәй сөйләше|Күзнәй]] {{*}} [[Хвалын сөйләше|Хвалын]]  {{*}} [[Карсун сөйләше|Карсун]] {{*}} [[Мордва-каратай сөйләше|Мордва-каратай]] {{*}} [[Мәләкәс сөйләше|Мәләкәс]] {{*}} [[Чистай керәшеннәре сөйләше|Чистай керәшеннәре]] {{*}} [[Мәлки сөйләше|Тау ягы керәшеннәре]] {{*}} [[Стәрлетамак сөйләше|Стәрлетамак]] {{*}} [[Шарлык сөйләше|Шарлык]] {{*}} [[Кострома сөйләше|Кострома]] {{*}} [[Волгоград сөйләше|Волгоград]]
}}
   |group2 = [[Урта диалект]]
   |list2=[[Дөбъяз сөйләше|Дөбъяз]] {{*}} [[Мамадыш сөйләше|Мамадыш]] {{*}} [[Балтач сөйләше|Балтач]] {{*}} [[Лаеш сөйләше|Лаеш]] {{*}} [[Бәрәнге сөйләше|Бәрәнге]] {{*}} [[Норлат сөйләше|Норлат]] {{*}} [[Кама Тамагы сөйләше|Кама Тамагы]] {{*}} [[Тархан сөйләше|Тархан]] {{*}} [[Казан арты керәшеннәре сөйләше|Казан арты керәшеннәре]] {{*}} [[Түбән Кама керәшеннәре сөйләше|Түбән Кама керәшеннәре]] {{*}} [[Нократ сөйләше|Нократ]] {{*}} [[Касыйм сөйләше|Касыйм]] {{*}} [[Бостан сөйләше|Бостан]] {{*}} [[Пермь сөйләше|Пермь]] {{*}} [[Минзәлә сөйләше|Минзәлә]] {{*}} [[Бөре сөйләше|Бөре]] {{*}} [[Богырыслан сөйләше|Богырыслан]] {{*}} [[Каргалы сөйләше|Каргалы]] {{*}} [[Камышлы сөйләше|Камышлы]] {{*}} [[Красноуфим сөйләше|Красноуфим сөйләше]] {{*}} [[Эчкен сөйләше|Эчкен]] {{*}}[[Златоуст сөйләше|Златоуст]] {{*}} [[Турбаслы сөйләше|Турбаслы]] {{*}} [[Тепекәй сөйләше|Тепекәй]] {{*}} [[Учалы сөйләше|Учалы]] {{*}} [[Кормантау сөйләше|Кормантау]] {{*}} [[Татар-каракалпаклар сөйләше|Татар-каракалпаклар]] {{*}} [[Әстерхан сөйләше|Әстерхан]] ([[Карагаш теле|Карагаш]] {{*}} [[Йорт татарлары сөйләше|Йорт]] {{*}} [[Алабугат татарлары сөйләше|Алабугат]]) {{*}} [[Нугайбәк сөйләше|Нугайбәк]]
   |group3 = [[Көнбатыш Себер татарлары диалекты|Көнбатыш Себер диалектлары]]
   |list3  = 
{{Navbox subgroup 
   |group1 = [[Бараба диалекты]]
   |list1 = сөйләшләре юк
   |group2 = [[Тубыл-Иртыш диалекты]]
   |list2= [[төмән сөйләше (себер татар теле)|Төмән]] {{*}} [[тубыл сөйләше|Тубыл]] {{*}} [[Саз ягы сөйләше|Саз ягы]] {{*}} [[тевриз сөйләше|Тевриз]] {{*}} [[тара сөйләше|Тара]]
   |group3 = [[Том диалекты]]
   |list3= [[Яүштә-чат сөйләше|Яүштә-чат]] {{*}} [[калмак сөйләше|Калмак]] {{*}} [[ор ассөйләше|Ор]] 
}}}}
&lt;noinclude&gt;
&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Татар теле диалектлары]]&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>qmuy7dv05m1wfgmfyvwdpv3qamvjv6z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бөтендөнья татар конгрессы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51244</id>
    <revision>
      <id>3524844</id>
      <parentid>3520601</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:56:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Cъездлар */  → VIII</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8555" xml:space="preserve">{{Оешма
|исем       = Бөтендөнья татар конгрессы
|альтернатив исем  =
|background_color=
|логотип         = [[Файл:БТК эмблемасы.jpg|350px]]
|логотип зурлыгы = 
|рәсем асты язуы         = 
|харита1          = 
|харита зурлыгы1   = 
|легенда1        = 
|харита2          = 
|харита зурлыгы2   = 
|легенда2        = 
|бергәлек        = 
|үзәкнең төре      = Баш-фатир
|үзәк           = [[Татарстан]] Республикасы, [[Казан]], [[Карл Маркс урамы (Казан)|Карл Маркс урамы]], 38/5&lt;br/&gt;[[Телефон|тел]]: +7 (843) 236-59-16&lt;br/&gt;Email: tatar-congress@mail.ru
|төре             = иҗтимагый оешма
|телләр           = [[татар теле|татар]], [[рус теле|рус]]
|җитәкче вазыйфасы1 = Милли шура рәисе
|җитәкче исеме1       = [[Васил Шәйхразыев|Шәйхразиев Васил Габтелгаяз улы]]
|җитәкче вазыйфасы2 = Башкарма комитет җитәкчесе
|җитәкче исеме2       = [[Данис Шакиров]]
|сайт        = [http://tatar-congress.org/ Бөтендөнья татар конгрессы], [http://tatar-congress.org/ru/ Всемирный конгресс татар]
}}
'''Бөтендөнья татар конгрессы''', '''БТК''' — бөтен дөньядагы [[татар]]ларны берләштерүче  [[табышсыз оешма|иҗтимагый оешма]].

== Конгресс тарихы ==
1992 елның июнендә татар халкының беренче корылтае җыела. Корылтай эшендә Татарстан, Русия, ерак һәм якын чит илләрдән делегатлар катнаша. Әлеге форумда Бөтендөнья татар конгрессы, аның Башкарма комитетын оештыру турында карар кабул ителә. 1998 елның апрелендә БТК Русиянең Юстиция министрлыгында теркәлү үтә һәм “Бөтендөнья татар конгрессы” Иҗтимагый берләшмәләренең халыкара берлеге статусын ала. VII чираттан тыш съездның пленар утырышында яңа устав кабул ителә. 2018 елның 25 июль көнне «Бөтендөнья татар конгрессы»ның әлеге уставы Юстиция министрлыгында теркәлә. Таныклыкны исәпкә алу номеры: 1612060331. Бирелү вакыты: 25 июль, 2018 ел.

== Эшчәнлекнең төп максатлары ==

* Татар халкын берләштерү;
* Татар халкының милли-мәдәни, социаль-икътисадый һәм рухи үсешенә ярдәм күрсәтү;
* Мәдәниятне, телне, традицияләрне торгызу һәм саклау.

== БТК каршындагы иҗтимагый оешмалар&lt;ref&gt;http://tatar-congress.org/turynda/btk/&lt;/ref&gt; ==

* &quot;Русиянең татар авыллары&quot; Бөтенрусия иҗтимагый оешмасы
* “Ак калфак” татар хатын-кызлары республика иҗтимагый оешмасы
* “Татар гаиләсе” Бөтенрусия иҗтимагый фонды
* “Татарча көрәш” милли спорт федерациясе” Бөтенрусия иҗтимагый оешмасы
* Бөтендөнья татар эшмәкәрләренә ярдәм итү ассоциациясе
* Бөтендөнья татар яшьләре форумы
* Гомумтатар төбәк тарихын өйрәнүчеләр җәмгыяте

== Cъездлар ==

* I съезд — Казан, 1992 ел.
* II съезд — Казан, 28-29.08.1997 ел
* I II съезд — Казан, май 2002 ел
* IV съезд — Казан, 12-15.12.2007 ел
* V съезд — Казан, декабрь, 2012 ел
* VI съезд — Казан, 2-6 август, 2017 ел
* VII чираттан тыш съезд — Казан, 19-22 июль, 2018 ел
* VIII съезд — Казан (''[[Илһам Шакиров исемендәге концертлар залы (Казан)|Казан-Экспо]]''), 30 июль-2 август, 2022 ел&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/ru/blog/programma-provedeniya-viii-sezda-vsemirnogo-kongressa-tatar/  Программа проведения VIII Съезда Всемирного конгресса татар]&lt;/ref&gt;

== Җитәкчеләр ==
1992—2002 — [[Индус Таһиров|Индус Ризак улы Таһиров]] (1936 елда туган), Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының беренче рәисе, күренекле татар галиме, тарих фәннәре докторы, профессор, сәясәтче.

2002 — [[Ринат Закиров|Ринат Зиннур улы Закиров]] (1948 елда туган), җәмәгать эшлеклесе,тарих фәннәре докторы, [[Татарстан Дәүләт шурасы|Татарстан Дәүләт советының]] 3 нче, 4 нче һәм 5 нче чакырылышлары депутаты. 2017—2020 елларда Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты җитәкчесе.

2017 — [[Васил Шәйхразыев|Шәйхразиев Васил Габтелгаяз улы]] (1963 елда туган), Татарстан Республикасы Премьер-министры урынбасары, Бөтендөнья татар конгрессының Милли Шура рәисе.

2020 — Татар конгрессы башкарма комитеты җитәкчесе — [[Данис Шакиров]]. 2011 елда Татар конгрессына референт булып килгән, оешманың Татарстан бүлекләре белән эшләгән. 2015 елның җәеннән башкарма комитеты җитәкчесенең беренче урынбасары&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/30857830.html Ринат Закиров Татар конгрессы җитәкчесе вазифасыннан китте.] [[Азатлык радиосы]], 25.09.2020&lt;/ref&gt;.

2022 ― Чаллы бүлеге җитәкчесе ― [[Факил Сафин]]&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/fakil-safin-botendonya-tatar-kongressynyn-cally-bulege-itakcese-itep-sailandy-5855778  Факил Сафин Бөтендөнья татар конгрессының Чаллы бүлеге җитәкчесе итеп сайланды.] [[Татар-информ]],  9.06.2022&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Ляля Гайфутдинова.''[https://chelny-izvest.ru/news/social/fakil-safin-vozglavil-mestnoe-otdeleniya-vsemirnogo-kongressa-tatar  Факиль Сафин возглавил местное отделение Всемирного конгресса татар.] Челнинские известия, 9.06.2022&lt;/ref&gt;.

== Сылтамалар ==
* [http://tatar-congress.org/ Рәсми сайт]
*[http://tatar-congress.org/ru/ Рәсми сайтның рус телле варианты]
*[http://tatar-congress.org/yanalyklar/vii-chirattan-tysh-sezd-hem-anyn-netizhelere/ VII чираттан тыш съезд һәм аның нәтиҗәләре]

== Моны да карагыз ==
==== БТК басмалары====
* «Милләт» 
* [[Халкым минем (гәҗит)|«Халкым минем»]] (2010-2019)
* [[Татарлар (гәҗит)|«Татарлар»]] (2019 елдан)
==== БТК Милли Шурасы президиумы әгъзалары ====
* [[Рамис Сафин]]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Rq|stub|image}}

[[Төркем:Татар милли хәрәкәте|*]]
[[Төркем:Татар оешмалары]]
[[Төркем:Казан оешмалары]]
[[Төркем:БТК]]
{{Казанда узучы чаралар}}
{{Санкт-Петербург татар медиафорумы}}</text>
      <sha1>djdfr3wmu5n8a8mpegez277uembgew8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дезоксирибонуклеин кислотасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58279</id>
    <revision>
      <id>3524829</id>
      <parentid>3507952</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:49:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11372" xml:space="preserve">{{ук}}[[Файл:DNA animation.gif|thumb|right|ДНК икеле спирале]]
'''Дезоксирибонуклеин кислотасы''', '''ДНК''' – ул [[нуклеин кислоталары]]ның бер төре. Нинди [[углевод]] кушылуына карап молекуланың төре билгеләнә. ДНК [[молекула]]сы һәр тере организмның сыйфатлары турында информация йөртә. ДНК [[гистон]] [[аксым]]ы белән кушылып [[хромосома]] барлыкка китерә. Нәкъ менә шулар [[нәселдәнлек]] билгеләрен нәселдән-нәселгә күчерә.

[[Организм]]нарда ике төрле нуклеин кислотасы була: [[рибонуклеин әчелеге|рибонуклеин]] (РНК) һәм дезоксирибонуклеин (ДНК) кислоталары. Исемнәреннән үк күренгәнчә, алар бер-берсеннән углевод компонентының — [[пентоза]]ның характеры белән үзара бер-бер артлы тоташкан пентоза һәм ортофосфат кислотасы звеноларыннан гына тора. [[Азот]]лы нигезләр углевод звеноларына ян-яктан гына тоташканнар; кайчагында аларны нуклеин кислотасы макромолекуласының «чачагын» тәшкил итә дип тә әйтәләр. Ортофосфат кислотасының калдыклары, углеводород звеноларын үзара тоташтырып, бер пентоза молекуласының өченче [[күмер тудыргыч]] атомы гидроксилы белән икенче пентоза молекуласының бишенче [[күмер тудыргыч]] атомы гидроксилы арасында химик бәйләнеш (су молекуласы аерылып чыгу исәбенә) барлыкка китерә. Монда фосфат кислотасы калдыкларының диссоциацияләшергә сәләтле тагын берәр гидроксил группасы саклана, нәкъ менә бу хәл макромолекулаларга кислота үзлекләрен тәэмин итә. Азотлы гетероцикллар булуы исә аларга бер үк вакытта нигез үзлекләрен бирә.

&lt;div class=&quot;thumb tleft&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;thumbinner&quot;&gt;
{| style=&quot;border: 1px solid #ccc; font-size: 85%; text-align: center;&quot;
 |-
 | style=&quot;width: 20%;&quot; | [[Файл:Adenine.svg|80px]]
 | style=&quot;width: 20%;&quot; | [[Файл:Guanine chemical structure.png|118px]]
 | style=&quot;width: 20%;&quot; | [[Файл:Thymine chemical structure.png|97px]]
 | style=&quot;width: 20%;&quot; | [[Файл:Cytosine chemical structure.png|75px]]
&lt;!-- | style=&quot;width: 20 %;&quot; | [[Файл:AMP chemical structure.png|130px]] --&gt;
 |-
 | [[Аденин]]
 | [[Гуанин]]
 | [[Тимин]]
 | [[Цитозин]]
&lt;!-- | [[Аденозинмонофосфат]] --&gt;
 |}
&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt; ДНК составында иң еш очрый торган нигез структуралары &lt;!--, и пример нуклеотида, из которых состоит ДНК — аденозинмонофосфат (AMP)--&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
Аксымнар һәм нуклеин кислоталары [[химия]]се һәм [[биохимия]]се үзләренең үсеше белән яңа фәннәр — биоорганик химия, [[молекуляр биология]], [[геннар инженериясе]]н барлыкка китерде.

Нуклеин кислоталары төзелешендәге иң әһәмиятле үзенчәлек шул: пентоза һәм фосфат кислотасы калдыкларыннан торган төп чылбырга «тагылган» азотлы (пиримидин һәм пурин) нигезләрнең нинди эзлеклелектә урнашуы, башкача әйтсәк — макромолекулада нуклеотидларның эзлеклелеге. Аларның күзәнәктәге биологик функцияләре нуклеотидларның билгеле эзлеклелегенә, ягъни нуклеин кислоталарының беренчел структурасына бәйләнгән.

Бирелгән биологик төр нәселдәнлегенең барлык информациясе нәкъ дезоксирибонуклеин кислоталары молекулаларында нуклеотидларның төрле эзлеклелеге рәвешендә шифрланган.

ДНК макромолекулалары уртак бер күчәр тирәсендә бөтерелгән ике чылбыр спираленнән тора. Бу аларның икенчел структурасы. Икенчел структураны саклауда, аксымнардагы шикелле үк, водородлы бәйләнешләрнең әһәмияте аеруча зур. Аксым молекуласы радикалларыннан аермалы буларак, алар монда спиральнең тышкы ягында түгел, бәлки аның эчке ягындагы макромолекулаларның төрле чылбырларындагы пиримидин һәм пурин нигезләр арасында барлыкка киләләр.

==Өйрәнү тарихы==

Иң беренче тапкыр нуклеин кислоталарын [[Швеция|швед]] химигы Мишер ача. Ул озак вакыт үлек составындагы лейкоцитларны өйрәнә. [[1869 ел]]да Мишер [[лейкоцитлар]]да яңа химик кушылма таба һәм аны нуклеин дип атый. Ул нуклеиннарны өйрәнеп алар составында нуклеин кислоталарының катнашмасын таба. Соңрак нәкъ шул катнашмалар үсемлек һәм хайван күзәнәкләрендә, [[бактерия]] һәм [[вируслар]]да табыла. Ләкин нуклеин кислоталарының химик төзелешен һәм аның төп компонентларын билгеләү бик авыр була. Мишер ачышыннан соң, 100 еллап вакыт үткәч кенә, нуклеин кислоталарының структурасы билгеле була. [[1909 ел]]да нуклеин кислоталары составында шикәр матдәсе булуы ачыклана. 1920 елларда нуклеин кислоталарының полимер кушылмалар икәнлеге исбатлана.

Әгәр бер күзәнәктәге ДНК молекуласын сузсаң, 2 метр булыр иде. ДНК молекуласы гистон аксымы белән кушылып хромосомалар барлыкка китерә.
[[1956 ел]]да кеше күзәнәгендә 46 хромосома барлыгы ачыклана. Һәр төр өчен хромосомалар саны бертигез. Бодайда-42; арышта-14 һ.б.
1950-1953 елларда Америка биохимигы Чаргафф эксперименталь юл белән ДНК молекуласында А-калдыгы- Т –га тигез икәнен, ә Г-Ц га тигезикәнен исбатлый. Ул, Чаргафф кагыйдәсе” дип атала.

1953 елда инглиз биофизигы Уилсинг ДНК 2ле спираль икәнен әйтә,ә америка физигы һәм химигы Полинг 2 спираль арасындагы бәйләнешне аңлата.

[[1953 ел]]да Америка галиме Уотсон һәм инглиз физигы Крик ДНК моделен төзиләр. 10 нигезләр парлашканнан соң тулы борылыш була.Ике спиральнең диаметры – 2 нм; ә спираль арасы – 0,34 нм. ДНК ның озынлыгы нинди организмга керүенә бәйле. Кешедә ДНК молекуласының озынлыгы 100ләрчә мең нм, массасы 6*10 гр. (Аксым молекуласыннан зуррак). Чагыштыру өчен – молекула калынлыгы (юанлыгы) 4 см булса, бер күзәнәккә кергән ДНК молекулаларының озынлыгы белән бөтен җир шарын әйләндереп алырга җитәр, ә төше стадион зурлыгында, ә кеше үзе – җир шары кадәр булыр иде.

Нуклеин кислоталары кулланыла торган иң кирәкле өлкә – геннар инженериясе. [[1972 ел]] туган елы булып исәпләнә. Бу елда Берг ДНКның һибрид молекуласын алды. Һәм аңа [[Нобель премиясе]] бирелде.Бу алымда синтез һәм генны аерып алу тора. Бу алымнар бигрәктә [[авыл хуҗалыгы]]нда, биотехнологиядә кулланыла.

==Әдәбият==
* ''Альбертс Б., Брей Д., Льюис Дж. и др.'' Молекулярная биология клетки в 3-х томах. — М.: Мир, 1994. — 1558 с. — ISBN 5-03-001986-3.
* ''Докинз Р.'' Эгоистичный ген. — М.: Мир.
* История биологии с начала XX века до наших дней. — М.: Наука, 1975. — 660 с.
* ''Льюин Б.'' Гены. — М.: Мир, 1987. — 1064 с.
* ''Пташне М.'' Переключение генов. Регуляция генной активности и фаг лямбда. — М.: Мир, 1989. — 160 с. [http://molbiol.ru/forums/lofiversion/index.php/t7803.html Все форумы &amp;gt; Книга «переключение генов» М. Пташне]
* ''Уотсон Дж. Д.'' [http://www.chem.msu.ru/rus/books/watson/welcome.html Двойная спираль: воспоминания об открытии структуры ДНК.] — М.: Мир, 1969. — 152 с.

== Чыганаклар ==
* [http://tatar.org.ru/kurs/10-11-himiya/cyr_216.php Л.А. Цветков. Органик химия]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 
* [http://educontest.net/STORAGE_1/FILES/article/1178/konkursnaya%20rabota.doc Ибраева Р. НУКЛЕИН  КИСЛОТАЛАРЫ.         ( 10-11 класслар өчен)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160319042204/https://educontest.net/STORAGE_1/FILES/article/1178/konkursnaya%20rabota.doc |date=2016-03-19 }}

[[Төркем:Нуклеин кислоталары]]</text>
      <sha1>ic10cjt7tgffzakcl38r5tl3fufa5ny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алюминий</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60316</id>
    <revision>
      <id>3524956</id>
      <parentid>3087554</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11421" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[Магний|Mg]]|next=[[Кремний|Si]]|Алюминий / Aluminium (Al) |13|Йомшак, җиңелчә, аксыл-көмешсу металл&lt;br /&gt; [[Файл:Aluminium-4.jpg|150px|Алюминий]]| 26,981539 |143|577,5 һәм 1816,7|[Ne] 3s&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; 3p&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; |121±4|51 (+3e) |1,61 (Полинг шкаласы)| -1,66 в|3&lt;!--Степені окислення--&gt;|2,6989&lt;!--Густина--&gt;|0,900&lt;!-- Specific Heat (@20°CJ/g mol)--&gt;|237&lt;!--Теплопровідність--&gt;|933,5&lt;!--Температура плавлення--&gt;|10,75&lt;!--Теплота плавлення --&gt;|2740&lt;!--Температура кипіння--&gt;|284,1&lt;!--Теплота випаровування--&gt;|10,0&lt;!--Молярний об'єм--&gt;|кубічна&lt;br /&gt;гранецентрована&lt;!--Структура решітки--&gt;|4,050&lt;!--Період решітки--&gt;|n/a&lt;!--Відношення c/a--&gt;|394,00&lt;!--Температура Дебая--&gt;}}

{| style=&quot;text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
| style=&quot;width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);&quot; | &lt;big&gt;&lt;big&gt;Al&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;
| style=&quot;width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);&quot; | &lt;big&gt;&lt;big&gt;13&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;
|- style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot; align=&quot;right&quot;
| colspan=&quot;2&quot; | '''26,981'''
|- style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot;
| colspan=&quot;2&quot; | '''[Ne] 3s&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; 3p&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;'''
|- style=&quot;color: rgb(255, 255, 255);&quot; align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; | &lt;big&gt;'''Алюминий'''&lt;/big&gt;
|}
'''Алюми́ний''' ({{lang-tt|әлүмин}}&lt;ref&gt;https://tt.wikibooks.org/wiki/Робот_ясыйм_дисәң..._(Ринат_Нуруллин)&lt;/ref&gt;) — [[Менделеевның периодик таблицасы|Менделеев периодик системасының]] атом саны 13 булган элемент. Al символы билән билгеләнә (лат. Aluminium). Җиңел металлар төркеменә керә. Дөнья буенча иң таралган металл һәм өченче элемент.

Алюминий – җиңел көмешсыман ак төстәге металл, ул җылылык һәм электр тогын яхшы үткәрә. Алюминий химик актив металл. Алюминий җиңел оксидлаша һәм оксид элпәсе белән каплана һәм ул аны алга таба оксидлашудан саклый. Алюминий порошогын яки фольгасын югары температурага кадәр җылытсак, металл көчле ялкын белән янып, оксид хасил итә.

Алюминий эрү ноктасы бик югары - 660°С җиткәч эри башлый. Ул сыгылмалы: чыбык итеп сузыла, табаклы һәм фольга итеп җәелә. Тыгызлыгы 2,72/ см&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;. Электр үткәрүчәнлеге буенча ул [[Ag]], [[Au]], [[Cu]] металларыннан гына калыша.

== Алюминийның практик кулланышы ==
Алюминий җиңел эретмәләр җитештерү өчен кулланыла. Алюминийга [[бакыр]], [[магний]], [[кремний]], [[цинк]], [[марганец]]ны ныгыту өчен кушалар.

Алюминий авиация техникасы, машина төзелеше, судно төзелешендә, химия сәнәгатендә, [[электротехника]]да киң кулланыла.

Алюминийны коррозиядән саклау өчен аның белән [[чуен]], [[корыч]]ны туендыралар.

Алюминийны термитлы эретеп ябыштыру эшендә кулланалар. Алюминотермия ысулы металлар табу өчен кулланыла.

== Табигатьтә таралышы ==
Алюминий табигатьтә таралышы буенча [[әче тудыргыч]], [[кремний]]дан кала өченче урында тора. [[Җир шары]]нда 8,80% алюминий бар. Ул [[балчык]], [[кыр шпаты]], [[эслүдә]], [[минерал]]лар составына керә. [[Боксит]] – алюминийга иң бай минерал, ул28-60% алюминий оксидыннан тора.

Алюминий – кеше организмына кирәкле микроэлемент. Үсемлек организмында хайван организмына караганда 10 тапкыр күбрәк. Кеше организмында барлык органнарда да бар. Иң күбе үпкәдә, бавырда, сөякләрдә һәм баш миенда таралган.

Алюминий күзәнәк, тоташтыргыч тукыма тезүда, сөяк тукымасын регенерацияләүдә, [[фосфор]] алмашында катнаша. Алюминий [[нерв системасы]]на тәэсир итә: канда артканда [[организм]]ны ярсыта, житмәгәндә тоткарлану күзәтелә; кеше организмында алюминий 10% тәшкил итә. Алюминий организмда артып китсә, [[күзәнәкләр]]нең үрчүен һәм үсүен тоткарлый.

== Җитештерү ==
	
Алюминий - киң таралган металл булса да, чиста хәлдә булмый. Аны чиста хәлдә [[Дания]] физигы [[Ханс Эрстед|X. Эрстед]] 1825 елда таба.

Ул А1&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; алюминий оксидын күмер белән кыздырып, аның аша хлор эремәсе үткәрә. Табылган алюминий хлоридын калий амальгамасы белән җылыта, соңыннан амальгамадан терекөмешне кудырып металл таба.Ул [[аккургаш]]ка охшаш була.

Ф. Велер 1827 елда алюминийны табуның үз ысулын тәкъдим итә. Алюминий гидроксидын [[күмер]], сыек май белән кыздыра һәм аның аша коры [[хлор]] үткәреп, коры сусыз алюминий хлориды табуга ирешә. Алюминий хлоридына металлик [[калий]] белән тәэсир итеп керән порошок хәлендә алюминий җитештерә.

Велер тикшеренүләренә таянып француз химигы Сент-Клер Девиль [[1854 ел]]да алюминий табуның промышленность ысулын тәкъдим итә. Бу ысулны куллану алюминий хлоридыннан металлик калий белән алюминий табуга нигезләнгән һәм [[XIX гасыр]]га кадәр [[1856 ел]]дан башлап производствода киң кулланылган.

AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;+3K → 3KCl + Al (реакция җылытканда үтә)

Бу ысул икътисади яктан файдасыз. Сәнәгать масштабында бокситлардан электрохимик ысул белән табалар. Заманча эшкәртү ысулын бер үк вакытта диярлек америкалы Чарльз Холл һәм Поль Эру [[1886 ел]]да ачалар. Алюминий оксидын кайнап торган Al&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; [[криолит]] Na&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;AlF &lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; эретмәсендә эретеп, эзлекле электролиз үткәреп [[кокс]] яки [[графит]] электродларын файдаланып чиста металла чыгаралар. Болай эшкәртү бик күп [[электр]] чыгымнары таләп итә. Шуңа күрә ул [[XX гасыр]]да гына практикага керә.

1000 кг чимал алюминий ясау өчен 1920 кг балчык, 65 кг криолит, 35 кг алюминий фториды, 600 кг анод массасы һәм 17 мең кВт сәгать электр энергиясенең [[электр агымы|агымы]] кирәк була.&lt;ref&gt;Краткая химическая энциклопедия. Т. 1 (А—Е). — М.: Советская энциклопедия. 1961&lt;/ref&gt;

[[2007 ел]]да дөнья буйлап 38 млн т беренчел алюминий җитештерелде, [[2008]]дә — 39,7 млн т. Җитештерү буенча беренчелекне ошбу дәүләтләр били:
# {{байрак|Кытай}} (2007 елда 12,60 млн т җитештерде, 2008дә — 13,50 млн т)
# {{байрак|Россия}} (3,96/4,20)
# {{байрак|Канада}} (3,09/3,10)
# {{байрак|АКШ}} (2,55/2,64)
# {{байрак|Австралия}} (1,96/1,96)
# {{байрак|Бразилия}} (1,66/1,66)
# {{байрак|Һиндстан}} (1,22/1,30)
# {{байрак|Норвегия}} (1,30/1,10)
# {{байрак|Берләшкән Гарәп Әмирлекләре}} (0,89/0,92)
# {{байрак|Бахрейн}} (0,87/0,87)
# {{байрак|КАР}} (0,90/0,85)
# {{байрак|Исландия}} (0,40/0,79)
# {{байрак|Алмания}} (0,55/0,59)
# {{байрак|Венесуэла}} (0,61/0,55)
# {{байрак|Мозамбик}} (0,56/0,55)
# {{байрак|Таҗикстан}} (0,42/0,42)&lt;ref&gt;{{Citation |title=MINERAL COMMODITY SUMMARIES 2009 |url=http://p-analiz.jino-net.ru/sort_heap.htm |access-date=2013-04-05 |archive-date=2009-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090926194051/http://p-analiz.jino-net.ru/sort_heap.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Чыганак ==
* [http://kuk-gimn.ucoz.ru/aaa.doc Шәнгәрәева Ә.М. Алюминий, аның төзелеше, үзенчәлекләре, табу, куллану.]

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Бразилианит]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Al/key.html Алюминий] на Webelements
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb013.htm Алюминий] в Популярной библиотеке химических элементов
* [http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html Алюминий в месторождениях] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928014404/http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html |date=2007-09-28 }}
* Алексеев А. И., Валов М. Ю., Юзвяк З. Критерии качества водных систем: Учебное пособие. — СПб: ХИМИЗДАТ, 2002. ISBN 5-93808-043-6
* ГН 2.1.5.1315-03 Предельно-допустимые концентрации (ПДК) химических веществ в воде водных объектов хозяйственно-питьевого и культурно-бытового водопользования.

{{Менделеев таблицасы}}</text>
      <sha1>7qedskrx4s629lyjxxvtvo7mvwzqpjc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Русия социал-демократик эшчеләр фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101173</id>
    <revision>
      <id>3524905</id>
      <parentid>2874921</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:42:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6584" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Россия социалист-демократик эшчеләр фиркасе''' – [[Россия империясе]]ндәге беренче социалистик фирка, [[СССР|ССРБ]]ның әйдәп баручы фиркасе – [[КПСС]] элгәргесе. [[1898 ел]]ның мартында барлыкка килә.

== Эшче сыйныфны азат итү өчен көрәш союзы ==
«Народниклар» 1860 еллар азагында башлап җибәргән инкыйлаби хәрәкәт ун ел үтәр-үтмәстән сүрелү чигенә җитә. Ахыр килеп, народникларның радикаль ягы [[террорчылык|террор]] юлын сайлый.

Шул ук вакытта, народникларның бер өлеше террорны кабул итми, [[Карл Маркс]]ның ул чак модага кергән тәгълиматына иярә. Россиядә [[марксизм]]ны тарату төрле түгәрәкләр аша алып барыла. Аларның берсе — “Эшче сыйныфны азат итү өчен көрәш союзы” — [[1896 ел]]да Ю. Мартов (Цедербаум) белән [[Владимир Ульянов|В. Ульянов (Ленин)]] җитәкчелегендә оештырыла. Әмма “Союз” гомерле булмый, хакимият аны тиз фашлый һәм түгәрәк әгъзаларының байтагын сөргенгә озата. Иректә калганнар 1896 елда [[Минск]] шәһәрендә бүтән марксистик түгәрәкләрдән делегатлар туплый ала һәм алар Россия социал-демократик эшчеләр фиркасе (РСДРП) оештыра.

==1905 ел инкыйлабы==
[[Рус-япон сугышы]]нда җиңелү беренче рус инкыйлабының башланып китүенә бер сәбәп булгандыр. Вакыйгаларның башы [[1905 ел]]ның [[9 гыйнвар]]ына барып тоташа. Эш ташлаган [[эшчеләр]] патшага үтенеч белән бара. Анда шундый сүзләр була: “Үз халкыңны ярдәмеңнән калдырма, аны хокуксызлык, хәерчелек һәм наданлык кабереннән йолып ал... әгәр шул боерыкны бирмәсәң, шунда, шушы мәйданда сарайның алдында үләчәкбез”. Шулай килеп чыккан да. ''[[Канлы якшәмбе]]''дән соң күпләп эш ташлаулар, армия белән флотта инкыйлаблар һәм фетнәләр башланган. 1905 елның 17 октябре Россия тарихында сынылыш мәле дип исәпләнә. Патша [[Николай II|Николай]] көндәлегендә “17 октябрь. Дүшәмбе. Манифестка кул куйдым. Баш авыр, фикерләр бутала. Илаһым, безгә ярдәм ит, Россияне тынычландыр” дип язылган. Шунысы фәһемле, династиянең иң олы әгъзасы, бөек кенәз Николай Николаевич 1905 елның шул киеренке көннәрендә биргән антына карамый, гаҗәпләнерлек кыю һәм җаваплы карарга килә: ул Романовлар гаиләсенең әфисәр булган барлык әгъзаларына да үз халкының ихтилалын бастыруда катнашуны тыя.

==1917 ел==
[[1917 ел]]ның 23 февралендә ([[милади тәкъвим]] буенча [[8 март]]) Мәскәү урамнарына эш ташлаган дистәләрчә мең эшче “Икмәк!”, “Самодержавиене җимерергә!”, “Бетсен сугыш!” дигән лозунглар күтәреп чыга. Алар юл уңаеннан кибетләрне, икмәк лавкаларын талый, трамвайларны аудара — [[Февраль инкыйлабы]] башлана.

Соңрак [[Николай II|патша]] тәхетеннән баш тарта, [[Ленин]]ның [[Петроград]]ка кайта һәм аның “Апрель тезислары” дип аталган сәяси программаны игълан итә. Шунда Ленин февраль инкыйлабын “буржуаз-демократик” дип атый, аның тәмамлануын тәкрарлый һәм кичекмәстән “[[Октябрь инкыйлабы|социалистик инкыйлабны]]” тормышка ашыру, ягъни сул фиркаләр тарафыннан [[Вакытлы хөкүмәт|хакимиятне]] көч белән басып алу бурычын куя. Большевик Н. Суханов, Ленинның программасын “чамасыз сул, ак-караны аермаган радикаль, фән белән дә, аек акыл белән дә ныгытылмаган примитив демагогия” дип атый. Әмма шушы кискен программага киң халык массаларының таләпләре оста теркәлгән була.

[[1907]] елның язында большевиклар фракциясе пролетар инкыйлаб юлын сайлагач, алар үзләренә аерым фирка – Россия социалист-демократик эшчеләр (большевиклар) фиркасенә төзи. Соңгысы [[Бөек Октябрь инкыйлабы]]ннан соң ул [[Россия коммунистлар фиркасе (большевиклар)]] РКП(б) дигән исем ала.

==Чыганак==
* [http://ktrb.ru/print/trub4-8165.html Инкыйлаблар илне уңдырамы?] Марсель Котлыгалләмов.

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социалистик фиркаләр]]
[[Төркем:Россия империясе]]
[[Төркем:Россия инкыйлабы]]</text>
      <sha1>97czf0jc69yk2svrmjvgo8fb8nnkzao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524981</id>
      <parentid>3524905</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:20:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Чыганак */ == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6673" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Россия социалист-демократик эшчеләр фиркасе''' – [[Россия империясе]]ндәге беренче социалистик фирка, [[СССР|ССРБ]]ның әйдәп баручы фиркасе – [[КПСС]] элгәргесе. [[1898 ел]]ның мартында барлыкка килә.

== Эшче сыйныфны азат итү өчен көрәш союзы ==
«Народниклар» 1860 еллар азагында башлап җибәргән инкыйлаби хәрәкәт ун ел үтәр-үтмәстән сүрелү чигенә җитә. Ахыр килеп, народникларның радикаль ягы [[террорчылык|террор]] юлын сайлый.

Шул ук вакытта, народникларның бер өлеше террорны кабул итми, [[Карл Маркс]]ның ул чак модага кергән тәгълиматына иярә. Россиядә [[марксизм]]ны тарату төрле түгәрәкләр аша алып барыла. Аларның берсе — “Эшче сыйныфны азат итү өчен көрәш союзы” — [[1896 ел]]да Ю. Мартов (Цедербаум) белән [[Владимир Ульянов|В. Ульянов (Ленин)]] җитәкчелегендә оештырыла. Әмма “Союз” гомерле булмый, хакимият аны тиз фашлый һәм түгәрәк әгъзаларының байтагын сөргенгә озата. Иректә калганнар 1896 елда [[Минск]] шәһәрендә бүтән марксистик түгәрәкләрдән делегатлар туплый ала һәм алар Россия социал-демократик эшчеләр фиркасе (РСДРП) оештыра.

==1905 ел инкыйлабы==
[[Рус-япон сугышы]]нда җиңелү беренче рус инкыйлабының башланып китүенә бер сәбәп булгандыр. Вакыйгаларның башы [[1905 ел]]ның [[9 гыйнвар]]ына барып тоташа. Эш ташлаган [[эшчеләр]] патшага үтенеч белән бара. Анда шундый сүзләр була: “Үз халкыңны ярдәмеңнән калдырма, аны хокуксызлык, хәерчелек һәм наданлык кабереннән йолып ал... әгәр шул боерыкны бирмәсәң, шунда, шушы мәйданда сарайның алдында үләчәкбез”. Шулай килеп чыккан да. ''[[Канлы якшәмбе]]''дән соң күпләп эш ташлаулар, армия белән флотта инкыйлаблар һәм фетнәләр башланган. 1905 елның 17 октябре Россия тарихында сынылыш мәле дип исәпләнә. Патша [[Николай II|Николай]] көндәлегендә “17 октябрь. Дүшәмбе. Манифестка кул куйдым. Баш авыр, фикерләр бутала. Илаһым, безгә ярдәм ит, Россияне тынычландыр” дип язылган. Шунысы фәһемле, династиянең иң олы әгъзасы, бөек кенәз Николай Николаевич 1905 елның шул киеренке көннәрендә биргән антына карамый, гаҗәпләнерлек кыю һәм җаваплы карарга килә: ул Романовлар гаиләсенең әфисәр булган барлык әгъзаларына да үз халкының ихтилалын бастыруда катнашуны тыя.

==1917 ел==
[[1917 ел]]ның 23 февралендә ([[милади тәкъвим]] буенча [[8 март]]) Мәскәү урамнарына эш ташлаган дистәләрчә мең эшче “Икмәк!”, “Самодержавиене җимерергә!”, “Бетсен сугыш!” дигән лозунглар күтәреп чыга. Алар юл уңаеннан кибетләрне, икмәк лавкаларын талый, трамвайларны аудара — [[Февраль инкыйлабы]] башлана.

Соңрак [[Николай II|патша]] тәхетеннән баш тарта, [[Ленин]]ның [[Петроград]]ка кайта һәм аның “Апрель тезислары” дип аталган сәяси программаны игълан итә. Шунда Ленин февраль инкыйлабын “буржуаз-демократик” дип атый, аның тәмамлануын тәкрарлый һәм кичекмәстән “[[Октябрь инкыйлабы|социалистик инкыйлабны]]” тормышка ашыру, ягъни сул фиркаләр тарафыннан [[Вакытлы хөкүмәт|хакимиятне]] көч белән басып алу бурычын куя. Большевик Н. Суханов, Ленинның программасын “чамасыз сул, ак-караны аермаган радикаль, фән белән дә, аек акыл белән дә ныгытылмаган примитив демагогия” дип атый. Әмма шушы кискен программага киң халык массаларының таләпләре оста теркәлгән була.

[[1907]] елның язында большевиклар фракциясе пролетар инкыйлаб юлын сайлагач, алар үзләренә аерым фирка – Россия социалист-демократик эшчеләр (большевиклар) фиркасенә төзи. Соңгысы [[Бөек Октябрь инкыйлабы]]ннан соң ул [[Россия коммунистлар фиркасе (большевиклар)]] РКП(б) дигән исем ала.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

==Чыганак==
* [http://ktrb.ru/print/trub4-8165.html Инкыйлаблар илне уңдырамы?] Марсель Котлыгалләмов.

{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социалистик фиркаләр]]
[[Төркем:Россия империясе]]
[[Төркем:Россия инкыйлабы]]</text>
      <sha1>h7jlf3o0px1n33u32ys9gs2w764q9lw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кальций</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111517</id>
    <revision>
      <id>3524952</id>
      <parentid>3440066</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:08:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6755" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[Калий]]|next=[[Скандий]]|Кальций / Calcium (Ca) |20|&lt;!-- Матдәнең тышкы күренеше--&gt;|40,078 (4)|&lt;!-- Атом радиусы--&gt;|&lt;!-- Ионизация энергиясе--&gt;|&lt;!-- Электрон конфигурациясе--&gt;|&lt;!-- Ковалент радиусы--&gt;|&lt;!-- Ион радиусы--&gt;|&lt;!-- Электр тискәрелеге--&gt;|&lt;!--Электрод потенциалы--&gt;|&lt;!-- Оксидлашу дәрәҗәсе--&gt;|1,54|&lt;!-- Моляр җылы сыешлыгы--&gt;|&lt;!-- Җылы үткәрүчелек--&gt;|&lt;!-- Эрү температурасы--&gt;|839|1487|&lt;!-- Парга әйләнү җылылыгы--&gt;|&lt;!-- Моляр күләм--&gt;|&lt;!-- Рәшәткә төзелеше--&gt;||&lt;!-- Рәшәткә параметрлары--&gt;|&lt;!--&lt;!--Дебай температурасы--&gt;}}
'''Кальций''' ({{lang-lat|Calcium}}, Ca) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  2 төркем элементы. Тәртип номеры - 20.

һәркемгә таныш фильмдагы сүзләрне хәтерлисездер: «Таеп киттем, егылдым, аңыма килдем — гипс». Шулай да һәрбер егылган кешенең сөяге сынмый бит! Бу күренеш сөякләрдә кальций күпме булуга бәйләнгән. Яшәү дәверендә олы кешеләр организмында кальций запасы кими бара һәм

кайберәүләрдә остеопороз (сөяк тукымасы дистрофиясе) авыруы барлыкка , килә. Бу процессны туктатып яки акрынайтып торырга кирәк һәм аны башкарып та була. Моның өчен кальций препаратларын кабул итү шарт.  Тик мәсьәләнең бер читен ягы бар: дару препаратлардагы кальций кешенең ; канына җыела, анда кальций күп булу һәм аның сөяккә керә алмавы сәламәтлек өчен файдалы түгел. Микроэлементның каннан сөяккә күчүе ! таләп ителә, ә моның өчен организмда җитәрлек дәрәҗәдә О витамины булу кирәк. Аннан башка организмга ризык белән кергән кальций да 10-15 % ка гына үзләштерелә. Шуңа күрә остеопороз авыруына профилактика ясау  өчен, составында кальций һәм В витамины булган катнаш препарат зарур. Кальций организмда яхшы үзләштерелсен өчен, аны ашаганда яки аша­ ганнан соң кабул итү файдалырак, даруны ач тамакка эчәргә киңәш ителми.

Табигатьтә кальцийга бай үсемлек продуктлары да күп: андыйларга чик­ ләвекләр, көнбагыш, яшел суган, шпинат, петрушка, укроп, керән, фасоль : керә. Кальций сөт ризыкларында күп. Мәсәлән, 0,5 л сөттә 800 мг чиста кальций бар. Тик мәсьәлә алай җиңел чишелми, сөт эчеп кенә остеопороздан сакланып калып булмый. Сөт эчү генә сөяк сыну куркынычын киметмәскә мөмкин, чөнки кальций белән беррәттән сөттә аксым да күп, ә ул, үз чиратында, организмнан кальцийны чыгара.

Диетада «утырып», аерым төр ризыклар гына ашаган кешеләрнең ябыгу белән бергә сөяк массасы да кими, бу — организмда кальций да кими дигән сүз. Кофены күп эчү шулай ук организмнан кальций чыгуга китерә.

Составында фосфор күп булган газлы сулар остеопороз авыруына китерү куркынычы белән яный.

Көненә бер кап тәмәке тарта торган кешенең сөяк чыдамлыгы 5-10 % ка кими. Тәмәке төтенендә булган зарарлы матдәләр сөякләрне минералларда н мәхрүм итә, картаю процессын тизләтәләр.

Сөякләрне ныгыту өчен, физик күнегүләр файдалы. Сөякләр—мускуллар кебек: аларны эшкә җиксәң юанаялар һәм чыныгалар. Остеопороз авы­ руыннан профилактика буларак, җәяү йөрергә, йөгерергә, аэробика белән шөгыльләнергә, суда йөзәргә, велосипедта йөрергә, теннис яки бадминтон уйнарга, биергә, сикерергә кирәк. Физик күнегүләрне ачык һавада эшләү файдалырак. Кирәкле микъдарда алынган кояш ванналары организмны В витамины белән баетырга ярдәм итә. Күпкатлы йортта лифт ватылып торса, бишенче катка җәяү менү сезнең өчен файдалы булырга мөмкин. Тик спорт дәресләре белән артык мавыгырга да ярамый, өлкән яшьтә барысы да чамалы булырга тиеш.

== Символы ==
Кальций элементының символы - Ca (''Кальций'' дип укыла).

== Тарих ==
Кальций [[1808 ел]]да [[Дэви]] тарафыннан ачыла.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Доломит]]

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] (2005).{{ref-en}}

{{Chem-stub}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]</text>
      <sha1>ak04qi8ugmss110f1uhuojzo6ewe22b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524953</id>
      <parentid>3524952</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:11:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук карарга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6776" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[Калий]]|next=[[Скандий]]|Кальций / Calcium (Ca) |20|&lt;!-- Матдәнең тышкы күренеше--&gt;|40,078 (4)|&lt;!-- Атом радиусы--&gt;|&lt;!-- Ионизация энергиясе--&gt;|&lt;!-- Электрон конфигурациясе--&gt;|&lt;!-- Ковалент радиусы--&gt;|&lt;!-- Ион радиусы--&gt;|&lt;!-- Электр тискәрелеге--&gt;|&lt;!--Электрод потенциалы--&gt;|&lt;!-- Оксидлашу дәрәҗәсе--&gt;|1,54|&lt;!-- Моляр җылы сыешлыгы--&gt;|&lt;!-- Җылы үткәрүчелек--&gt;|&lt;!-- Эрү температурасы--&gt;|839|1487|&lt;!-- Парга әйләнү җылылыгы--&gt;|&lt;!-- Моляр күләм--&gt;|&lt;!-- Рәшәткә төзелеше--&gt;||&lt;!-- Рәшәткә параметрлары--&gt;|&lt;!--&lt;!--Дебай температурасы--&gt;}}
'''Кальций''' ({{lang-lat|Calcium}}, Ca) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  2 төркем элементы. Тәртип номеры - 20.

һәркемгә таныш фильмдагы сүзләрне хәтерлисездер: «Таеп киттем, егылдым, аңыма килдем — гипс». Шулай да һәрбер егылган кешенең сөяге сынмый бит! Бу күренеш сөякләрдә кальций күпме булуга бәйләнгән. Яшәү дәверендә олы кешеләр организмында кальций запасы кими бара һәм

кайберәүләрдә остеопороз (сөяк тукымасы дистрофиясе) авыруы барлыкка , килә. Бу процессны туктатып яки акрынайтып торырга кирәк һәм аны башкарып та була. Моның өчен кальций препаратларын кабул итү шарт.  Тик мәсьәләнең бер читен ягы бар: дару препаратлардагы кальций кешенең ; канына җыела, анда кальций күп булу һәм аның сөяккә керә алмавы сәламәтлек өчен файдалы түгел. Микроэлементның каннан сөяккә күчүе ! таләп ителә, ә моның өчен организмда җитәрлек дәрәҗәдә О витамины булу кирәк. Аннан башка организмга ризык белән кергән кальций да 10-15 % ка гына үзләштерелә. Шуңа күрә остеопороз авыруына профилактика ясау  өчен, составында кальций һәм В витамины булган катнаш препарат зарур. Кальций организмда яхшы үзләштерелсен өчен, аны ашаганда яки аша­ ганнан соң кабул итү файдалырак, даруны ач тамакка эчәргә киңәш ителми.

Табигатьтә кальцийга бай үсемлек продуктлары да күп: андыйларга чик­ ләвекләр, көнбагыш, яшел суган, шпинат, петрушка, укроп, керән, фасоль : керә. Кальций сөт ризыкларында күп. Мәсәлән, 0,5 л сөттә 800 мг чиста кальций бар. Тик мәсьәлә алай җиңел чишелми, сөт эчеп кенә остеопороздан сакланып калып булмый. Сөт эчү генә сөяк сыну куркынычын киметмәскә мөмкин, чөнки кальций белән беррәттән сөттә аксым да күп, ә ул, үз чиратында, организмнан кальцийны чыгара.

Диетада «утырып», аерым төр ризыклар гына ашаган кешеләрнең ябыгу белән бергә сөяк массасы да кими, бу — организмда кальций да кими дигән сүз. Кофены күп эчү шулай ук организмнан кальций чыгуга китерә.

Составында фосфор күп булган газлы сулар остеопороз авыруына китерү куркынычы белән яный.

Көненә бер кап тәмәке тарта торган кешенең сөяк чыдамлыгы 5-10 % ка кими. Тәмәке төтенендә булган зарарлы матдәләр сөякләрне минералларда н мәхрүм итә, картаю процессын тизләтәләр.

Сөякләрне ныгыту өчен, физик күнегүләр файдалы. Сөякләр—мускуллар кебек: аларны эшкә җиксәң юанаялар һәм чыныгалар. Остеопороз авы­ руыннан профилактика буларак, җәяү йөрергә, йөгерергә, аэробика белән шөгыльләнергә, суда йөзәргә, велосипедта йөрергә, теннис яки бадминтон уйнарга, биергә, сикерергә кирәк. Физик күнегүләрне ачык һавада эшләү файдалырак. Кирәкле микъдарда алынган кояш ванналары организмны В витамины белән баетырга ярдәм итә. Күпкатлы йортта лифт ватылып торса, бишенче катка җәяү менү сезнең өчен файдалы булырга мөмкин. Тик спорт дәресләре белән артык мавыгырга да ярамый, өлкән яшьтә барысы да чамалы булырга тиеш.

== Символы ==
Кальций элементының символы - Ca (''Кальций'' дип укыла).

== Тарих ==
Кальций [[1808 ел]]да [[Дэви]] тарафыннан ачыла.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Доломит]]
* [[Анапаит]]

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] (2005).{{ref-en}}

{{Chem-stub}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]</text>
      <sha1>qtjw5al7m69d5xzmi3f0whyzqjpull1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524958</id>
      <parentid>3524953</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук карарга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6803" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[Калий]]|next=[[Скандий]]|Кальций / Calcium (Ca) |20|&lt;!-- Матдәнең тышкы күренеше--&gt;|40,078 (4)|&lt;!-- Атом радиусы--&gt;|&lt;!-- Ионизация энергиясе--&gt;|&lt;!-- Электрон конфигурациясе--&gt;|&lt;!-- Ковалент радиусы--&gt;|&lt;!-- Ион радиусы--&gt;|&lt;!-- Электр тискәрелеге--&gt;|&lt;!--Электрод потенциалы--&gt;|&lt;!-- Оксидлашу дәрәҗәсе--&gt;|1,54|&lt;!-- Моляр җылы сыешлыгы--&gt;|&lt;!-- Җылы үткәрүчелек--&gt;|&lt;!-- Эрү температурасы--&gt;|839|1487|&lt;!-- Парга әйләнү җылылыгы--&gt;|&lt;!-- Моляр күләм--&gt;|&lt;!-- Рәшәткә төзелеше--&gt;||&lt;!-- Рәшәткә параметрлары--&gt;|&lt;!--&lt;!--Дебай температурасы--&gt;}}
'''Кальций''' ({{lang-lat|Calcium}}, Ca) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  2 төркем элементы. Тәртип номеры - 20.

һәркемгә таныш фильмдагы сүзләрне хәтерлисездер: «Таеп киттем, егылдым, аңыма килдем — гипс». Шулай да һәрбер егылган кешенең сөяге сынмый бит! Бу күренеш сөякләрдә кальций күпме булуга бәйләнгән. Яшәү дәверендә олы кешеләр организмында кальций запасы кими бара һәм

кайберәүләрдә остеопороз (сөяк тукымасы дистрофиясе) авыруы барлыкка , килә. Бу процессны туктатып яки акрынайтып торырга кирәк һәм аны башкарып та була. Моның өчен кальций препаратларын кабул итү шарт.  Тик мәсьәләнең бер читен ягы бар: дару препаратлардагы кальций кешенең ; канына җыела, анда кальций күп булу һәм аның сөяккә керә алмавы сәламәтлек өчен файдалы түгел. Микроэлементның каннан сөяккә күчүе ! таләп ителә, ә моның өчен организмда җитәрлек дәрәҗәдә О витамины булу кирәк. Аннан башка организмга ризык белән кергән кальций да 10-15 % ка гына үзләштерелә. Шуңа күрә остеопороз авыруына профилактика ясау  өчен, составында кальций һәм В витамины булган катнаш препарат зарур. Кальций организмда яхшы үзләштерелсен өчен, аны ашаганда яки аша­ ганнан соң кабул итү файдалырак, даруны ач тамакка эчәргә киңәш ителми.

Табигатьтә кальцийга бай үсемлек продуктлары да күп: андыйларга чик­ ләвекләр, көнбагыш, яшел суган, шпинат, петрушка, укроп, керән, фасоль : керә. Кальций сөт ризыкларында күп. Мәсәлән, 0,5 л сөттә 800 мг чиста кальций бар. Тик мәсьәлә алай җиңел чишелми, сөт эчеп кенә остеопороздан сакланып калып булмый. Сөт эчү генә сөяк сыну куркынычын киметмәскә мөмкин, чөнки кальций белән беррәттән сөттә аксым да күп, ә ул, үз чиратында, организмнан кальцийны чыгара.

Диетада «утырып», аерым төр ризыклар гына ашаган кешеләрнең ябыгу белән бергә сөяк массасы да кими, бу — организмда кальций да кими дигән сүз. Кофены күп эчү шулай ук организмнан кальций чыгуга китерә.

Составында фосфор күп булган газлы сулар остеопороз авыруына китерү куркынычы белән яный.

Көненә бер кап тәмәке тарта торган кешенең сөяк чыдамлыгы 5-10 % ка кими. Тәмәке төтенендә булган зарарлы матдәләр сөякләрне минералларда н мәхрүм итә, картаю процессын тизләтәләр.

Сөякләрне ныгыту өчен, физик күнегүләр файдалы. Сөякләр—мускуллар кебек: аларны эшкә җиксәң юанаялар һәм чыныгалар. Остеопороз авы­ руыннан профилактика буларак, җәяү йөрергә, йөгерергә, аэробика белән шөгыльләнергә, суда йөзәргә, велосипедта йөрергә, теннис яки бадминтон уйнарга, биергә, сикерергә кирәк. Физик күнегүләрне ачык һавада эшләү файдалырак. Кирәкле микъдарда алынган кояш ванналары организмны В витамины белән баетырга ярдәм итә. Күпкатлы йортта лифт ватылып торса, бишенче катка җәяү менү сезнең өчен файдалы булырга мөмкин. Тик спорт дәресләре белән артык мавыгырга да ярамый, өлкән яшьтә барысы да чамалы булырга тиеш.

== Символы ==
Кальций элементының символы - Ca (''Кальций'' дип укыла).

== Тарих ==
Кальций [[1808 ел]]да [[Дэви]] тарафыннан ачыла.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Доломит]]
* [[Анапаит]]
* [[Известьташ]]

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] (2005).{{ref-en}}

{{Chem-stub}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]</text>
      <sha1>5040a9r11wc1n4l94oqgk14ugv0q11u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тимер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111522</id>
    <revision>
      <id>3524954</id>
      <parentid>3344480</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:11:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2013" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[марганис]]|next=[[Кобальт]]|Тимер / Ferrum (Fe) |26|&lt;!-- Матдәнең тышкы күренеше--&gt;|55,845 (2)|&lt;!-- Атом радиусы--&gt;|&lt;!-- Ионизация энергиясе--&gt;|&lt;!-- Электрон конфигурациясе--&gt;|&lt;!-- Ковалент радиусы--&gt;|&lt;!-- Ион радиусы--&gt;|&lt;!-- Электр тискәрелеге--&gt;|&lt;!--Электрод потенциалы--&gt;|&lt;!-- Оксидлашу дәрәҗәсе--&gt;|7,87|&lt;!-- Моляр җылы сыешлыгы--&gt;|&lt;!-- Җылы үткәрүчелек--&gt;|&lt;!-- Эрү температурасы--&gt;|1535|2750|&lt;!-- Парга әйләнү җылылыгы--&gt;|&lt;!-- Моляр күләм--&gt;|&lt;!-- Рәшәткә төзелеше--&gt;||&lt;!-- Рәшәткә параметрлары--&gt;|&lt;!--&lt;!--Дебай температурасы--&gt;}}
'''Тимер''' ({{lang-lat|Ferrum}}, Fe) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 4 период,  8 төркем элементы. Тәртип номеры - 26.

== Символы ==
Тимер элементының символы - Fe (''Феррум'' дип укыла).

== Тарих ==
Тимер тарих булмаган чорда ачыла.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Анапаит]]

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]


{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>payuw7c728up8r2jh8ksd4f4gbgrz1g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Терекөмеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111571</id>
    <revision>
      <id>3524957</id>
      <parentid>3344434</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:17:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2576" xml:space="preserve">{{Химик элемент|prev=[[Алтын]]|next=[[Таллий]]|Терекөмеш / Hydrargyrum (Hg) |80|&lt;!-- Матдәнең тышкы күренеше--&gt;|200,59 (2)|&lt;!-- Атом радиусы--&gt;|&lt;!-- Ионизация энергиясе--&gt;|&lt;!-- Электрон конфигурациясе--&gt;|&lt;!-- Ковалент радиусы--&gt;|&lt;!-- Ион радиусы--&gt;|&lt;!-- Электр тискәрелеге--&gt;|&lt;!--Электрод потенциалы--&gt;|&lt;!-- Оксидлашу дәрәҗәсе--&gt;|13,55|&lt;!-- Моляр җылы сыешлыгы--&gt;|&lt;!-- Җылы үткәрүчелек--&gt;|&lt;!-- Эрү температурасы--&gt;|-38,9|356,6|&lt;!-- Парга әйләнү җылылыгы--&gt;|&lt;!-- Моляр күләм--&gt;|&lt;!-- Рәшәткә төзелеше--&gt;||&lt;!-- Рәшәткә параметрлары--&gt;|&lt;!--&lt;!--Дебай температурасы--&gt;}}
'''Терекөмеш''' ({{lang-lat|Hydrargyrum}}, Hg) — [[Менделеевның периодик таблицасы]]ның 6 период,  12 төркем элементы. Тәртип номеры - 80. Нормаль шартта сыек рәвештә булган бердәнбер мелалл.

== Символы ==
Терекөмеш элементының символы - Hg (''Гидраргирум'' дип укыла).

== Тарих ==
Терекөмеш тарих булмаган чорда ачыла. Борынгы греклар һәм римлылар терекөмешне алтынны башка металларда аеру өчен кулланганнар, аның парларының зарары турында да белгәннәр. Күп гасырлар галимнәр терекөмешне башка металлар составына керә дип уйлаганнар.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Кинавар|Киноварь]] 

== Чыганаклар ==
* Atomic Weights of the Elements 2001, [http://www.iupac.org/publications/pac/2003/7508/7508x1107.html Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003]. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.{{ref-en}}
* [http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html IUPAC Standard Atomic Weights Revised] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080305062433/http://www.iupac.org/news/archives/2005/atomic-weights_revised05.html |date=2008-03-05 }} (2005).{{ref-en}}

{{Chem-stub}}

{{Менделеев таблицасы}}

[[Төркем:Химик элементлар]]</text>
      <sha1>p5v6i631o1x5to0znjuupjesrm3598w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>AQŞ Demokratik firqäse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116369</id>
    <revision>
      <id>3524928</id>
      <parentid>2128696</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:27:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2478" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:US Democratic Party Logo.svg|200px|мини|уңда|AQŞ Demokratik firqäseneñ bilgese]]

[[Файл:Republican v Democrat Gallup 6-10.svg|300px|мини|уңда|Üzbilgelängän '''Demokrat (zäñgär)''' häm üzbilgelängän '''Respublikan (qızıl)''' AQŞ ştatları buylap, 2010 yıl]]
[[Файл:FDR in 1933.jpg|250px|мини|уңда|[[Franklin Delano Ruzvelt]] - mäşhür Demokratik firqäneñ prezidentı (1933-1945), Hitlergä qarşı Bergälekneñ äğzalarnıñ berse]]

'''AQŞ Demokratik firqäse'''  ({{lang-en|Democratic Party}}) - [[AQŞ]] ikeseneñ töp firqäseneñ berse. AQŞta iñ qart säyäsi firqä.

Anıñ räsmi bulmağan simvol - işäk, räsmi bulmağan tös - zäñgär.

Firqäneñ räise - Debbi Wasserman-Şults. Säyäsi yünäleş - sul üzäk.

[[1930]] yıldan firqä sotsial-liberal häm progress qaraşlarında tora.

Xäzerge [[AQŞ]] prezidentı [[Baraq Obama]] - 15-nçe demokratik firqädän saylanğan prezident.

2012 yılda ütkän saylawlardan soñ Demokratik firqä Senatta küpçelek urınnarına, Wäkillär pulatında kimçelek urınnarına iä.

Ştatlar gubernatorları sanı buyınça Respublika firqäsenä bireşä.
== Qısqaça tarix ==
Firqägä nigezläwçelär - Martin van Büren (8-nçe AQŞ prezidentı), [[Tomas Cefferson]] (3-nçe AQŞ prezidentı), [[Endrü Cekson]] 7-nçe AQŞ prezidentı).

[[1828]]-[[1860]] yılda [[AQŞ]] säyäsi säxnädä östen bulğan.

Başta Demokratik firqä qollıq saqlanu öçen köräşä. Anıñ saylawçıları - awıl toruçıları, plantatorlar, qol biläwçelär, könyaq ştatlarnıñ xalqı.

[[AQŞ watandaşlar suğışı]]nda ciñelgännän soñ töşenkelektä bulğan.

[[1912]] yılğa qädär [[Avraam Linkoln]] nigezlägän Respublika firqäse xäkimiättä bulğan.

20 ğasırda Demokratik firqä &quot;yañadan tuğan&quot; häm mäşhür prezidentlarnı birgän: Wudro Wilson, [[Franklin Ruzvelt]], [[Con Kennedi]].

==Sıltamalar==
* [http://www.democrats.org/ AQŞ Demokratik firqäseneñ säxifäse ] {{ref-en}}
* [http://apps.creounity.com/time_machine/?go=discourse/article014#headline Статья с оригиналом и переводом на русский язык письма Национального Комитета Демократической Партии своим избирателям]

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:АКШ сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>pqo9ukmqc1x8gcltir8bmck6thrvqib</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524969</id>
      <parentid>3524928</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:13:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2513" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:US Democratic Party Logo.svg|200px|мини|уңда|AQŞ Demokratik firqäseneñ bilgese]]

[[Файл:Republican v Democrat Gallup 6-10.svg|300px|мини|уңда|Üzbilgelängän '''Demokrat (zäñgär)''' häm üzbilgelängän '''Respublikan (qızıl)''' AQŞ ştatları buylap, 2010 yıl]]
[[Файл:FDR in 1933.jpg|250px|мини|уңда|[[Franklin Delano Ruzvelt]] - mäşhür Demokratik firqäneñ prezidentı (1933-1945), Hitlergä qarşı Bergälekneñ äğzalarnıñ berse]]

'''AQŞ Demokratik firqäse'''  ({{lang-en|Democratic Party}}) - [[AQŞ]] ikeseneñ töp firqäseneñ berse. AQŞta iñ qart säyäsi firqä.

Anıñ räsmi bulmağan simvol - işäk, räsmi bulmağan tös - zäñgär.

Firqäneñ räise - Debbi Wasserman-Şults. Säyäsi yünäleş - sul üzäk.

[[1930]] yıldan firqä sotsial-liberal häm progress qaraşlarında tora.

Xäzerge [[AQŞ]] prezidentı [[Baraq Obama]] - 15-nçe demokratik firqädän saylanğan prezident.

2012 yılda ütkän saylawlardan soñ Demokratik firqä Senatta küpçelek urınnarına, Wäkillär pulatında kimçelek urınnarına iä.

Ştatlar gubernatorları sanı buyınça Respublika firqäsenä bireşä.
== Qısqaça tarix ==
Firqägä nigezläwçelär - Martin van Büren (8-nçe AQŞ prezidentı), [[Tomas Cefferson]] (3-nçe AQŞ prezidentı), [[Endrü Cekson]] 7-nçe AQŞ prezidentı).

[[1828]]-[[1860]] yılda [[AQŞ]] säyäsi säxnädä östen bulğan.

Başta Demokratik firqä qollıq saqlanu öçen köräşä. Anıñ saylawçıları - awıl toruçıları, plantatorlar, qol biläwçelär, könyaq ştatlarnıñ xalqı.

[[AQŞ watandaşlar suğışı]]nda ciñelgännän soñ töşenkelektä bulğan.

[[1912]] yılğa qädär [[Avraam Linkoln]] nigezlägän Respublika firqäse xäkimiättä bulğan.

20 ğasırda Demokratik firqä &quot;yañadan tuğan&quot; häm mäşhür prezidentlarnı birgän: Wudro Wilson, [[Franklin Ruzvelt]], [[Con Kennedi]].

==Sıltamalar==
* [http://www.democrats.org/ AQŞ Demokratik firqäseneñ säxifäse ] {{ref-en}}
* [http://apps.creounity.com/time_machine/?go=discourse/article014#headline Статья с оригиналом и переводом на русский язык письма Национального Комитета Демократической Партии своим избирателям]
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:АКШ сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>9pdlc6s77x7nmcnyzh5tsyw2wg5hs8b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>AQŞ Respublika firqäse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116453</id>
    <revision>
      <id>3524927</id>
      <parentid>2128695</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2201" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Republican v Democrat Gallup 6-10.svg|300px|мини|уңда|Üzbilgelängän '''Demokrat (zäñgär)''' häm üzbilgelängän '''Respublikan (qızıl)''' AQŞ ştatları buylap, 2010 yıl]]
[[Файл:Abraham Lincoln head on shoulders photo portrait.jpg|250px|мини|уңда|Abraham Lincoln (Avraam Linkoln) - berençe Respublikan prezident (1861–1865)]]
'''AQŞ Respublika firqäse''' ({{lang-en|Republican Party}}) - AQŞ ikeseneñ töp firqäseneñ berse. İkençe iseme - Böyek İske Firqä ({{lang-en|Grand Old Party}}, GOP).

Räsmi bulmağan firqäneñ simvolı - [[fil]] (qüätne bilgeli), räsmi bulmağan firqä töse - qızıl.

Säyäsi yünäleş - uñ üzäk. İdeologiä - neokonservatizm.

[[2009]] yılda saylanğan citäkçe - Maykl Stil.

[[2012]] yılda ütkän saylawlardan soñ Respublika firqäse Senatta kimçelek urınnarına, Wäkillär pulatında küpçelek urınnarına iä.

Respublika firqäseneñ çäçäk atu çorı - [[Holliwood|Holliwud]] akterı [[Ronald Reygan]] idärä itkän däwere.
==Qısqaça tarix==
[[1854]] yılnıñ 28 fevralendä &quot;İrekle Cir&quot; firqäse häm &quot;Wöcdan&quot; firqäse berläşterü näticäsendä Rilton şähärendä (Wiskonsin ştatı) barlıqqa kilgän.

Qollıqqa qarşı torğan tarafdarları tarafınnan salınğan bulğan. Tönyaq ştatlarnıñ mänfäğätlären, zur sänäğätçelärneñ ixtıyacların (yanki) yaqlağan.

Respublika firqäse qollıqnı tıyarğa taläp itkän.

[[AQŞ watandaşlar suğışı]]nda ciñgännän soñ [[Avraam Linkoln]] citäklägän firqä 50 yıl däwamında säyäsi säxnädä östen bulğan.

[[1912]]-[[1968]] yıllarda [[AQŞ Demokratik firqäse|Demokratik firqä]] östen alğan, läkin qayçaqta Respublikan prezidentları da bulğan: Kelvin Kulic, Gerbert Guver, [[Duayt Eyzenhauer]].

==Sıltamalar==
* Республиканцы или республиканская партия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:АКШ сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>1o7pimt2nypmgtqqztqfzk5q4aer2nn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524970</id>
      <parentid>3524927</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:13:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2236" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Republican v Democrat Gallup 6-10.svg|300px|мини|уңда|Üzbilgelängän '''Demokrat (zäñgär)''' häm üzbilgelängän '''Respublikan (qızıl)''' AQŞ ştatları buylap, 2010 yıl]]
[[Файл:Abraham Lincoln head on shoulders photo portrait.jpg|250px|мини|уңда|Abraham Lincoln (Avraam Linkoln) - berençe Respublikan prezident (1861–1865)]]
'''AQŞ Respublika firqäse''' ({{lang-en|Republican Party}}) - AQŞ ikeseneñ töp firqäseneñ berse. İkençe iseme - Böyek İske Firqä ({{lang-en|Grand Old Party}}, GOP).

Räsmi bulmağan firqäneñ simvolı - [[fil]] (qüätne bilgeli), räsmi bulmağan firqä töse - qızıl.

Säyäsi yünäleş - uñ üzäk. İdeologiä - neokonservatizm.

[[2009]] yılda saylanğan citäkçe - Maykl Stil.

[[2012]] yılda ütkän saylawlardan soñ Respublika firqäse Senatta kimçelek urınnarına, Wäkillär pulatında küpçelek urınnarına iä.

Respublika firqäseneñ çäçäk atu çorı - [[Holliwood|Holliwud]] akterı [[Ronald Reygan]] idärä itkän däwere.
==Qısqaça tarix==
[[1854]] yılnıñ 28 fevralendä &quot;İrekle Cir&quot; firqäse häm &quot;Wöcdan&quot; firqäse berläşterü näticäsendä Rilton şähärendä (Wiskonsin ştatı) barlıqqa kilgän.

Qollıqqa qarşı torğan tarafdarları tarafınnan salınğan bulğan. Tönyaq ştatlarnıñ mänfäğätlären, zur sänäğätçelärneñ ixtıyacların (yanki) yaqlağan.

Respublika firqäse qollıqnı tıyarğa taläp itkän.

[[AQŞ watandaşlar suğışı]]nda ciñgännän soñ [[Avraam Linkoln]] citäklägän firqä 50 yıl däwamında säyäsi säxnädä östen bulğan.

[[1912]]-[[1968]] yıllarda [[AQŞ Demokratik firqäse|Demokratik firqä]] östen alğan, läkin qayçaqta Respublikan prezidentları da bulğan: Kelvin Kulic, Gerbert Guver, [[Duayt Eyzenhauer]].

==Sıltamalar==
* Республиканцы или республиканская партия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:АКШ сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>1qp0dpuz07qnj9ixub4n16c7ppdf75j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Konservativ firqä (Böyekbritaniä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116474</id>
    <revision>
      <id>3524929</id>
      <parentid>2385314</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:28:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1281" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Churchill V sign HU 55521.jpg|300px|мини|уңда|Winston Çerçill - mäşhür Konservativ firqäneñ premyer-ministrı]]

'''Konservativ firqä (Böyekbritaniä)''' - ({{lang-en|The Conservative and Unionist Party}}; räsmi bulmağan tarixi isem - &quot;tori&quot; {{lang-en|tory}}) - [[Böyekbritaniä]] ike töp firqäseneñ berse. Dönyanıñ iñ iske uñ qaraşlı säyäsi firqäse, anıñ tarixı [[1670]] yıllardan başlana.

Firqäneñ xäzerge citäkçese - Böyekbritaniä premyer-ministrı [[Boris Conson]] ([[2019]] yıldan). Ul kilgänçe 21 ğasırda firqä citäkçeläre - [[Tereza Mey]], Maykl Hovard ([[2003]]-[[2005]]), Y. Smit ([[2001]]-[[2003]]), William Heyg ([[1997]]-[[2001]]).

Firqäneñ töp tösläre - zäñgär häm yäşel.

Konservativ firqäneñ mäşhür premyer ministrları: [[Bencamin Dizraeli]], [[Nevill Çemberlen]], [[Winston Çerçill]], [[Margaret Tetçer]].
==Sıltamalar==

* [http://www.conservatives.com/ Konservativ firqä]
* [http://www.conservative-party.net/ Firqä räsmi qäğäzläre]
* [http://www.electoral-reform.org.uk/article.php?id=173/ Saylawlar näticäläre]

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Бөекбритания сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>1s7t4pcj5c0j2s2fdrt6os5pxyer84s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524972</id>
      <parentid>3524929</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:14:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1363" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Churchill V sign HU 55521.jpg|300px|мини|уңда|Winston Çerçill - mäşhür Konservativ firqäneñ premyer-ministrı]]

'''Konservativ firqä (Böyekbritaniä)''' - ({{lang-en|The Conservative and Unionist Party}}; räsmi bulmağan tarixi isem - &quot;tori&quot; {{lang-en|tory}}) - [[Böyekbritaniä]] ike töp firqäseneñ berse. Dönyanıñ iñ iske uñ qaraşlı säyäsi firqäse, anıñ tarixı [[1670]] yıllardan başlana.

Firqäneñ xäzerge citäkçese - Böyekbritaniä premyer-ministrı [[Boris Conson]] ([[2019]] yıldan). Ul kilgänçe 21 ğasırda firqä citäkçeläre - [[Tereza Mey]], Maykl Hovard ([[2003]]-[[2005]]), Y. Smit ([[2001]]-[[2003]]), William Heyg ([[1997]]-[[2001]]).

Firqäneñ töp tösläre - zäñgär häm yäşel.

Konservativ firqäneñ mäşhür premyer ministrları: [[Bencamin Dizraeli]], [[Nevill Çemberlen]], [[Winston Çerçill]], [[Margaret Tetçer]].
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}

==Sıltamalar==

* [http://www.conservatives.com/ Konservativ firqä]
* [http://www.conservative-party.net/ Firqä räsmi qäğäzläre]
* [http://www.electoral-reform.org.uk/article.php?id=173/ Saylawlar näticäläre]
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Бөекбритания сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>8x4mkj7wcqtkl94dw72l08rucswxgub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xristian-demokratik berlek (Almaniä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116540</id>
    <revision>
      <id>3524911</id>
      <parentid>2098424</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:54:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4761" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Cdu-logo.svg|300px|мини|уңда|Xristian-demokratik berlegeneñ bilgese]]

[[Файл:CDU Zentrale Berlin.JPG|300px|мини|уңда|CDU firqäneñ baş idaräse]]

'''Almaniä Xristian-demokratik berlege''' (XDB, {{Lang-de|Christlich Demokratische Union Deutschlands, CDU}})- [[1946]] yılda nigezlägän [[Almaniä]]neñ säyäsi firqäse.

Firqäneñ töp ideologiäse - xristian demokratiä, liberal' konservatizm. 

Firqäneñ citäkçese - xäzerge [[Almaniä]]neñ [[Almaniäneñ federal' kanslerı|kansler]]ı - [[Angela Merkel]].

Äğzalarınıñ sanı - 482951 keşe([[2012]]). [[Bundestag]]ta urınnar sanı - 311/630, Evroparlamentta - 34/98.

Firqäneñ mäşhür wäkilläre (Almaniä kantslerları) - [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kol]], [[Angela Merkel]].

== Saylawlarda ==

'''XDB firqäsenä birelgän tawışlar (1949 yıldan)'''
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:600 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical
AlignBars  = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.1,0.6,0.9)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:45
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1949 from:0 till:25
  bar:1953 from:0 till:36
  bar:1957 from:0 till:39
  bar:1961 from:0 till:35
  bar:1965 from:0 till:38
  bar:1969 from:0 till:36
  bar:1972 from:0 till:35
  bar:1976 from:0 till:38
  bar:1980 from:0 till:34
  bar:1983 from:0 till:38
  bar:1987 from:0 till:34
  bar:1990 from:0 till:36
  bar:1994 from:0 till:34
  bar:1998 from:0 till:28
  bar:2002 from:0 till:34
  bar:2005 from:0 till:27
  bar:2009 from:0 till:27
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1949 at: 25 text: 25,2% shift:(-14,5) 
  bar:1953 at: 36 text: 36,4% shift:(-14,5) 
  bar:1957 at: 39 text: 39,7% shift:(-14,5) 
  bar:1961 at: 35 text: 35,8% shift:(-14,5) 
  bar:1965 at: 38 text: 38,0% shift:(-14,5) 
  bar:1969 at: 36 text: 36,6% shift:(-14,5) 
  bar:1972 at: 35 text: 35,2% shift:(-14,5) 
  bar:1976 at: 38 text: 38,0% shift:(-14,5) 
  bar:1980 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5) 
  bar:1983 at: 38 text: 38,1% shift:(-14,5) 
  bar:1987 at: 34 text: 34,4% shift:(-14,5)
  bar:1990 at: 36 text: 36,7% shift:(-14,5)
  bar:1994 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5)
  bar:1998 at: 28 text: 28,4% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 34 text: 34,4% shift:(-14,5)
  bar:2005 at: 27 text: 27,8% shift:(-14,5)
  bar:2009 at: 27 text: 27,3% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
! Cirlär buylap firqäneñ yaqlawı
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:600 height:500
PlotArea = left:130 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.1,0.6,0.9)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:430
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:Schleswig-Holstein from:0 till:322
  bar:Mecklenburg-Vorpommern from:0 till:331
  bar:Hamburg from:0 till:278
  bar:Niedersachsen from:0 till:332
  bar:Bremen from:0 till:239
  bar:Brandenburg from:0 till:236
  bar:Sachsen-Anhalt from:0 till:301
  bar:Berlin from:0 till:228
  bar:Nordrhein-Westfalen from:0 till:331
  bar:Sachsen from:0 till:356
  bar:Hessen from:0 till:322
  bar:Thüringen from:0 till:312
  bar:Rheinland-Pfalz from:0 till:350
  bar:Bayern from:0 till:425
  bar:Baden-Württemberg from:0 till:344
  bar:Saarland from:0 till:307
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:Schleswig-Holstein at: 12 text: 32,2%
  bar:Mecklenburg-Vorpommern at: 12 text: 33,1%
  bar:Hamburg at: 12 text: 27,8%
  bar:Niedersachsen at: 12 text: 33,2%
  bar:Bremen at: 12 text: 23,9%
  bar:Brandenburg at: 12 text: 23,6%
  bar:Sachsen-Anhalt at: 12 text: 30,1%
  bar:Berlin at: 12 text: 22,8%
  bar:Nordrhein-Westfalen at: 12 text: 33,1%
  bar:Sachsen at: 12 text: 35,6%
  bar:Hessen at: 12 text: 32,2%
  bar:Thüringen at: 12 text: 31,2%
  bar:Rheinland-Pfalz at: 12 text: 35%
  bar:Bayern at: 12 text: 42,5% (CSU)
  bar:Baden-Württemberg at: 12 text: 34,4%
  bar:Saarland at: 12 text: 30,7%
&lt;/timeline&gt;
|}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.cdu.de cdu.de räsmi säxifäse]'''
* [http://www.dw-world.de/dw/article/0,,2983254,00.html Firqä programması]

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>egvyybm9f0l4eokfrlwx503ocrhfve9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524976</id>
      <parentid>3524911</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:16:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4843" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Cdu-logo.svg|300px|мини|уңда|Xristian-demokratik berlegeneñ bilgese]]

[[Файл:CDU Zentrale Berlin.JPG|300px|мини|уңда|CDU firqäneñ baş idaräse]]

'''Almaniä Xristian-demokratik berlege''' (XDB, {{Lang-de|Christlich Demokratische Union Deutschlands, CDU}})- [[1946]] yılda nigezlägän [[Almaniä]]neñ säyäsi firqäse.

Firqäneñ töp ideologiäse - xristian demokratiä, liberal' konservatizm. 

Firqäneñ citäkçese - xäzerge [[Almaniä]]neñ [[Almaniäneñ federal' kanslerı|kansler]]ı - [[Angela Merkel]].

Äğzalarınıñ sanı - 482951 keşe([[2012]]). [[Bundestag]]ta urınnar sanı - 311/630, Evroparlamentta - 34/98.

Firqäneñ mäşhür wäkilläre (Almaniä kantslerları) - [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kol]], [[Angela Merkel]].

== Saylawlarda ==

'''XDB firqäsenä birelgän tawışlar (1949 yıldan)'''
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:600 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical
AlignBars  = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.1,0.6,0.9)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:45
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1949 from:0 till:25
  bar:1953 from:0 till:36
  bar:1957 from:0 till:39
  bar:1961 from:0 till:35
  bar:1965 from:0 till:38
  bar:1969 from:0 till:36
  bar:1972 from:0 till:35
  bar:1976 from:0 till:38
  bar:1980 from:0 till:34
  bar:1983 from:0 till:38
  bar:1987 from:0 till:34
  bar:1990 from:0 till:36
  bar:1994 from:0 till:34
  bar:1998 from:0 till:28
  bar:2002 from:0 till:34
  bar:2005 from:0 till:27
  bar:2009 from:0 till:27
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1949 at: 25 text: 25,2% shift:(-14,5) 
  bar:1953 at: 36 text: 36,4% shift:(-14,5) 
  bar:1957 at: 39 text: 39,7% shift:(-14,5) 
  bar:1961 at: 35 text: 35,8% shift:(-14,5) 
  bar:1965 at: 38 text: 38,0% shift:(-14,5) 
  bar:1969 at: 36 text: 36,6% shift:(-14,5) 
  bar:1972 at: 35 text: 35,2% shift:(-14,5) 
  bar:1976 at: 38 text: 38,0% shift:(-14,5) 
  bar:1980 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5) 
  bar:1983 at: 38 text: 38,1% shift:(-14,5) 
  bar:1987 at: 34 text: 34,4% shift:(-14,5)
  bar:1990 at: 36 text: 36,7% shift:(-14,5)
  bar:1994 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5)
  bar:1998 at: 28 text: 28,4% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 34 text: 34,4% shift:(-14,5)
  bar:2005 at: 27 text: 27,8% shift:(-14,5)
  bar:2009 at: 27 text: 27,3% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
! Cirlär buylap firqäneñ yaqlawı
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:600 height:500
PlotArea = left:130 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.1,0.6,0.9)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:430
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:Schleswig-Holstein from:0 till:322
  bar:Mecklenburg-Vorpommern from:0 till:331
  bar:Hamburg from:0 till:278
  bar:Niedersachsen from:0 till:332
  bar:Bremen from:0 till:239
  bar:Brandenburg from:0 till:236
  bar:Sachsen-Anhalt from:0 till:301
  bar:Berlin from:0 till:228
  bar:Nordrhein-Westfalen from:0 till:331
  bar:Sachsen from:0 till:356
  bar:Hessen from:0 till:322
  bar:Thüringen from:0 till:312
  bar:Rheinland-Pfalz from:0 till:350
  bar:Bayern from:0 till:425
  bar:Baden-Württemberg from:0 till:344
  bar:Saarland from:0 till:307
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:Schleswig-Holstein at: 12 text: 32,2%
  bar:Mecklenburg-Vorpommern at: 12 text: 33,1%
  bar:Hamburg at: 12 text: 27,8%
  bar:Niedersachsen at: 12 text: 33,2%
  bar:Bremen at: 12 text: 23,9%
  bar:Brandenburg at: 12 text: 23,6%
  bar:Sachsen-Anhalt at: 12 text: 30,1%
  bar:Berlin at: 12 text: 22,8%
  bar:Nordrhein-Westfalen at: 12 text: 33,1%
  bar:Sachsen at: 12 text: 35,6%
  bar:Hessen at: 12 text: 32,2%
  bar:Thüringen at: 12 text: 31,2%
  bar:Rheinland-Pfalz at: 12 text: 35%
  bar:Bayern at: 12 text: 42,5% (CSU)
  bar:Baden-Württemberg at: 12 text: 34,4%
  bar:Saarland at: 12 text: 30,7%
&lt;/timeline&gt;
|}

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.cdu.de cdu.de räsmi säxifäse]'''
* [http://www.dw-world.de/dw/article/0,,2983254,00.html Firqä programması]
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>bd61wme5hxjreq9aqjxc1yz2nunbuot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Almaniä sotsial-demokratik firqäse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116634</id>
    <revision>
      <id>3524910</id>
      <parentid>3188671</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:53:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4807" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Sozialdemokratische Partei Deutschlands, Logo um 2000.svg|300px|мини|уңда|Almaniäneñ sotsial-demokratik firqäseneñ bilgese]]

'''Almaniä sotsial-demokratik firqäse''' (ASDF; {{lang-de|Sozialdemokratische Partei Deutschlands}}) - [[Almaniä]]neñ ikeseneñ töp firqäseneñ berse.

[[1863]] yılnıñ 23 mayında [[Ferdinand Lassal]] tarafınnan ''Ğomum-Almaniä Berlege'' bularaq nigezlägän.

[[1875]] yılda [[Wilhelm Libnext]] häm [[Avgust Bebel]] nigezlägän &quot;Sotsial-demokratik eşçelär firqäse&quot; belän berläşterelgän.

[[1933]]-[[1945]] yıllarda natsist idärä itkän çorda legal' bulmağan xäldä eşlägän.

Bügenge isemen [[1890]] yılda alğan.

Firqä citäkçese - Zigmar Gabriel.

Äğzalar sanı - 502062 keşe.

[[Bundestag]]ta urınnar sanı - 146/622, [[Evroparlament]]ta urınnar sanı - 23/99 (2010).
=== ASD firqäsenä birelgän tawışlar (1949 yıldan) ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:600 height:200
PlotArea = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.9,0.2,0.2)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:45
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1949 from:0 till:29
  bar:1953 from:0 till:28
  bar:1957 from:0 till:31
  bar:1961 from:0 till:36
  bar:1965 from:0 till:39
  bar:1969 from:0 till:42
  bar:1972 from:0 till:45
  bar:1976 from:0 till:42
  bar:1980 from:0 till:42
  bar:1983 from:0 till:38
  bar:1987 from:0 till:37
  bar:1990 from:0 till:33
  bar:1994 from:0 till:36
  bar:1998 from:0 till:40
  bar:2002 from:0 till:38
  bar:2005 from:0 till:34
  bar:2009 from:0 till:23
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1949 at: 29 text: 29,2% shift:(-14,5) 
  bar:1953 at: 28 text: 28,8% shift:(-14,5) 
  bar:1957 at: 31 text: 31,8% shift:(-14,5) 
  bar:1961 at: 36 text: 36,2% shift:(-14,5) 
  bar:1965 at: 39 text: 39,3% shift:(-14,5) 
  bar:1969 at: 42 text: 42,7% shift:(-14,5) 
  bar:1972 at: 45 text: 45,8% shift:(-14,5) 
  bar:1976 at: 42 text: 42,6% shift:(-14,5) 
  bar:1980 at: 42 text: 42,9% shift:(-14,5) 
  bar:1983 at: 38 text: 38,2% shift:(-14,5) 
  bar:1987 at: 37 text: 37,0% shift:(-14,5)
  bar:1990 at: 33 text: 33,5% shift:(-14,5)
  bar:1994 at: 36 text: 36,4% shift:(-14,5)
  bar:1998 at: 40 text: 40,9% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 38 text: 38,5% shift:(-14,5)
  bar:2005 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5)
  bar:2009 at: 23 text: 23,0% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
! Cirlär buylap firqäneñ yaqlawı
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:500 height:500
PlotArea = left:130 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.9,0.2,0.2)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:310
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:Schleswig-Holstein from:0 till:268
  bar:Mecklenburg-Vorpommern from:0 till:166
  bar:Hamburg from:0 till:274
  bar:Niedersachsen from:0 till:293
  bar:Bremen from:0 till:302
  bar:Brandenburg from:0 till:251
  bar:Sachsen-Anhalt from:0 till:169
  bar:Berlin from:0 till:202
  bar:Nordrhein-Westfalen from:0 till:282
  bar:Sachsen from:0 till:146
  bar:Hessen from:0 till:256
  bar:Thüringen from:0 till:176
  bar:Rheinland-Pfalz from:0 till:238
  bar:Bayern from:0 till:168
  bar:Baden-Württemberg from:0 till:193
  bar:Saarland from:0 till:247
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:Schleswig-Holstein at: 12 text: 26,8%
  bar:Mecklenburg-Vorpommern at: 12 text: 16,6%
  bar:Hamburg at: 12 text: 27,4%
  bar:Niedersachsen at: 12 text: 29,3%
  bar:Bremen at: 12 text: 30,2%
  bar:Brandenburg at: 12 text: 25,1%
  bar:Sachsen-Anhalt at: 12 text: 16,9%
  bar:Berlin at: 12 text: 20,2%
  bar:Nordrhein-Westfalen at: 12 text: 28,5%
  bar:Sachsen at: 12 text: 14,6%
  bar:Hessen at: 12 text: 25,6%
  bar:Thüringen at: 12 text: 17,6%
  bar:Rheinland-Pfalz at: 12 text: 23,8%
  bar:Bayern at: 12 text: 16,8%
  bar:Baden-Württemberg at: 12 text: 19,3%
  bar:Saarland at: 12 text: 24,7%
&lt;/timeline&gt;
|}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.spd.de spd.de räsmi säxifäse]'''

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Алмания социал-демократлар фиркасе]]</text>
      <sha1>lkqn94qpog0u9rfu7aza82yc02yf7au</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524968</id>
      <parentid>3524910</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:13:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4843" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Sozialdemokratische Partei Deutschlands, Logo um 2000.svg|300px|мини|уңда|Almaniäneñ sotsial-demokratik firqäseneñ bilgese]]

'''Almaniä sotsial-demokratik firqäse''' (ASDF; {{lang-de|Sozialdemokratische Partei Deutschlands}}) - [[Almaniä]]neñ ikeseneñ töp firqäseneñ berse.

[[1863]] yılnıñ 23 mayında [[Ferdinand Lassal]] tarafınnan ''Ğomum-Almaniä Berlege'' bularaq nigezlägän.

[[1875]] yılda [[Wilhelm Libnext]] häm [[Avgust Bebel]] nigezlägän &quot;Sotsial-demokratik eşçelär firqäse&quot; belän berläşterelgän.

[[1933]]-[[1945]] yıllarda natsist idärä itkän çorda legal' bulmağan xäldä eşlägän.

Bügenge isemen [[1890]] yılda alğan.

Firqä citäkçese - Zigmar Gabriel.

Äğzalar sanı - 502062 keşe.

[[Bundestag]]ta urınnar sanı - 146/622, [[Evroparlament]]ta urınnar sanı - 23/99 (2010).
=== ASD firqäsenä birelgän tawışlar (1949 yıldan) ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:600 height:200
PlotArea = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.9,0.2,0.2)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:45
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1949 from:0 till:29
  bar:1953 from:0 till:28
  bar:1957 from:0 till:31
  bar:1961 from:0 till:36
  bar:1965 from:0 till:39
  bar:1969 from:0 till:42
  bar:1972 from:0 till:45
  bar:1976 from:0 till:42
  bar:1980 from:0 till:42
  bar:1983 from:0 till:38
  bar:1987 from:0 till:37
  bar:1990 from:0 till:33
  bar:1994 from:0 till:36
  bar:1998 from:0 till:40
  bar:2002 from:0 till:38
  bar:2005 from:0 till:34
  bar:2009 from:0 till:23
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1949 at: 29 text: 29,2% shift:(-14,5) 
  bar:1953 at: 28 text: 28,8% shift:(-14,5) 
  bar:1957 at: 31 text: 31,8% shift:(-14,5) 
  bar:1961 at: 36 text: 36,2% shift:(-14,5) 
  bar:1965 at: 39 text: 39,3% shift:(-14,5) 
  bar:1969 at: 42 text: 42,7% shift:(-14,5) 
  bar:1972 at: 45 text: 45,8% shift:(-14,5) 
  bar:1976 at: 42 text: 42,6% shift:(-14,5) 
  bar:1980 at: 42 text: 42,9% shift:(-14,5) 
  bar:1983 at: 38 text: 38,2% shift:(-14,5) 
  bar:1987 at: 37 text: 37,0% shift:(-14,5)
  bar:1990 at: 33 text: 33,5% shift:(-14,5)
  bar:1994 at: 36 text: 36,4% shift:(-14,5)
  bar:1998 at: 40 text: 40,9% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 38 text: 38,5% shift:(-14,5)
  bar:2005 at: 34 text: 34,2% shift:(-14,5)
  bar:2009 at: 23 text: 23,0% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|-
! Cirlär buylap firqäneñ yaqlawı
|-
|&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:500 height:500
PlotArea = left:130 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.9,0.2,0.2)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:310
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:Schleswig-Holstein from:0 till:268
  bar:Mecklenburg-Vorpommern from:0 till:166
  bar:Hamburg from:0 till:274
  bar:Niedersachsen from:0 till:293
  bar:Bremen from:0 till:302
  bar:Brandenburg from:0 till:251
  bar:Sachsen-Anhalt from:0 till:169
  bar:Berlin from:0 till:202
  bar:Nordrhein-Westfalen from:0 till:282
  bar:Sachsen from:0 till:146
  bar:Hessen from:0 till:256
  bar:Thüringen from:0 till:176
  bar:Rheinland-Pfalz from:0 till:238
  bar:Bayern from:0 till:168
  bar:Baden-Württemberg from:0 till:193
  bar:Saarland from:0 till:247
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:Schleswig-Holstein at: 12 text: 26,8%
  bar:Mecklenburg-Vorpommern at: 12 text: 16,6%
  bar:Hamburg at: 12 text: 27,4%
  bar:Niedersachsen at: 12 text: 29,3%
  bar:Bremen at: 12 text: 30,2%
  bar:Brandenburg at: 12 text: 25,1%
  bar:Sachsen-Anhalt at: 12 text: 16,9%
  bar:Berlin at: 12 text: 20,2%
  bar:Nordrhein-Westfalen at: 12 text: 28,5%
  bar:Sachsen at: 12 text: 14,6%
  bar:Hessen at: 12 text: 25,6%
  bar:Thüringen at: 12 text: 17,6%
  bar:Rheinland-Pfalz at: 12 text: 23,8%
  bar:Bayern at: 12 text: 16,8%
  bar:Baden-Württemberg at: 12 text: 19,3%
  bar:Saarland at: 12 text: 24,7%
&lt;/timeline&gt;
|}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.spd.de spd.de räsmi säxifäse]'''

{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Алмания сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Алмания социал-демократлар фиркасе]]</text>
      <sha1>r415q91zes9pyr6npxutykgxnexzdpq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sotsialistik firqä (Frantsiä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116677</id>
    <revision>
      <id>3524906</id>
      <parentid>2098415</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:44:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4817" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Reagan Mitterrand 1984 (cropped).jpg|250px|мини|уңда|[[Fransua Mitteran]] [[1984]] yılda]]

'''Sotsialistik firqä (Frantsiä)''' ({{lang-fr|Parti Socialiste}}, ''PS'') - sul-üzäk frantsuz firqäse, [[2012]] yıldan idärä itüçe firqä.

İdeologiä - sotsial-demokratiä. Firqäneñ berençe särqätibe - Arlem Desir.

[[1905]] yılda Eşçelär İnternatsionalınıñ frantsuz bülekçäse nigezlängän. Anıñ nigezendä zamana firqä [[1969]] yılda  barlıqqa kilgän.

[[1981]] yılda [[Fransua Mitteran]] citäkçelegendä prezident saylawlarında häm Milli assambeyädä ciñä.

[[2012]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñä.

Äğzalar sanı - 172000 keşe.

Milli cıyılışta urınnar sanı - 279/577, Senatta urınnar sanı - 116/348, Evroparlamentta -14/72.

Frantsiä prezidentı - Sotsialistlar firqäsennän saylanğan - [[Fransua Olañd]].

== Firqä wäkillege häm saylawlar näticäläre ==

* [[Frantsiäneñ Milli cıyılışı]] — 279 /577 
* [[Frantsiäneñ Senatı]] — 116 / 348 
* [[Evroparlament]] — 14 / 72 /

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Firqäneñ wäkilläre prezident saylawlarınıñ näticäläre
! Saylawlar yılı
! Namzät
! Berençe turda tawışlar
! İkençe turda tawışlar
|-
!  1974 
| [[Fransua Mitteran]]
| 11 044 373 (43,25 %)
| 12 971 604 (49,19 %)
|-
! [[1981]]
| [[Fransua Mitteran]]
| 7 505 960 (25,85 %)
| 15 708 262 (51,76 %)
|-
! [[1988]]
| [[Fransua Mitteran]]
| 10 381 332 (34,11 %)
| 16 704 279 (54,02 %)
|-
! [[1995]]
| [[Lionel Jospen]]
| 7 098 191 (23,3 %)
| 14 180 644 (47,36 %)
|-
! [[2002]]
|[[Lionel Jospen]]
| 4 610 113 (16,18 %)
| Jospen ikençe turğa çıqmadı
|-
! [[2007]]
| [[Segolen Ruayal]]
| 9 500 112 (25,87 %)
| 16 790 440 (46,94 %)
|-
! [[2012]]
| [[Fransua Olañd]]
| 10 272 705 (28,63 %)
| 18 000 668 (51,64 %)
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Milli cıyılışqa birelgän tawışlar sanı
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:400 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical 
AlignBars  = late
Colors = 
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.99,0.75,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:40
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:2 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1973 from:0 till:19
  bar:1978 from:0 till:23
  bar:1981 from:0 till:36
  bar:1986 from:0 till:31
  bar:1988 from:0 till:35
  bar:1993 from:0 till:18
  bar:1997 from:0 till:24
  bar:2002 from:0 till:24
  bar:2007 from:0 till:25
  bar:2012 from:0 till:29
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1973 at: 18 text: 18,9% shift:(-14,5) 
  bar:1978 at: 22 text: 22,6% shift:(-14,5) 
  bar:1981 at: 36 text: 36,0% shift:(-14,5) 
  bar:1986 at: 31 text: 31,0% shift:(-14,5)
  bar:1988 at: 34 text: 34,8% shift:(-14,5)
  bar:1993 at: 17 text: 17,6% shift:(-14,5)
  bar:1997 at: 23 text: 23,5% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 24 text: 24,1% shift:(-14,5)
  bar:2007 at: 24 text: 24,7% shift:(-14,5)
  bar:2012 at: 29 text: 29,4% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Milli cıyılışta deputatlar sanı 
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:400 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical 
AlignBars  = late
Colors = 
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.99,0.75,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:300
ScaleMajor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1973 from:0 till:89
  bar:1978 from:0 till:103
  bar:1981 from:0 till:266
  bar:1986 from:0 till:206
  bar:1988 from:0 till:260
  bar:1993 from:0 till:53
  bar:1997 from:0 till:246
  bar:2002 from:0 till:141
  bar:2007 from:0 till:186
  bar:2012 from:0 till:279
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1973 at: 12 text: 89 shift:(-5) 
  bar:1978 at: 12 text: 103 shift:(-8,5) 
  bar:1981 at: 12 text: 266 shift:(-8,5) 
  bar:1986 at: 12 text: 206 shift:(-8,5)
  bar:1988 at: 12 text: 260 shift:(-8,5)
  bar:1993 at: 12 text: 53 shift:(-5)
  bar:1997 at: 12 text: 246 shift:(-8,5)
  bar:2002 at: 12 text: 141 shift:(-8,5)
  bar:2007 at: 12 text: 186 shift:(-8,5)
  bar:2012 at: 12 text: 279 shift:(-8,5)
&lt;/timeline&gt;
|}
==Sıltamalar==

* '''[http://www.parti-socialiste.fr/ räsmi säxifäse]'''

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социалистик фиркаләр]]</text>
      <sha1>6b43tscxw5pkk8iwlxva3lsz0ybj9v5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524974</id>
      <parentid>3524906</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4899" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Reagan Mitterrand 1984 (cropped).jpg|250px|мини|уңда|[[Fransua Mitteran]] [[1984]] yılda]]

'''Sotsialistik firqä (Frantsiä)''' ({{lang-fr|Parti Socialiste}}, ''PS'') - sul-üzäk frantsuz firqäse, [[2012]] yıldan idärä itüçe firqä.

İdeologiä - sotsial-demokratiä. Firqäneñ berençe särqätibe - Arlem Desir.

[[1905]] yılda Eşçelär İnternatsionalınıñ frantsuz bülekçäse nigezlängän. Anıñ nigezendä zamana firqä [[1969]] yılda  barlıqqa kilgän.

[[1981]] yılda [[Fransua Mitteran]] citäkçelegendä prezident saylawlarında häm Milli assambeyädä ciñä.

[[2012]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñä.

Äğzalar sanı - 172000 keşe.

Milli cıyılışta urınnar sanı - 279/577, Senatta urınnar sanı - 116/348, Evroparlamentta -14/72.

Frantsiä prezidentı - Sotsialistlar firqäsennän saylanğan - [[Fransua Olañd]].

== Firqä wäkillege häm saylawlar näticäläre ==

* [[Frantsiäneñ Milli cıyılışı]] — 279 /577 
* [[Frantsiäneñ Senatı]] — 116 / 348 
* [[Evroparlament]] — 14 / 72 /

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Firqäneñ wäkilläre prezident saylawlarınıñ näticäläre
! Saylawlar yılı
! Namzät
! Berençe turda tawışlar
! İkençe turda tawışlar
|-
!  1974 
| [[Fransua Mitteran]]
| 11 044 373 (43,25 %)
| 12 971 604 (49,19 %)
|-
! [[1981]]
| [[Fransua Mitteran]]
| 7 505 960 (25,85 %)
| 15 708 262 (51,76 %)
|-
! [[1988]]
| [[Fransua Mitteran]]
| 10 381 332 (34,11 %)
| 16 704 279 (54,02 %)
|-
! [[1995]]
| [[Lionel Jospen]]
| 7 098 191 (23,3 %)
| 14 180 644 (47,36 %)
|-
! [[2002]]
|[[Lionel Jospen]]
| 4 610 113 (16,18 %)
| Jospen ikençe turğa çıqmadı
|-
! [[2007]]
| [[Segolen Ruayal]]
| 9 500 112 (25,87 %)
| 16 790 440 (46,94 %)
|-
! [[2012]]
| [[Fransua Olañd]]
| 10 272 705 (28,63 %)
| 18 000 668 (51,64 %)
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Milli cıyılışqa birelgän tawışlar sanı
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:400 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical 
AlignBars  = late
Colors = 
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.99,0.75,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:40
ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:2 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1973 from:0 till:19
  bar:1978 from:0 till:23
  bar:1981 from:0 till:36
  bar:1986 from:0 till:31
  bar:1988 from:0 till:35
  bar:1993 from:0 till:18
  bar:1997 from:0 till:24
  bar:2002 from:0 till:24
  bar:2007 from:0 till:25
  bar:2012 from:0 till:29
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1973 at: 18 text: 18,9% shift:(-14,5) 
  bar:1978 at: 22 text: 22,6% shift:(-14,5) 
  bar:1981 at: 36 text: 36,0% shift:(-14,5) 
  bar:1986 at: 31 text: 31,0% shift:(-14,5)
  bar:1988 at: 34 text: 34,8% shift:(-14,5)
  bar:1993 at: 17 text: 17,6% shift:(-14,5)
  bar:1997 at: 23 text: 23,5% shift:(-14,5)
  bar:2002 at: 24 text: 24,1% shift:(-14,5)
  bar:2007 at: 24 text: 24,7% shift:(-14,5)
  bar:2012 at: 29 text: 29,4% shift:(-14,5)
&lt;/timeline&gt;
|}

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:left&quot;
|+ Milli cıyılışta deputatlar sanı 
|&lt;timeline&gt;
ImageSize  = width:400 height:200
PlotArea   = left:40 right:20 top:20 bottom:20
TimeAxis   = orientation:vertical 
AlignBars  = late
Colors = 
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.99,0.75,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period     = from:0 till:300
ScaleMajor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:22 align:left
  bar:1973 from:0 till:89
  bar:1978 from:0 till:103
  bar:1981 from:0 till:266
  bar:1986 from:0 till:206
  bar:1988 from:0 till:260
  bar:1993 from:0 till:53
  bar:1997 from:0 till:246
  bar:2002 from:0 till:141
  bar:2007 from:0 till:186
  bar:2012 from:0 till:279
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1973 at: 12 text: 89 shift:(-5) 
  bar:1978 at: 12 text: 103 shift:(-8,5) 
  bar:1981 at: 12 text: 266 shift:(-8,5) 
  bar:1986 at: 12 text: 206 shift:(-8,5)
  bar:1988 at: 12 text: 260 shift:(-8,5)
  bar:1993 at: 12 text: 53 shift:(-5)
  bar:1997 at: 12 text: 246 shift:(-8,5)
  bar:2002 at: 12 text: 141 shift:(-8,5)
  bar:2007 at: 12 text: 186 shift:(-8,5)
  bar:2012 at: 12 text: 279 shift:(-8,5)
&lt;/timeline&gt;
|}
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.parti-socialiste.fr/ räsmi säxifäse]'''
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Социалистик фиркаләр]]</text>
      <sha1>djvex8vuqtp5by4ebq6wps9olijj7hv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xalıq xäräkäte öçen Berlek (Frantsiä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116746</id>
    <revision>
      <id>3524908</id>
      <parentid>3359759</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1326" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:President Chirac (cropped).jpg|300px|мини|уңда|[[Jak Şirak]] - elekke Fransiä prezidentı, XXB firqäseneñ nigezläwçese.]]
'''Xalıq xäräkäte öçen Berlek''' ({{lang-fr|Union pour un mouvement populaire}}, UMP) - [[Frantsiä]]neñ uñ-üzäk liberal-konservativ firqäse. Xäzer iñ zur oppozitsion firqä.

[[2002]] yılda elekke [[Frantsiä]] prezidentı [[Jak Şirak]] tarafınnan nigezlängän.

Firqä [[2007]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñä, läkin [[2012]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñelä.

Firqä [[2002]] yılda [[Şarl de Gol]] nigezlägän &quot;Respublika öçen berläşmä&quot; nigezendä Jak Şirak prezident saylawlarında yaqlar öçen oyıştırılğan.

Firqäneñ äğzaları - [[Jak Şirak]] häm [[Nikolä Sarkozi]] [[2002]] ylda häm [[2007]] yılda prezident saylawlarında ciñälär.

Äğzalar sanı - 261 meñ ([[2012]]). Milli cıyılışta urınnar sanı - 193/577, Senatta - 122/ 348, Evroparlamentta - 24/72 ([[2012]]).

==Sıltamalar==

* '''[http://www.u-m-p.org/ räsmi säxifäse] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150521010650/http://www.u-m-p.org/ |date=2015-05-21 }}'''


[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>rcfblhw44me1b9q5w36agnkxi45dspx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524975</id>
      <parentid>3524908</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1408" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:President Chirac (cropped).jpg|300px|мини|уңда|[[Jak Şirak]] - elekke Fransiä prezidentı, XXB firqäseneñ nigezläwçese.]]
'''Xalıq xäräkäte öçen Berlek''' ({{lang-fr|Union pour un mouvement populaire}}, UMP) - [[Frantsiä]]neñ uñ-üzäk liberal-konservativ firqäse. Xäzer iñ zur oppozitsion firqä.

[[2002]] yılda elekke [[Frantsiä]] prezidentı [[Jak Şirak]] tarafınnan nigezlängän.

Firqä [[2007]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñä, läkin [[2012]] yılda prezident häm parlament saylawlarında ciñelä.

Firqä [[2002]] yılda [[Şarl de Gol]] nigezlägän &quot;Respublika öçen berläşmä&quot; nigezendä Jak Şirak prezident saylawlarında yaqlar öçen oyıştırılğan.

Firqäneñ äğzaları - [[Jak Şirak]] häm [[Nikolä Sarkozi]] [[2002]] ylda häm [[2007]] yılda prezident saylawlarında ciñälär.

Äğzalar sanı - 261 meñ ([[2012]]). Milli cıyılışta urınnar sanı - 193/577, Senatta - 122/ 348, Evroparlamentta - 24/72 ([[2012]]).

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}

==Sıltamalar==

* '''[http://www.u-m-p.org/ räsmi säxifäse] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150521010650/http://www.u-m-p.org/ |date=2015-05-21 }}'''
{{Тышкы сылтамалар}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Törkem:Франция сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>ske1gpcf9t7rdbsewhh08a6h90ng4fq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Liberal-demokratik firqä (Yaponiä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116871</id>
    <revision>
      <id>3524913</id>
      <parentid>3190151</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1348" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:Fumio Kishida May 2017 (cropped).jpg|300px|мини|уңда|Firqä citäkçese, xäzerge Yapunstan premyer-ministrı - [[Fumio Kisida]]]]

'''Liberal-demokratik firqä''' (''yapunça: 自由民主党,  minsüto'') - [[Yapunstan]] säyäsi firqäse.

Firqä citäkçese, xäzerge Yapunstan premyer-ministrı - [[Ёсихидэ Суга|Yoshihide Suga]].

[[1955]] yılnıñ 15 noyaberendä ike oppozitsion firqä (Liberal firqä häm Yapunstan demokratik firqäse) berläşterüe näticäsendä nigezlängän. Kiläçäktä Yapunstan töp firqäse buldı. Hämmä firqäneñ citäkçeläre (Yöxei Kono'dan tış) Yapunstan premyer-ministrları bulğannar.

[[1955]] yıldan firqä bertuqtawsız diärlek idärä itkän firqä bulğan, tik [[1993]] yılda 9 ay däwamında koalitsion xökümätkä bireşte.

[[2009]] yılda ütkän saylawlarda ciñelä, läkin [[2012]] yılda ciñä häm idärä itüçe firqä statusın kire qaytara.

İdeologiä - konservatizm, neoliberalizm.

Räsmi töslär - yäşel häm zäñgär.

Kiñäşçelär pulatında deputatlar sanı - 155/ 242, Wäkillär pulatında urınnar sanı -296/ 480.

==Sıltamalar==

* '''[https://www.jimin.jp/ räsmi säxifäse]'''

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>pmwdwmfwj5my65dvatcqddw4gsabliq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524973</id>
      <parentid>3524913</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:15:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ == İskärmälär == {{искәрмәләр}} {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1430" xml:space="preserve">{{УК}}
[[Файл:Fumio Kishida May 2017 (cropped).jpg|300px|мини|уңда|Firqä citäkçese, xäzerge Yapunstan premyer-ministrı - [[Fumio Kisida]]]]

'''Liberal-demokratik firqä''' (''yapunça: 自由民主党,  minsüto'') - [[Yapunstan]] säyäsi firqäse.

Firqä citäkçese, xäzerge Yapunstan premyer-ministrı - [[Ёсихидэ Суга|Yoshihide Suga]].

[[1955]] yılnıñ 15 noyaberendä ike oppozitsion firqä (Liberal firqä häm Yapunstan demokratik firqäse) berläşterüe näticäsendä nigezlängän. Kiläçäktä Yapunstan töp firqäse buldı. Hämmä firqäneñ citäkçeläre (Yöxei Kono'dan tış) Yapunstan premyer-ministrları bulğannar.

[[1955]] yıldan firqä bertuqtawsız diärlek idärä itkän firqä bulğan, tik [[1993]] yılda 9 ay däwamında koalitsion xökümätkä bireşte.

[[2009]] yılda ütkän saylawlarda ciñelä, läkin [[2012]] yılda ciñä häm idärä itüçe firqä statusın kire qaytara.

İdeologiä - konservatizm, neoliberalizm.

Räsmi töslär - yäşel häm zäñgär.

Kiñäşçelär pulatında deputatlar sanı - 155/ 242, Wäkillär pulatında urınnar sanı -296/ 480.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}

==Sıltamalar==

* '''[https://www.jimin.jp/ räsmi säxifäse]'''
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>0mu9357k6yylfqe8fn9pjl6qhvy6ve8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Demokratik firqä (Yaponiä)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116932</id>
    <revision>
      <id>3524912</id>
      <parentid>2407697</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:56:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="990" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Japanese General election, 2009 en.svg|300px|мини|уңда|[[2009]] yılnıñ saylawları buyınça DPY (räsemdä DPJ) urınnar sanı Wäkillär pulatında.]]

'''Yapunstan demokratik firqäse''' (''yapunça 民主党'') - [[1998]] yılda nigezlängän [[Yapunstan]] säyäsi firqäse. [[Liberal-demokratik firqä (Yaponiä)|Liberal-demokratik firqä]] - ayırım [[Yapunstan]] säyäsi firqäse.

[[2009]] yıldan soñ küpçelek urınnarın Wäkillär pulatında häm Kiñäşçelär pulatında ala.

[[2012]] yılda ütkän saylawlarda firqä ciñelä häm 173 urınnı parlamentta yuğalta.

Firqäneñ citäkçese - Banri Kayeda.

İdeologiä - sotsial-liberalizm.

Tübän pulatta urınnar sanı - 57/ 480, Yuğarı pulatta urınnar sanı - 59/ 242 ([[2013]]).

==Sıltamalar==

* '''[http://www.dpj.or.jp/ räsmi säxifäse]'''

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>dg7b8zvm06t287hhppa2cptp7olz8fb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524971</id>
      <parentid>3524912</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Sıltamalar */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1025" xml:space="preserve">{{УК}}[[Файл:Japanese General election, 2009 en.svg|300px|мини|уңда|[[2009]] yılnıñ saylawları buyınça DPY (räsemdä DPJ) urınnar sanı Wäkillär pulatında.]]

'''Yapunstan demokratik firqäse''' (''yapunça 民主党'') - [[1998]] yılda nigezlängän [[Yapunstan]] säyäsi firqäse. [[Liberal-demokratik firqä (Yaponiä)|Liberal-demokratik firqä]] - ayırım [[Yapunstan]] säyäsi firqäse.

[[2009]] yıldan soñ küpçelek urınnarın Wäkillär pulatında häm Kiñäşçelär pulatında ala.

[[2012]] yılda ütkän saylawlarda firqä ciñelä häm 173 urınnı parlamentta yuğalta.

Firqäneñ citäkçese - Banri Kayeda.

İdeologiä - sotsial-liberalizm.

Tübän pulatta urınnar sanı - 57/ 480, Yuğarı pulatta urınnar sanı - 59/ 242 ([[2013]]).

==Sıltamalar==

* '''[http://www.dpj.or.jp/ räsmi säxifäse]'''
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Япония сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>sbvv8yao1ekfr3qtq91cmfbii9f51hl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Русия Федерациясе коммунистик фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157567</id>
    <revision>
      <id>3524899</id>
      <parentid>3077369</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:27:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8148" xml:space="preserve">{{Фирка
| фирка исеме = Россия Федерациясе коммунистик фиркасе
| оригинал телендә исем = {{lang-ru|Коммунистическая партия Российской Федерации}}
| логотип = КПРФ Logo.svg
| җитәкче  = РФКФ ҮК рәисе — [[Геннадий Зюганов]]
| нигезләү датасы = [[19 июнь|19]]—[[23 июнь]] [[1990]] (РСФСР коммунистик фиркасе буларак), 1993 елның 13 февраленнән хәзерге исемен йөртә.
| союзники  = Кытый коммунистик фиркасе, Корея хезмәт фикасе &lt;ref&gt;[http://kprf.ru/kpss/129895.html]&lt;/ref&gt;
| интернационал = [[СКП-КПСС]]
| идеология = &lt;br /&gt;[[халык]] [[ватанпәрвәрлек|ватанпәрвәрлеге]], &lt;br /&gt;21 гасыр социализмы&lt;ref name=&quot;Программа КПРФ (2008)&quot;&gt;{{cite web|url=http://kprf.ru/party/program/|title=Программа КПРФ (2008)|work=kprf.ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/654hhvERr?url=http://kprf.ru/party/program/|archivedate=2012-01-30|accessdate=2014-08-30}}&lt;/ref&gt;, &lt;br /&gt;антикапитализм, &lt;br /&gt;сул милләтчелек
| әгъзалар саны = 157&amp;nbsp;528 (2014)&lt;ref name=&quot;minjust.ru&quot;&gt;{{cite web|url=http://minjust.ru/node/2266|title=Список региональных отделений Политической партии «КОМУНИСТИЧЕСКАЯ ПАРТИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ» (по состоянию на 1 января 2012 г.)|publisher=Россия Федерациясе юстиция министрлыгы|archiveurl=https://www.webcitation.org/67GCIMNbh?url=http://www.minjust.ru/nko/gosreg/partii/Kommun/|archivedate=2012-04-28|accessdate=2014-08-30}}&lt;/ref&gt;
| яшҗләр оешмасы = {{comment|[[РФ ЛКСМ]]|Россия Федерациясе Ленин коммунистик яшьләр берлеге}}
| фирка матбугаты = 
* «[[Правда (гәҗит)|Правда]]» гәҗите [http://gazeta-pravda.ru/]
* «[[Политическое просвещение]]» журналы [http://www.politpros.com/journal/]
* 30дан башка төбәк басмасы
|Түбән пулатында урыннар саны =
{{Фирка/Урыннар|42|450|red}} (1 чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|157|450|red}} (2 чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|113|450|red}} (3 чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|51|450|red}} (4 чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|57|450|red}} (5 чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|92|450|red}} (6 чакырылыш)
| Түбән пулатында урыннар саны_параметр = [[Дәүләт думасы]]нда
| Югары пулатында урыннар саны = {{Фирка/Урыннар|460|3980|red}}&lt;ref&gt;[[Региональные парламенты России]]&lt;/ref&gt;
| Югары пулатында урыннар саны_параметр = Россиянең төбәк парламентларында
| штаб-фатир = 103051 [[Мәскәү]], Кече Сухарев тыкрыгы, 3 й., 1 корылма
| шигарь = «Россия! Халык! Халык хакимияте! Социализм!»
| гимн = «[[Интернационал (гимн)|Интернационал]]»&lt;ref name=&quot;Программа КПРФ (2008)&quot;/&gt;
| персоналии = Члены КПРФ
| рәсми сайт = {{URL|http://kprf.ru}}
}}
'''Россия Федерациясе коммунистик фиркасе''' ({{lang-ru|Коммунистическая партия Российской Федерации}}) — рәсми рәвештә теркәлгән Россия Федерациясенең сул партиясе. [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]нең туры варисы булып тора. Коммунистик фиркаләр берлегенә керә. РФ Дәүләт Думасына барлык сайлауларда катншкан өч фиркаләрдән бересе, [[Дәүләт Думасы]]ның барлык чакырылышларында урыннар алган ике фиркаләрдән бересе.

Россия Федерациясе коммунистик фиркасе икенче чираттан тыш Россия коммуначыларының җыенында яңартып корылган РСФСР коммунистик фиркасе буларак оештырылган. Төбәкләрдә бүлекләр саны — 81, әгъзалар саны — 157&amp;nbsp;528 кеше.&lt;ref name=&quot;minjust.ru&quot;/&gt;

Үзенең стратегик максаты булып Россиядә яңартылган социализмны төзүне дип атый. Кыска вакытлы перспективасында үз алдысында түбәндәге мәсьәләләрне куя: хакимяткә ватанпәрвәрләек көчләре килү, табигый байлакларны вә Россия икътисадының әһәмиятле тармакларын [[милләтләштерү]], шуның белән бергә кече һәм урта эшкуарлыкны саклау, дәүләтнең иҗтимагый юнәлешен үстерү. Барлыкка килгәчтән ук үз-үзеңне хакимияткә каршы торучы фирка итеп сыйфатлый.

Югары орган — фирка җыены, ул фирканең Үзәк комитетын һәм аның рәисен сайлый. Фирканең үзәк башкарман комитетының рәисе булып [[1993 ел]]дан [[Геннадий Зюганов]] тора. Аның өч урынбасары бар. Тикшерүче орган — фирканең Үзәк тикшерү-{{comment|ревизия|ревизия}} комиссиясе.
== Сайлауларда катнашу ==
=== Дәүләт думасы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дәүләт Думасына сайлаулар тарихы'''
|-
! Ел 
! Тавышлар, % 
! Мандатлар саны 
! Мандатлар өлеше, %
|-
| [[1993]]
| align=&quot;right&quot; |12,4
| align=&quot;right&quot; |42
| align=&quot;right&quot; |9,3
|-
| [[1995]]
| align=&quot;right&quot; |22,3
| align=&quot;right&quot; |157
| align=&quot;right&quot; |34,9
|-
| [[1999]]
| align=&quot;right&quot; |24,29
| align=&quot;right&quot; |113
| align=&quot;right&quot; |25,1
|-
| [[2003]]
| align=&quot;right&quot; |14,61
| align=&quot;right&quot; |61
| align=&quot;right&quot; |11,3
|-
| [[2007]]
| align=&quot;right&quot; |11,57
| align=&quot;right&quot; |57
| align=&quot;right&quot; |12,7
|-
| [[2011]]
| align=&quot;right&quot; |19,19
| align=&quot;right&quot; |92
| align=&quot;right&quot; |20,44
|}
=== Президент сайлаулары ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Ел !! Намзәт !! Тавышлар !! % !! Урын
|-
| [[1996]] (1 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 24 211 686 || 32,03 || 2/10
|-
| [[1996]] (2 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 30 104 589 || 40,31 || 2/2
|-
| [[2000]] || [[Геннадий Зюганов]] || 21 928 468 || 29,24 || 2/11
|-
| [[2004]] || Николай Харитонов || 9 513 313 || 13,69 || 2/6
|-
| [[2008]] || [[Геннадий Зюганов]] || 13 243 550 || 17,72 || 2/4
|-
| [[2012]] || [[Геннадий Зюганов]] || 12 318 353 || 17,18 || 2/5
|}
== Моны да карагыз ==
*  [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:1993 елнда нигезләнгән сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия коммунистик фиркаләре]]
[[Төркем:Коммунистик фиркаләр]]
[[Төркем:Россия Федерациясе коммунистик фиркасе| ]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>lllx0s2eu3vjiudetk9983xani7kql4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524900</id>
      <parentid>3524899</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:32:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4568" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Россия Федерациясе коммунистик фиркасе''' ({{lang-ru|Коммунистическая партия Российской Федерации}}) — рәсми рәвештә теркәлгән Россия Федерациясенең сул партиясе. [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]нең туры варисы булып тора. Коммунистик фиркаләр берлегенә керә. РФ Дәүләт Думасына барлык сайлауларда катншкан өч фиркаләрдән бересе, [[Дәүләт Думасы]]ның барлык чакырылышларында урыннар алган ике фиркаләрдән бересе.

Россия Федерациясе коммунистик фиркасе икенче чираттан тыш Россия коммуначыларының җыенында яңартып корылган РСФСР коммунистик фиркасе буларак оештырылган. Төбәкләрдә бүлекләр саны — 81, әгъзалар саны — 157&amp;nbsp;528 кеше.&lt;ref name=&quot;minjust.ru&quot;/&gt;

Үзенең стратегик максаты булып Россиядә яңартылган социализмны төзүне дип атый. Кыска вакытлы перспективасында үз алдысында түбәндәге мәсьәләләрне куя: хакимяткә ватанпәрвәрләек көчләре килү, табигый байлакларны вә Россия икътисадының әһәмиятле тармакларын [[милләтләштерү]], шуның белән бергә кече һәм урта эшкуарлыкны саклау, дәүләтнең иҗтимагый юнәлешен үстерү. Барлыкка килгәчтән ук үз-үзеңне хакимияткә каршы торучы фирка итеп сыйфатлый.

Югары орган — фирка җыены, ул фирканең Үзәк комитетын һәм аның рәисен сайлый. Фирканең үзәк башкарман комитетының рәисе булып [[1993 ел]]дан [[Геннадий Зюганов]] тора. Аның өч урынбасары бар. Тикшерүче орган — фирканең Үзәк тикшерү-{{comment|ревизия|ревизия}} комиссиясе.
== Сайлауларда катнашу ==
=== Дәүләт думасы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дәүләт Думасына сайлаулар тарихы'''
|-
! Ел 
! Тавышлар, % 
! Мандатлар саны 
! Мандатлар өлеше, %
|-
| [[1993]]
| align=&quot;right&quot; |12,4
| align=&quot;right&quot; |42
| align=&quot;right&quot; |9,3
|-
| [[1995]]
| align=&quot;right&quot; |22,3
| align=&quot;right&quot; |157
| align=&quot;right&quot; |34,9
|-
| [[1999]]
| align=&quot;right&quot; |24,29
| align=&quot;right&quot; |113
| align=&quot;right&quot; |25,1
|-
| [[2003]]
| align=&quot;right&quot; |14,61
| align=&quot;right&quot; |61
| align=&quot;right&quot; |11,3
|-
| [[2007]]
| align=&quot;right&quot; |11,57
| align=&quot;right&quot; |57
| align=&quot;right&quot; |12,7
|-
| [[2011]]
| align=&quot;right&quot; |19,19
| align=&quot;right&quot; |92
| align=&quot;right&quot; |20,44
|}
=== Президент сайлаулары ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Ел !! Намзәт !! Тавышлар !! % !! Урын
|-
| [[1996]] (1 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 24 211 686 || 32,03 || 2/10
|-
| [[1996]] (2 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 30 104 589 || 40,31 || 2/2
|-
| [[2000]] || [[Геннадий Зюганов]] || 21 928 468 || 29,24 || 2/11
|-
| [[2004]] || Николай Харитонов || 9 513 313 || 13,69 || 2/6
|-
| [[2008]] || [[Геннадий Зюганов]] || 13 243 550 || 17,72 || 2/4
|-
| [[2012]] || [[Геннадий Зюганов]] || 12 318 353 || 17,18 || 2/5
|}
== Моны да карагыз ==
*  [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:1993 елнда нигезләнгән сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия коммунистик фиркаләре]]
[[Төркем:Коммунистик фиркаләр]]
[[Төркем:Россия Федерациясе коммунистик фиркасе| ]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>f28xdiwsljdj3q1vw0k9ui3vdw0h04i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524939</id>
      <parentid>3524900</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:20:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4603" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Россия Федерациясе коммунистик фиркасе''' ({{lang-ru|Коммунистическая партия Российской Федерации}}) — рәсми рәвештә теркәлгән Россия Федерациясенең сул партиясе. [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]нең туры варисы булып тора. Коммунистик фиркаләр берлегенә керә. РФ Дәүләт Думасына барлык сайлауларда катншкан өч фиркаләрдән бересе, [[Дәүләт Думасы]]ның барлык чакырылышларында урыннар алган ике фиркаләрдән бересе.

Россия Федерациясе коммунистик фиркасе икенче чираттан тыш Россия коммуначыларының җыенында яңартып корылган РСФСР коммунистик фиркасе буларак оештырылган. Төбәкләрдә бүлекләр саны — 81, әгъзалар саны — 157&amp;nbsp;528 кеше.&lt;ref name=&quot;minjust.ru&quot;/&gt;

Үзенең стратегик максаты булып Россиядә яңартылган социализмны төзүне дип атый. Кыска вакытлы перспективасында үз алдысында түбәндәге мәсьәләләрне куя: хакимяткә ватанпәрвәрләек көчләре килү, табигый байлакларны вә Россия икътисадының әһәмиятле тармакларын [[милләтләштерү]], шуның белән бергә кече һәм урта эшкуарлыкны саклау, дәүләтнең иҗтимагый юнәлешен үстерү. Барлыкка килгәчтән ук үз-үзеңне хакимияткә каршы торучы фирка итеп сыйфатлый.

Югары орган — фирка җыены, ул фирканең Үзәк комитетын һәм аның рәисен сайлый. Фирканең үзәк башкарман комитетының рәисе булып [[1993 ел]]дан [[Геннадий Зюганов]] тора. Аның өч урынбасары бар. Тикшерүче орган — фирканең Үзәк тикшерү-{{comment|ревизия|ревизия}} комиссиясе.
== Сайлауларда катнашу ==
=== Дәүләт думасы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дәүләт Думасына сайлаулар тарихы'''
|-
! Ел 
! Тавышлар, % 
! Мандатлар саны 
! Мандатлар өлеше, %
|-
| [[1993]]
| align=&quot;right&quot; |12,4
| align=&quot;right&quot; |42
| align=&quot;right&quot; |9,3
|-
| [[1995]]
| align=&quot;right&quot; |22,3
| align=&quot;right&quot; |157
| align=&quot;right&quot; |34,9
|-
| [[1999]]
| align=&quot;right&quot; |24,29
| align=&quot;right&quot; |113
| align=&quot;right&quot; |25,1
|-
| [[2003]]
| align=&quot;right&quot; |14,61
| align=&quot;right&quot; |61
| align=&quot;right&quot; |11,3
|-
| [[2007]]
| align=&quot;right&quot; |11,57
| align=&quot;right&quot; |57
| align=&quot;right&quot; |12,7
|-
| [[2011]]
| align=&quot;right&quot; |19,19
| align=&quot;right&quot; |92
| align=&quot;right&quot; |20,44
|}
=== Президент сайлаулары ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Ел !! Намзәт !! Тавышлар !! % !! Урын
|-
| [[1996]] (1 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 24 211 686 || 32,03 || 2/10
|-
| [[1996]] (2 тур) || [[Геннадий Зюганов]] || 30 104 589 || 40,31 || 2/2
|-
| [[2000]] || [[Геннадий Зюганов]] || 21 928 468 || 29,24 || 2/11
|-
| [[2004]] || Николай Харитонов || 9 513 313 || 13,69 || 2/6
|-
| [[2008]] || [[Геннадий Зюганов]] || 13 243 550 || 17,72 || 2/4
|-
| [[2012]] || [[Геннадий Зюганов]] || 12 318 353 || 17,18 || 2/5
|}
== Моны да карагыз ==
*  [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:1993 елнда нигезләнгән сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия коммунистик фиркаләре]]
[[Төркем:Коммунистик фиркаләр]]
[[Төркем:Россия Федерациясе коммунистик фиркасе| ]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>471fzn0681c5wis93y6eatx0kalev2j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гадел Русия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157655</id>
    <revision>
      <id>3524889</id>
      <parentid>3148341</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T05:49:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18480" xml:space="preserve">{{Фирка
| фирка исеме           = «Гадел Россия»
| логотип               = Logo of the A Just Russia — Patriots — For Truth.svg
| логотип киңлеге       = 150px
| җитәкче               = [[Сергей Миронов]]
| нигезләү датасы       = [[28 октябрь]] [[2006 ел]], хокукый яктан [[1998 ел]]да
| интернационал         = [[Социалистик интернационал]]
| берлектәшләр          = ''(2006 - 2012 еллар)''
* [[Бердәм Россия]]
* [[РПР-ПАРНАС]] &lt;br /&gt; парламент Сайлауларыннан соң &lt;br /&gt;''(2012 - б.к.)
* [[КПРФ]]
| идеология             = [[Социал-демократия]], [[XXI гасыр социализмы]]
| әгъзалар саны         = 
| штаб-фатир            = {{Байрак/Россия}} 107031, [[Мәскәү]] шәһ., [[Большая Дмитровка урамы|Большая Дмитровка ур.]], 32 й., 1 кор.
| яшьләр оешмасы        = «Лига справедливости»,&lt;br /&gt;«Победа»,&lt;br /&gt;«Молодые социалисты России».
| Түбән пулатында урыннар саны =
{{Фирка/Урыннар|38|450|pink}} (V чакырылыш)
{{Фирка/Урыннар|64|450|pink}} (VI чакырылыш)
| Түбән пулатында урыннар саны_параметр = [[Госдума|Дәүләт думасы]]
| Югары пулатында урыннар саны = {{Фирка/Урыннар|315|3980|pink}}
| Югары пулатында урыннар саны_параметр = [[Россия региональ парламентлары|Региональ парламентларда]]
| девиз                 =
| гимн                  =
| персоналии            = «Гадел Россия» әгъзасы
| рәсми сайт            = [http://www.spravedlivo.ru spravedlivo.ru]
}}
'''«Гадел Россия» (Справедли́вая Росси́я — За правду, эсерлар)''' — [[Россия]]нең [[Россия федерациясе сәяси фиркаләре исемлеге|рәсми рәвештә теркәлгән]] сул юнәлештәге [[сәяси фирка]]се. [[Социал-демократия]] һәм яңартылган [[социализм]] карашлары тарафтарлары булып торалар.

[[2006 ел]]ның [[29 август]]ыннан башлап «Родина», «Российская партия жизни» һәм «Российская партия пенсионеров» фиркаләренең берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килә. Әгъзаларының төп базасы булып «Российская партия жизни» һәм аның җитәкчесе — [[Сергей Миронов]] булып китә. Фирканең рәсми рәвештә барлыкка килү датасы буларак 2006 елның [[28 октябрь|28 октябре]] исәпләнә.

Рәсми атамасы — «Гадел Россия сәяси фиркасе»&lt;ref&gt;[http://www.spravedlivo.ru/5_52570.html Гадел Россия фиркасенең уставы, 5-енче пункт, 1 бүлек]&lt;/ref&gt;. Сәяси сленгта еш кына «эсерлар» дип аталалар (фирканең рус атамасының беренче хәрефләреннән).

[[2007 ел]]дан [[2012 ел]]га кадәр [[Социалистик интернационал]] халыкара оешмасының күзәтү шурасы әгъзасы булып тора, 2012 елның [[30 август]]ыннан — тулы хокуклы әгъзасы&lt;ref&gt;[https://twitter.com/mironov_ru/status/241195254110380032 Twitter / mironov_ru: Справедливая]&lt;/ref&gt;.

Фирканең [[2011 ел]]дан [[2013 ел]]га кадәр рәисе - Николай Левичев, Гадел Россия фракциясенең Дәүләт думасындагы җитәкчесе - [[Сергей Миронов]] булалар.

[[Сергей Миронов]] фирканең башында 2006—2011 елларда тора һәм [[2013 ел]]ның [[27 октябрь|27 октябрендә]] яңадан аның башлыгы була.

== Тарих ==
[[Рәсем:Partia_SR.jpg|250px|thumb|left|2006-2010 елларда фирка логотибы]]
[[2006 ел]]ның [[24 март]]ында президент администрациясе башлыгы урынбасары [[Владислав Сурков]]ның Россия Яшәеш фиркасе (''Российская партия Жизни'') рәисе [[Сергей Миронов]] һәм тагын бу фиркадән 30 депутат белән күрешүе уза. Күрешүдә Сурков ачык рәвештә илдә ике фиркале система кору турында фикерен әйтә. Фикер астында кирәк чакта Кремльның шушы ике фирканең берсенә таяна алу мөмкинчелеге ята.

=== Корылыш ===
[[Рәсем:Sergei Mironov IF 09-2013.jpg|thumb|250px| [[Сергей Миронов|Миронов Сергей Михайлович]] — Гадел Россия фиркасе җитәкчесе]]
[[2006 ел]]ның [[29 август]]ында «Аргументы и факты» пресс-үзәгендә яңа фирканең корылуы белән бәйле „Родина“, Россия яшәеш һәм Россия пенсионерлар фиркаләре берләшмәсенең төп принциплары дип аталучы беренче рәсми документны бастырып чыгара. Аңлашмага берләшмәгә керүче фиркаләрнең җитәкчеләре - Сергей Миронов, Александр Бабаков һәм Игорь Зотов имзаларын сала.

2006 елның 28 октябрендә «Родина» фиркасенең VII җыелышы уза. Җыелышта фирканең исеме «Гадел Россия: Ватан/Пенсионерлар/Яшәеш» («Справедливая Россия: Родина/Пенсионеры/Жизнь») булып үзгәртелә. Шушы ук көнне Россия яшәеш фиркасе һәм Россия пенсионерлар фиркаләренең эшчәнлеге туктатылуы турында һәм аларның яңа корылган фиркагә керүләре турындагы карар чыгарыла.

Фирка рәисенең карары белән 2006 елның 28 октябре «Гадел Россия» фиркасенең Туган көне буларак таныла.

[[2007 ел]]ның [[26 февраль|26 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең I җыелышы үткәрелә. Бу җыелышта фирканең сәяси нигезе кабул ителә.

2007 елның [[2 декабрь|2 декабрендә]] фирка V чакырылыш Дәүләт думасына сайлауларда 7-процентлы барьерны уза һәм беренче тапкыр социал-демократик фирка Россиядә парламент фиркасе булып китә.

=== Фиркагә күпләп күчү ===
[[2007 ел]]ның беренче яртыеллыгында Гадел Россиягә тагын ике сәяси фирка кушыла: НПРФ (Россия Федерациясе халык фиркасе) һәм СЕПР (Русинең бердәм социалистик фиркасе).

Икенче яртыеллык башында «Гадел Россия»гә тагын өч сәяси көч: СДПР (Россиянең (яңа) социал-демократик фиркасе)&lt;ref&gt;{{Citation |title=Миронов: в «Справедливую Россию» скоро вольется СДПР |url=http://www.novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |access-date=2014-09-01 |archive-date=2011-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111227023450/http://novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, «Эшмәкәрлекне үстерү» һәм Конституцион демократлар фиркаләре кушылалар.

[[2008 ел]]ның июлендә фиркагә керү теләген «Социаль гаделлек фиркасе» белдерә. Сентябрь аенда фирканең җыелышында эшчәнлекне бетерү һәм «Гадел Россия»гә керү турындагы карар чыгарыла.

[[2008 ел]]ның [[21 ноябрь|21 ноябрендә]] [[Мәскәү]]дә Россиянең «Яшелләр» экологик фиркасенең XV гадәттән тыш җыелышында фиркане шушы ук исем астындагы иҗтимагый хәрәкәткә әйләндерү карары чыгарыла. Шулай ук җыелыш вәкилләре фиркадәшләрен «Гадел Россия» фиркасенә керергә өндиләр.

Шушы сигез фиркаләрнең яңа корылган фиркагә күпләп керүләреннән тыш яңа фиркагә шулай ук [[КПРФ]], [[Яблоко (фирка)|Яблоко]], [[ЛДПР]], [[Партия возрождения России]] фиркаләренең күренекле һәм гади әгъзалары да күчә.

[[2009 ел]]ның [[25 июнь|25 июнендә]] «Гадел Россия»нең [[Мәскәү]]дә узган җыелышында Фирканең Программасы кабул ителә, рәсми атама инде гадәтләнгән кыска («Справедливая Россия») атама итеп калдырыла, шулай ук фирканең Уставына кайбер төзәтмәләр кертелә.

=== Фирканең Кремль белән каршылыклары башлану ===
[[Рәсем:Nikolay Levichev IF 09-2013.jpg|thumb|left|200px|[[Николай Владимирович Левичев]]]]
[[2010 ел]]ның [[2 февраль|2 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең «Бердәм Россия» фиркасе лидеры һәм премьер-министр [[Владимир Путин]] белән ачык каршылыгы башлана. Бу көнне кичке чыгарылышта Владимир Позднерда Сергей Миронов түбәндәге сүзләрне әйтә: «Говорить о том, что мы во всем и лично я поддерживаем Владимира Путина — это уже устаревшая информация» ([[татар теле|тат.]]: «Безнең һәм минем шәхсән Владимир Путинның эшчәнлеген хуплавыбыз - искергән мәгълүмат». Шушы ук елның [[8 февраль|8 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасе «Бердәм Россия» белән сәяси килешү төзиләр. Бу килешү буенча ике фирка үзара көрәшне азайтырга тиеш булалар&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120910082941/www.spravedlivo.ru/news/anews/10560.php Гадел Россия Бердәм Россия белән килешү төзи]&lt;/ref&gt;.

Ләкин бу килешү бер айдан гамәлдән чыга. Сергей Миронов сүзләре буенча, килешү «Бердәм Россия» тарафыннан бозыла. Шушы мизгелдән «Гадел Россия»нең Кремль белән кара-каршы торуы башлана.

[[2011 ел]]ның [[16 апрель|16 апрелендә]] фирканең V җыелышында Николай Левичев фирка рәисе булып сайлана (Сергей Мироновның вәкаләтләренең вакытыннан алда бетүеннән соң).

Бу вакыйгалардан соң, «Гадел Россия»дән Кремль белән мөнәсәбәтләрне уртача тоту яклы булган фиркаләр чыга. [[Август]]та фирка сайтында фирканең Бердәм Россия белән катгый оппозициягә китүе һәм [[КПРФ]] белән хезмәттәшлекнең мөмкин булуы турында хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.km.ru/v-rossii/2011/08/23/vnutripoliticheskaya-situatsiya-v-rossii/spravedlivaya-rossiya-reshila-pereiti-v «Гадел Россия» катгый оппозициягә китәргә карар кыла] km.ru&lt;/ref&gt;.

=== Әгъзаларның фиркадән чыгулары ===

=== 2011 ел ===
* [[2011 ел]]ның [[май]] аенда фиркадән Санкт-Петербургның канун чыгаручы җыелышының ике вәкиле чыгарыла. Алар [[Бердәм Россия]]нең [[Сергей Миронов]]ны Федерация Шурасыннан чыгару тәкъдиме өчен ризалык тавышы бирәләр. Тагын 5есе фиркадән алданрак чыккан булалар.
* [[8 июль]]дә фиркадән фирка булышлыгы белән сайланган [[Серпухов]] шәһәре башлыгы [[Павел Залесов]] чыга&lt;ref&gt;[http://www.serpuhov.ru/novosti/segodnya-moya-partiya-gorod-serpuhov Бүген минем фиркам - Серпухов шәһәре. Серпухов шәһәре администрациясе рәсми сәхифәсе.]&lt;/ref&gt;.
* [[21 июль]]дә Госдума вице-спикеры [[Александр Бабаков]] фиркадән чыга һәм Гомумроссия халык фронтына кушыла.
* [[2011 ел]]ның [[8 август]]ында фиркадән Краснодар шәһәр советы әгъзаларының күпләп фиркадән чыгулары турындагы хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.ng.ru/regions/2011-08-09/2_sr.html Краснодар эсэрлары Миронов фиркасен ташлап чыгалар]&lt;/ref&gt;.

=== 2012 ел ===
[[4 март]]та президент сайлауларында Миронов тавыш бирүчеләрнең 3,85 % тавышын җыя һәм кандитатлар арасында соңгы урынны ала.

==== Яшелләр фиркасенең чыгуы ====
2011 елның декабрь аенда Россия Яшелләр экологик фиркасе, региональ һәм парламент сайлауларында Гадел Россия фиркасе исемлекләрендә бер вәкил мандаты да ала алмагач, үзләренең Гадел Россия фиркасеннән чыгулары һәм үз фиркаләрен торгызу турында игълан итәләр.
В декабре 2011 года, [[РЭП Зелёные|Российская экологическая партия Зелёные]], не получив ни одного депутатского мандата в списках партии Справедливая Россия, на региональных и парламентских выборах, заявили о выходе из партии Справедливая Россия и восстановлении своей партии.

==== Пенсионерлар фиркасенең чыгуы ====
[[2012 ел]]ның февраль аенда «Россия пенсионерлар фиркасе» «Гадел Россия» фиркасеннән чыгуы турында һәм [[Владимир Путин]]ны хуплаулары турында игълан итәләр. Шулай ук үз фиркаләрен торгызу турында җыелыш үткәрергә карар кылалар&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/russia/29feb2012/pensionery.html «Россия пенсионерлары» ГРдән чыгалар һәм Путинны хуплыйлар]&lt;/ref&gt;.

== Программа ==
Гадел Россия программасы түбәндәге пунктларны кертә&lt;ref&gt;{{Citation |title=Гадел Россия фиркасе программасы |url=http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |access-date=2008-05-07 |archive-date=2008-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080507040716/http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:
* Минераль-чимал комплексы керемнәренең гадел бүленеше, табигать рентасын кертү.
* Хезмәт хаклары һәм пенсияләр реформасы: хезмәт хакының Эчке тулай продуктта өлешен арттыру хисабына хезмәт хакын өч тапкыр күтәрү.
* Табышның прогрессив шкаласын кертү.
* Зиннәтле малга салым кертү.
* Хезмәт хакын сәгатьләп түләү.
* [[Ришвәтчелек]]не дәүләт хыянәтенә тиңләү.

== Шулай ук кара ==
* [[Гадел Россия (фракция)]]
* [[Российская партия пенсионеров]]
* [[Российская партия жизни]]
* [[Сергей Михайлович Миронов]]
* [[Николай Владимирович Левичев]]
* [[Социализм]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>3li6wlmmhnrk0v2t19985wuvthr1cju</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524903</id>
      <parentid>3524889</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:35:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16500" xml:space="preserve">{{УК}}
'''«Гадел Россия» (Справедли́вая Росси́я — За правду, эсерлар)''' — [[Россия]]нең [[Россия федерациясе сәяси фиркаләре исемлеге|рәсми рәвештә теркәлгән]] сул юнәлештәге [[сәяси фирка]]се. [[Социал-демократия]] һәм яңартылган [[социализм]] карашлары тарафтарлары булып торалар.

[[2006 ел]]ның [[29 август]]ыннан башлап «Родина», «Российская партия жизни» һәм «Российская партия пенсионеров» фиркаләренең берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килә. Әгъзаларының төп базасы булып «Российская партия жизни» һәм аның җитәкчесе — [[Сергей Миронов]] булып китә. Фирканең рәсми рәвештә барлыкка килү датасы буларак 2006 елның [[28 октябрь|28 октябре]] исәпләнә.

Рәсми атамасы — «Гадел Россия сәяси фиркасе»&lt;ref&gt;[http://www.spravedlivo.ru/5_52570.html Гадел Россия фиркасенең уставы, 5-енче пункт, 1 бүлек]&lt;/ref&gt;. Сәяси сленгта еш кына «эсерлар» дип аталалар (фирканең рус атамасының беренче хәрефләреннән).

[[2007 ел]]дан [[2012 ел]]га кадәр [[Социалистик интернационал]] халыкара оешмасының күзәтү шурасы әгъзасы булып тора, 2012 елның [[30 август]]ыннан — тулы хокуклы әгъзасы&lt;ref&gt;[https://twitter.com/mironov_ru/status/241195254110380032 Twitter / mironov_ru: Справедливая]&lt;/ref&gt;.

Фирканең [[2011 ел]]дан [[2013 ел]]га кадәр рәисе - Николай Левичев, Гадел Россия фракциясенең Дәүләт думасындагы җитәкчесе - [[Сергей Миронов]] булалар.

[[Сергей Миронов]] фирканең башында 2006—2011 елларда тора һәм [[2013 ел]]ның [[27 октябрь|27 октябрендә]] яңадан аның башлыгы була.

== Тарих ==
[[Рәсем:Partia_SR.jpg|250px|thumb|left|2006-2010 елларда фирка логотибы]]
[[2006 ел]]ның [[24 март]]ында президент администрациясе башлыгы урынбасары [[Владислав Сурков]]ның Россия Яшәеш фиркасе (''Российская партия Жизни'') рәисе [[Сергей Миронов]] һәм тагын бу фиркадән 30 депутат белән күрешүе уза. Күрешүдә Сурков ачык рәвештә илдә ике фиркале система кору турында фикерен әйтә. Фикер астында кирәк чакта Кремльның шушы ике фирканең берсенә таяна алу мөмкинчелеге ята.

=== Корылыш ===
[[Рәсем:Sergei Mironov IF 09-2013.jpg|thumb|250px| [[Сергей Миронов|Миронов Сергей Михайлович]] — Гадел Россия фиркасе җитәкчесе]]
[[2006 ел]]ның [[29 август]]ында «Аргументы и факты» пресс-үзәгендә яңа фирканең корылуы белән бәйле „Родина“, Россия яшәеш һәм Россия пенсионерлар фиркаләре берләшмәсенең төп принциплары дип аталучы беренче рәсми документны бастырып чыгара. Аңлашмага берләшмәгә керүче фиркаләрнең җитәкчеләре - Сергей Миронов, Александр Бабаков һәм Игорь Зотов имзаларын сала.

2006 елның 28 октябрендә «Родина» фиркасенең VII җыелышы уза. Җыелышта фирканең исеме «Гадел Россия: Ватан/Пенсионерлар/Яшәеш» («Справедливая Россия: Родина/Пенсионеры/Жизнь») булып үзгәртелә. Шушы ук көнне Россия яшәеш фиркасе һәм Россия пенсионерлар фиркаләренең эшчәнлеге туктатылуы турында һәм аларның яңа корылган фиркагә керүләре турындагы карар чыгарыла.

Фирка рәисенең карары белән 2006 елның 28 октябре «Гадел Россия» фиркасенең Туган көне буларак таныла.

[[2007 ел]]ның [[26 февраль|26 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең I җыелышы үткәрелә. Бу җыелышта фирканең сәяси нигезе кабул ителә.

2007 елның [[2 декабрь|2 декабрендә]] фирка V чакырылыш Дәүләт думасына сайлауларда 7-процентлы барьерны уза һәм беренче тапкыр социал-демократик фирка Россиядә парламент фиркасе булып китә.

=== Фиркагә күпләп күчү ===
[[2007 ел]]ның беренче яртыеллыгында Гадел Россиягә тагын ике сәяси фирка кушыла: НПРФ (Россия Федерациясе халык фиркасе) һәм СЕПР (Русинең бердәм социалистик фиркасе).

Икенче яртыеллык башында «Гадел Россия»гә тагын өч сәяси көч: СДПР (Россиянең (яңа) социал-демократик фиркасе)&lt;ref&gt;{{Citation |title=Миронов: в «Справедливую Россию» скоро вольется СДПР |url=http://www.novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |access-date=2014-09-01 |archive-date=2011-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111227023450/http://novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, «Эшмәкәрлекне үстерү» һәм Конституцион демократлар фиркаләре кушылалар.

[[2008 ел]]ның июлендә фиркагә керү теләген «Социаль гаделлек фиркасе» белдерә. Сентябрь аенда фирканең җыелышында эшчәнлекне бетерү һәм «Гадел Россия»гә керү турындагы карар чыгарыла.

[[2008 ел]]ның [[21 ноябрь|21 ноябрендә]] [[Мәскәү]]дә Россиянең «Яшелләр» экологик фиркасенең XV гадәттән тыш җыелышында фиркане шушы ук исем астындагы иҗтимагый хәрәкәткә әйләндерү карары чыгарыла. Шулай ук җыелыш вәкилләре фиркадәшләрен «Гадел Россия» фиркасенә керергә өндиләр.

Шушы сигез фиркаләрнең яңа корылган фиркагә күпләп керүләреннән тыш яңа фиркагә шулай ук [[КПРФ]], [[Яблоко (фирка)|Яблоко]], [[ЛДПР]], [[Партия возрождения России]] фиркаләренең күренекле һәм гади әгъзалары да күчә.

[[2009 ел]]ның [[25 июнь|25 июнендә]] «Гадел Россия»нең [[Мәскәү]]дә узган җыелышында Фирканең Программасы кабул ителә, рәсми атама инде гадәтләнгән кыска («Справедливая Россия») атама итеп калдырыла, шулай ук фирканең Уставына кайбер төзәтмәләр кертелә.

=== Фирканең Кремль белән каршылыклары башлану ===
[[Рәсем:Nikolay Levichev IF 09-2013.jpg|thumb|left|200px|[[Николай Владимирович Левичев]]]]
[[2010 ел]]ның [[2 февраль|2 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең «Бердәм Россия» фиркасе лидеры һәм премьер-министр [[Владимир Путин]] белән ачык каршылыгы башлана. Бу көнне кичке чыгарылышта Владимир Позднерда Сергей Миронов түбәндәге сүзләрне әйтә: «Говорить о том, что мы во всем и лично я поддерживаем Владимира Путина — это уже устаревшая информация» ([[татар теле|тат.]]: «Безнең һәм минем шәхсән Владимир Путинның эшчәнлеген хуплавыбыз - искергән мәгълүмат». Шушы ук елның [[8 февраль|8 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасе «Бердәм Россия» белән сәяси килешү төзиләр. Бу килешү буенча ике фирка үзара көрәшне азайтырга тиеш булалар&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120910082941/www.spravedlivo.ru/news/anews/10560.php Гадел Россия Бердәм Россия белән килешү төзи]&lt;/ref&gt;.

Ләкин бу килешү бер айдан гамәлдән чыга. Сергей Миронов сүзләре буенча, килешү «Бердәм Россия» тарафыннан бозыла. Шушы мизгелдән «Гадел Россия»нең Кремль белән кара-каршы торуы башлана.

[[2011 ел]]ның [[16 апрель|16 апрелендә]] фирканең V җыелышында Николай Левичев фирка рәисе булып сайлана (Сергей Мироновның вәкаләтләренең вакытыннан алда бетүеннән соң).

Бу вакыйгалардан соң, «Гадел Россия»дән Кремль белән мөнәсәбәтләрне уртача тоту яклы булган фиркаләр чыга. [[Август]]та фирка сайтында фирканең Бердәм Россия белән катгый оппозициягә китүе һәм [[КПРФ]] белән хезмәттәшлекнең мөмкин булуы турында хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.km.ru/v-rossii/2011/08/23/vnutripoliticheskaya-situatsiya-v-rossii/spravedlivaya-rossiya-reshila-pereiti-v «Гадел Россия» катгый оппозициягә китәргә карар кыла] km.ru&lt;/ref&gt;.

=== Әгъзаларның фиркадән чыгулары ===

=== 2011 ел ===
* [[2011 ел]]ның [[май]] аенда фиркадән Санкт-Петербургның канун чыгаручы җыелышының ике вәкиле чыгарыла. Алар [[Бердәм Россия]]нең [[Сергей Миронов]]ны Федерация Шурасыннан чыгару тәкъдиме өчен ризалык тавышы бирәләр. Тагын 5есе фиркадән алданрак чыккан булалар.
* [[8 июль]]дә фиркадән фирка булышлыгы белән сайланган [[Серпухов]] шәһәре башлыгы [[Павел Залесов]] чыга&lt;ref&gt;[http://www.serpuhov.ru/novosti/segodnya-moya-partiya-gorod-serpuhov Бүген минем фиркам - Серпухов шәһәре. Серпухов шәһәре администрациясе рәсми сәхифәсе.]&lt;/ref&gt;.
* [[21 июль]]дә Госдума вице-спикеры [[Александр Бабаков]] фиркадән чыга һәм Гомумроссия халык фронтына кушыла.
* [[2011 ел]]ның [[8 август]]ында фиркадән Краснодар шәһәр советы әгъзаларының күпләп фиркадән чыгулары турындагы хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.ng.ru/regions/2011-08-09/2_sr.html Краснодар эсэрлары Миронов фиркасен ташлап чыгалар]&lt;/ref&gt;.

=== 2012 ел ===
[[4 март]]та президент сайлауларында Миронов тавыш бирүчеләрнең 3,85 % тавышын җыя һәм кандитатлар арасында соңгы урынны ала.

==== Яшелләр фиркасенең чыгуы ====
2011 елның декабрь аенда Россия Яшелләр экологик фиркасе, региональ һәм парламент сайлауларында Гадел Россия фиркасе исемлекләрендә бер вәкил мандаты да ала алмагач, үзләренең Гадел Россия фиркасеннән чыгулары һәм үз фиркаләрен торгызу турында игълан итәләр.
В декабре 2011 года, [[РЭП Зелёные|Российская экологическая партия Зелёные]], не получив ни одного депутатского мандата в списках партии Справедливая Россия, на региональных и парламентских выборах, заявили о выходе из партии Справедливая Россия и восстановлении своей партии.

==== Пенсионерлар фиркасенең чыгуы ====
[[2012 ел]]ның февраль аенда «Россия пенсионерлар фиркасе» «Гадел Россия» фиркасеннән чыгуы турында һәм [[Владимир Путин]]ны хуплаулары турында игълан итәләр. Шулай ук үз фиркаләрен торгызу турында җыелыш үткәрергә карар кылалар&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/russia/29feb2012/pensionery.html «Россия пенсионерлары» ГРдән чыгалар һәм Путинны хуплыйлар]&lt;/ref&gt;.

== Программа ==
Гадел Россия программасы түбәндәге пунктларны кертә&lt;ref&gt;{{Citation |title=Гадел Россия фиркасе программасы |url=http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |access-date=2008-05-07 |archive-date=2008-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080507040716/http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:
* Минераль-чимал комплексы керемнәренең гадел бүленеше, табигать рентасын кертү.
* Хезмәт хаклары һәм пенсияләр реформасы: хезмәт хакының Эчке тулай продуктта өлешен арттыру хисабына хезмәт хакын өч тапкыр күтәрү.
* Табышның прогрессив шкаласын кертү.
* Зиннәтле малга салым кертү.
* Хезмәт хакын сәгатьләп түләү.
* [[Ришвәтчелек]]не дәүләт хыянәтенә тиңләү.

== Шулай ук кара ==
* [[Гадел Россия (фракция)]]
* [[Российская партия пенсионеров]]
* [[Российская партия жизни]]
* [[Сергей Михайлович Миронов]]
* [[Николай Владимирович Левичев]]
* [[Социализм]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>8sbodskp9f7u676u93rdry07so70gqc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524941</id>
      <parentid>3524903</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:24:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16535" xml:space="preserve">{{УК}}
'''«Гадел Россия» (Справедли́вая Росси́я — За правду, эсерлар)''' — [[Россия]]нең [[Россия федерациясе сәяси фиркаләре исемлеге|рәсми рәвештә теркәлгән]] сул юнәлештәге [[сәяси фирка]]се. [[Социал-демократия]] һәм яңартылган [[социализм]] карашлары тарафтарлары булып торалар.

[[2006 ел]]ның [[29 август]]ыннан башлап «Родина», «Российская партия жизни» һәм «Российская партия пенсионеров» фиркаләренең берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килә. Әгъзаларының төп базасы булып «Российская партия жизни» һәм аның җитәкчесе — [[Сергей Миронов]] булып китә. Фирканең рәсми рәвештә барлыкка килү датасы буларак 2006 елның [[28 октябрь|28 октябре]] исәпләнә.

Рәсми атамасы — «Гадел Россия сәяси фиркасе»&lt;ref&gt;[http://www.spravedlivo.ru/5_52570.html Гадел Россия фиркасенең уставы, 5-енче пункт, 1 бүлек]&lt;/ref&gt;. Сәяси сленгта еш кына «эсерлар» дип аталалар (фирканең рус атамасының беренче хәрефләреннән).

[[2007 ел]]дан [[2012 ел]]га кадәр [[Социалистик интернационал]] халыкара оешмасының күзәтү шурасы әгъзасы булып тора, 2012 елның [[30 август]]ыннан — тулы хокуклы әгъзасы&lt;ref&gt;[https://twitter.com/mironov_ru/status/241195254110380032 Twitter / mironov_ru: Справедливая]&lt;/ref&gt;.

Фирканең [[2011 ел]]дан [[2013 ел]]га кадәр рәисе - Николай Левичев, Гадел Россия фракциясенең Дәүләт думасындагы җитәкчесе - [[Сергей Миронов]] булалар.

[[Сергей Миронов]] фирканең башында 2006—2011 елларда тора һәм [[2013 ел]]ның [[27 октябрь|27 октябрендә]] яңадан аның башлыгы була.

== Тарих ==
[[Рәсем:Partia_SR.jpg|250px|thumb|left|2006-2010 елларда фирка логотибы]]
[[2006 ел]]ның [[24 март]]ында президент администрациясе башлыгы урынбасары [[Владислав Сурков]]ның Россия Яшәеш фиркасе (''Российская партия Жизни'') рәисе [[Сергей Миронов]] һәм тагын бу фиркадән 30 депутат белән күрешүе уза. Күрешүдә Сурков ачык рәвештә илдә ике фиркале система кору турында фикерен әйтә. Фикер астында кирәк чакта Кремльның шушы ике фирканең берсенә таяна алу мөмкинчелеге ята.

=== Корылыш ===
[[Рәсем:Sergei Mironov IF 09-2013.jpg|thumb|250px| [[Сергей Миронов|Миронов Сергей Михайлович]] — Гадел Россия фиркасе җитәкчесе]]
[[2006 ел]]ның [[29 август]]ында «Аргументы и факты» пресс-үзәгендә яңа фирканең корылуы белән бәйле „Родина“, Россия яшәеш һәм Россия пенсионерлар фиркаләре берләшмәсенең төп принциплары дип аталучы беренче рәсми документны бастырып чыгара. Аңлашмага берләшмәгә керүче фиркаләрнең җитәкчеләре - Сергей Миронов, Александр Бабаков һәм Игорь Зотов имзаларын сала.

2006 елның 28 октябрендә «Родина» фиркасенең VII җыелышы уза. Җыелышта фирканең исеме «Гадел Россия: Ватан/Пенсионерлар/Яшәеш» («Справедливая Россия: Родина/Пенсионеры/Жизнь») булып үзгәртелә. Шушы ук көнне Россия яшәеш фиркасе һәм Россия пенсионерлар фиркаләренең эшчәнлеге туктатылуы турында һәм аларның яңа корылган фиркагә керүләре турындагы карар чыгарыла.

Фирка рәисенең карары белән 2006 елның 28 октябре «Гадел Россия» фиркасенең Туган көне буларак таныла.

[[2007 ел]]ның [[26 февраль|26 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең I җыелышы үткәрелә. Бу җыелышта фирканең сәяси нигезе кабул ителә.

2007 елның [[2 декабрь|2 декабрендә]] фирка V чакырылыш Дәүләт думасына сайлауларда 7-процентлы барьерны уза һәм беренче тапкыр социал-демократик фирка Россиядә парламент фиркасе булып китә.

=== Фиркагә күпләп күчү ===
[[2007 ел]]ның беренче яртыеллыгында Гадел Россиягә тагын ике сәяси фирка кушыла: НПРФ (Россия Федерациясе халык фиркасе) һәм СЕПР (Русинең бердәм социалистик фиркасе).

Икенче яртыеллык башында «Гадел Россия»гә тагын өч сәяси көч: СДПР (Россиянең (яңа) социал-демократик фиркасе)&lt;ref&gt;{{Citation |title=Миронов: в «Справедливую Россию» скоро вольется СДПР |url=http://www.novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |access-date=2014-09-01 |archive-date=2011-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111227023450/http://novopol.ru/-mironov-v-spravedlivuyu-rossiyu-skoro-voletsya-sdpr-text24984.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, «Эшмәкәрлекне үстерү» һәм Конституцион демократлар фиркаләре кушылалар.

[[2008 ел]]ның июлендә фиркагә керү теләген «Социаль гаделлек фиркасе» белдерә. Сентябрь аенда фирканең җыелышында эшчәнлекне бетерү һәм «Гадел Россия»гә керү турындагы карар чыгарыла.

[[2008 ел]]ның [[21 ноябрь|21 ноябрендә]] [[Мәскәү]]дә Россиянең «Яшелләр» экологик фиркасенең XV гадәттән тыш җыелышында фиркане шушы ук исем астындагы иҗтимагый хәрәкәткә әйләндерү карары чыгарыла. Шулай ук җыелыш вәкилләре фиркадәшләрен «Гадел Россия» фиркасенә керергә өндиләр.

Шушы сигез фиркаләрнең яңа корылган фиркагә күпләп керүләреннән тыш яңа фиркагә шулай ук [[КПРФ]], [[Яблоко (фирка)|Яблоко]], [[ЛДПР]], [[Партия возрождения России]] фиркаләренең күренекле һәм гади әгъзалары да күчә.

[[2009 ел]]ның [[25 июнь|25 июнендә]] «Гадел Россия»нең [[Мәскәү]]дә узган җыелышында Фирканең Программасы кабул ителә, рәсми атама инде гадәтләнгән кыска («Справедливая Россия») атама итеп калдырыла, шулай ук фирканең Уставына кайбер төзәтмәләр кертелә.

=== Фирканең Кремль белән каршылыклары башлану ===
[[Рәсем:Nikolay Levichev IF 09-2013.jpg|thumb|left|200px|[[Николай Владимирович Левичев]]]]
[[2010 ел]]ның [[2 февраль|2 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасенең «Бердәм Россия» фиркасе лидеры һәм премьер-министр [[Владимир Путин]] белән ачык каршылыгы башлана. Бу көнне кичке чыгарылышта Владимир Позднерда Сергей Миронов түбәндәге сүзләрне әйтә: «Говорить о том, что мы во всем и лично я поддерживаем Владимира Путина — это уже устаревшая информация» ([[татар теле|тат.]]: «Безнең һәм минем шәхсән Владимир Путинның эшчәнлеген хуплавыбыз - искергән мәгълүмат». Шушы ук елның [[8 февраль|8 февралендә]] «Гадел Россия» фиркасе «Бердәм Россия» белән сәяси килешү төзиләр. Бу килешү буенча ике фирка үзара көрәшне азайтырга тиеш булалар&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120910082941/www.spravedlivo.ru/news/anews/10560.php Гадел Россия Бердәм Россия белән килешү төзи]&lt;/ref&gt;.

Ләкин бу килешү бер айдан гамәлдән чыга. Сергей Миронов сүзләре буенча, килешү «Бердәм Россия» тарафыннан бозыла. Шушы мизгелдән «Гадел Россия»нең Кремль белән кара-каршы торуы башлана.

[[2011 ел]]ның [[16 апрель|16 апрелендә]] фирканең V җыелышында Николай Левичев фирка рәисе булып сайлана (Сергей Мироновның вәкаләтләренең вакытыннан алда бетүеннән соң).

Бу вакыйгалардан соң, «Гадел Россия»дән Кремль белән мөнәсәбәтләрне уртача тоту яклы булган фиркаләр чыга. [[Август]]та фирка сайтында фирканең Бердәм Россия белән катгый оппозициягә китүе һәм [[КПРФ]] белән хезмәттәшлекнең мөмкин булуы турында хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.km.ru/v-rossii/2011/08/23/vnutripoliticheskaya-situatsiya-v-rossii/spravedlivaya-rossiya-reshila-pereiti-v «Гадел Россия» катгый оппозициягә китәргә карар кыла] km.ru&lt;/ref&gt;.

=== Әгъзаларның фиркадән чыгулары ===

=== 2011 ел ===
* [[2011 ел]]ның [[май]] аенда фиркадән Санкт-Петербургның канун чыгаручы җыелышының ике вәкиле чыгарыла. Алар [[Бердәм Россия]]нең [[Сергей Миронов]]ны Федерация Шурасыннан чыгару тәкъдиме өчен ризалык тавышы бирәләр. Тагын 5есе фиркадән алданрак чыккан булалар.
* [[8 июль]]дә фиркадән фирка булышлыгы белән сайланган [[Серпухов]] шәһәре башлыгы [[Павел Залесов]] чыга&lt;ref&gt;[http://www.serpuhov.ru/novosti/segodnya-moya-partiya-gorod-serpuhov Бүген минем фиркам - Серпухов шәһәре. Серпухов шәһәре администрациясе рәсми сәхифәсе.]&lt;/ref&gt;.
* [[21 июль]]дә Госдума вице-спикеры [[Александр Бабаков]] фиркадән чыга һәм Гомумроссия халык фронтына кушыла.
* [[2011 ел]]ның [[8 август]]ында фиркадән Краснодар шәһәр советы әгъзаларының күпләп фиркадән чыгулары турындагы хәбәр чыга&lt;ref&gt;[http://www.ng.ru/regions/2011-08-09/2_sr.html Краснодар эсэрлары Миронов фиркасен ташлап чыгалар]&lt;/ref&gt;.

=== 2012 ел ===
[[4 март]]та президент сайлауларында Миронов тавыш бирүчеләрнең 3,85 % тавышын җыя һәм кандитатлар арасында соңгы урынны ала.

==== Яшелләр фиркасенең чыгуы ====
2011 елның декабрь аенда Россия Яшелләр экологик фиркасе, региональ һәм парламент сайлауларында Гадел Россия фиркасе исемлекләрендә бер вәкил мандаты да ала алмагач, үзләренең Гадел Россия фиркасеннән чыгулары һәм үз фиркаләрен торгызу турында игълан итәләр.
В декабре 2011 года, [[РЭП Зелёные|Российская экологическая партия Зелёные]], не получив ни одного депутатского мандата в списках партии Справедливая Россия, на региональных и парламентских выборах, заявили о выходе из партии Справедливая Россия и восстановлении своей партии.

==== Пенсионерлар фиркасенең чыгуы ====
[[2012 ел]]ның февраль аенда «Россия пенсионерлар фиркасе» «Гадел Россия» фиркасеннән чыгуы турында һәм [[Владимир Путин]]ны хуплаулары турында игълан итәләр. Шулай ук үз фиркаләрен торгызу турында җыелыш үткәрергә карар кылалар&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/russia/29feb2012/pensionery.html «Россия пенсионерлары» ГРдән чыгалар һәм Путинны хуплыйлар]&lt;/ref&gt;.

== Программа ==
Гадел Россия программасы түбәндәге пунктларны кертә&lt;ref&gt;{{Citation |title=Гадел Россия фиркасе программасы |url=http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |access-date=2008-05-07 |archive-date=2008-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080507040716/http://www.spravedlivo.ru/information/section_11/section_99/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:
* Минераль-чимал комплексы керемнәренең гадел бүленеше, табигать рентасын кертү.
* Хезмәт хаклары һәм пенсияләр реформасы: хезмәт хакының Эчке тулай продуктта өлешен арттыру хисабына хезмәт хакын өч тапкыр күтәрү.
* Табышның прогрессив шкаласын кертү.
* Зиннәтле малга салым кертү.
* Хезмәт хакын сәгатьләп түләү.
* [[Ришвәтчелек]]не дәүләт хыянәтенә тиңләү.

== Шулай ук кара ==
* [[Гадел Россия (фракция)]]
* [[Российская партия пенсионеров]]
* [[Российская партия жизни]]
* [[Сергей Михайлович Миронов]]
* [[Николай Владимирович Левичев]]
* [[Социализм]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>3ho1qanro1ys8yco73szqff2asvffed</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украин Милли Берлеге</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174211</id>
    <revision>
      <id>3524924</id>
      <parentid>3171857</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:18:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Украина сәясәте]] [[Төркем:Украина оешмалары]] [[Төркем:Радикаль оешмалар]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3348" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Украин Милли Берлеге''' ([[Украин теле|укр.]] ''Український Національний Союз'') - [[Украина|Украин]] хәрбиләшкән ватанпәрвәр иҗтимагый-сәяси оешмасы. [[2009]] елда кискен карашлы милләтчеләр һәм нео-наци кискен оешмаларының һәм төркемнәренең берлеге  нигезләнә&lt;ref&gt;{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.naso.org.ua/history.html |access-date=2016-01-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304000535/http://www.naso.org.ua/history.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;. Украин милли-социализмы идеологиясендә тора&lt;ref&gt;Мәгълүмат инглиз Википедиясеннән алынган&lt;/ref&gt;.

[[Евромәйдан]]ны оештыручыларның берсе, [[2014]] елда Украина сәяси вакыйгаларында актив роль уйный&lt;ref&gt;http://www.vesti.ru/videos/show/vid/573554/#/video/http%253A%252F%252Fplayer.rutv.ru%252Fiframe%252Fvideo%252Fid%252F761641%252Fstart_zoom%252Ftrue%252FshowZoomBtn%252Ffalse%252Fsid%252Fvesti%252FisPlay%252Ftrue%252F&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://mreadz.com/new/index.php?id=352311&amp;pages=25 |access-date=2016-01-02 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222144305/http://mreadz.com/new/index.php?id=352311&amp;pages=25 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;. [[Донбасс сугышы]]нда актив катнаша. Украин Милли Берлеге нигезендә &quot;Печерск&quot; батальоны формалашкан&lt;ref&gt;{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.naso.org.ua/main/939-na-osnov-uns-bude-stvoreniy-batalyon-specalnogo-priznachennya-sch-1.html |access-date=2016-01-02 |archive-date=2015-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150721133836/http://www.naso.org.ua/main/939-na-osnov-uns-bude-stvoreniy-batalyon-specalnogo-priznachennya-sch-1.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, ул 2015 елда [[Луганск өлкәсе]]ндә кышкы бәрелешләрдән соң, таратылган&lt;ref&gt;http://vesti-ukr.com/kiev/69128-aktivisty-pecherskoj-samooborony-otpravilis-v-zonu-ato&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://magistral-uz.com.ua/articles/prihistok-na-perehresti-dorig.html |access-date=2016-01-02 |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303201517/http://magistral-uz.com.ua/articles/prihistok-na-perehresti-dorig.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.naso.org.ua/main/1058-lzhivye-bukvy.html |access-date=2016-01-02 |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303205057/http://www.naso.org.ua/main/1058-lzhivye-bukvy.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Сылтамалар ==
* [http://naso.org.ua/ Украин Милли Берлеге сайт]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{stub}}
{{rq|stub|check|error}}
[[Төркем:Украина сәясәте]]
[[Төркем:Украина оешмалары]]
[[Төркем:Радикаль оешмалар]]</text>
      <sha1>tdnckmtbcu1nphn2bpb59b10pgq87o1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәфтиләү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179278</id>
    <revision>
      <id>3524916</id>
      <parentid>3498123</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.233.76.84</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Сеянтус белән бәйле */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4598" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Тәфтиләү''' - татар&lt;ref name=&quot;БНП&quot;&gt;[https://kitaptar.bashkort.org/files/bashkirskie_narodnye_pesni_i_naigryshi._ufa._1965.pdf Л. Н. Лебединский. Башкирские народные песни и наигрыши. Уфа. 1965 год.]&lt;/ref&gt; һәм башкорт халык җыры.&lt;ref&gt;Очерки по истории Башкирской АССР. Башкирское книжное изд-во, 1956 стр. 280&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская музыка, Выпуски 1-6 Государственное Музыкальное издательство., 1986&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Музыкальное искусство Башкирской АССР в период развитого социализма: библиографический указательВ. А. Башеньев, Р. Х Тимергалина, Н.К. Крупская Исемендăге Дăу̇лăт Республика Универсаль Гhилми Китапханаḣы. Библиография Бу̇леге, Уфимский государственный институт искусств Гос. республиканская универсальная науч. библиотека им. Н.К. Крупской, Библиографический отдел, 1985 Стр. 104&lt;/ref&gt;

«Тәфтиләү» җырының көе генә үзгәрешсез булып тора. Көе төрле текстлар белән башкарыла.

&quot;Тәфтиләү&quot; көе тарихының да берничә варианты бар. Алар икесе дә морза Тәфкилевләр нәселе белән бәйле.

[[Габдулла Тукай]] «Халык әдәбияты»нда «Тәфтиләү» көе тарихын XIX гасыр урталарында [[Уфа]]да яшәгән мөфти [[Сәлимгәрәй Тәфкилев|Сәлимгәрәй морза Тәфкилев]] гаиләсендә булган күңелсез вакыйга белән бәйли.&lt;ref&gt;[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=467&amp;Itemid=40 Габдулла Тукай. Халык әдәбияты]&lt;/ref&gt;. Бүгенге башкорт әдәбиятчылары исә аның тарихын тагын йөз ел элегрәк яшәгән морза [[Котлымөхәммәт Мәмәш улы Тәфкилев|Котлымөхәммәт Тәфкилев]]  эшчәнлегенә бәйли.

== «Тәфтиләү бәете» ==
Төфтиләү байның гурничасы,&lt;br/&gt;
Йорт уртасында аның мунчасы.&lt;br/&gt;
Төфтиләү байның кызы чукынган,&lt;br/&gt;
Үксеп елый аның әнкәсе.&lt;br/&gt;
Төфтиләү байның икедер кибете,&lt;br/&gt;
Ак уканы саталар үлчәүгә.&lt;br/&gt;
Тәфтиләү байның кызы чукынган,&lt;br/&gt;
Поплар илтәләр аны чиркәүгә.&lt;ref&gt;Хөснуллин К. Тукайның яңа табылган китаплары //[[Мәдәни җомга]]. 1997, 9 май.&lt;/ref&gt;

== Мифик [[Сеянтус]] белән бәйле==
... [[Идел]] буйкайлары, ай, каялык —&lt;br /&gt;
Полковник Тәфтиләү яу урыны.&lt;br /&gt;
Башкорт илкәйләрен утка тоткач,&lt;br /&gt;
Алтынланы аның урыны.

Җил җилләми томанлы, ай, ачылмас,&lt;br /&gt;
Җыр җырламый күңел ачылмас.&lt;br /&gt;
Полковник Тәфтиләү түккән канның&lt;br /&gt;
Ачулары ук тиз басылмас.&lt;br /&gt;
Кайнап кына аккан аша [[Идел]]&lt;br /&gt;
Тәфтиләүләр таба кичү алмас.&lt;br /&gt;
Ир-егеткәйләрнең, ай, өметен&lt;br /&gt;
Тәфтиләүләр генә буа алмас.

Кара да гына урман кыя бите,&lt;br /&gt;
Шаулыйдыр да кичен, җил чакта.&lt;br /&gt;
Ташкайларга чокып яздым каргыш,&lt;br /&gt;
Җаннарым укыр бер чакта...

== Шулай ук карагыз ==
*[[Әюкә (җыр)|Әюкә]] - [[калмыклар]]дан чыккан башкортларга зыян китерүче турында башка җыр.

== Сылтамалар ==
*[https://www.youtube.com/watch?v=8-RhdlHlc9I Тәфтиләү видеоклип]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Татар халык җырлары]]
[[Төркем:Башкорт халык җырлары]]</text>
      <sha1>64pzzwzwht7r0srrp98agvhd0oy1jse</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сеянтус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179281</id>
    <revision>
      <id>3524918</id>
      <parentid>3441866</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:12:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.233.76.84</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5917" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт                   = Авыл
|татар исеме         = Сеянтус
|чын исем    = 
|чын исем    = 
|герб                     = 
|байрак                     = 
|төбәк                   = Башкортстан 
|төбәк җәдвәлдә         = Башкортстан 
|район төре               = 
|район                    = Аскын районы{{!}}Башкортстанның Аскын районы
|район җәдвәлдә          = Аскын районы
|җирлек төре            =
|җирлек                =
|җирлек җәдвәлдә      = 
|эчке бүленеш       = 
|башлык                    = 
|нигезләнү елы           = 
}}
'''Сеянтус''', '''Сиянтүз'''&lt;ref name=&quot;tashlar.narod.ru&quot;&gt;[http://tashlar.narod.ru/yazmalar/ahmetjan-mar-soltanbek-avyl.htm Башкортстандагы Солтанбәк авылына 1996 елда кара багана куелды]&lt;/ref&gt; ({{lang-ba|Һөйәнтөҙ}}&lt;ref&gt;''Күсемханова Р.'' Һөйәнтөҙгә ҡанлы күҙ йәштәре һеңгән. [[Йәшлек]]. 15 май, 2010 {{ref-ba}}&lt;/ref&gt;, Һөйәнтүз&lt;ref&gt;''Юлан А.'' «Ташҡайҙарға соҡоп ҡарғыш яҙҙым, ейәндәрем уҡыр бер саҡта…» : һөйәнтүз фажиғәһенә — 270 йыл / А. Юлан // Йәшлек. — 2006. — 19 ғин. {{ref-ba}}&lt;/ref&gt;, Һөйәнтүҫ&lt;ref&gt;«Башҡортостан. Ҡыҫҡаса энциклопедия». Диск выпущенный научным издательством «[[Башкирская энциклопедия]]». 2005 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Сеянтус — трагедия народная. Материалы научно-практической конференции, состоявшейся 27 ноября 1996 года в Аскинском районе. (Издано в Башкирском государственном университете — Уфа, 1997-48стр.)&lt;/ref&gt;) - риваятьләрдә сөйләнә торган авыл исеме.  Авылның татарча яки башкортча атамасы сакланмаган. Әлеге авыл турында [[Петр Рычков]] истәлекләренә күрә билгеле. П.И. Рычковның китабы бу мәсьәләдә төп чыганак булып тора, китапның электрон вариантын &quot;Ураловед&quot; сайтыннан &lt;ref&gt;[https://uraloved.ru/biblioteka/rychkov-p-i-istoriya-orenburgskaya-1730-1750?fbclid=IwAR3eBIPogDGgaBFCYeJQrc-Zr8R7ZuIfrD5ZMwDoc-PMYLG0UtvyocnYSrk Ураловед]&lt;/ref&gt; сылтама буенча яздырып алып укырга мөмкин, анда саннар нәкъ менә Рычков китабына таянып,  Википедияның төрле телләрдәге вариантларында гына түгел, башка басмаларда да төгәл итеп бирелгән.

Билгеле булганча, 1735-36 елларда [[Танып]] ярының уң ягында җирле башкортлар, типтәрләр һәм чирмешләр рус хөкүмәтенә каршы баш күтәрәләр. Баш күтәрүчеләргә каршы [[Котлымөхәммәт Мәмәш улы Тәфкилев]] отряды җибәрелә. Рычков хәбәре буенча, 1736 елның 24 гыйнварында хакимияткә тугры башкорт-мишәрләр Балыкчы волостеның Сеянтус авылын бер төн эчендә көлгә әйләндерә ([[Башкортстан]]ның [[Аскын районы]] биләмәсенә туры килә дип санала). 1000 кеше һәлак була. Югарыда күрсәтелгән вакыйганың чынбарлыгына һәм корбаннар саны чынлыгына бүген шик белдерелә.&lt;ref name=&quot;tashlar.narod.ru&quot;/&gt;

Рычков Сеянтус турында&lt;ref&gt;Рычков П. И. История Оренбургская: 1730—1750. Ырымбур, 1896.&lt;/ref&gt;: &lt;blockquote&gt;Башкирцы, жители означенной деревни Сеянтусы, уведав, что злое их намерение явно учинилось, тотчас на противность отважились. Учинили было на вышних квартирах на их людей убивственно нападать, и несколько человек ножами поранили, а другие за ружья ухватились и бежать в лес вознамерелись, чтоб ведомость подать бывшему на Аю воровскому их собранию; но потому тотчас во всей команде учинилась тревога и все они осаждены были командою, и по кратком от них стрелами сопротивлении захвачены и близ тысячи человек с жёнами и детьми их в оной деревне перестрелено и от драгун штыками, а от верных башкирцев и мещеряков копьями переколото; сверх того сто пять человек собраны были в один амбар и тут огнём сожжены&lt;/blockquote&gt;


== Сылтамалар ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=8-RhdlHlc9I Сиянтүз трагедиясе видеоклип]
* [https://www.youtube.com/watch?v=fVKtEDbSvW0 Сиянтүз турныда]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Башкортстан тарихы]]</text>
      <sha1>78cvw5i9dojrxgihsv06x6zxh7c5tgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Украина сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>181490</id>
    <revision>
      <id>3524925</id>
      <parentid>2129502</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:20:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Украина сәясәте]][[Төркем:Украина оешмалары]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="164" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]][[Төркем:Украина сәясәте]][[Төркем:Украина оешмалары]]</text>
      <sha1>7y9xpapnc381rjh0x3hkj5r78ftvzut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әүстән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>188233</id>
    <revision>
      <id>3524915</id>
      <parentid>3480733</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:07:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.233.76.84</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2841" xml:space="preserve">{{ТП-Русия	
|халәт = сала	
|татар исеме= Әүстән, Әүчтән	
|чын исеме  =Аустәново	
|CoordAddon = 	
|CoordScale = 	
|ил   = Русия	
|төбәк харитасы   = 	
|район харитасы   = 	
|ил харитасы зурлыгы   = 	
|төбәк харитасы зурлыгы   = 	
|район харитасы зурлыгы   = 	
|төбәк = Ырынбур өлкәсе 	
|төбәк җәдвәлдә= Ырынбур өлкәсе	
|район төре   = Район	
|район = Төйлегән районы{{!}}Төйлегән районы	
|район җәдвәлдә = 	
|җирлек төре  = 	
|җирлек    =	
|җирлек җәдвәлдә   = 	
|эчке бүленеш    = 	
|башлык = 	
|нигезләнү елы = 	
|беренче язма искә алу    = 	
|элекке исемнәр  = 	
|бирле    = 	
|мәйдан= 	
|ТП үзәге биеклеге    = 	
|халык саны                          = {{formatnum:{{ Халык саны | Аустәново  | тс }}}}	
|исәп елы               = {{ Халык саны | Аустәново | г }}	
|тыгызлык   = 	
|агломерация  = 	
|милли cастaф   =	
|дини cастaф = 	
|этнохороним  = 	
|ᴨyчᴛьı индексы =	
|сәгать кушагы = 	
|ᴨyчᴛьı индекслары=	
|телефон коды = 	
|санлы идентификaтьıp  = 	
|Commons та төркем   = 	
|сайт  = 	
|add3n        = 	
|add3        = 	
}}	
'''Әүстән''', '''Әүчтән''' ({{lang-ru|Аустяново}}) — [[Ырынбур өлкәсе]]нең [[Төйлегән районы]]нда урнашкан торак пункт.	

== Сәгать поясы ==	
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}	
== Халык ==	
{{ Халык саны |Бизәнү=standard| Аустәново | гс }}	
Милләтләр (2010): [[татарлар]] — 86,2%, [[башкортлар]] — 5,5%, [[таҗиклар]] — 5,5%, [[руслар]] — 2,8%.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2010 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2017-04-06 |archive-date=2017-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171111042357/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Милләтне әйтмәгән кешеләрне исәпләмичә&lt;/ref&gt;	
== Искәрмәләр ==	
{{Искәрмәләр}}	
{{Ырынбур өлкәсе татар торак пунктлары}}

[[Төркем:Ырынбур өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Төйлегән районы торак пунктлары]]</text>
      <sha1>n1u1xqkc78jv7aw3a2a4qxwpofibtuj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:1917 елда ябылган уку йортлары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>197389</id>
    <revision>
      <id>3525007</id>
      <parentid>2227149</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:50:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:1917 елда ябылган оешмалар|Уку йортлары]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158" xml:space="preserve">[[Төркем:Ябылу елы буенча уку йортлары]]
[[Төркем:1917 елда ябылган оешмалар|Уку йортлары]]</text>
      <sha1>6dxb01eyqn8ryh4tp5ryt0hys5b0xai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Федерация Советы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204193</id>
    <revision>
      <id>3524938</id>
      <parentid>2710003</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:15:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук карагыз */ == Әлеге состав == {| class=&quot;wikitable&quot; |- ! Партия !! Сенаторлар саны |- | [[Бердәм Россия]] || 142 |- | [[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || 4 |- | [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || 3 |- | [[Гадел Русия]] || 3 |- | Бәйсез кандидатлар || 14 |- | Вакант урыннар || 3 |- |}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2467" xml:space="preserve">{{Күчерергә|Россия Федерациясе Федераль Җыелышының Федерация Советы}}
{{ҮК}}
'''Россия Федерациясе Федераль Җыелышының Федерация Советы''' (шулай ук рәсми булмаган атамасы — ''Сенат'') — [[Россия Федерациясенең Федераль Мәҗлесе]]нең югары палатасы.

[[Россия Федерациясе]]нең һәр [[Россиянең федератив төзелеше|субъектыннан]] икешәр вәкил (дәүләт влачының законнар чыгару (вәкиллекле) һәм башкарма органнарыннан берәр), шулай ук «[[Россия Федерациясе Президенты]] тарафыннан тәгаенләнүче һәм Федерация Советы субъектлары дәүләт властеның законнар чыгару (вәкиллекле) һәм башкарма органнарыннан әгъза булып торган Федерация Советы ағзалары санының 10 процентыннан артмаган сандагы Россия Федерациясе вәкилләре» ана (Россия Федерациясе вәкилләре [[Россия Федерациясе Конституциясе|РФ Конституциясенә]] төзәтү җитте «Россия Федерациясе Федераль җыелышы Федерация Советы турында»гы 21.07.2014 № 11-ФЗ белән индерелә).

Россия Федерациясе Федерация Советы әгъзаларының гомуми саны — 170.

== Әлеге состав ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Партия !! Сенаторлар саны
|-
| [[Бердәм Россия]] || 142
|-
| [[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе]] || 4
|-
| [[Россиянең либерал-демократик фиркасе]] || 3
|-
| [[Гадел Русия]] || 3
|-
| Бәйсез кандидатлар || 14
|-
| Вакант урыннар || 3
|-
|}

== Шулай ук карагыз ==
* [[Россия Дәүләт думасы]]

{{rq|stub|wikify|error|image}}

[[Төркем:Россия Федерациясе Федераль Җыелышының Федерация Советы]]</text>
      <sha1>egh35fx1zyjcp59pcfb00vfduwcbng2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Алаш» фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204951</id>
    <revision>
      <id>3524917</id>
      <parentid>2867879</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:10:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Казакъстан сәяси фиркаләре]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7418" xml:space="preserve">{{УК}}
'''«Алаш» фиркасе''' ({{lang-kk|«Алаш» партиясы}}) — [[казакълар]]ның  [[Русия империясе]]ндә һәм [[1917 ел]]да [[Русия|Русия республикасы]]нда, [[1917 ел|1917]]-[[1920 ел]]ларда [[РСФСР]]да эшчәнлек алып барган сәяси [[либерализм|либераль]] фиркасе.

== Тарих == 
[[File:Baitursynuly, Bokeikhan and Dulatuly.jpg|thumb|Фирка җитәкчеләре: [[Әхмәт Байторсынов]] (''{{comment|с|сулда}}''), [[Әлихан Бүкәйханов]], [[Миръякуп Дулатов]] .  [[Ырынбур]] ,  1913.]]
[[File:Alash intelligentsia, Semipalatinsk, 1918.jpg|thumb|right| [[Әлихан Бүкәйханов]] «Алаш» зыялылары белән. [[Симәй]], ''[[1918 ел|1918]]''.]] 
[[1905 ел]]да [[Уральск]]ида конституцион-демократик фирканең (''[[кадетлар]]'') әгъзалары төркеме буларак оеша. [[ел|1913]]-[[1918 ел]]ларда [[Ырынбур]]да «Қазақ» ({{lang-tt|Казакъ}}) исемле газета нәшрият итә. [[1917 ел]]ның [[21 июль|21]]-[[26 июль|26 июлендә]] (''[[3 август|3]]-[[8 август]]та'') [[Ырынбур]]да узган I Корылтаенда фирка оешып бетә. Берничә төбәк төркемен берләштерә: үзәк (''[[Көнчыгыш]]''), [[көньяк]] (''[[Төркистан]]'') һ. б. Фирка әгъзалары — [[Әлихан Бүкәйханов]], [[Миръякуп Дулатов]], [[Мөхәммәтҗан Танышбаев]], [[Мостафа Шокай|Мостафа Чукай]], [[Ильяс Җансүгиров]], [[Магҗан Җомабаев]], [[Алтмышбай Калмәнов]], [[Хәлил Дусмөхәммәтов]], [[Мокыш Буштаев]] һ. б. «Алаш» атамасы казакъларның ораны, ал + ас (''[[ал төс|ал]], [[кызыл төс|кызыл]] кеше,  гайрәтле кеше'') кушма сүзеннән алынган&lt;ref&gt;''Мынбаев Н. Ж.'' [https://articlekz.com/article/4592  Об этимологии и семантике этнонима Алаш.] Вестник КарГУ, [[Караганда]], 2009.&lt;/ref&gt;

[[1917 ел]]гы [[Октябрь инкыйлабы]]ннан соң фирка [[РСФСР|Шуралар хакимиятенә]] каршы чыга, [[большевиклар]]га каршы корал тотып көрәшәчәге турында белдерә. [[1917 ел]]ның [[5 декабрь|5]]-[[13 декабрь|13 декабрендә]] (''[[18 декабрь|18]]-[[26 декабрь|26 декабрендә]]'') узган II Корылтаенда фирканең программасы кабул ителә. Программага салынган төп фикер — киң мохтарият шартларында [[казакълар|казакъ җәмгыятенең]] буржуазия строена эволюцион күчеше. Фирка шулай ук [[Русия]]нең федератив президент (''парламент'') җөмһүриятенә үзгәрүен таләп итә. Корылтайда [[казакълар]]ның [[Алаш-Урда]] исемендә милли-территориаль мохтарияте оешу (''[[башкала]]сы –[[Симәй]], [[1920 ел]]га кадәр яши'') һәм автономиянең үз кораллы көчләрен (''милиция'') булдыру&lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/post/6300  Алаш-Урда гаскәренең ораны: Яшәсен Ватанның гадел уллары!] «Абай-ақпарат» интернет-порталы&lt;/ref&gt; турында игълан ителә. [[Русия]]дә [[1917 ел|1917]]-[[1922 ел]]ларда барган [[Русия ватандашлар сугышы|Ватандашлар сугышы]] елларында фирка гаскәре [[Александр Колчак]], [[Александр Дутов]] гаскәрләре ягында була. [[1919 ел]]ның азагында, [[Кызыл гаскәр]]нең [[казакълар]] җиренә басып керүе шартларында, фирка [[большевиклар]] белән сөйләшүләр башларга һәм Алаш-Урданың таралуы турындагы килешүне имзаларга мәҗбүр була. [[Кыргыз]] (''[[казакъ]]'') инкыйлаби комитетының [[1920 ел]]ның [[9 март]]ындагы карары белән «Алаш» фиркасе (''фирка әгъзаларын ярлыкау шартларында'') таратыла. [[Амнистия]] игълан ителгән булуга карамастан, [[1930 ел]]ларда фирка әгъзалары [[Сталин репрессияләре|сәяси эзәрлекләүгә]] дучар була, «''Шуралар хакимиятенә каршы террористик оешмада катнашу''»да гаепләнеп, [[СССР|ССРБ]] югары мәхкәмәсенең Хәрби коллегиясе карары белән күбесе атып үтерелә&lt;ref&gt;[https://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&amp;id=4153  Сахаровский центр. Москва]&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;5&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; caption=&quot;«Алаш» фиркасе әгъзалары&quot;&gt;
Файл: Alikhan Bukeikhanov.jpg |[[Әлихан Бүкәйханов]] (''[[1886 ел|1886]]-[[1937 ел|1937]]'')
Файл: Stamps of Kazakhstan, 2010-29.jpg | [[Миръякуп Дулатов]]&lt;br/&gt; (''[[1885 ел|1885]]-[[1935 ел|1935]]'')
Файл: Tynyshpayev M.jpg | [[Мөхәммәтҗан Танышбаев]] (''[[1879 ел|1879]]-[[1937 ел|1937]]'')
Файл: Stamps of Kazakhstan, 2014-05.jpg | [[Ильяс Җансүгиров]] (''[[1894 ел|1894]]-[[1938 ел|1938]]'')
Файл: Kalmenev Alpyspay2.jpg | [[Алтмышбай Калмәнов]] (''[[1860 ел|1860]]-[[1937 ел|1937]]'')
&lt;/gallery&gt;

== Чыганаклар ==
# Большая российская энциклопедия. В 30 томах. Том 1 (А-Ан). М.: НИ БРЭ, 2005. ISBN 5-85270-329-X

== Әдәбият ==
# ''Аманжолова Д. А.'' Казахский автономизм в России. История движения Алаш. М., 1994.
# ''Нурпеисов К.'' Алаш һәм Алашорда, [[Алма-Ата]], 1995.
# «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7

== Сылтамалар ==
* [http://geohistory.today/alash-orda-kazakh-nationalism/    Казакълыкка икеләтә куркыныч янау: Алаш-Урданың күтәрелеше һәм аның үзгә казакъ юлы.]  GeoHistory {{ref-en}}

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Казакъстан сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Русия тарихы]]
[[Төркем:Казакъстан тарихы]]</text>
      <sha1>5447c0lkznicj2r1pp9absrzdo804vn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524977</id>
      <parentid>3524917</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:17:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7453" xml:space="preserve">{{УК}}
'''«Алаш» фиркасе''' ({{lang-kk|«Алаш» партиясы}}) — [[казакълар]]ның  [[Русия империясе]]ндә һәм [[1917 ел]]да [[Русия|Русия республикасы]]нда, [[1917 ел|1917]]-[[1920 ел]]ларда [[РСФСР]]да эшчәнлек алып барган сәяси [[либерализм|либераль]] фиркасе.

== Тарих == 
[[File:Baitursynuly, Bokeikhan and Dulatuly.jpg|thumb|Фирка җитәкчеләре: [[Әхмәт Байторсынов]] (''{{comment|с|сулда}}''), [[Әлихан Бүкәйханов]], [[Миръякуп Дулатов]] .  [[Ырынбур]] ,  1913.]]
[[File:Alash intelligentsia, Semipalatinsk, 1918.jpg|thumb|right| [[Әлихан Бүкәйханов]] «Алаш» зыялылары белән. [[Симәй]], ''[[1918 ел|1918]]''.]] 
[[1905 ел]]да [[Уральск]]ида конституцион-демократик фирканең (''[[кадетлар]]'') әгъзалары төркеме буларак оеша. [[ел|1913]]-[[1918 ел]]ларда [[Ырынбур]]да «Қазақ» ({{lang-tt|Казакъ}}) исемле газета нәшрият итә. [[1917 ел]]ның [[21 июль|21]]-[[26 июль|26 июлендә]] (''[[3 август|3]]-[[8 август]]та'') [[Ырынбур]]да узган I Корылтаенда фирка оешып бетә. Берничә төбәк төркемен берләштерә: үзәк (''[[Көнчыгыш]]''), [[көньяк]] (''[[Төркистан]]'') һ. б. Фирка әгъзалары — [[Әлихан Бүкәйханов]], [[Миръякуп Дулатов]], [[Мөхәммәтҗан Танышбаев]], [[Мостафа Шокай|Мостафа Чукай]], [[Ильяс Җансүгиров]], [[Магҗан Җомабаев]], [[Алтмышбай Калмәнов]], [[Хәлил Дусмөхәммәтов]], [[Мокыш Буштаев]] һ. б. «Алаш» атамасы казакъларның ораны, ал + ас (''[[ал төс|ал]], [[кызыл төс|кызыл]] кеше,  гайрәтле кеше'') кушма сүзеннән алынган&lt;ref&gt;''Мынбаев Н. Ж.'' [https://articlekz.com/article/4592  Об этимологии и семантике этнонима Алаш.] Вестник КарГУ, [[Караганда]], 2009.&lt;/ref&gt;

[[1917 ел]]гы [[Октябрь инкыйлабы]]ннан соң фирка [[РСФСР|Шуралар хакимиятенә]] каршы чыга, [[большевиклар]]га каршы корал тотып көрәшәчәге турында белдерә. [[1917 ел]]ның [[5 декабрь|5]]-[[13 декабрь|13 декабрендә]] (''[[18 декабрь|18]]-[[26 декабрь|26 декабрендә]]'') узган II Корылтаенда фирканең программасы кабул ителә. Программага салынган төп фикер — киң мохтарият шартларында [[казакълар|казакъ җәмгыятенең]] буржуазия строена эволюцион күчеше. Фирка шулай ук [[Русия]]нең федератив президент (''парламент'') җөмһүриятенә үзгәрүен таләп итә. Корылтайда [[казакълар]]ның [[Алаш-Урда]] исемендә милли-территориаль мохтарияте оешу (''[[башкала]]сы –[[Симәй]], [[1920 ел]]га кадәр яши'') һәм автономиянең үз кораллы көчләрен (''милиция'') булдыру&lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/post/6300  Алаш-Урда гаскәренең ораны: Яшәсен Ватанның гадел уллары!] «Абай-ақпарат» интернет-порталы&lt;/ref&gt; турында игълан ителә. [[Русия]]дә [[1917 ел|1917]]-[[1922 ел]]ларда барган [[Русия ватандашлар сугышы|Ватандашлар сугышы]] елларында фирка гаскәре [[Александр Колчак]], [[Александр Дутов]] гаскәрләре ягында була. [[1919 ел]]ның азагында, [[Кызыл гаскәр]]нең [[казакълар]] җиренә басып керүе шартларында, фирка [[большевиклар]] белән сөйләшүләр башларга һәм Алаш-Урданың таралуы турындагы килешүне имзаларга мәҗбүр була. [[Кыргыз]] (''[[казакъ]]'') инкыйлаби комитетының [[1920 ел]]ның [[9 март]]ындагы карары белән «Алаш» фиркасе (''фирка әгъзаларын ярлыкау шартларында'') таратыла. [[Амнистия]] игълан ителгән булуга карамастан, [[1930 ел]]ларда фирка әгъзалары [[Сталин репрессияләре|сәяси эзәрлекләүгә]] дучар була, «''Шуралар хакимиятенә каршы террористик оешмада катнашу''»да гаепләнеп, [[СССР|ССРБ]] югары мәхкәмәсенең Хәрби коллегиясе карары белән күбесе атып үтерелә&lt;ref&gt;[https://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&amp;id=4153  Сахаровский центр. Москва]&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;gallery perrow=&quot;5&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; caption=&quot;«Алаш» фиркасе әгъзалары&quot;&gt;
Файл: Alikhan Bukeikhanov.jpg |[[Әлихан Бүкәйханов]] (''[[1886 ел|1886]]-[[1937 ел|1937]]'')
Файл: Stamps of Kazakhstan, 2010-29.jpg | [[Миръякуп Дулатов]]&lt;br/&gt; (''[[1885 ел|1885]]-[[1935 ел|1935]]'')
Файл: Tynyshpayev M.jpg | [[Мөхәммәтҗан Танышбаев]] (''[[1879 ел|1879]]-[[1937 ел|1937]]'')
Файл: Stamps of Kazakhstan, 2014-05.jpg | [[Ильяс Җансүгиров]] (''[[1894 ел|1894]]-[[1938 ел|1938]]'')
Файл: Kalmenev Alpyspay2.jpg | [[Алтмышбай Калмәнов]] (''[[1860 ел|1860]]-[[1937 ел|1937]]'')
&lt;/gallery&gt;

== Чыганаклар ==
# Большая российская энциклопедия. В 30 томах. Том 1 (А-Ан). М.: НИ БРЭ, 2005. ISBN 5-85270-329-X

== Әдәбият ==
# ''Аманжолова Д. А.'' Казахский автономизм в России. История движения Алаш. М., 1994.
# ''Нурпеисов К.'' Алаш һәм Алашорда, [[Алма-Ата]], 1995.
# «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7

== Сылтамалар ==
* [http://geohistory.today/alash-orda-kazakh-nationalism/    Казакълыкка икеләтә куркыныч янау: Алаш-Урданың күтәрелеше һәм аның үзгә казакъ юлы.]  GeoHistory {{ref-en}}

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Казакъстан сәяси фиркаләре]]
[[Төркем:Русия тарихы]]
[[Төркем:Казакъстан тарихы]]</text>
      <sha1>npdje5p0q6skmgsza4lk91pakqa2em5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Перекресток</title>
    <ns>0</ns>
    <id>210267</id>
    <revision>
      <id>3524894</id>
      <parentid>3240795</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:24:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.59.160.193</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2038" xml:space="preserve">{{ҮК}}'''«Перекрёсток»''' — X5 Retail Group идарә итә торган Русиянең эре супермаркетлар челтәре. американская (сша) шпионотеррористическая вражеская сеть вредителей. &quot;выблядок&quot; по русски., &quot;пятерочка&quot; их же нарко сеть. Рекомендуется уничтожить, поставщиков взорвать, водятлов забить., мчс ников кастрировать.

2018 елның июлендә челтәрнең 700 нче супермаркеты ачылды.

«Перекресток» челтәренә 1995 елда нигез салынган, беренче супермаркет Мәскәүдә ачылган. 2002 елда» Перекресток &quot; Русиянең башка төбәкләрендә кибетләр ача башлый.

2003-2004 елларда «Перекресток» берничә төбәк челтәре сатып ала: Түбән Новгородта Spar Middle Volga (2003) һәм Ярославльдә «365» һәм Краснодарда &quot; Далпорт» (2004).

2006 елда «Пятерочка» һәм «Перекресток» Сәүдә челтәрләре кушылган, X5 Retail Group компаниясе төзелгән, шул ук вакытта сәүдә челтәренең исеме сакланган.

2014 елда яңа концепциягә күчү башланды,ул заманча җиһазлар урнаштыруны, сәүдә киңлеген нәтиҗәлерәк оештыруны, эчке һәм тышкы бизәлешен үзгәртүне күздә тота. 2018 елның 30 июненә яңа концепциядә эшләүче объектлар өлеше «Перекресток»супермаркетларының гомуми саныннан 77% тәшкил итте.

[[Төркем:Сәүдә челтәрләре]]</text>
      <sha1>hfhylzihulghpitjlc3e8n51ncnjd45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гадел Русия</title>
    <ns>14</ns>
    <id>210759</id>
    <revision>
      <id>3525015</id>
      <parentid>2298994</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:29:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" xml:space="preserve">{{төп мәкалә|Гадел Русия}}
[[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>7vlxjr6cxs19dx1hgsqjvge18lapyd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Русиянең эчке сәясәте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>221209</id>
    <revision>
      <id>3524892</id>
      <parentid>3077385</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:23:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Россия сәясәте}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4940" xml:space="preserve">{{Россия сәясәте}}'''Россиянең эчке сәясәте''' - [[дәүләт]]нең, аның структураларының һәм [[Югары уку йорты|институтларының]] гамәлдәге [[Иҗтимагый төркем|социаль]]-[[Сәясәт|сәяси]] корылыш саклап калуга яки реформалауга, [[Сәясәт|сәяси]] системаны модернизацияләүгә, [[икътисад]]ны үстерүгә һәм [[Иҗтимагый төркем|социаль]] проблемаларны хәл итүгә юнәлдерелгән эшчәнлеге.

== Сәясәтнең эчтәлеге ==
[[Русия|Россиянең]] эчке [[сәясәт]]е [[җәмгыять]] [[тормыш]]ының барлык [[өлкә]]ләрен ([[Сәясәт|сәяси]], [[икътисад]]ый, [[Социаль төркем|социаль]], [[Мәдәният|мәдәни]]) колачлый һәм күп юнәлешләрне үз эченә ала: [[бизнес]], энергетика, [[табигать]] ресурслары, финанслар һәм [[салым]]нар, [[Кораллы көчләр|хәрби көчләр]], [[хокук]] [[Тәртип (биология)|тәртибен]] саклау, [[мәгариф]], [[Сәламәтлек|сәламәтлек саклау,]] [[Демография|демографик вәзгыять]], [[Милләт|милли]] [[төзелеш]] һ.б.

[[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССР]] таркалганнан соң, [[1990 ел]]ларда төрле кризис шартларында, [[Русия|Россия]] эчке [[сәясәт]]енең төп бурычлары яңа [[Сәясәт|сәяси система]] булдыру һәм [[ил]]дәге [[Иҗтимагый төркем|социаль]]-[[икътисад]]и хәлне яхшырту иде. Бу максатларга ирешү өчен [[Дәүләт|дәүләт системасын]] ныгытуга юнәлдерелгән эчке [[сәясәт]] алып барылды. [[Ил]]дәге [[Иҗтимагый төркем|иҗтимагый]]-[[Сәясәт|сәяси]] вәзгыятьне стабильләштерү [[Русия|Россия]] эчке [[сәясәт]]енең уңай нәтиҗәсе булды. Шул ук [[вакыт]]та төрле массакүләм [[мәгълүмат]] чаралары һәм [[сәясәт]] эшлеклеләре ([[Аурупада урнашкан дәүләтләр һәм буйсынган территорияләр исемлеге|чит ил]] һәм [[Русия|Россия]]) [[Дәүләт]] [[Сәясәт|сәяси]] курсын тәнкыйтьлиләр, [[Xökümät|хөкүмәт]] эшчәнлегенең тискәре нәтиҗәләрен күрсәтә башлыйлар: [[Гражданлык|граждан]] [[хокук]]ларын, ирекләрен һәм [[Демократия|демократик]] [[Югары уку йорты|институтларны]] кысу, [[Ватандашлык|гражданлык]] [[Җәмгыять|җәмгыятен]] бетерү.

[[Русия Федерациясе Конституциясе|Россия Конституциясе]] нигезендә, [[Русия|Россия Федерациясе]] [[Президент]]ы [[дәүләт]]нең эчке [[сәясәт]]енең төп юнәлешләрен билгели. [[Президент]] [[Федераль дәүләт статистикасы хезмәте|Федераль]] Җыелышка [[ил]]дәге хәл һәм [[дәүләт]]нең эчке [[сәясәт]]енең төп юнәлешләре турында [[ел]]лык юлламасы белән мөрәҗәгать итә. [[Президент]]ка эчке [[сәясәт]] уздыруда ярдәм итү өчен [[дәүләт]] башлыгы каршында консультатив функцияләрне гамәлгә ашыручы Дәүләт Советы — институты булдырылды.

== Тышкы сылтамалар ==
* [http://ipim.ru/discussion/531.html 2000-2008 елларда Россиянең эчке сәясәте]
* [http://kremlin.ru/structure/president/authority/internal-policy Россия эчке сәясәтендә Президентның роле]
* [http://club-rf.ru/politic/32 Россия эчке сәясәтенең төп юнәлешләре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160301052854/http://club-rf.ru/politic/32 |date=2016-03-01 }}
* [http://tass.ru/vnutrennyaya-politika Россиянең эчке сәясәтен мәгълүмати яктырту]

[[Төркем:Русия Федерациясендә сәясәт]]</text>
      <sha1>ab43awg0cc1y551ucj1z8qh7rfe6frv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524893</id>
      <parentid>3524892</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:23:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тышкы сылтамалар */ {{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4987" xml:space="preserve">{{Россия сәясәте}}'''Россиянең эчке сәясәте''' - [[дәүләт]]нең, аның структураларының һәм [[Югары уку йорты|институтларының]] гамәлдәге [[Иҗтимагый төркем|социаль]]-[[Сәясәт|сәяси]] корылыш саклап калуга яки реформалауга, [[Сәясәт|сәяси]] системаны модернизацияләүгә, [[икътисад]]ны үстерүгә һәм [[Иҗтимагый төркем|социаль]] проблемаларны хәл итүгә юнәлдерелгән эшчәнлеге.

== Сәясәтнең эчтәлеге ==
[[Русия|Россиянең]] эчке [[сәясәт]]е [[җәмгыять]] [[тормыш]]ының барлык [[өлкә]]ләрен ([[Сәясәт|сәяси]], [[икътисад]]ый, [[Социаль төркем|социаль]], [[Мәдәният|мәдәни]]) колачлый һәм күп юнәлешләрне үз эченә ала: [[бизнес]], энергетика, [[табигать]] ресурслары, финанслар һәм [[салым]]нар, [[Кораллы көчләр|хәрби көчләр]], [[хокук]] [[Тәртип (биология)|тәртибен]] саклау, [[мәгариф]], [[Сәламәтлек|сәламәтлек саклау,]] [[Демография|демографик вәзгыять]], [[Милләт|милли]] [[төзелеш]] һ.б.

[[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССР]] таркалганнан соң, [[1990 ел]]ларда төрле кризис шартларында, [[Русия|Россия]] эчке [[сәясәт]]енең төп бурычлары яңа [[Сәясәт|сәяси система]] булдыру һәм [[ил]]дәге [[Иҗтимагый төркем|социаль]]-[[икътисад]]и хәлне яхшырту иде. Бу максатларга ирешү өчен [[Дәүләт|дәүләт системасын]] ныгытуга юнәлдерелгән эчке [[сәясәт]] алып барылды. [[Ил]]дәге [[Иҗтимагый төркем|иҗтимагый]]-[[Сәясәт|сәяси]] вәзгыятьне стабильләштерү [[Русия|Россия]] эчке [[сәясәт]]енең уңай нәтиҗәсе булды. Шул ук [[вакыт]]та төрле массакүләм [[мәгълүмат]] чаралары һәм [[сәясәт]] эшлеклеләре ([[Аурупада урнашкан дәүләтләр һәм буйсынган территорияләр исемлеге|чит ил]] һәм [[Русия|Россия]]) [[Дәүләт]] [[Сәясәт|сәяси]] курсын тәнкыйтьлиләр, [[Xökümät|хөкүмәт]] эшчәнлегенең тискәре нәтиҗәләрен күрсәтә башлыйлар: [[Гражданлык|граждан]] [[хокук]]ларын, ирекләрен һәм [[Демократия|демократик]] [[Югары уку йорты|институтларны]] кысу, [[Ватандашлык|гражданлык]] [[Җәмгыять|җәмгыятен]] бетерү.

[[Русия Федерациясе Конституциясе|Россия Конституциясе]] нигезендә, [[Русия|Россия Федерациясе]] [[Президент]]ы [[дәүләт]]нең эчке [[сәясәт]]енең төп юнәлешләрен билгели. [[Президент]] [[Федераль дәүләт статистикасы хезмәте|Федераль]] Җыелышка [[ил]]дәге хәл һәм [[дәүләт]]нең эчке [[сәясәт]]енең төп юнәлешләре турында [[ел]]лык юлламасы белән мөрәҗәгать итә. [[Президент]]ка эчке [[сәясәт]] уздыруда ярдәм итү өчен [[дәүләт]] башлыгы каршында консультатив функцияләрне гамәлгә ашыручы Дәүләт Советы — институты булдырылды.

== Тышкы сылтамалар ==
* [http://ipim.ru/discussion/531.html 2000-2008 елларда Россиянең эчке сәясәте]
* [http://kremlin.ru/structure/president/authority/internal-policy Россия эчке сәясәтендә Президентның роле]
* [http://club-rf.ru/politic/32 Россия эчке сәясәтенең төп юнәлешләре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160301052854/http://club-rf.ru/politic/32 |date=2016-03-01 }}
* [http://tass.ru/vnutrennyaya-politika Россиянең эчке сәясәтен мәгълүмати яктырту]

[[Төркем:Русия Федерациясендә сәясәт]]
{{Россия сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>5x1vnnsanbhl6pa1xye8qtrqztz37uf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дачиада</title>
    <ns>0</ns>
    <id>221213</id>
    <revision>
      <id>3524933</id>
      <parentid>3441176</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:43:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.233.76.84</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай ук карагыз */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5954" xml:space="preserve">'''Дачиада''' ([[Румын теле|рум]]. ''Daciada'') - һәр ике [[ел]] саен [[Румыния|Румыния Социалистик Республикасында]] [[яшьләр]] арасында массакүләм [[спорт]] [[Ярыш|ярышлары]]. Аларның максаты массакүләм [[Спорт|спортны]] үстерү һәм [[Яшьләр|яшьләрне]] [[спорт]] белән шөгыльләнүгә җәлеп итү иде. Барлыгы шундый алты [[ярыш]] узды: беренче Дачиада [[1977 ел|1977]]-[[1978 ел|1978 елларда]] булды, анда алты миллион [[Акыллы кеше|кеше]] катнашты (2 мең спортчы-профессионаллар хокукына лаек булды). Соңгы Дачиада [[1989 ел|1989 елның]] [[Кыш|кышында]] була. [[Ярыш|Ярышларны]] уздыру [[1989 ел|1989 елгы]] [[Румыния|Румын]] [[Инкыйлаб|революциясеннән]] соң туктатыла.

== Тарих ==
[[Файл:Daciada_stamp_1978_1_leu.jpg|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Daciada_stamp_1978_1_leu.jpg|мини|Почтовая{{Deadlink|date=February 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} марка 1978 года, выпущенная в честь Дачиады]]
[[Ярыш|Ярышларны]] [[Румыния|Румыния Социалистик Республикасы]] [[Президент|Президенты]] [[Николае Чаушеску|Николай Чаушеску]] оештырган. [[Ярыш|Ярышларның]] [[Исем|исеме]] борынгы Дакия [[Провинция|провинциясе]] хөрмәтенә алынган, [[мифология]] һәм [[мәдәният]] [[1970 ел|1970]][[1980-еллар|-1980 елларда]] [[дәүләт]] идеологиясенең аерылгысыз өлеше — [[коммунизм]] һәм [[Румыния|Румыния милләтенең]] кушылмасы булган. [[Ярыш|Ярышлар]] [[1977 ел|1977 елдан]] башлап төрле [[Предприятие|предприятиеләрдә]], мәктәпләрдә, [[Югары уку йорты|университетларда]], [[хәрби]] частьләрдә, [[Шәһәр|шәһәрләрдә]] һәм жудецларда үткәрелә башлады. [[Март|Март аеннан]] [[Октябрь|октябрь аена]] кадәр [[Җәй|җәйге]] Дачиадалар, [[Ноябрь|ноябрь аеннан]] [[Февраль|февраль аена]] кадәр [[Кыш|кышкы]] Дачиадалар үтте. Финаллар һәр ике [[ел]] саен үткәрелде.

Дачиадалар мәктәпләрдә [[Спорт|спортны]] үстерде, барлык яшь категорияләре өчен дә [[Ярыш|ярышлар]] уздырды, укучыларны [[спорт]] белән шөгыльләнүгә рухландырды һәм, әлбәттә, төрле [[Румыния]] җыелма командаларына (шул исәптән [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннарына]] да) сайлап алулар да узды. Дачиадалар үткәрү кысаларында [[Xökümät|хөкүмәт]] [[дәүләт]] корпорациясенә [[Спорт|спорт комплекслары]], стадионнар төзү, шулай ук [[төбәк]] дәрәҗәсендә [[Спорт|спорт клублары]] ачуны да керткән. [[Хәзер|Хәзерге]] [[Румыния|Румыниядәге]] [[спорт]] комплексларының күбесе Дачиадалар үткәргән [[Вакыт|вакытта]] төзелгән.

Дачиадада катнашучылар арасында [[Олимпия уеннары]] призерлары һәм чемпионнары, шулай ук [[дөнья]] һәм [[Аурупа|Европа]] чемпионнары: Николаэ Влад ([[1984 ел|1984 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннары чемпионы]]) һәм Траян Чихэрян ([[1994 ел|1992 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннарының бронза призеры]]), Мария Пуйкэ ([[1984 ел|1984 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннары чемпионы]]), Элла Ковач ([[1991 ел|1991 елгы]] [[дөнья]] чемпионатының бронза призеры), Алина Астафей ([[1992 ел|1992 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннарының көмеш призеры]]) һәм Паула Иван ([[1980 ел|1980 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннары чемпионы]]), ишкәкче Санда Тома ([[2000 ел|2000 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннарының бронза призеры]]), дзюдочы Василиса Пушкашу ([[1988 ел|1988 елгы]] [[Олимпия уеннары|Олимпия уеннары чемпионы]]).

[[2013 ел|2013 елда]] [[яшьләр]] эшләре һәм [[спорт]] министры Николай Бэничою [[Яшьләр|яшьләрне]] [[спорт]] белән шөгыльләнүгә рухландыру өчен Дачиаданы яңартырга тәкъдим итте.

== Шулай ук карагыз ==

*[[Олимпия уеннары]]
*[[Бадминтон]]
*[[Баскетбол]]
*[[Волейбол]]


[[Төркем:Спорт бәйгеләре]]
[[Төркем:Спорт оешмалары]]
[[Төркем:Румыния]]</text>
      <sha1>h4p28zjshk1pli7cpam5b3osbmvublp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бөтендөнья уйгыр конгрессы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>228271</id>
    <revision>
      <id>3524980</id>
      <parentid>3442682</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8851" xml:space="preserve">{{Фирка
| фирка исеме = Бөтендөнья уйгыр конгрессы &lt;br /&gt; &lt;big&gt;دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى&lt;/big&gt;
| логотип = Бөтендөнья_уйгыр_конгрессы_лого.png
| логотип киңлеге = 300px 
| язу          = 
| җитәкче = [[Долкун Әйса]]
| нигезләү датасы = '' [[1992 ел]]ның [[декабрь|декабре]] («Көнчыгыш Төркестанның милли конгрессы» исеме белән)''&lt;br /&gt;
'' [[1998 ел]]ның [[декабрь|декабре]] («Көнчыгыш Төркестан милли үзәге» исеме белән)''&lt;br /&gt;
 [[2004 ел]]ның [[16 апрель|16 апреле]]
| интернационал = 
| берлектәшләр = [[Файл:Flag of Tibet.svg|20px]] [[Сөргендәге Тибет хөкүмәте]]
| идеология = сепаратизм, пантюркизм, көч кулланмау, [[уйгырлар|уйгыр]] милләтчелеге
| штаб-фатир = {{Байрак|Алмания}}  [[Мюнхен]] (''[[Алмания]]'')
| девиз = 
| персоналии = [[Рабия Кадир]], [[Әркин Алыптәкин]] һ. б.
| рәсми сайт = [http://www.uyghurcongress.org/ru/   uyghurcongress.org] {{ref-zh}} {{ref-en}} {{ref-ug}} {{ref-de}} {{ref-fr}} {{ref-ru}} {{ref-ja}} {{ref-tr}} {{ref-es}} {{ref-ar}}
}}
'''Бөтендөнья уйгыр конгрессы''', БУК, [[Дөнья уйгыр корылтае]] ({{lang-ug|دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتى}}, ''уйгыр латин язуында'': Dunya Uyghur Qurultiyi, {{lang-en|World Uyghur Congress}}) — [[мөһаҗир]]лектәге [[уйгырлар]]ның халыкара оешмасы. [[Кытай]]ның [[Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы]] ([[Көнчыгыш Төркестан]]) эчендә, шулай ук Көнчыгыш Төркестаннан читтә дә [[уйгыр халкы]] мәнфәгатьләрен якларга омтыла&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090716001205/http://www.allheadlinenews.com/articles/7015713505?Ethnic%20Clashes%20In%20China%20Continue%20As%20White%20House%20Calls%20For%20Restraint Ethnic Clashes In China Continue As White House Calls For Restraint (''Кытайда этник бәрелешләр дәвам итә, Ак Йорт сабырлыкка чакыра'').] allheadlinenews.com July 7, 2009{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Бөтендөнья уйгыр конгрессы үзен көч кулланусыз һәм тыныч хәрәкәт буларак тасвирлый һәм тоталитаризм, дини түземсезлек һәм терроризмнан баш тарту өчен чыгыш ясый&lt;ref&gt;[https://www.globalsecurity.org/military/world/para/uighur.htm  Uighur Militants (''Уйгыр сугышчылары'').] globalsecurity.org{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Конгресс {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Демократия өчен фонд|Демократия өчен фонд|en|National Endowment for Democracy}} (''[[АКШ]]'') тарафыннан өлешчә финанслана.
 
[[Кытай]]да БУК «террористлар оешмасы» дип рәсми рәвештә танылган&lt;ref&gt;[https://uyghuramerican.org/about-uyghurs  Political Background.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200619044634/https://uyghuramerican.org/about-uyghurs |date=2020-06-19 }} UAA{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110604043212/http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/251452/1/.html  China says international extremists backing terrorism in Xinjiang (''Кытай халыкара экстремистлар Синьцзянда терроризмга ярдәм итә, ди'').] channelnewsasia.com, 09.01.2007{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Flag of Xinjiang Uyghur (East Turkestan).svg|200px|thumb|right|[[Көнчыгыш Төркистан]] байрагы]]
[[Файл:Xinjiang in China (de-facto) (+all claims hatched).svg|200px|thumb|right|[[Көнчыгыш Төркистан]] (''[[кызыл төс|кызыл]]'') Үзәк Азия  картасында]]

== Тарих ==
Уйгыр җәмгыятьләренең күп өлешен берләштергән беренче уйгыр оешмасы [[1992 ел]]ның [[декабрь|декабрендә]] [[Истанбул]]да оештырыла һәм ''Көнчыгыш Төркестанның Милли Конгрессы'' дип атала. [[1998 ел]]ның [[декабрь|декабрендә]] Истанбулда кырыктан артык уйгыр лидеры һәм 18 илдән якынча 300 уйгыр җәмгыяте вәкиле катнашында әлеге оешма ''Көнчыгыш Төркестан Милли Үзәге (КТМҮ)'' дип үзгәртелә. Башта КТМҮ штаб-фатиры [[Төркия]]дә була, әмма [[Кытай]] басымы астында, КТМҮ [[Мюнхен]]га күчкән.

[[2004 ел]]ның [[16 апрель|16 апрелендә]] КТМҮ «Бөтендөнья уйгыр конгрессы» итеп үзгәртелә, ул уйгырларның барлык төркемнәрен, шул исәптән Американың уйгыр ассоциациясен ({{lang-en|UAA}}) һәм Уйгыр яшьләре конгрессын берләштерә.
 
== Җитәкчелек ==
* [[2004 ел|2004]]—[[2006 ел]]ларда — Әркин Алыптәкин ({{lang-ug|ئەركىن ئالپتەكىن, Еркин Алптекин, Erkin Alptekin}}). 
* [[2006 ел|2006]]— [[2017 ел]]ларда — Рабия Кадир ({{lang-ug|رابىيە قادىر, Рабийә Қадир, Rabiye Qadir}}) 
* [[2017 ел]]дан — Долкун Әйса ({{lang-ug|دولقۇن ئەيسا, Долқун Ейса, Dolqun Eysa}}

== Максаты ==
* Уйгырларның бай мәдәниятен саклап калуга һәм чәчәк атуына ярдәм итү.
* [[Уйгыр халкы]]ның үз сәяси киләчәген билгеләү өчен тыныч, демократик чараларны кулланырга хокукын хуплау. 
* [[Көнчыгыш Төркистан]]да ([[Кытай]]ның [[Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы]]) уйгырлар һәм җирле халык төркемнәре өчен Кеше хокуклары өлкәсендә шартларны яхшырту.

== Оешма эшчәнлеге ==
[[КХР]]да һәм аннан читтә [[уйгырлар]]ның хокукларын бозу мониторингы алып бара. [[БМО]], [[Аурупа шурасы]] (''Кеше хокуклары буенча комитетны да кертеп'') кебек халыкара оешмалар эшендә актив катнаша.  БУК шулай ук Кытай коммунистлар фиркасен кискен тәнкыйтьли. Сөргендәге [[Тибет]] хөкүмәте, Кытай диссидентлары, хокук саклау оешмалары белән хезмәттәшлек итә. Оешманың [[Австралия]], [[АКШ]], [[Бөекбритания]], [[Төркия]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Нидерландлар]], [[Кыргызстан]], [[Швеция]]дә һәм башка илләрдә вәкиллекләре бар.

== Галерея ==
&lt;small&gt;БУК төрле илләрдә оештырган теләктәшлек акцияләре&lt;/small&gt;
&lt;div align=center&gt;&lt;gallery&gt;
File:Uyghur protest in Munich 2008.jpg|[[Мюнхен]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[21 август]] [[2008]]
File:Protest for the Uyghurs.jpg|[[АКШ]]. &lt;br /&gt;[[19 апрель]] [[2009]]File:Uyghurprotest DC 2.jpg|[[Вашингтон (башкала)|Вашингтон]], [[АКШ]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
File:Uyghur protest Berlin, July 2009 3.jpg|[[Берлин]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
File:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg|[[Берлин]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
|}&lt;/gallery&gt;&lt;/div&gt;
== Сылтамалар ==
* [https://uyghuramerican.org/    Uyghur American Association (UAA)]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Халыкара оешмалар]]
[[Төркем:Сәяси оешмалар]]
[[Төркем:Уйгырлар]]
[[Төркем:Көнчыгыш Төркистан]]
[[Төркем:2004 елда нигезләнгән оешмалар]]
[[Төркем:Сепаратизм]]</text>
      <sha1>hiu6ool61zj0muw3sj5ilh9ceq9d57i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525016</id>
      <parentid>3524980</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7277" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Бөтендөнья уйгыр конгрессы''', БУК, [[Дөнья уйгыр корылтае]] ({{lang-ug|دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتى}}, ''уйгыр латин язуында'': Dunya Uyghur Qurultiyi, {{lang-en|World Uyghur Congress}}) — [[мөһаҗир]]лектәге [[уйгырлар]]ның халыкара оешмасы. [[Кытай]]ның [[Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы]] ([[Көнчыгыш Төркестан]]) эчендә, шулай ук Көнчыгыш Төркестаннан читтә дә [[уйгыр халкы]] мәнфәгатьләрен якларга омтыла&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090716001205/http://www.allheadlinenews.com/articles/7015713505?Ethnic%20Clashes%20In%20China%20Continue%20As%20White%20House%20Calls%20For%20Restraint Ethnic Clashes In China Continue As White House Calls For Restraint (''Кытайда этник бәрелешләр дәвам итә, Ак Йорт сабырлыкка чакыра'').] allheadlinenews.com July 7, 2009{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Бөтендөнья уйгыр конгрессы үзен көч кулланусыз һәм тыныч хәрәкәт буларак тасвирлый һәм тоталитаризм, дини түземсезлек һәм терроризмнан баш тарту өчен чыгыш ясый&lt;ref&gt;[https://www.globalsecurity.org/military/world/para/uighur.htm  Uighur Militants (''Уйгыр сугышчылары'').] globalsecurity.org{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Конгресс {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Демократия өчен фонд|Демократия өчен фонд|en|National Endowment for Democracy}} (''[[АКШ]]'') тарафыннан өлешчә финанслана.
 
[[Кытай]]да БУК «террористлар оешмасы» дип рәсми рәвештә танылган&lt;ref&gt;[https://uyghuramerican.org/about-uyghurs  Political Background.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200619044634/https://uyghuramerican.org/about-uyghurs |date=2020-06-19 }} UAA{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110604043212/http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/251452/1/.html  China says international extremists backing terrorism in Xinjiang (''Кытай халыкара экстремистлар Синьцзянда терроризмга ярдәм итә, ди'').] channelnewsasia.com, 09.01.2007{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Xinjiang in China (de-facto) (+all claims hatched).svg|200px|thumb|right|[[Көнчыгыш Төркистан]] (''[[кызыл төс|кызыл]]'') Үзәк Азия  картасында]]

== Тарих ==
Уйгыр җәмгыятьләренең күп өлешен берләштергән беренче уйгыр оешмасы [[1992 ел]]ның [[декабрь|декабрендә]] [[Истанбул]]да оештырыла һәм ''Көнчыгыш Төркестанның Милли Конгрессы'' дип атала. [[1998 ел]]ның [[декабрь|декабрендә]] Истанбулда кырыктан артык уйгыр лидеры һәм 18 илдән якынча 300 уйгыр җәмгыяте вәкиле катнашында әлеге оешма ''Көнчыгыш Төркестан Милли Үзәге (КТМҮ)'' дип үзгәртелә. Башта КТМҮ штаб-фатиры [[Төркия]]дә була, әмма [[Кытай]] басымы астында, КТМҮ [[Мюнхен]]га күчкән.

[[2004 ел]]ның [[16 апрель|16 апрелендә]] КТМҮ «Бөтендөнья уйгыр конгрессы» итеп үзгәртелә, ул уйгырларның барлык төркемнәрен, шул исәптән Американың уйгыр ассоциациясен ({{lang-en|UAA}}) һәм Уйгыр яшьләре конгрессын берләштерә.
 
== Җитәкчелек ==
* [[2004 ел|2004]]—[[2006 ел]]ларда — Әркин Алыптәкин ({{lang-ug|ئەركىن ئالپتەكىن, Еркин Алптекин, Erkin Alptekin}}). 
* [[2006 ел|2006]]— [[2017 ел]]ларда — Рабия Кадир ({{lang-ug|رابىيە قادىر, Рабийә Қадир, Rabiye Qadir}}) 
* [[2017 ел]]дан — Долкун Әйса ({{lang-ug|دولقۇن ئەيسا, Долқун Ейса, Dolqun Eysa}}

== Максаты ==
* Уйгырларның бай мәдәниятен саклап калуга һәм чәчәк атуына ярдәм итү.
* [[Уйгыр халкы]]ның үз сәяси киләчәген билгеләү өчен тыныч, демократик чараларны кулланырга хокукын хуплау. 
* [[Көнчыгыш Төркистан]]да ([[Кытай]]ның [[Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы]]) уйгырлар һәм җирле халык төркемнәре өчен Кеше хокуклары өлкәсендә шартларны яхшырту.

== Оешма эшчәнлеге ==
[[КХР]]да һәм аннан читтә [[уйгырлар]]ның хокукларын бозу мониторингы алып бара. [[БМО]], [[Аурупа шурасы]] (''Кеше хокуклары буенча комитетны да кертеп'') кебек халыкара оешмалар эшендә актив катнаша.  БУК шулай ук Кытай коммунистлар фиркасен кискен тәнкыйтьли. Сөргендәге [[Тибет]] хөкүмәте, Кытай диссидентлары, хокук саклау оешмалары белән хезмәттәшлек итә. Оешманың [[Австралия]], [[АКШ]], [[Бөекбритания]], [[Төркия]], [[Бельгия]], [[Канада]], [[Нидерландлар]], [[Кыргызстан]], [[Швеция]]дә һәм башка илләрдә вәкиллекләре бар.

== Галерея ==
&lt;small&gt;БУК төрле илләрдә оештырган теләктәшлек акцияләре&lt;/small&gt;
&lt;div align=center&gt;&lt;gallery&gt;
File:Uyghur protest in Munich 2008.jpg|[[Мюнхен]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[21 август]] [[2008]]
File:Protest for the Uyghurs.jpg|[[АКШ]]. &lt;br /&gt;[[19 апрель]] [[2009]]File:Uyghurprotest DC 2.jpg|[[Вашингтон (башкала)|Вашингтон]], [[АКШ]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
File:Uyghur protest Berlin, July 2009 3.jpg|[[Берлин]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
File:Uyghur protest Berlin, July 2009.jpg|[[Берлин]], [[Алмания]]. &lt;br /&gt;[[10 июль]] [[2009]]
|}&lt;/gallery&gt;&lt;/div&gt;
== Сылтамалар ==
* [https://uyghuramerican.org/    Uyghur American Association (UAA)]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Халыкара оешмалар]]
[[Төркем:Сәяси оешмалар]]
[[Төркем:Уйгырлар]]
[[Төркем:Көнчыгыш Төркистан]]
[[Төркем:2004 елда нигезләнгән оешмалар]]
[[Төркем:Сепаратизм]]</text>
      <sha1>sldqgqytx9gb5xjx5b71ma7qyzcmgp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көньяк Африка милли гимны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>228643</id>
    <revision>
      <id>3524827</id>
      <parentid>3060336</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:56:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Liren Ding</username>
        <id>26972</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7214" xml:space="preserve">{{УК}}
'''[[Көньяк Африка Җөмһүрияте]]нең бү­генге дәүләт гимны''' — йөз ел дәвамында илдәге 11 рәсми телнең бишесендә язылган өч текстның һәм ике мөстәкыйль көйнең өземтәсыман кушылмасы.

== гимнның тарихы ==
=== “Nkosi Sikelel' iAfrika” ===
Иң элек '''“Nkosi Sikelel’ iAfrika”''' ('''Йа Илаһи, ярлыка Африканы”''') дигән җыр барлыкка килгән. Аның зулу, коса һәм сото (суто) телләрендәге сүзләрен дә, көен дә '''Энох Манкайи Сонтоңга''' ('''Enoch Mankayi Sontonga''' (1860-1904) 1897 елда иҗат иткән. Энох Сонтоңга Йоһаннесбургның иярчен шәһәрчеге Нейсфиелдтагы миссионерлар мәктәбендә укытучы булып хезмәт иткән. Ул матур тавышлы җырчы да, балалар өчен кыска пьесалар язучы да булган. Үзенең иҗат җимешләрен бергә туплап бастырып чыгару турында хыялланган, ләкин өлгерә алмаган, бик яшьли вафат булган. Мәктәп укытучылары аның әсәрләрен кулдан кулга йөртеп, күчереп язып таратканнар,&lt;br&gt;
“Nkosi Sikelel' iAfrika” җыры тәүге кат 1899 елда күмәкләп башкарылган. Тора-бара ул җирле халык гимны булып киткән. Хәзерге дәүләт гимнына аның беренче куплетын алганнар, гимн шуның белән башланып китә. Африка халык конгрессы җырны 1925 елда милли гимн дип игълан иткән, бу карарны башка оешмалар һәм чиркәү дә таныган.&lt;br&gt;
Әйтергә кирәк, “Nkosi Sikelel’ iAfrika” көе соңрак, Африканы колониаль изүдән азат итү елларында, Танзания һәм Замбия милли гимннарына да нигез итеп алынган.

=== Die Stem van Suid-Afrika ===
Узган гасыр башында, 1910 елда, Бөекбританиянең доминионы буларак, Көньяк Африка Берлеге төзелә, аның шигъри һәм музыкаль идиомасын эзләү башлана. Ниһаять, 1918 елда африкаанс телендә '''“Die Stem van Suid-Afrika”''' ('''“Көньяк Африка тавышы”''') җыры языла, ул тиешле таләпләргә җавап бирә торган була. Текстның авторы — '''Корнелиус Якоб Лангенһовен''' ('''Cornelis Jacob Langenhoven''' (1873-1932).&lt;br&gt;
Башта аның тексты өч куплетлы була, соңрак дүртенчесе дә барлыкка килә. Кейптаундагы “Die Burger” газетасы булачак гимнның көенә бәйге игълан итә. 1919 елның апрелендә '''Мартинес Лоуренс де Вильерс''' ('''Marthinus Lourens de Villiers''' (1885-1977) тәкъдим иткән бер көйне Лангенһовен кире кага. Де Вильерска эзләнүләрен тагын ике ел дәвам итәргә кала. Ләкин “Африка тавышын“ Көньяк Африка Берлеге гимны буларак таныта башлау өчен тагын 17 ел көтәргә туры килә әле. Бары тик 1938 елда гына аны беренче мәртәбә доминион парламенты утырышы алдыннан башкаралар. Әлбәттә, Бөекбританиянең “God Save the King” гимны белән беррәттән. Шуңа да карамастан, доминионның премьер-министры аны рәсми рәвештә 1957 елның 2 маенда гына дәүләт гимнының бер өлеше дип таный.

=== The Call of South Africa ===
Африкаанс телендәге җырның рәсми гимн буларак торган саен ныграк таныла баруы аны инглиз теленә тәрҗемә итү проблемын да китереп чыгара. Бу эш 1952 елда ук башлана. Озак еллар дәвамында тәкъдим ителгән тәрҗемәләрнең һәм мөстәкыйль шигырьләрнең берсе дә хакимияткә ошамый. Җирле телләрдәгеләрен дә ара-тирә кыскартып-үзгәртеп торалар. Инглизчә куплет — '''The Call of South Africa''' ('''“Көньяк Африка тавышы”''') — 1995 елда гына өстәлә.&lt;br&gt;
Шуның белән Көньяк Африкада төгәл бер гасырга сузылган “гимн марафоны” тәмам була.

== гимнның бүгенге тексты ==
{| 
|җирле телләрдә || татарча тәрҗемәсе
|- 
|('''''коса һәм зулу телләрендә''''')&lt;br&gt;
Nkosi sikelel’ iAfrika&lt;br&gt;
Maluphakanyisw’ uphondo lwayo, &lt;br&gt;
Yizwa imithandazo yethu, &lt;br&gt;
Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo. &lt;br&gt;
('''''сото (суто) телендә''''') &lt;br&gt;
Morena boloka setjhaba sa heso, &lt;br&gt;
O fedise dintwa la matshwenyeho, &lt;br&gt;
O se boloke, &lt;br&gt;
O se boloke setjhaba sa heso, &lt;br&gt;
Setjhaba sa South Afrika.

South Afrika! &lt;br&gt;
('''''африкаанс телендә''''') &lt;br&gt;
Uit die blou van onse hemel, &lt;br&gt;
Uit die diepte van ons see, &lt;br&gt;
Oor ons ewige gebergtes&lt;br&gt;
Waar die kranse antwoord gee, &lt;br&gt;
('''''инглиз телендә''''') &lt;br&gt;
Sounds the call to come together, &lt;br&gt;
And united we shall stand, &lt;br&gt;
Let us live and strive for freedom, &lt;br&gt;
In South Africa our land! &lt;br&gt;
|| Йа Илаһ, ярлыка Африканы, &lt;br&gt;
Арттыр аның шанын һәм данын, &lt;br&gt;
Кабул ит безнең догаларны, &lt;br&gt;
Ярлыкагыл, Илаһ, балаларыңны.

Тәңребез, саклагыл безнең халыкларны,&lt;br&gt;
Юкка чыгар Син барча низагларны.&lt;br&gt;
Йа Илаһыбыз,&lt;br&gt;
Йа Илаһыбыз, ярлыкагыл безне,&lt;br&gt;
Ярлыка Көньяк Африканы.

Көньяк Африка!

Күкләрнең зәңгәрлегеннән,&lt;br&gt;
Диңгез тирәнлегеннән,&lt;br&gt;
Кыя-тау мәңгелегеннән&lt;br&gt;
Илгә бер шаңдау иңә:

“Бүген без иңгә-иң бастык,&lt;br&gt;
Уртак җырларыбыз да,&lt;br&gt;
Тату-тыныч тормыш корыйк&lt;br&gt;
Көньяк Африкабызда!”&lt;br&gt;
| 
|}

[[Төркем:Көньяк Африка Җөмһүрияте]]</text>
      <sha1>36o7wz2v1a7hjs4pg5wfdpu41o4xzph</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524828</id>
      <parentid>3524827</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:07:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* гимнның бүгенге тексты */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7194" xml:space="preserve">{{УК}}
'''[[Көньяк Африка Җөмһүрияте]]нең бү­генге дәүләт гимны''' — йөз ел дәвамында илдәге 11 рәсми телнең бишесендә язылган өч текстның һәм ике мөстәкыйль көйнең өземтәсыман кушылмасы.

== гимнның тарихы ==
=== “Nkosi Sikelel' iAfrika” ===
Иң элек '''“Nkosi Sikelel’ iAfrika”''' ('''Йа Илаһи, ярлыка Африканы”''') дигән җыр барлыкка килгән. Аның зулу, коса һәм сото (суто) телләрендәге сүзләрен дә, көен дә '''Энох Манкайи Сонтоңга''' ('''Enoch Mankayi Sontonga''' (1860-1904) 1897 елда иҗат иткән. Энох Сонтоңга Йоһаннесбургның иярчен шәһәрчеге Нейсфиелдтагы миссионерлар мәктәбендә укытучы булып хезмәт иткән. Ул матур тавышлы җырчы да, балалар өчен кыска пьесалар язучы да булган. Үзенең иҗат җимешләрен бергә туплап бастырып чыгару турында хыялланган, ләкин өлгерә алмаган, бик яшьли вафат булган. Мәктәп укытучылары аның әсәрләрен кулдан кулга йөртеп, күчереп язып таратканнар,&lt;br&gt;
“Nkosi Sikelel' iAfrika” җыры тәүге кат 1899 елда күмәкләп башкарылган. Тора-бара ул җирле халык гимны булып киткән. Хәзерге дәүләт гимнына аның беренче куплетын алганнар, гимн шуның белән башланып китә. Африка халык конгрессы җырны 1925 елда милли гимн дип игълан иткән, бу карарны башка оешмалар һәм чиркәү дә таныган.&lt;br&gt;
Әйтергә кирәк, “Nkosi Sikelel’ iAfrika” көе соңрак, Африканы колониаль изүдән азат итү елларында, Танзания һәм Замбия милли гимннарына да нигез итеп алынган.

=== Die Stem van Suid-Afrika ===
Узган гасыр башында, 1910 елда, Бөекбританиянең доминионы буларак, Көньяк Африка Берлеге төзелә, аның шигъри һәм музыкаль идиомасын эзләү башлана. Ниһаять, 1918 елда африкаанс телендә '''“Die Stem van Suid-Afrika”''' ('''“Көньяк Африка тавышы”''') җыры языла, ул тиешле таләпләргә җавап бирә торган була. Текстның авторы — '''Корнелиус Якоб Лангенһовен''' ('''Cornelis Jacob Langenhoven''' (1873-1932).&lt;br&gt;
Башта аның тексты өч куплетлы була, соңрак дүртенчесе дә барлыкка килә. Кейптаундагы “Die Burger” газетасы булачак гимнның көенә бәйге игълан итә. 1919 елның апрелендә '''Мартинес Лоуренс де Вильерс''' ('''Marthinus Lourens de Villiers''' (1885-1977) тәкъдим иткән бер көйне Лангенһовен кире кага. Де Вильерска эзләнүләрен тагын ике ел дәвам итәргә кала. Ләкин “Африка тавышын“ Көньяк Африка Берлеге гимны буларак таныта башлау өчен тагын 17 ел көтәргә туры килә әле. Бары тик 1938 елда гына аны беренче мәртәбә доминион парламенты утырышы алдыннан башкаралар. Әлбәттә, Бөекбританиянең “God Save the King” гимны белән беррәттән. Шуңа да карамастан, доминионның премьер-министры аны рәсми рәвештә 1957 елның 2 маенда гына дәүләт гимнының бер өлеше дип таный.

=== The Call of South Africa ===
Африкаанс телендәге җырның рәсми гимн буларак торган саен ныграк таныла баруы аны инглиз теленә тәрҗемә итү проблемын да китереп чыгара. Бу эш 1952 елда ук башлана. Озак еллар дәвамында тәкъдим ителгән тәрҗемәләрнең һәм мөстәкыйль шигырьләрнең берсе дә хакимияткә ошамый. Җирле телләрдәгеләрен дә ара-тирә кыскартып-үзгәртеп торалар. Инглизчә куплет — '''The Call of South Africa''' ('''“Көньяк Африка тавышы”''') — 1995 елда гына өстәлә.&lt;br&gt;
Шуның белән Көньяк Африкада төгәл бер гасырга сузылган “гимн марафоны” тәмам була.

== гимнның бүгенге тексты ==
{| 
|җирле телләрдә || татарча тәрҗемәсе
|- 
|('''''коса һәм зулу телләрендә''''')&lt;br&gt;
Nkosi sikelel’ iAfrika&lt;br&gt;
Maluphakanyisw’ uphondo lwayo, &lt;br&gt;
Yizwa imithandazo yethu, &lt;br&gt;
Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo. &lt;br&gt;
('''''сото (суто) телендә''''') &lt;br&gt;
Morena boloka setjhaba sa heso, &lt;br&gt;
O fedise dintwa la matshwenyeho, &lt;br&gt;
O se boloke, &lt;br&gt;
O se boloke setjhaba sa heso, &lt;br&gt;
Setjhaba sa South Afrika.

South Afrika! &lt;br&gt;
('''''африкаанс телендә''''') &lt;br&gt;
Uit die blou van onse hemel, &lt;br&gt;
Uit die diepte van ons see, &lt;br&gt;
Oor ons ewige gebergtes&lt;br&gt;
Waar die kranse antwoord gee, &lt;br&gt;
('''''инглиз телендә''''') &lt;br&gt;
Sounds the call to come together, &lt;br&gt;
And united we shall stand, &lt;br&gt;
Let us live and strive for freedom, &lt;br&gt;
In South Africa our land! &lt;br&gt;
|| Йа Илаһ, ярлыка Африканы, &lt;br&gt;
Арттыр аның данын, &lt;br&gt;
Кабул ит безнең догаларны, &lt;br&gt;
Ярлыкагыл, Илаһ, балаларыңны.

Тәңребез, саклагыл безнең халыкларны,&lt;br&gt;
Юкка чыгар Син барча низагларны.&lt;br&gt;
Йа Илаһыбыз,&lt;br&gt;
Йа Илаһыбыз, ярлыкагыл безне,&lt;br&gt;
Ярлыка Көньяк Африканы.

Көньяк Африка!

Күкләрнең зәңгәрлегеннән,&lt;br&gt;
Диңгез тирәнлегеннән,&lt;br&gt;
Кыя-тау мәңгелегеннән&lt;br&gt;
Илгә бер өндәү иңә:

“Бүген без иңгә-иң бастык,&lt;br&gt;
Уртак җырларыбыз да,&lt;br&gt;
Тату-тыныч тормыш корыйк&lt;br&gt;
Көньяк Африкабызда!”&lt;br&gt;
| 
|}

[[Төркем:Көньяк Африка Җөмһүрияте]]</text>
      <sha1>p9v38u1trg2zn6h6exps6ps1xrib30p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зур ак челән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>233743</id>
    <revision>
      <id>3524817</id>
      <parentid>2428153</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:23:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.252.88.235</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Таралуы */ foto</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9658" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Зур ак челән''' ({{lang-lat|Ardea alba}}) — челәнлеләр гаиләсеннән эре су кошы, көнбатыш, шулай ук көнчыгыш ярымшарның җылы уртача һәм тропик киңлекләрендә таралган.

== Тасвиры ==
94-104 см озынлыкта һәм канатлары арасы 131-145 см булган [[Кошлар|кош]]. Зур кошларның авырлыгы 912-1140 г. Кагыйдә буларак, ата кош ана кошлардан артык. Каурыйларның барчасы да ак. Томшык озын, туры, сары төстә. Тәпиләре һәм аяклары озын, кара-соры.  Муены озын, S-сыман. Алтынчы муен умырткасы бармакка таба сузылган һәм кош муенын тиз арада сузырга да һәм кире тартып алу сәләтенә ия булырлык итеп төзелгән. Койрыгы кыска, чөйсыман. Көзен ата һәм ана кошлар тәннәренең өске өлешендә, кабыргаларында һәм койрык артында үрә торган озын ак каурыйлар үсә. Үрчү чорында бу каурыйлар кысыла һәм җәенке булып кала, койрык артында энәле дәвамы күренә. Томшыгы  бу вакытта кара төс белән тәмамланган кызгылт-сары төс ала, ә күзе белән томшык арасындагы өлеше яшел төскә әйләнә. Җенси диморфизм чагылмый.

== Таралуы ==
[[File:Большая белая цапля на Верхнем Знаменском пруду.jpg|thumb|left|Буада зур ак герон]]
Зур ак челән [[Аурупа]], [[Азия]], [[Төньяк Америка|Төньяк]] һәм [[Көньяк Америка]], [[Африка]], [[Австралия]] һәм [[Яңа Зеландия]]ның уртача җылы һәм тропик киңлекләрендә таралган. Диңгезе яры янында да, шулай ук кыйтга эчендәге сулакларда: баткак уйсу җирләрдә, субасар тугайларда һәм елга ярларында, төче һәм тозлы күлләрдә, эчларе һәм мангр әрәмәлекләрендә дә яши. Моннан тыш, аны авыл хуҗалыгы җирләрендә, ачык аланнарда, дөге чәчүлекләрендә һәм дренаж канавы буйларында да күрергә мөмкин. Челән сай урында һәм коры җирдә ау итә.

== Яшәү рәвеше ==
Муенын сузып һәм азык эзләүдә алдыннан каранып, җитди һәм сак йөри. Көндез һәм эңгер-меңгер вакытында ялгыз яки төркемдә аучылык итә, караңгылану белән башка челәннәр белән бергә төркемгә оеша һәм ышык эзли. Еш кына үзеннән ким булган челәннәрдән азыгын тартып ала,шулай ук үзенең төрендәге башка кошлар белән табыш өчен талаша. Кайчак хәтта азык җитәрлек булса да агрессив була. Очышы салмак, тизлеге 28-51 км/сәг. чикләрендә тирбәлә. Үрчү чорында ризыкны якын-тирәдә эзләүгә өстенлек бирә, әммә кирәк очракта 6-20 км ераелыкка да барырга мөмкин. Очу вакытында башка төр челәннәр кебек муенын S-сыман формада бөгеп, башын артка җибәрә.

Үрчү чорында үз учасогына ия, аны җентекләп саклый. Вакыт узу белән парлар еш кына таркала. Популяциянең бер өлеше утраклык алып бара, икенчеләр кышкы вакытта ареал чикләрендә күченә, өченчеләр зур ераклыкка күченеп йөри.

== Үрчүе ==
[[Файл:Grey_sky,_great_egret.jpg|слева|мини|кс|Зур ак челән очуда]]
Җенси үсеш бу кошларның 2 елдан соң башлана. Зур ак челәннәр мизгелле моногам була, ягъни бер мизгелдә бер пар булдыра, шул ук вакытта бер парның икенчегә кушылуы да билгеле. Кошлар колонияләр белән, еш кына челәннәрнең башка төрләре, мәсәлән, зур зәңгәр челән һәм кар челәннәре белән (&quot;thula Egretta&quot;) оя кора. Елга тик бер токым чыгара. Уртача киңлекләрдә, әгәр ризыкның күп төрлелеге булса, үрчү өчен яз яки җәйне сайлый; тропикларда кавышулар ел әйләнәсенә мөмкин.

Ата кош колониягә беренче булып килә һәм булачак оя өчен урын сайлый. Челәннәр еш кына оялау урынын һәм колонияларны алыштыра, шуңа күрә килгән ата кошлар яңа урында урнаша һәм ритуаль биюләр башкарып, ана кошларны җәлеп итә башлый. Кызыксынып киткән ана кошлар ян ботакларга утыра һәм күзәтә, әммә алар капма-каршы бию башкарырга яки булачак оя тирәли уратып әйләнергә дә мөмкин. Пар булдырылганнан соң, дәррәү оя корыла.

Зур ак челәннең оясы бер урынга өелгән таяклар, ботаклар өемен хәтерләтә. Колония икенче районга күчүгә яки икенче агачлар сайлауга карамастан, оя берничә ел сакланырга мөмкин. Материал мөмкин булган бөтен ысуллар, шул исәптән икенче оядан урлау ярдәмендә туплана. Төзелеш материалын җыела гадәттә ата кош шөгыльләнә, ә ана кош аларны ояга рәтләп сала. 

Ана кош 2-3 көн аша 57 мм күләмендәге 3-6 зәңгәр-яшел төстәге йомырка сала. Йомыркаларны ана кош та, ата кош та басып чыгара. Инкубация чоры 23-26 көн тәшкил итә, шуннан соң шәрә диярлек чебешләр барлыкка килә. Бала кошлар арасында ата-ана азыгы өчен аяусыз ярыш башлана, аннары беренче булып чыккан чебешләр үзләренең күләме буенча кечеләре алдыннан өстенлеккә ия була — алар бәләкәйрәкләрен чукырга һәм туклануга хокукларын монополияләштерүгә тырыша. Әгәр ел ризык планында яхшы булса, башка токым да үсеп җитә, әммә еш кына ике, хәтта бер бала кош исән кала — калганнары һәлак була. 42-49 көннән соң бала кошлар тулысынча йон белән каплана. Яшь кошлар 7 атнадан соң яхшы оча башлый, әммә 10-11 атнага кадәр ата-ана карамагында була.

== Туклануы ==
Зур ак челәннең рационын бакалар, [[еланнар]], [[балык]], елга кыслалары, вак [[кимерүчеләр]], чикерткә һәм башка төрле [[бөҗәк]]ләр тәшкил итә. 

== Ерткычлары ==
Зур челәннәрнең табигый дошманнары сирәк була. Кайвакыт алар крокодилларның корбаны, ә яшь кошлар беренче елында — [[бөркет]]ләрнең һәм диңгезе бөркетләренең корбаны була. Әммә, йомырка һәм чебешләренә еш кына каргалар, америка грифлары (Cathartidae) һәм янутлар аучылык итә.

== Гомер озынлыгы ==
Гомеренең озынлыгы кыргый шартларда уртача 15 ел чамасы, тоткынлыкта якынча 22 ел тәшкил итә.

== Фотосурәтләр ==
&lt;gallery widths=&quot;185px&quot; heights=&quot;220px&quot;&gt;
Great Egret during mating season at Smith Oaks Sanctuary, High Island - edited.jpg|
Water Reflection - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|
Ardea alba4.jpg|
Garza-blanca.jpg|
Great Egret in Flight.jpg|
Ardea alba melanorhynchos MHNT.ZOO.2010.11.52.1.jpg |Museum specimen 
&lt;/gallery&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр }}


[[Категория:Әлифба буенча хайваннар]]
[[Төркем:Челәннәр]]</text>
      <sha1>87lra8ajnr949w35ewlt4c4fqbmizme</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524819</id>
      <parentid>3524817</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:24:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.252.88.235</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Таралуы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9658" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Зур ак челән''' ({{lang-lat|Ardea alba}}) — челәнлеләр гаиләсеннән эре су кошы, көнбатыш, шулай ук көнчыгыш ярымшарның җылы уртача һәм тропик киңлекләрендә таралган.

== Тасвиры ==
94-104 см озынлыкта һәм канатлары арасы 131-145 см булган [[Кошлар|кош]]. Зур кошларның авырлыгы 912-1140 г. Кагыйдә буларак, ата кош ана кошлардан артык. Каурыйларның барчасы да ак. Томшык озын, туры, сары төстә. Тәпиләре һәм аяклары озын, кара-соры.  Муены озын, S-сыман. Алтынчы муен умырткасы бармакка таба сузылган һәм кош муенын тиз арада сузырга да һәм кире тартып алу сәләтенә ия булырлык итеп төзелгән. Койрыгы кыска, чөйсыман. Көзен ата һәм ана кошлар тәннәренең өске өлешендә, кабыргаларында һәм койрык артында үрә торган озын ак каурыйлар үсә. Үрчү чорында бу каурыйлар кысыла һәм җәенке булып кала, койрык артында энәле дәвамы күренә. Томшыгы  бу вакытта кара төс белән тәмамланган кызгылт-сары төс ала, ә күзе белән томшык арасындагы өлеше яшел төскә әйләнә. Җенси диморфизм чагылмый.

== Таралуы ==
[[File:Большая белая цапля на Верхнем Знаменском пруду.jpg|thumb|left|Буада зур ак челән]]
Зур ак челән [[Аурупа]], [[Азия]], [[Төньяк Америка|Төньяк]] һәм [[Көньяк Америка]], [[Африка]], [[Австралия]] һәм [[Яңа Зеландия]]ның уртача җылы һәм тропик киңлекләрендә таралган. Диңгезе яры янында да, шулай ук кыйтга эчендәге сулакларда: баткак уйсу җирләрдә, субасар тугайларда һәм елга ярларында, төче һәм тозлы күлләрдә, эчларе һәм мангр әрәмәлекләрендә дә яши. Моннан тыш, аны авыл хуҗалыгы җирләрендә, ачык аланнарда, дөге чәчүлекләрендә һәм дренаж канавы буйларында да күрергә мөмкин. Челән сай урында һәм коры җирдә ау итә.

== Яшәү рәвеше ==
Муенын сузып һәм азык эзләүдә алдыннан каранып, җитди һәм сак йөри. Көндез һәм эңгер-меңгер вакытында ялгыз яки төркемдә аучылык итә, караңгылану белән башка челәннәр белән бергә төркемгә оеша һәм ышык эзли. Еш кына үзеннән ким булган челәннәрдән азыгын тартып ала,шулай ук үзенең төрендәге башка кошлар белән табыш өчен талаша. Кайчак хәтта азык җитәрлек булса да агрессив була. Очышы салмак, тизлеге 28-51 км/сәг. чикләрендә тирбәлә. Үрчү чорында ризыкны якын-тирәдә эзләүгә өстенлек бирә, әммә кирәк очракта 6-20 км ераелыкка да барырга мөмкин. Очу вакытында башка төр челәннәр кебек муенын S-сыман формада бөгеп, башын артка җибәрә.

Үрчү чорында үз учасогына ия, аны җентекләп саклый. Вакыт узу белән парлар еш кына таркала. Популяциянең бер өлеше утраклык алып бара, икенчеләр кышкы вакытта ареал чикләрендә күченә, өченчеләр зур ераклыкка күченеп йөри.

== Үрчүе ==
[[Файл:Grey_sky,_great_egret.jpg|слева|мини|кс|Зур ак челән очуда]]
Җенси үсеш бу кошларның 2 елдан соң башлана. Зур ак челәннәр мизгелле моногам була, ягъни бер мизгелдә бер пар булдыра, шул ук вакытта бер парның икенчегә кушылуы да билгеле. Кошлар колонияләр белән, еш кына челәннәрнең башка төрләре, мәсәлән, зур зәңгәр челән һәм кар челәннәре белән (&quot;thula Egretta&quot;) оя кора. Елга тик бер токым чыгара. Уртача киңлекләрдә, әгәр ризыкның күп төрлелеге булса, үрчү өчен яз яки җәйне сайлый; тропикларда кавышулар ел әйләнәсенә мөмкин.

Ата кош колониягә беренче булып килә һәм булачак оя өчен урын сайлый. Челәннәр еш кына оялау урынын һәм колонияларны алыштыра, шуңа күрә килгән ата кошлар яңа урында урнаша һәм ритуаль биюләр башкарып, ана кошларны җәлеп итә башлый. Кызыксынып киткән ана кошлар ян ботакларга утыра һәм күзәтә, әммә алар капма-каршы бию башкарырга яки булачак оя тирәли уратып әйләнергә дә мөмкин. Пар булдырылганнан соң, дәррәү оя корыла.

Зур ак челәннең оясы бер урынга өелгән таяклар, ботаклар өемен хәтерләтә. Колония икенче районга күчүгә яки икенче агачлар сайлауга карамастан, оя берничә ел сакланырга мөмкин. Материал мөмкин булган бөтен ысуллар, шул исәптән икенче оядан урлау ярдәмендә туплана. Төзелеш материалын җыела гадәттә ата кош шөгыльләнә, ә ана кош аларны ояга рәтләп сала. 

Ана кош 2-3 көн аша 57 мм күләмендәге 3-6 зәңгәр-яшел төстәге йомырка сала. Йомыркаларны ана кош та, ата кош та басып чыгара. Инкубация чоры 23-26 көн тәшкил итә, шуннан соң шәрә диярлек чебешләр барлыкка килә. Бала кошлар арасында ата-ана азыгы өчен аяусыз ярыш башлана, аннары беренче булып чыккан чебешләр үзләренең күләме буенча кечеләре алдыннан өстенлеккә ия була — алар бәләкәйрәкләрен чукырга һәм туклануга хокукларын монополияләштерүгә тырыша. Әгәр ел ризык планында яхшы булса, башка токым да үсеп җитә, әммә еш кына ике, хәтта бер бала кош исән кала — калганнары һәлак була. 42-49 көннән соң бала кошлар тулысынча йон белән каплана. Яшь кошлар 7 атнадан соң яхшы оча башлый, әммә 10-11 атнага кадәр ата-ана карамагында була.

== Туклануы ==
Зур ак челәннең рационын бакалар, [[еланнар]], [[балык]], елга кыслалары, вак [[кимерүчеләр]], чикерткә һәм башка төрле [[бөҗәк]]ләр тәшкил итә. 

== Ерткычлары ==
Зур челәннәрнең табигый дошманнары сирәк була. Кайвакыт алар крокодилларның корбаны, ә яшь кошлар беренче елында — [[бөркет]]ләрнең һәм диңгезе бөркетләренең корбаны була. Әммә, йомырка һәм чебешләренә еш кына каргалар, америка грифлары (Cathartidae) һәм янутлар аучылык итә.

== Гомер озынлыгы ==
Гомеренең озынлыгы кыргый шартларда уртача 15 ел чамасы, тоткынлыкта якынча 22 ел тәшкил итә.

== Фотосурәтләр ==
&lt;gallery widths=&quot;185px&quot; heights=&quot;220px&quot;&gt;
Great Egret during mating season at Smith Oaks Sanctuary, High Island - edited.jpg|
Water Reflection - Flickr - Andrea Westmoreland.jpg|
Ardea alba4.jpg|
Garza-blanca.jpg|
Great Egret in Flight.jpg|
Ardea alba melanorhynchos MHNT.ZOO.2010.11.52.1.jpg |Museum specimen 
&lt;/gallery&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр }}


[[Категория:Әлифба буенча хайваннар]]
[[Төркем:Челәннәр]]</text>
      <sha1>49qbihinymt00molfhoe1u7zgfp7toc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Филиппиннар гимны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>281167</id>
    <revision>
      <id>3524836</id>
      <parentid>2909856</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Liren Ding</username>
        <id>26972</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гимнның башлангыч һәм гамәлдәге текстлары, тәрҗемәсе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6074" xml:space="preserve">[[File:Lupang_Hinirang_instrumental.ogg|200px|noicon]]
[[File:WTMP_A-trio_e5_1.JPG|right|220px]]
[[File:Sheet_Lupang_hinirang.jpg|right|220px]]
[[File:Julian Felipe.jpg|thumb|right|Хулиан Фелипе]]
[[File:Jose_Palma.jpg|thumb|right|Хосе Пальма]]

'''“Lupang Hinirang”''' ([[Күңел тарткан ил]]) — [[Филиппиннар]] дәүләт гимнының әдәби атамасы. Бу сүзләр тагал (пилипино) телендәге текстыннан, аның өченче юлыннан алынган.&lt;br&gt;
Гимнның сүзләре [[Хосе Пальма]] (Jose Palma) тарафыннан 1898 елда испан телендә язылган '''“Филиппиннар”''' (“Filipinas”) шигыреннән алынган. Ә көен [[Хулиан Фелипе]] (Julian Felipe) 1899 елда иҗат иткән. Көйязарга колонизаторлардан котылган дип саналучы яңа ил өчен дәүләт гимны язарга фатиханы президент [[Эмилио Агинальдо]] (Emilio Aguinaldo) үзе биргән. Фелипе чыгарган көйне Агинальдо бик ошаткан. Һәм үзләрен азатлыкка ирешкән дип тоючы филиппинлылар яңа милли җырны хуплап каршы алганнар. Әсәрне шунда ук '''“Филиппин милли маршы”''' дип атаганнар.&lt;br&gt;
Чынбарлыкта исә испаннар бу утрауларны... 20 миллион доллар бәрабәренә АКШка сатып җибәргән булганнар. Америкалылар идарә итә башлагач, гимнны инглиз теленә дә тәрҗемә иткәннәр һәм аңа '''“Филиппиннар гимны”''' (The Philippine Hymn) дип исем куйганнар. Ләкин аны... АКШ байрагын күтәргәндә генә җырларга мөмкин булган. Ә инде Филиппиннар 1946 елда де-юре бәйсезлек алгач, хөкүмәт аны җирле телдә җырлауны хуплаган. 1948 елгы версиясендә гимн '''O Sintang Lupa''' дип исемләнгән булган. Аны [[Рамон Магсайсай]] (Ramon Magsaysay) президентлыгына кадәр кулланганнар. Соңгысы үз хөкүмәтенә Фелипе көенә пилипино телендә яңа сүзләр язу турында кайгыртырга боерык биргән. Боерык 1956 елда, президентның фаҗигале үлеменнән соң бер ел үткәч, үтәлгән.&lt;br&gt;
[[Фелипе де Леон]] (Felipe de Leon) президент булган 1960 нчы елларда гимн текстына аз-маз төзәтмә ясап, яңа версияне эшләгәннәр. Соңгы үзгәрешләр 1998 елда кертелгән.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Lupang_Hinirang&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;

== Гимнның башлангыч һәм гамәлдәге текстлары, тәрҗемәсе ==
“Lupang Hinirang” гимны текстының бүгенге редакциясе, дәүләт һәм милләтләр аралашуы теле булган ясалма пилипино (филиппин) теленнән тыш, дөньякүләм инглиз, испан, киң таралган җирле тагал, илокано, себуано, һилигайнон, бикол, пангасинан телләренә дә тәрҗемә ителгән. &lt;ref&gt;https://tl.wikipedia.org/wiki/Lupang_Hinirang&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Пилипино  телендә''' 

'''(рәсми  текст)'''
|'''Пилипино  теленнән''' 

'''шигъри  тәрҗемә'''
|'''Испан  телендә''' 

'''(башлангыч  текст)'''
|-
|Bayang magiliw,

Perlas ng silanganan,

Alab ng puso

Sa dibdib mo’y buhay.

Lupang hinirang,

Duyan ka ng magiting,

Sa manlulupig

Di ka pasisiil.


Sa dagat at bundok,

Sa simoy at sa langit mong bughaw,

May dilag ang tula

At awit sa paglayang minamahal.

Ang kislap ng watawat mo’y

Tagumpay na nagniningning;

Ang bituin at araw niya,

Kailan pa ma’y di magdidilim.


Lupa ng araw, ng luwalhati’t pagsinta,

Buhay ay langit sa piling mo;

Aming ligaya na ‘pag may mang-aapi,

Ang mamatay nang dahil sa ‘yo.
|Сөекле  Ватан,

Шәрык  энҗе бөртеге,

Дөрләп  янучы

Йөрәгең  бакыйлык.

Күңел  тарткан ил,

Син  кыюлар бишеге,

Илбасарларга

Бирелмәслек  алып.


Диңгез дә, таулар да

Һәм һава да, һәм биек күкләр дә

Дан җырлыйлар сиңа,

Азатлыкка мәдхия-шигырьләрдә.

Синең байрагыңның очкыннары –

Бөек җиңүләрдән,

Ай-кояшы аның, йолдызлары —

Мәңгелек сүнмәс ямь. 


Күмелгәнсең, Ватан, шәфәкъ нурларына,

Синең куеныңда тормыш – җәннәт;

Дошман аяк басса әгәр туфрагыңа,

Синең өчен үлем — мең ләззәт.
|Tierra adorada

Hija del sol de Oriente,

Su fuego ardiente

En ti latiendo está.

¡Tierra de amores!

Del heroísmo cuna,

Los invasores

No te hollarán jamás.


En tu azul cielo, en tus auras,

En tus montes y en tu mar

Esplende y late el poema

De tu amada libertad.

Tu pabellón, que en las lides

La victoria iluminó,

No verá nunca apagados

Sus estrellas ni su sol.


Tierra de dichas, del sol y amores,

En tu regazo dulce es vivir.

Es una gloria para tus hijos,

Cuando te ofenden, por ti morir.
|}

[[Төркем:Илләр буенча гимннар]]
[[Төркем:Филиппиннар]]</text>
      <sha1>qrw3ko9yg0h6nsz1rykd31shc6su90g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524837</id>
      <parentid>3524836</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:29:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6074" xml:space="preserve">[[File:Lupang_Hinirang_instrumental.ogg|200px|noicon]]
[[File:WTMP_A-trio_e5_1.JPG|right|220px]]
[[File:Sheet_Lupang_hinirang.jpg|right|220px]]
[[File:Julian Felipe.jpg|thumb|right|Хулиан Фелипе]]
[[File:Jose_Palma.jpg|thumb|right|Хосе Пальма]]

'''“Lupang Hinirang”''' ([[Күңел тарткан ил]]) — [[Филиппиннар]] дәүләт гимнының әдәби атамасы. Бу сүзләр тагал (пилипино) телендәге текстыннан, аның өченче юлыннан алынган.&lt;br&gt;
Гимнның сүзләре [[Хосе Пальма]] (Jose Palma) тарафыннан 1898 елда испан телендә язылган '''“Филиппиннар”''' (“Filipinas”) шигыреннән алынган. Ә көен [[Хулиан Фелипе]] (Julian Felipe) 1899 елда иҗат иткән. Көйязарга колонизаторлардан котылган дип саналучы яңа ил өчен дәүләт гимны язарга фатиханы президент [[Эмилио Агинальдо]] (Emilio Aguinaldo) үзе биргән. Фелипе чыгарган көйне Агинальдо бик ошаткан. Һәм үзләрен азатлыкка ирешкән дип тоючы филиппинлылар яңа милли җырны хуплап каршы алганнар. Әсәрне шунда ук '''“Филиппин милли маршы”''' дип атаганнар.&lt;br&gt;
Чынбарлыкта исә испаннар бу утрауларны... 20 миллион доллар бәрабәренә АКШка сатып җибәргән булганнар. Америкалылар идарә итә башлагач, гимнны инглиз теленә дә тәрҗемә иткәннәр һәм аңа '''“Филиппиннар гимны”''' (The Philippine Hymn) дип исем куйганнар. Ләкин аны... АКШ байрагын күтәргәндә генә җырларга мөмкин булган. Ә инде Филиппиннар 1946 елда де-юре бәйсезлек алгач, хөкүмәт аны җирле телдә җырлауны хуплаган. 1948 елгы версиясендә гимн '''O Sintang Lupa''' дип исемләнгән булган. Аны [[Рамон Магсайсай]] (Ramon Magsaysay) президентлыгына кадәр кулланганнар. Соңгысы үз хөкүмәтенә Фелипе көенә пилипино телендә яңа сүзләр язу турында кайгыртырга боерык биргән. Боерык 1956 елда, президентның фаҗигале үлеменнән соң бер ел үткәч, үтәлгән.&lt;br&gt;
[[Фелипе де Леон]] (Felipe de Leon) президент булган 1960 нчы елларда гимн текстына аз-маз төзәтмә ясап, яңа версияне эшләгәннәр. Соңгы үзгәрешләр 1998 елда кертелгән.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Lupang_Hinirang&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;

== Гимнның башлангыч һәм гамәлдәге текстлары, тәрҗемәсе ==
“Lupang Hinirang” гимны текстының бүгенге редакциясе, дәүләт һәм милләтләр аралашуы теле булган ясалма пилипино (филиппин) теленнән тыш, дөньякүләм инглиз, испан, киң таралган җирле тагал, илокано, себуано, һилигайнон, бикол, пангасинан телләренә дә тәрҗемә ителгән. &lt;ref&gt;https://tl.wikipedia.org/wiki/Lupang_Hinirang&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Пилипино  телендә''' 

'''(рәсми  текст)'''
|'''Пилипино  теленнән''' 

'''шигъри  тәрҗемә'''
|'''Испан  телендә''' 

'''(башлангыч  текст)'''
|-
|Bayang magiliw,

Perlas ng silanganan,

Alab ng puso

Sa dibdib mo’y buhay.

Lupang hinirang,

Duyan ka ng magiting,

Sa manlulupig

Di ka pasisiil.


Sa dagat at bundok,

Sa simoy at sa langit mong bughaw,

May dilag ang tula

At awit sa paglayang minamahal.

Ang kislap ng watawat mo’y

Tagumpay na nagniningning;

Ang bituin at araw niya,

Kailan pa ma’y di magdidilim.


Lupa ng araw, ng luwalhati’t pagsinta,

Buhay ay langit sa piling mo;

Aming ligaya na ‘pag may mang-aapi,

Ang mamatay nang dahil sa ‘yo.
|Сөекле  Ватан,

Шәрык  энҗе бөртеге,

Дәртле  янучы

Йөрәгең  бакыйлык.

Күңел  тарткан ил,

Син  кыюлар бишеге,

Илбасарларга

Бирелмәслек  алып.


Диңгез дә, таулар да

Һәм һава да, һәм биек күкләр дә

Дан җырлыйлар сиңа,

Азатлыкка мәдхия-шигырьләрдә.

Синең байрагыңның очкыннары –

Бөек җиңүләрдән,

Ай-кояшы аның, йолдызлары —

Мәңгелек сүнмәс ямь. 


Күмелгәнсең, Ватан, шәфәкъ нурларына,

Синең куеныңда тормыш – җәннәт;

Дошман аяк басса әгәр туфрагыңа,

Синең өчен үлем — мең ләззәт.
|Tierra adorada

Hija del sol de Oriente,

Su fuego ardiente

En ti latiendo está.

¡Tierra de amores!

Del heroísmo cuna,

Los invasores

No te hollarán jamás.


En tu azul cielo, en tus auras,

En tus montes y en tu mar

Esplende y late el poema

De tu amada libertad.

Tu pabellón, que en las lides

La victoria iluminó,

No verá nunca apagados

Sus estrellas ni su sol.


Tierra de dichas, del sol y amores,

En tu regazo dulce es vivir.

Es una gloria para tus hijos,

Cuando te ofenden, por ti morir.
|}

[[Төркем:Илләр буенча гимннар]]
[[Төркем:Филиппиннар]]</text>
      <sha1>axhqx728m8bzhxh7bks67qaymkk7r25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яхшы фирка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287727</id>
    <revision>
      <id>3524840</id>
      <parentid>2552178</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:38:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} == Искәрмәләр =={{искәрмәләр}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="804" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Яхшы фирка''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - İyi Parti) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. Сәяси юнәлеше - төрки милләтчелек, Ататөрекчелек. Фиркане [[Милләтче хәрәкәт фиркасе|Милләтче хәрәкәт фиркасеннән]] бүленеп чыккан сәясәтчеләр [[2017 ел|2017 елның]] [[25 октябрь|25 октябрендә]] нигез салган.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>83i16c01b6zi07yf1aps7xkf24qcvia</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524966</id>
      <parentid>3524840</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:11:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="839" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Яхшы фирка''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - İyi Parti) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. Сәяси юнәлеше - төрки милләтчелек, Ататөрекчелек. Фиркане [[Милләтче хәрәкәт фиркасе|Милләтче хәрәкәт фиркасеннән]] бүленеп чыккан сәясәтчеләр [[2017 ел|2017 елның]] [[25 октябрь|25 октябрендә]] нигез салган.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>lthf8z1iyi9eiqsy8ernxcs90pn7880</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>287729</id>
    <revision>
      <id>3524843</id>
      <parentid>2552371</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:52:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр|Төркия]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="175" xml:space="preserve">[[Төркем:Төркиянең дәүләт төзелеше|Сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр|Төркия]]</text>
      <sha1>e6nmpzinvsa4vfi7s9i4dq49ar0gt1z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Милләтче хәрәкәт фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287731</id>
    <revision>
      <id>3524835</id>
      <parentid>2552188</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:27:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>== Искәрмәләр == {{искәрмәләр}}  [[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]] {{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="537" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Милләтче хәрәкәт фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Milliyetçi Hareket Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. Сәяси юнәлеше - милләтчелек. 

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>iiwtg10jefheoch4s6ies50crbfjwyt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524838</id>
      <parentid>3524835</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="536" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Милләтче хәрәкәт фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Milliyetçi Hareket Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. Сәяси юнәлеше - милләтчелек.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>b05enlv2mp1t59iojs465g97srmgv84</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524964</id>
      <parentid>3524838</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:10:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="571" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Милләтче хәрәкәт фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Milliyetçi Hareket Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. Сәяси юнәлеше - милләтчелек.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>eh3eafv8yv3pvydjvul1sfops5eue8u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гаделлек һәм үсеш фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287733</id>
    <revision>
      <id>3524831</id>
      <parentid>2552389</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:43:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="484" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Гаделлек һәм үсеш''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Adalet ve Kalkınma Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. 

== Моны да карагыз ==
* [[Бердәм Русия]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>lo2bbdvufl0rcpba2eb7krq0rdpqblm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524832</id>
      <parentid>3524831</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:46:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="483" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Гаделлек һәм үсеш''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Adalet ve Kalkınma Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе.

== Моны да карагыз ==
* [[Бердәм Русия]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]</text>
      <sha1>9nyjmpvqa5s4dffvjjunk1rsgou89of</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524833</id>
      <parentid>3524832</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="536" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Гаделлек һәм үсеш''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Adalet ve Kalkınma Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе.

== Моны да карагыз ==
* [[Бердәм Русия]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>a4g763q0ezlp3x43a9vy95omwmfy2sb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524963</id>
      <parentid>3524833</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:10:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="571" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Гаделлек һәм үсеш''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Adalet ve Kalkınma Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе.

== Моны да карагыз ==
* [[Бердәм Русия]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>c8cygtre4brtyjlwpitg0vnz9sxa3lf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җөмһүрият халык фиркасе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287735</id>
    <revision>
      <id>3524841</id>
      <parentid>2869115</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:46:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} == Искәрмәләр =={{искәрмәләр}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="970" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Җөмһүрият халык фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Cumhuriyet Halk Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе. 

== Җитәкчеләре ==
* [[Atatörek|Мостафа Кемал Ататөрек]] (1923-1938)
* [[Исмәт Инөнү]]  (1938—1972)
* [[Бүләнт Әҗәвит]]  (1972—1980)
*   Дениз Байкал  (1992—1995)
*   Хикмет Четин  (февраль — сентябрь 1995)
*   Дениз Байкал  (1995—1999)
*   Алтан Оймен  (1999—2000)
*   Дениз Байкал  (2000—2010)
* Кемал Кылычдароглу  (2010 елдан)

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>jd777mcgw6zy09at8qqqg3qwfu4a6j1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524851</id>
      <parentid>3524841</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:47:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="969" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Җөмһүрият халык фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Cumhuriyet Halk Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе.

== Җитәкчеләре ==
* [[Atatörek|Мостафа Кемал Ататөрек]] (1923-1938)
* [[Исмәт Инөнү]]  (1938—1972)
* [[Бүләнт Әҗәвит]]  (1972—1980)
*   Дениз Байкал  (1992—1995)
*   Хикмет Четин  (февраль — сентябрь 1995)
*   Дениз Байкал  (1995—1999)
*   Алтан Оймен  (1999—2000)
*   Дениз Байкал  (2000—2010)
* Кемал Кылычдароглу  (2010 елдан)

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>8bxy6n9h7reodqjksykmx7mtv9keaos</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524967</id>
      <parentid>3524851</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:11:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1004" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Җөмһүрият халык фиркасе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Cumhuriyet Halk Partisi) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сәяси фиркәсе.

== Җитәкчеләре ==
* [[Atatörek|Мостафа Кемал Ататөрек]] (1923-1938)
* [[Исмәт Инөнү]]  (1938—1972)
* [[Бүләнт Әҗәвит]]  (1972—1980)
*   Дениз Байкал  (1992—1995)
*   Хикмет Четин  (февраль — сентябрь 1995)
*   Дениз Байкал  (1995—1999)
*   Алтан Оймен  (1999—2000)
*   Дениз Байкал  (2000—2010)
* Кемал Кылычдароглу  (2010 елдан)

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>1ma6gjvdoouyrbpuqnwye124dk9jaqy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыкларның демократик партиясе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287785</id>
    <revision>
      <id>3524839</id>
      <parentid>2552559</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>{{УК}} == Искәрмәләр =={{искәрмәләр}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="509" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Халыкларның демократик партиясе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Halkların Demokratik Partisi ) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сул сәяси фиркәсе. 

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>do85uoln9tuip1vjbo9ptjlyy9kd2jf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524965</id>
      <parentid>3524839</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{Тышкы сылтамалар}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="544" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Халыкларның демократик партиясе''' ([[Төрек теле|төрекчә]]  - Halkların Demokratik Partisi ) - [[Төркия Җөмһүрияте|Төркия Җөмһүриятенең]] сул сәяси фиркәсе. 

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]
{{Төркиянең сәяси фиркаләре}}</text>
      <sha1>8h9fy5h37cp910tgio6x6b2t99y0w7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ланже (Эндр һәм Луара)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>319321</id>
    <revision>
      <id>3524932</id>
      <parentid>2870200</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:39:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gerd Eichmann</username>
        <id>24156</id>
      </contributor>
      <comment>gallery added</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2421" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Ланже''' ({{үз исеме}}) — [[Франция]]нең [[Эндр һәм Луара]] департаментында урнашкан коммуна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/eli/decret/2016/9/28/INTB1614083D/jo/texte|title=Décret n° 2016-1262 du 28 septembre 2016 portant fixation du nom de la région Grand Est|website = Декрет от 28 сентября 2016 года|lang=fr|publisher=legifrance.gouv.fr|accessdate=2016 елның 12 ноябре года|archiveurl=https://archive.is/20161002095711/https://www.legifrance.gouv.fr/eli/decret/2016/9/28/INTB1614083D/jo/texte|archivedate=2016-10-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000028652474|title=Décret n° 2014-207 du 21 février 2014 portant délimitation des cantons dans le département du Haut-Rhin|website = Директива от 21 февраля 2014|lang=fr|publisher=legifrance.gouv.fr|accessdate=2015 елның 17 ноябре|archiveurl=https://archive.is/20151019174510/http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000028652474|archivedate=2015-10-19}}&lt;/ref&gt;
== Халкы ==
{{ХСВМ||Таблица}}

== Фотогалерея ==
&lt;br&gt;&lt;gallery class=center caption=&quot;Ланже - Langeais&quot;&gt;
Langeais-114-Stadt-2008-gje.jpg
Château de Langeais-106-2008-gje.jpg
Château de Langeais-116-2008-gje.jpg
Château de Langeais-111-Baustelle-2008-gje.jpg
Château de Langeais-120-innen-2008-gje.jpg
Château de Langeais-128-Gobelins-2008-gje.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Тышкы сылтамалар ==

* {{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/donnees-detaillees/rp2010/chiffres-cles/base-cc-emploi-pop-active-2010/base-cc-emploi-pop-active-2010.zip|title=Base chiffres clés: emploi — population active 2010|publisher=[[Национальный институт статистики и экономических исследований Франции|INSEE]]|lang=fr|accessdate=2015 елның 17 ноябре}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [https://33tura.ru/goroda-frantsii Франция шәһәрләре.]

{{France-geo-stub}}

[[Төркем:Франция коммуналары]]
[[Төркем:Эндр һәм Луара департаменты коммуналары]]
[[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]]</text>
      <sha1>m4eatw3zu33buogkr2y9awyspihhmbm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Аксымнар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>350254</id>
    <revision>
      <id>3524830</id>
      <parentid>2782864</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:09:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="309" xml:space="preserve">[[Категория:Биополимерлар]]
[[Категория:Биомолекулалар]]
[[Категория:Молекуляр биология]]
[[Категория:Цитология]]
[[Категория:Макромолекулалар]]
[[Категория:Химик матдәләр]]</text>
      <sha1>56wh0h6bvywxt1xpt1cu1cauf74wltf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nusa Çeningan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388602</id>
    <revision>
      <id>3524985</id>
      <parentid>2860563</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:27:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="655" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
'''Nusa Çeningan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Nusa Lembongan]]  һäm [[Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>4e5wggesnjwo7g6izedpljrdgmi6usw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524994</id>
      <parentid>3524985</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:35:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="782" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
'''Nusa Çeningan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Nusa Lembongan]]  һäm [[Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;
Nusa Çeningan utrawında Pura Dalem Pesamnan Lawang Sari, Pura Lebaoһ, Pura Vayaһ Dalem Macapaһit Һinduizm puraları bar.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>6vm4vwhecm2tk9hwbfs731ob0s61fin</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нуса Лембонган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388624</id>
    <revision>
      <id>3524991</id>
      <parentid>3074372</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:33:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9690" xml:space="preserve">'''Нуса Лембонган''' ул [[Индонезия]]дә, [[Бали]]дан көньяк-көнчыгышта урнашкан [[утрау]]. Ул [[Нуса Пенида]] районын барлыкка китергән өч утрауның төркеме өлеше булып тора, шуларның иң мәгълүм булган утравы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html|title=Administration to improve access to Nusa Penida|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Бу утрау төркеме үз чиратында [[Кече Сунда Утраулары]]ның өлеше булып тора. 
== Административ яктан каравы ==
Административ яктан утрау [[Индонезия]]нең [[Клунгкунг]] регентлыгының өлеше булып тора. Нуса Лембонган өч кечкенә яр буе утрауларының берсе булып тора, алар [[Клунгкунг]] суб-регентлыгын гыйбарәт итә, башка утраулар булып: [[Нуса Пенида]] һәм [[Нуса Ченинган]] тора.&lt;ref&gt;[http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil Government Office of the Regency of Klungkung] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091215153201/http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil |date=2009-12-15 }}&lt;/ref&gt;  Нуса Лембонганда суб-регентлык эчендә иң күпчелек турист инфраструктурасы бар һәм төп җир [[Бали]] һәм [[Ломбок]]ка килүчеләр өчен популяр максат урын булып тора.

== Географиясе ==
[[File:Nusa Lembongan Reef.jpg|thumb|Нуса Лембонган рифы, Бали, Индонезия.]]
[[File:Nusa Lembongan Map Wikitravel.jpg|thumb|left|Лембонганны якындагы утрау белән тоташтыручы күпер харитасы (аста үзәктә); күпер 2016 елның 16 октябрендә җимерелгән булган.]]
[[File:Nusalembonganlimestonecliffs.jpg|thumb|right|Нуса Лембонганның көньяк-көнбатышында типик известьташ текә кыя сызыгы.]]
[[File:Jungut Batu Village.JPG|thumb|right|Нуса Лембонганда Джунгут Бату авылы.]]
Нуса Лембонганның мәйданы якынча 8 квадрат километр һәм даими халык саны якынча 5000 кеше.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/05/news-and-rambles-from-nusa-lembongan.html|title=All about Nusa Lembongan|first=|last=Sunset|date=27 May 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;  [[Бадунг Бугазы]]ның унике километры Нуса Лембонганны  [[Бали Утравы]]ннан аерып тора. Утрауны ак ком пляжлары һәм түбән известьташ кыялар белән [[мәрҗән риф]]лары уратып ала. Нуса Лембонган [[Нуса Ченинган]]нан сай эстуарий каналы белән аерылып тора, анда су төшкәндә корабларга йөрү катлаулы. Нуса Лембонганда даими су юллары юк. Нуса Лембонганны һәм [[Нуса Ченинган]]ны тоташтыручы асылынмалы күпер бар, анда бары тик җәяү яки мотоциклда йөреп була.
Утрауда өч төп авыл бар. Джунгут Бату һәм Гөмбә Бухтасы утрауда туризмга нигезләнгән сәнәгатьнең һәм эшчәнлекнең үзәкләре булып тора, 
&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm|title=Nusa lembongan Property: all about Nusa Lembongan|publisher=|accessdate=2020-11-09|archivedate=2017-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170204003636/http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm}}&lt;/ref&gt; шул ук вакытта халыкның күпчелеге Лембонган Авылында яши.
Көнчыгышта [[Ломбок Бугазы]] өч утрауны [[Ломбок]]тан аерып тора [[Индомалайя патшалыгы]] фаунасы һәм [[Австралазия патшалыгы]] арасында биогеографик аерманы билгели. Узу [[Альфред Рассел Уоллас]] хөрмәтенә аталган [[Уоллас Сызыгы]] буларак мәгълүм, ул кеше бу ике төп [[биом]]нар арасында күчү зонасын тәкъдим иткән. 
Утрауның төньяк-көнчыгыш ягында чагыштырмача зур мангр урманы даирәсе, аның тулаем мәйданы якынча 212 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|title=Survey and Condition of the Mangrove Forest at Nusa Lembongan and Nusa Ceningan|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090920092143/http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|archivedate=2009-09-20}}&lt;/ref&gt;
Нуса Лембонганда даими туры тиз көймәле хезмәтләр эшли, күбесенчә көнчыгыш яр Балиның [[Санур]] курорт шәһәрчегеннән. Кичү вакыты якынча 30 минут булып тора һәм көн яктысы сәгатьләрендә регуляр интерваллар белән эшли. Зуррак йөк кораблары шулай ук көн саен Балиның [[Паданг Баи]] порт шәһәреннән йөри.
Утрауда машиналар бик аз йөри. Төп транспорт чаралары булып скутерлар һәм җәяү йөрү булып тора, бу утрау кечкенә булу сәбәпле.

== Асаба икътисад ==
[[File:Seaweed farming -Nusa Lembongan, Bali-16Aug2009 edit.jpg|thumb|Нуса Лембонганда [[суүсемнәр фермасы]].]]
Икътисад күбесенчә туризмга нигезләнгән һәм Нуса Лембонган нинди дә булса әһәмиятле туризмга нигезләнгән инфраструктурасы булган өч янәшә утрауның бердәнбере булып тора. Шулай ук авыл хуҗалыгы да бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/02/24/residents-lack-tools-monitor-destructive-fishing.html|title=Residents lack tools to monitor destructive fishing|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Микросәнәгать булып суүсемнәр үстерү торган, 2015 елда туризмга һәм пычрану сәбәпле ул мөмкин була булмауга күрә туктатылган булган.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fao.org/docrep/field/009/ag155e/AG155E05.htm#ref4.5|title=Report On The Training Course On gracilaria Algae Manila, Philippines 1–30 April 1981|publisher=}}&lt;/ref&gt;
Утрауда берничә кунакханә һәм хәттә кечкенә гимнастика залы бар.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://gymsoftheworld.com |title=Gyms of the World|website= }}&lt;/ref&gt;

[[File:Nusa Lembongan Mola Mola.jpg|thumbnail|Нуса Лембонган суларында [[океан кояш балыгы]].]]

== Саклау сораулары ==
Дингезне саклау киләчәктә туризмның югары дәрәҗәләрен саклавы өчен бик әһәмиятле дип таныла һәм 2009 елның февралендә Табигатьне Саклау Мәрҗән Өчпочмагы Үзәге ярдәме белән Нуса Лембонганнан асаба хөкүмәтнеке булмаган оешма Нуса Лембонганда җәмәгать үзәген ачкан. Нуса Лембонган һәм [[Нуса Пенида]] тирәли суларда кимендә 247 төр мәрҗән һәм 562 төр риф балыгы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.coraltrianglecenter.org/|title=Coral Triangle Center - Ensuring coral reefs for life|publisher=}}&lt;/ref&gt; 
Башка саклау инициативаларына көньяк көнбатыш ярда Кояш Бату Пляжыннан критик куркыныч янаган [[зәйтүн Ридли ташбака]]ларын җибәрү программасы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/07/visitors-to-nusa-lembongan-doing-their.html |title=Visitors to Nusa Lembongan doing their bit to save sea turtles|first=|last=Sunset|date=6 July 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/07/16/baby-sea-turtles-head-a-big-adventure.html |title=Baby sea turtles head off on a big adventure|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt;
==Пуралар==
Пура Лембонганда Пекраман Сакенан Пура Дэса Лембонган Һинд дине гыйбадәтханәсе урнашкан.
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
{{Commons category-inline}}
* {{Wikivoyage-inline}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>r635t5v7m9y5zg4gf6hfpxky155wlnx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524999</id>
      <parentid>3524991</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:40:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Пуралар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9681" xml:space="preserve">'''Нуса Лембонган''' ул [[Индонезия]]дә, [[Бали]]дан көньяк-көнчыгышта урнашкан [[утрау]]. Ул [[Нуса Пенида]] районын барлыкка китергән өч утрауның төркеме өлеше булып тора, шуларның иң мәгълүм булган утравы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html|title=Administration to improve access to Nusa Penida|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Бу утрау төркеме үз чиратында [[Кече Сунда Утраулары]]ның өлеше булып тора. 
== Административ яктан каравы ==
Административ яктан утрау [[Индонезия]]нең [[Клунгкунг]] регентлыгының өлеше булып тора. Нуса Лембонган өч кечкенә яр буе утрауларының берсе булып тора, алар [[Клунгкунг]] суб-регентлыгын гыйбарәт итә, башка утраулар булып: [[Нуса Пенида]] һәм [[Нуса Ченинган]] тора.&lt;ref&gt;[http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil Government Office of the Regency of Klungkung] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091215153201/http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil |date=2009-12-15 }}&lt;/ref&gt;  Нуса Лембонганда суб-регентлык эчендә иң күпчелек турист инфраструктурасы бар һәм төп җир [[Бали]] һәм [[Ломбок]]ка килүчеләр өчен популяр максат урын булып тора.

== Географиясе ==
[[File:Nusa Lembongan Reef.jpg|thumb|Нуса Лембонган рифы, Бали, Индонезия.]]
[[File:Nusa Lembongan Map Wikitravel.jpg|thumb|left|Лембонганны якындагы утрау белән тоташтыручы күпер харитасы (аста үзәктә); күпер 2016 елның 16 октябрендә җимерелгән булган.]]
[[File:Nusalembonganlimestonecliffs.jpg|thumb|right|Нуса Лембонганның көньяк-көнбатышында типик известьташ текә кыя сызыгы.]]
[[File:Jungut Batu Village.JPG|thumb|right|Нуса Лембонганда Джунгут Бату авылы.]]
Нуса Лембонганның мәйданы якынча 8 квадрат километр һәм даими халык саны якынча 5000 кеше.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/05/news-and-rambles-from-nusa-lembongan.html|title=All about Nusa Lembongan|first=|last=Sunset|date=27 May 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;  [[Бадунг Бугазы]]ның унике километры Нуса Лембонганны  [[Бали Утравы]]ннан аерып тора. Утрауны ак ком пляжлары һәм түбән известьташ кыялар белән [[мәрҗән риф]]лары уратып ала. Нуса Лембонган [[Нуса Ченинган]]нан сай эстуарий каналы белән аерылып тора, анда су төшкәндә корабларга йөрү катлаулы. Нуса Лембонганда даими су юллары юк. Нуса Лембонганны һәм [[Нуса Ченинган]]ны тоташтыручы асылынмалы күпер бар, анда бары тик җәяү яки мотоциклда йөреп була.
Утрауда өч төп авыл бар. Джунгут Бату һәм Гөмбә Бухтасы утрауда туризмга нигезләнгән сәнәгатьнең һәм эшчәнлекнең үзәкләре булып тора, 
&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm|title=Nusa lembongan Property: all about Nusa Lembongan|publisher=|accessdate=2020-11-09|archivedate=2017-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170204003636/http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm}}&lt;/ref&gt; шул ук вакытта халыкның күпчелеге Лембонган Авылында яши.
Көнчыгышта [[Ломбок Бугазы]] өч утрауны [[Ломбок]]тан аерып тора [[Индомалайя патшалыгы]] фаунасы һәм [[Австралазия патшалыгы]] арасында биогеографик аерманы билгели. Узу [[Альфред Рассел Уоллас]] хөрмәтенә аталган [[Уоллас Сызыгы]] буларак мәгълүм, ул кеше бу ике төп [[биом]]нар арасында күчү зонасын тәкъдим иткән. 
Утрауның төньяк-көнчыгыш ягында чагыштырмача зур мангр урманы даирәсе, аның тулаем мәйданы якынча 212 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|title=Survey and Condition of the Mangrove Forest at Nusa Lembongan and Nusa Ceningan|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090920092143/http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|archivedate=2009-09-20}}&lt;/ref&gt;
Нуса Лембонганда даими туры тиз көймәле хезмәтләр эшли, күбесенчә көнчыгыш яр Балиның [[Санур]] курорт шәһәрчегеннән. Кичү вакыты якынча 30 минут булып тора һәм көн яктысы сәгатьләрендә регуляр интерваллар белән эшли. Зуррак йөк кораблары шулай ук көн саен Балиның [[Паданг Баи]] порт шәһәреннән йөри.
Утрауда машиналар бик аз йөри. Төп транспорт чаралары булып скутерлар һәм җәяү йөрү булып тора, бу утрау кечкенә булу сәбәпле.

== Асаба икътисад ==
[[File:Seaweed farming -Nusa Lembongan, Bali-16Aug2009 edit.jpg|thumb|Нуса Лембонганда [[суүсемнәр фермасы]].]]
Икътисад күбесенчә туризмга нигезләнгән һәм Нуса Лембонган нинди дә булса әһәмиятле туризмга нигезләнгән инфраструктурасы булган өч янәшә утрауның бердәнбере булып тора. Шулай ук авыл хуҗалыгы да бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/02/24/residents-lack-tools-monitor-destructive-fishing.html|title=Residents lack tools to monitor destructive fishing|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Микросәнәгать булып суүсемнәр үстерү торган, 2015 елда туризмга һәм пычрану сәбәпле ул мөмкин була булмауга күрә туктатылган булган.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fao.org/docrep/field/009/ag155e/AG155E05.htm#ref4.5|title=Report On The Training Course On gracilaria Algae Manila, Philippines 1–30 April 1981|publisher=}}&lt;/ref&gt;
Утрауда берничә кунакханә һәм хәттә кечкенә гимнастика залы бар.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://gymsoftheworld.com |title=Gyms of the World|website= }}&lt;/ref&gt;

[[File:Nusa Lembongan Mola Mola.jpg|thumbnail|Нуса Лембонган суларында [[океан кояш балыгы]].]]

== Саклау сораулары ==
Дингезне саклау киләчәктә туризмның югары дәрәҗәләрен саклавы өчен бик әһәмиятле дип таныла һәм 2009 елның февралендә Табигатьне Саклау Мәрҗән Өчпочмагы Үзәге ярдәме белән Нуса Лембонганнан асаба хөкүмәтнеке булмаган оешма Нуса Лембонганда җәмәгать үзәген ачкан. Нуса Лембонган һәм [[Нуса Пенида]] тирәли суларда кимендә 247 төр мәрҗән һәм 562 төр риф балыгы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.coraltrianglecenter.org/|title=Coral Triangle Center - Ensuring coral reefs for life|publisher=}}&lt;/ref&gt; 
Башка саклау инициативаларына көньяк көнбатыш ярда Кояш Бату Пляжыннан критик куркыныч янаган [[зәйтүн Ридли ташбака]]ларын җибәрү программасы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/07/visitors-to-nusa-lembongan-doing-their.html |title=Visitors to Nusa Lembongan doing their bit to save sea turtles|first=|last=Sunset|date=6 July 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/07/16/baby-sea-turtles-head-a-big-adventure.html |title=Baby sea turtles head off on a big adventure|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt;
==Пуралар==
Пура Лембонганда Пекраман Сакенан Пура Дэса Лембонган Һинд дине гыйбадәтханәсе бар.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
{{Commons category-inline}}
* {{Wikivoyage-inline}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>ithap3unv7exhukumljvhgastxg156c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нуса Пенида</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388636</id>
    <revision>
      <id>3524993</id>
      <parentid>3074374</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:34:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10571" xml:space="preserve">'''Нуса Пенида''' ([[Бали теле]]ндә: ᬦᬸᬲᬧᭂᬦᬶᬤ) [[Индонезия]]нең [[Бали]] утравыннан көньяк-көнчыгышта утрау һәм якында урнашкан [[Нуса Лембонган]]ны да керткән [[Клункунг регентлыгы]]ның [[район]]ы. [[Бадунг Бугазы]] утрауны һәм Балины аера. Нуса Пениданың эче калкулыклы һәм максималь биеклек булып 524 метр тора. Ул якындагы Бали утравыннан корырак. Ул өч Нуса утраулары арасында төп туристик манзараларының берсе һәм аның табигый матурлыгы бай булып тора.
Якында ике кечкенә утрау бар - [[Нуса Лембонган]] һәм [[Nusa Çeningan|Нуса Ченинган]] – алар районга кертелгән (''[[кечаматан]]''). Административ яктан шул ук исемле [[кечаматан]]ның 2010 ел халык санын алу буенча халык саны 45178 кеше һәм мәйданы 202,8 км²&lt;ref&gt;http://www.nusapenida.nl/index.php/history/history-postcolonial/nusa-penida-eiseman-1986&lt;/ref&gt;, шул вакыттан элек 10 елдан үзгәрешләр бик аз.&lt;ref&gt;http://sp2010.bps.go.id/files/ebook/5105.pdf&lt;/ref&gt;
==Бали Кош Сыену Урыны==
Нуса Пенида һәм күрше Лембонган һәм Ченинган утраулары кош сыену урыны булып торалар.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife fnpf.org]&lt;/ref&gt; Утрау җәмәгатьләре сыену урынын барлыкка китерү өчен традицион Бали авыл көйләүләрен кулланган булганнар. Сыену урынынң фикере Милли Парклар Фондыннан (FNPF) килгән.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org  Friends of the National Parks Foundation (FNPF)].&lt;/ref&gt;
2006 елда барлык 35 авыл (хәзер 41 авыл) кош сыену урынын традицион көйләүләре (“авиг-авиг”) өлеше итәргә ризалашканнар. Шуннан соң FNPF төрле Индонезия кошларын реабилитацияләгән һәм чыгарган, аеруча Балига эндемик, әмма табигатьтә саны 2005 елда 10-га кадәр кимегән, [[Бали саесканы]]н. FNPF-ның программасы барышында 64 читлектә үскән кош реабилитацияләнгән һәм Нуса Пенидага чыгарылганнан соң, аларның саны 2009 елда 100-гә кадәр арткан. Башка чыгарылган кошлар арасында [[Ява чыпчыгы]], [[Митчелл лорикеты]] һәм [[күкерт чәч толымлы какаду]].{{citation needed|date=March 2013}}

==Чуму урыннары==
Нуса Пенида [[су астында йөзү]] урыннарының киң мәйданын колачлый, аларга Пенида Бугазы, Бату Лумбунг (Манта Ноктасы), Бату Мелинг, Бату Абаһ, Тойя Пакеһ һәм Малибу Ноктасы керә.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html | title = Administration to improve access to Nusa Penida |first = Ni Komang | last= Erviani | work = The Jakarta Post | location= Klungkung, Bali | date= 30 May 2011 }}&lt;/ref&gt; [[Ломбок Бугазы]] аша агым тулаем булып тора, көньякка юнәлгән һәм юнәлеш агымнарының юнәлешенә [[муссон]] фасыллары йогынты ясый.
Көньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында
[[юнәлеш агымы]] көньякка таба юнәлә; төньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында юнәлеш агымы төньякка таба юнәлгән. Нуса Пениданың төньяк бугазы даирәсендә үрнәк чагыштырмача гади булып тора, агым белән, пигында 3 һәм бер ярым төенгә җитә. Бадунг Бугазында су күтәрелеше агымнары ярым-тәүлекле булып тора, әмма агымның хасияте бик катлаулы, чөнки аның юнәлеше Ломбокның гомуми көньяктан төньякка юнәлешенә турыдан булмаган рәвештә туры килә һәм каналның формасы кыек булып тора.
2009 ел өйрәнүе буенча якынча 1419 гектар мәрҗән урыннары булган, 66 процент урыннар 3 метр тирәнлекне каплаган һәм 74 процент  10 метр тирәнлектә булган.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 |title=Nusa Penida Kaya Potensi namun Belum Menyejahterakan |date=March 10, 2013 |accessdate=2020-11-10 |archivedate=2020-11-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201116003132/http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 }}&lt;/ref&gt;
===Тойяпакеһ===
Тояпакеһта рифлар сузылган һәм култыкның көньяк өлешендә төс һәм балыкка мул (rugged bommies) охшаш урын бар. 
Зур балык өерләре, диңгез ташбакалары һәм кайвакыт ''[[Mola mola]]'' (Кояш балыгы) Тояпакеһның су астында йөзүнең яктыртылган өлеше булып тора. Тояпакеһ хасияте булып мәрҗән баганалары тора.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.baliocean.com/blog/favourite-nusa-penida/|title=Everyones Favourite: Nusa Penida|website=www.baliocean.com|language=en-US|access-date=2018-08-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://giliislandfastboats.com/port-info/toyapakeh-port/|title=Toyapakeh Port - Gili Island Fastboats|date=2014-09-30|work=Gili Island Fastboats|access-date=2018-08-20|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
===Малибу Ноктасы===
Малибу Ноктасы соры рифлар, көмеш таучыклар түбәләре һәм күпсанлы акулалар белән су астында йөзү урыны булып тора. Пенида Бугазы башка якорь кую урыны булып торып һәм таш кыяларның кызыклы формаларга ия; карт ял итүче филгә охшаш сыман. Култык зураерга гадәте бар һәм ул өскә һәм аска агымнарны барлыкка китерә. Шуннан соң, Манта Ноктасы известьташ Пандан кафесы булып тора. Бугаз зураю чагыштырмача көчле булып тора.
===Манта Бугазы===
Бугазда еш турист көймәләре йөри, чөнки ул Манта Нурлары белән урын табу һәм йөзү өчен билгеле урнашу урыны булып тора. 
[[File:Selfie with Giant Manta, Bali.jpg|thumb|Гигант манта белән селфи, Бали]]
===Кристал Бухтасы===
Кристал Бугазы Нуса Пениданың көнбатыш ягында урнашкан. Бухта популяр турист максаты булып тора. Пляжда ялгыз пальма агачлары үсә. Зонтиклар, урындыклар, су астында йөзү җиһазларын һ.б. арендага алырга була. Култыктан тыш кына зур кыя бар, ул шулай ук кечкенә утрау булып тора, ул навигация өчен кулланылырга мөмкин, аеруча су астында. Биредә су астында йөзү утрауда иң яхшысы булып санала, еланбалыклар, Наполеон балыгы, фасыл ташбакалары һәм бриллиант мәрҗәннәр белән суның ачыклыгына күрә. Җәй айлары вакытларында дымлы фасыл вакытында Мола Мола балыгы еш күренә. Боларның барысын да ярдан күреп була, әмма дулкыннарның агымы көчле буласа куркынычсызлык чараларын күрергә була.
==Пуралар==
Нуса Пенидада күп пура (Һинд дине гыйбадәтханәсе) урнашкан. Алар арасында Пура Сегара Пенида, Пура Рату Геде Шакти, Пура Далем Пед, Пура Пусек Батунггул, Пура Сегара, Гоа Гири Питри Гыйбадәтханәсе, Пура Бату Мас Кунинг, Пура Тунджук Пусух, Пура Секар Кунинг, Пура Секал Кудул, Пура Далем Дукут Сукун Нуса Пенида, Пура Далем Керанкенг, Пура Пунчак Мунди, Пура Палуанг, Пура Меладженг Пакраман Себулуһ һәм Пура Пенатаран Кепаһ Агунг.
==Транспорт==
Тиз йөрешле көймәләр көн саен Балиның төп утрау җиреннән, Санурдан, Серанганнан һәм Паданг Баи гаваненнан көн саен китә. 
Билетларны тиз йөрешле офисларда яки онлайн сатып алырга була. 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.nusapenida.nl History of Nusa Penida, Nusa Lembongan &amp; Nusa Ceningan]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife/bali-starling-conservation-project  Bali Starling Conservation Project on Nusa Penida]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife  Bali Bird Sanctuary on Nusa Penida]

[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>1g64naqhamrxpmjy7ajaiexug1qw31y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525000</id>
      <parentid>3524993</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:42:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Пуралар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10581" xml:space="preserve">'''Нуса Пенида''' ([[Бали теле]]ндә: ᬦᬸᬲᬧᭂᬦᬶᬤ) [[Индонезия]]нең [[Бали]] утравыннан көньяк-көнчыгышта утрау һәм якында урнашкан [[Нуса Лембонган]]ны да керткән [[Клункунг регентлыгы]]ның [[район]]ы. [[Бадунг Бугазы]] утрауны һәм Балины аера. Нуса Пениданың эче калкулыклы һәм максималь биеклек булып 524 метр тора. Ул якындагы Бали утравыннан корырак. Ул өч Нуса утраулары арасында төп туристик манзараларының берсе һәм аның табигый матурлыгы бай булып тора.
Якында ике кечкенә утрау бар - [[Нуса Лембонган]] һәм [[Nusa Çeningan|Нуса Ченинган]] – алар районга кертелгән (''[[кечаматан]]''). Административ яктан шул ук исемле [[кечаматан]]ның 2010 ел халык санын алу буенча халык саны 45178 кеше һәм мәйданы 202,8 км²&lt;ref&gt;http://www.nusapenida.nl/index.php/history/history-postcolonial/nusa-penida-eiseman-1986&lt;/ref&gt;, шул вакыттан элек 10 елдан үзгәрешләр бик аз.&lt;ref&gt;http://sp2010.bps.go.id/files/ebook/5105.pdf&lt;/ref&gt;
==Бали Кош Сыену Урыны==
Нуса Пенида һәм күрше Лембонган һәм Ченинган утраулары кош сыену урыны булып торалар.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife fnpf.org]&lt;/ref&gt; Утрау җәмәгатьләре сыену урынын барлыкка китерү өчен традицион Бали авыл көйләүләрен кулланган булганнар. Сыену урынынң фикере Милли Парклар Фондыннан (FNPF) килгән.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org  Friends of the National Parks Foundation (FNPF)].&lt;/ref&gt;
2006 елда барлык 35 авыл (хәзер 41 авыл) кош сыену урынын традицион көйләүләре (“авиг-авиг”) өлеше итәргә ризалашканнар. Шуннан соң FNPF төрле Индонезия кошларын реабилитацияләгән һәм чыгарган, аеруча Балига эндемик, әмма табигатьтә саны 2005 елда 10-га кадәр кимегән, [[Бали саесканы]]н. FNPF-ның программасы барышында 64 читлектә үскән кош реабилитацияләнгән һәм Нуса Пенидага чыгарылганнан соң, аларның саны 2009 елда 100-гә кадәр арткан. Башка чыгарылган кошлар арасында [[Ява чыпчыгы]], [[Митчелл лорикеты]] һәм [[күкерт чәч толымлы какаду]].{{citation needed|date=March 2013}}

==Чуму урыннары==
Нуса Пенида [[су астында йөзү]] урыннарының киң мәйданын колачлый, аларга Пенида Бугазы, Бату Лумбунг (Манта Ноктасы), Бату Мелинг, Бату Абаһ, Тойя Пакеһ һәм Малибу Ноктасы керә.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html | title = Administration to improve access to Nusa Penida |first = Ni Komang | last= Erviani | work = The Jakarta Post | location= Klungkung, Bali | date= 30 May 2011 }}&lt;/ref&gt; [[Ломбок Бугазы]] аша агым тулаем булып тора, көньякка юнәлгән һәм юнәлеш агымнарының юнәлешенә [[муссон]] фасыллары йогынты ясый.
Көньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында
[[юнәлеш агымы]] көньякка таба юнәлә; төньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында юнәлеш агымы төньякка таба юнәлгән. Нуса Пениданың төньяк бугазы даирәсендә үрнәк чагыштырмача гади булып тора, агым белән, пигында 3 һәм бер ярым төенгә җитә. Бадунг Бугазында су күтәрелеше агымнары ярым-тәүлекле булып тора, әмма агымның хасияте бик катлаулы, чөнки аның юнәлеше Ломбокның гомуми көньяктан төньякка юнәлешенә турыдан булмаган рәвештә туры килә һәм каналның формасы кыек булып тора.
2009 ел өйрәнүе буенча якынча 1419 гектар мәрҗән урыннары булган, 66 процент урыннар 3 метр тирәнлекне каплаган һәм 74 процент  10 метр тирәнлектә булган.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 |title=Nusa Penida Kaya Potensi namun Belum Menyejahterakan |date=March 10, 2013 |accessdate=2020-11-10 |archivedate=2020-11-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201116003132/http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 }}&lt;/ref&gt;
===Тойяпакеһ===
Тояпакеһта рифлар сузылган һәм култыкның көньяк өлешендә төс һәм балыкка мул (rugged bommies) охшаш урын бар. 
Зур балык өерләре, диңгез ташбакалары һәм кайвакыт ''[[Mola mola]]'' (Кояш балыгы) Тояпакеһның су астында йөзүнең яктыртылган өлеше булып тора. Тояпакеһ хасияте булып мәрҗән баганалары тора.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.baliocean.com/blog/favourite-nusa-penida/|title=Everyones Favourite: Nusa Penida|website=www.baliocean.com|language=en-US|access-date=2018-08-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://giliislandfastboats.com/port-info/toyapakeh-port/|title=Toyapakeh Port - Gili Island Fastboats|date=2014-09-30|work=Gili Island Fastboats|access-date=2018-08-20|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
===Малибу Ноктасы===
Малибу Ноктасы соры рифлар, көмеш таучыклар түбәләре һәм күпсанлы акулалар белән су астында йөзү урыны булып тора. Пенида Бугазы башка якорь кую урыны булып торып һәм таш кыяларның кызыклы формаларга ия; карт ял итүче филгә охшаш сыман. Култык зураерга гадәте бар һәм ул өскә һәм аска агымнарны барлыкка китерә. Шуннан соң, Манта Ноктасы известьташ Пандан кафесы булып тора. Бугаз зураю чагыштырмача көчле булып тора.
===Манта Бугазы===
Бугазда еш турист көймәләре йөри, чөнки ул Манта Нурлары белән урын табу һәм йөзү өчен билгеле урнашу урыны булып тора. 
[[File:Selfie with Giant Manta, Bali.jpg|thumb|Гигант манта белән селфи, Бали]]
===Кристал Бухтасы===
Кристал Бугазы Нуса Пениданың көнбатыш ягында урнашкан. Бухта популяр турист максаты булып тора. Пляжда ялгыз пальма агачлары үсә. Зонтиклар, урындыклар, су астында йөзү җиһазларын һ.б. арендага алырга була. Култыктан тыш кына зур кыя бар, ул шулай ук кечкенә утрау булып тора, ул навигация өчен кулланылырга мөмкин, аеруча су астында. Биредә су астында йөзү утрауда иң яхшысы булып санала, еланбалыклар, Наполеон балыгы, фасыл ташбакалары һәм бриллиант мәрҗәннәр белән суның ачыклыгына күрә. Җәй айлары вакытларында дымлы фасыл вакытында Мола Мола балыгы еш күренә. Боларның барысын да ярдан күреп була, әмма дулкыннарның агымы көчле буласа куркынычсызлык чараларын күрергә була.
==Пуралар==
Нуса Пенидада күп пура (Бали Һинд дине гыйбадәтханәсе) урнашкан. Алар арасында Пура Сегара Пенида, Пура Рату Геде Шакти, Пура Далем Пед, Пура Пусек Батунггул, Пура Сегара, Гоа Гири Питри Гыйбадәтханәсе, Пура Бату Мас Кунинг, Пура Тунджук Пусух, Пура Секар Кунинг, Пура Секал Кудул, Пура Далем Дукут Сукун Нуса Пенида, Пура Далем Керанкенг, Пура Пунчак Мунди, Пура Палуанг, Пура Меладженг Пакраман Себулуһ һәм Пура Пенатаран Кепаһ Агунг.

==Транспорт==
Тиз йөрешле көймәләр көн саен Балиның төп утрау җиреннән, Санурдан, Серанганнан һәм Паданг Баи гаваненнан көн саен китә. 
Билетларны тиз йөрешле офисларда яки онлайн сатып алырга була. 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.nusapenida.nl History of Nusa Penida, Nusa Lembongan &amp; Nusa Ceningan]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife/bali-starling-conservation-project  Bali Starling Conservation Project on Nusa Penida]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife  Bali Bird Sanctuary on Nusa Penida]

[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>l6midsj7ycvbkz5hluafior88qpozyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Serangan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388666</id>
    <revision>
      <id>3524921</id>
      <parentid>2860709</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:14:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1017" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
'''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>qktlma7tzx06krcfsr2gx5s6qgyj7ab</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524987</id>
      <parentid>3524921</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="934" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
'''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>rhqbpmjjyf5nd5i6qd3a3lfd9rv5u8k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524995</id>
      <parentid>3524987</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="960" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
'''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
[[Төркем:Бали]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>kw46nvxhkqtgwuexc09bheb5zm9sumw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524996</id>
      <parentid>3524995</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:38:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1004" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
'''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
[[Төркем:Утраулар]]
[[Төркем:Индонезия]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>ffj15ki590akv491nztprqb2g6g4z6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Менджанган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388668</id>
    <revision>
      <id>3524989</id>
      <parentid>3072717</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:31:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3355" xml:space="preserve">[[File:Pura Taman Kelenting Sari - Menjangan Island.jpg|thumb|Менджанган Утравы, Бали, Индонезия.]]
'''Менджанган Утравы''' Балидан төньяк-көнбатышка 5 мильдә урнашкан һәм ул Индонезия архипелагының өлеше булып тора. &quot;Менджанган&quot; [[Индонезия теле]]ндә &quot;Болан&quot; дигәнне аңлата. Бу атама асаба кешеләр тарафыннан утрауга һәр язны кыргый боланнар килүен һәм якынча 1,2 миль араны узуларын күрүе өчен бирелгән.
==Урнашуы==
Гәрчә утрау [[Көнбатыш Бали Милли Паркы]]ның әһәмиятле өлеше булса да, ул Ява административ районына билгеләнгән һәм аның юрисдикциясе астына төшә. Иң якын зур шәһәрләр булып: [[Бали]]ның төньягында  [[Сингараджа]] һәм [[Ява]]ның көнчыгыш ярында урнашкан [[Баньюванги]]. Иң якын торак пункт булып [[Сумберкима]] авылы тора. Иң якын аэропорт булып региональ [[Леткол Висну]] тора (утраудан якынча 8 мильдә) һәм иң якын коммерция утравы булып күрше [[Көнчыгыш Ява]]да [[Баньюванги Халыкара Аэропорты]] тора.

==Гомуми мәгълүмат==
[[File:Menjangan Island from the air.jpg|thumb|Һавадан күренгәнчә Менджанган Утравы.]]
Мәйданы якынча 15 квадрат миль. Өслеге ком һәм коры торф. Утрауда 16 [[Һинду]] [[монах]]ы яши. Менджанганда Ганеша Менджанган Пурасы, Пура Менджанган һәм Пура Таман Пингит Клентинг Сари Пуралары урнашкан. 
Көнбатышта причал урнашкан.
Асаба фаунага кыргый боланнар, кыргый кроликлар, варан келтәләре, кыр тавыклары керә. 
==Диңгез тормышы==
Утрау асаба туризм сәнгәгатенең әһәмиятле өлеше булып тора, чөнки аның диңгез фаунасы даирәнең иң яхшы сакланып калган мәрҗән рифларының берсен кертә. Барлык скуба-дайвинг кибетләре утрауга көн саен сәяхәтләрне оештыралар.
Утрауда Кантор Таман Насиональ Меджанган дайвинг үзәге һәм Менянган Утравы сноркелинг урыны урнашкан.

==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.tnbalibarat.com Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/66y3rrz8Q?url=http://www.tnbalibarat.com/ |date=2012-04-16 }}
* [http://www.indo.com/geo/menjanganisland.html Bali Barat National Park]
{{coord|8.08333|S|114.517|E|source:kolossus-nlwiki|display=title}}

[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>rh1bydr32vsseln61fo7k1zh5rwfab4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524998</id>
      <parentid>3524989</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:39:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Гомуми мәгълүмат */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3345" xml:space="preserve">[[File:Pura Taman Kelenting Sari - Menjangan Island.jpg|thumb|Менджанган Утравы, Бали, Индонезия.]]
'''Менджанган Утравы''' Балидан төньяк-көнбатышка 5 мильдә урнашкан һәм ул Индонезия архипелагының өлеше булып тора. &quot;Менджанган&quot; [[Индонезия теле]]ндә &quot;Болан&quot; дигәнне аңлата. Бу атама асаба кешеләр тарафыннан утрауга һәр язны кыргый боланнар килүен һәм якынча 1,2 миль араны узуларын күрүе өчен бирелгән.
==Урнашуы==
Гәрчә утрау [[Көнбатыш Бали Милли Паркы]]ның әһәмиятле өлеше булса да, ул Ява административ районына билгеләнгән һәм аның юрисдикциясе астына төшә. Иң якын зур шәһәрләр булып: [[Бали]]ның төньягында  [[Сингараджа]] һәм [[Ява]]ның көнчыгыш ярында урнашкан [[Баньюванги]]. Иң якын торак пункт булып [[Сумберкима]] авылы тора. Иң якын аэропорт булып региональ [[Леткол Висну]] тора (утраудан якынча 8 мильдә) һәм иң якын коммерция утравы булып күрше [[Көнчыгыш Ява]]да [[Баньюванги Халыкара Аэропорты]] тора.

==Гомуми мәгълүмат==
[[File:Menjangan Island from the air.jpg|thumb|Һавадан күренгәнчә Менджанган Утравы.]]
Мәйданы якынча 15 квадрат миль. Өслеге ком һәм коры торф. Утрауда 16 [[Һинду]] [[монах]]ы яши. Менджанганда Ганеша Менджанган Пурасы, Пура Менджанган һәм Пура Таман Пингит Клентинг Сари Пуралары бар. 
Көнбатышта причал урнашкан.
Асаба фаунага кыргый боланнар, кыргый кроликлар, варан келтәләре, кыр тавыклары керә.

==Диңгез тормышы==
Утрау асаба туризм сәнгәгатенең әһәмиятле өлеше булып тора, чөнки аның диңгез фаунасы даирәнең иң яхшы сакланып калган мәрҗән рифларының берсен кертә. Барлык скуба-дайвинг кибетләре утрауга көн саен сәяхәтләрне оештыралар.
Утрауда Кантор Таман Насиональ Меджанган дайвинг үзәге һәм Менянган Утравы сноркелинг урыны урнашкан.

==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.tnbalibarat.com Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/66y3rrz8Q?url=http://www.tnbalibarat.com/ |date=2012-04-16 }}
* [http://www.indo.com/geo/menjanganisland.html Bali Barat National Park]
{{coord|8.08333|S|114.517|E|source:kolossus-nlwiki|display=title}}

[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>6z15m08cquvqxpfv8t338kzus98t19p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан аеклык җәмгыяте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>392483</id>
    <revision>
      <id>3524997</id>
      <parentid>2992563</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:39:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{УК}} [[Төркем:Казан губернасы]] [[Төркем:Казан оешмалары]] [[Төркем:Иҗтимагый оешмалар]] [[Төркем:1917 елда ябылган оешмалар]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12161" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Казан аеклык җәмгыяте''' ({{Lang-ru|Казанское общество трезвости (КОТ)}}) — Россия империясендә аеклык юнәлешендәге иң зур губерна мәгърифәт-хәйрия оешмаларының берсе. Җәмгыять үзәге [[Казан|Казан шәһәрендә]] урнашкан. 1892—1917 елларда эшли, үз эшчәнлеген, нигездә, Казан һәм [[Казан губернасы|Казан губернасына]], шулай ук [[Россия империясе|Россия империясенең]] җәмгыять бүлекләре ачылган җирләренә тараткан.

== Эшчәнлек юнәлеше һәм характеры ==
Казан аеклык җәмгыяте 1892 елда танылган дин әһелләре (православ), җәмәгать һәм фән эшлеклеләренең зур булмаган төркеме тарафыннан оештырыла. Оештыручылар истәлекләренә караганда, ул «Казан халкы арасында спиртлы эчемлекләр куллануга каршы тору һәм аның өчен мохтаҗ совет әгъзаларына, матди чаралар һәм шөгыльләр табарга ярдәм итү» максаты белән «10 әгъза һәм ун сум белән» оештырыла&lt;ref&gt;Алексеев И. [http://www.ruskline.ru/analitika/2005/10/27/trezvaya_politika/ Трезвая политика: Казанский монархист Александр Титович Соловьёв и дело всей его жизни …]&lt;/ref&gt;.

КОТның барлыкка килү көне 1892 елның 30 июле 1892 елның 30 (11 август) июле дип санала. Ул чакта эчке эшләр министры урынбасары генерал-лейтенант Н. И.Шебеко җәмгыять уставын раслый.

«КОТ» Уставының 3 параграфы билгеләгән:&lt;ref&gt;Цит. по: Алексеев И. Е. Во имя Христа и во славу Государеву (история «Казанского Общества Трезвости» и Казанского отдела «Русского Собрания» в кратких очерках, документах и комментариях к ним). — Часть I. — Казань: Издательство «Мастер Лайн», 2003. — С. 23.&lt;/ref&gt;&lt;blockquote&gt;''«Җәмгыять ике җенес әгъзаларыннан, барлык диннәрдән, исемнәрдән һәм катламнардан тора, шәраб, аракы һәм сыра кайнату заводлары хуҗаларыннан һәм спиртлы эчемлекләр сату белән шөгыльләнүче затлардан гына рөхсәт ителми.
&quot;Искәрмә&quot;: Җәмгыять әгъзаларына кертергә рөхсәт ителми: а) балигъ булмаганнарны, б) түбән хәрби чиннар, юнкерлар һәм в) суд буенча хокукларны чикләүгә дучар ителгәннәрне.»''&lt;/blockquote&gt;Үз эшчәнлеген башлаганнан бирле җәмгыять аек хәрәкәттәге радикаль позицияләрне били, ул агу дип таныган алкоголь эчемлекләрен кулланудан тулысынча баш тартуны пропагандалап, дәүләттән аларны җитештерү һәм сатуга тыю кертүне таләп итә.

== Оешма җитәкчелеге һәм составы ==
[[Файл:=Казанское_Общество_Трезвости_и_его_61_отдел=.JPG|сулда|мини|450x450пкс|«Казан аеклык җәмгыяте һәм аның 61 бүлеге» карта-схемасы» (1901 елның апрель ае өчен «Деятель» журналындагы өстәмә)]]
КОТ башлыгында [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан Император университетының]] казначей һәм типографы [[Александр Соловьев (1853)|Александр Соловьёв]] рәислек иткән комитет тора. Моннан тыш, КОТ комитеты составына төрле вакытта профессор [[Анастасий (Александров)|Анастасий]], [[Ливерий Даркшевич]], [[Николай Катанов]], [[Мамадыш]] епискобы [[Андрей (Ухтомский)|Андрей]], танылган дини язучы, [[Казан руханилар академиясе]] инспекторы архимандрит [[Гурий (Степанов)|Гурий,]] Казан Спас-Преображенск миссионерлар монастыре настоятеле архимандрит [[Варсонофий (Лебедев)|Варсонофий]], иеромонах [[Евсевий (Рождественский)|Евсевий]], Казан Спас-Преображенск монастыре игумены [[Иоасаф (Удалов)|Иоасаф,]] тарихчы-туган якны өйрәнүче протоиерей [[Андрей Яблоков]] һәм башкалар керәләр.

1899 елның 1 сентябреннән 1901 елның 1 гыйнварына кадәр КОТ эшчәнлеге турындагы хисап нигезендә, билгеләнгән чор ахырына җәмгыятьнең алтмыш бүлек исәпләнә. Социаль яктан КОТ әгъзалары составы бик төрле булган: анда барлык катлам вәкилләре — гади крестьяннардан һәм кара эшчедән княгиня Е. П. Крапоткина һәм графиня Н. Н. Каймога кадәр булган&lt;ref&gt;Алексеев И. [http://www.ruskline.ru/analitika/2010/09/16/imperiya_trezvosti_kazanskoe_obwestvo_trezvosti_1892_1917_gg_kak_socialnoistoricheskij_fenomen/ «Империя трезвости»: «Казанское Общество Трезвости» (1892—1917 гг.) как социально-исторический феномен]&lt;/ref&gt;.

== Эшчәнлек ==
[[Файл:Детский_приют-ясли_Арбузов-Баранского_отдела_Казанского_общества_трезвости.jpg|уңда|мини|300x300пкс|Казан Аеклык җәмгыятенең Арбузов-Баран бүлегенең балалар приюты ([[Казан губернасы]])]]
1893 елның июнендә КОТ [[Казан]] шәһәрендә беренче чәй-ашханә, 1895 елның гыйнварында — беренче ир-атлар төнге приютын, шул ук елның мартында — бушлай халык китапханәсен, 1895 елның декабрендә — икенче чәй ашханәсен, 1898 елның гыйнварында — сукбай балалар приютын ача. 1896 елның 27 мартында КОТ Владимир урамында Россиядә алкоголикларны дәвалау өчен беренче махсуслаштырылган хастаханә ача.

1900 елда җәмгыят ярдәме белән «Казан шәһәрендә бәхетсезлек очракларын яклау җәмгыяте» эшли башлый. 1901 елның сентябрендә КОТ Казанда хатын-кызлар өчен приют ача.

Җәмгыять эшче, крестьян һәм мещаннар мохитендә аңлату эшләре алып бара, алкогольгә каршы, героик-патриотик, лирик һәм дини-әхлакый әдәбиятны халык алдында укулар оештыра, нәшрият эшчәнлеге белән шөгыльләнә (1896 елдан 1917 елга кадәр аның «[[Деятель (журнал)|Деятель]]» журналы чыга, ә 1905 елдан 1915 елга кадәр — «[[Русь православная и самодержавная (гәҗит)|Русь Православная и Самодержавная]]» газетасы).

== 1906—1917 елларда ==
1906 елдан 1917 елга кадәр Казанда бушлай төнге приют (1906 елның декабрендә ачыла), шулай ук «уку йортларында укучылар һәм укытучылар исеменә әзерләнүчеләр» өчен приют, Изге Спас Хакына Гыйбадәтханәсе төзелә (1907 елның апрелендә ачыла), [[Системалы кызыл төче|волчанка]] белән авыручылар өчен махсуслаштырылган хастаханә (1907 елда ачылган), берничә остаханә һәм башка учреждениеләр оештырыла.

[[Беренче бөтендөнья сугышы]] башлану белән җәмгыять «коры закон»ның актив үткәргече була, яралы сугышчыларга сизелерлек ярдәм күрсәтә: Казанда Казан аеклык җәмгыяте яралы сугышчылар өчен лазарет (№ 38) ача,

== Эшчәнлеген туктату ==
1917 елның февраль-март инкыйлабы вакыйгаларыннан соң, хокук-монархия оешмаларына карата яңа хакимиятләр тарафыннан үткәрелгән репрессияләр йогынтысына эләккәч, ул үз эшчәнлеген башта акрынайтырга, ә аннары бөтенләй туктарга мәҗбүр була.

== Бүләкләр ==
* Санкт-Петербургта Бөтенроссия гигиена күргәзмәсенең кече көмеш медале;
* 1909 елда Мәскәү грамоталылык комитеты тарафыннан үткәрелгән күргәзмәнең мактаулы бәяләмәсе;
* [[Торино|Торинода]] (Италия Корольлеге) үткәрелгән Бөтендөнья сәнәгать күргәзмәсендә  җәмгыятькә югары бүләк (grand prix) бирелә.

== Искәрмәләр ==
[[Төркем:Казан тарихы]]
[[Төркем:Казан губернасы]]
[[Төркем:Казан оешмалары]]
[[Төркем:Иҗтимагый оешмалар]]
[[Төркем:1917 елда ябылган оешмалар]]
&lt;references /&gt;

== Әдәбият ==

* Алексеев И. Е. Во имя Христа и во славу Государеву (история «Казанского Общества Трезвости» и Казанского отдела «Русского Собрания» в кратких очерках, документах и комментариях к ним). — Часть I. — Казань: Издательство «Мастер Лайн», 2003. — 304 с.
* Алексеев И. Е. Русское национальное движение в Казанской губернии и Татарстане: конец XIX — начало XX веков (опыт словаря). — Казань: Издательство «Мастер Лайн», 2004. — С.с. 116—120.
* Талантов В. В., Лукина М. В. Gran Premio за радение о трезвой Казани// Казань. — 2005. — Июль — август. — С.c. 243—245.
{{MyTatarstan2020}}</text>
      <sha1>aq8zzf48s7onluiufkejk3ppbiemb9q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ринат Раев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>422474</id>
    <revision>
      <id>3524875</id>
      <parentid>3515603</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:59:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Биографиясе */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5522" xml:space="preserve">{{Шәхес}}
'''Раев Ринат Афраем улы''' ([[26 июнь]] [[1966 ел]]) — татар һәм башкорт җәмәгать эшлеклесе, мөселман дин әһеле. [[Чиләбе өлкәсе мөселманнарының төбәк Диния нәзарәте|Чиләбе һәм Курган өлкәләре мөселманнары Төбәк Диния нәзарәте]] рәисе (2005 елдан), Уфадагы [[Россия ислам университеты (Уфа)|Россия Ислам университеты]] ректоры (2003-2015). 2008 елдан [[Урал федераль округы]]ның баш мөфтие.

== Биографиясе ==
1966 елның 26 июнендә [[Курган өлкәсе]] [[Сафакүл районы]] [[Карасу (Курган өлкәсе)|Карасу]] авылында туган. 1983 елда [[Мансур (Курган өлкәсе)|Мансур]] авылы урта мәктәбен тәмамлый&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot;&gt;[https://persona.kurganobl.ru/108-persony/rukovoditeli-obshchestvennykh-organizatsij/1605-raev-rinat-afraemovich Раев Ринат Афраемович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181116053633/http://www.persona.kurganobl.ru/108-persony/rukovoditeli-obshchestvennykh-organizatsij/1605-raev-rinat-afraemovich |date=2018-11-16 }} // «Лица Зауралья».&lt;/ref&gt;.

1983 елда [[Троицк (Чиләбе өлкәсе)|Троицк]] зооветеринария техникумына укырга керә. 1984-1986 елларда Совет армиясе сафында хезмәт итә. 1988 елда Троицк зооветеринария техникумын тәмамлый&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot; /&gt;.

1993 елда «Ветеринария» һөнәре буенча Троицк ветеринария институтын тәмамлый. 1993-1995 елларда Троицк шәһәрендә [[Мәдрәсә|мәдрәсәдә]] белем ала, имам-хатип булып китә&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot; /&gt;.

1995 елдан [[Уфа|Уфада]] [[Үзәк диния нәзарәте|Россия мөселманнары Үзәк Диния нәзарәте]] Баш мөфтиенең җаваплы сәркәтибе, эшләр идарәчесе булып эшли&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot; /&gt;.

1996-1999 елларда «Теология» һөнәре буенча Ризаэтдин Фәхретдин исемендәге мәдрәсәдә укый. Бер вакытта мәдрәсәдә укыта һәм уку бүлеге буенча мөдире була.

1999-2003 елларда [[Россия ислам университеты (Уфа)|Ризаитдин Фәхреддин исемендәге Россия Ислам институты]] директоры була, институтны университетка үзгәртеп коруда катнаша&lt;ref&gt;''[[Айсылу Юнысова|Юнысова А. Б.]]'' [http://narodrb.addnrb.ru/node/421 Раев Ринат Афраемович]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Башкортостан: народы и культуры. Иллюстрированная энциклопедия.&lt;/ref&gt;.

2005 елдан [[Ак мәчет (Чиләбе)|Чиләбе Ак мәчетенең]] баш имам-хатыйбы.

2003-2015 елларда Русия мосолмандары Үзәк Диния назаратының [[Россия ислам университеты (Уфа)|Россия Ислам университеты]] ректоры була.

Бер вакытта 2005 елдан – [[Чиләбе өлкәсе мөселманнарының төбәк Диния нәзарәте|Чиләбе һәм Курган өлкәләре мөселманнары Төбәк Диния нәзарәте]] рәисе (мөфтие), «Һилал» гәҗитенең мөхәррире. 2006-2007 елларда [[Урал федераль округы|Урал федераль округының]] баш мөфтие. Чиләбе өлкәсе Җәмәгать палатасы, Чиләбе өлкәсе Законнар чыгару җыелышы Җәмәгать советы, Чиләбе өлкәсе Эчке эшләр дәүләт идарәлеге каршындагы Җәмәгать советы әгъзасы&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot; /&gt;.

2007 елның ноябреннән Россия мөселманнары Үзәк Диния нәзарәте Баш мөфтиенең мәгариф һәм кадрлар әзерләү буенча урынбасары&lt;ref&gt;[http://cdum.ru/rdum/mufti/d/2984/ Муфтий Челябинской и Курганской областей Ринат Раев] // Центральное духовное управление мусульман России.&lt;/ref&gt;.

[[Сафакүл]] авылында мәдрәсә ачу проектын күтәрә&lt;ref name=&quot;Лица Зауралья&quot; /&gt;.

2008 елдан [[Урал федераль округы]]ның баш мөфтие.

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}
[[Төркем:Мөфтиләр]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:1966 елда туганнар]]
[[Төркем:26 июнь көнне туганнар]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>matu8q8xl0tgflie86zocjdytf5ud1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әфганстан татарлары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>424863</id>
    <revision>
      <id>3524842</id>
      <parentid>3522574</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:52:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Бәйләнешләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16491" xml:space="preserve">{{Халык
|халык = Әфганстан татарлары
|Рәсем = 
|коммент =
|үз аталышы = 
|гомуми сан = 100 мең – 700 мең (бәяләмә)
|яшәү җире = [[Әфганстан]]
|үлеп беткән =
|арх = 
|тел = [[пушту]], [[дари]], [[фарсы]], [[үзбәк]] һ. б.
|раса = 
|дин = [[Ислам]]
|тамырдаш = Урта Азия төрки халыклары
|бүтән халыкка керүе = 
|кертә =
|чыгуы =
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}&lt;/small&gt;
'''Әфганстан татарлары''' ({{lang-fa|تاتارها در افغانستان}}) ― [[Әфганстан]]дагы [[төрки телләр|төрки телле]] этник төркем. 2021 елның мартында Әфганстанның Милли статистика идарәсе җирле татарларны аерым этник төркем итеп терки.
[[Файл:Әфганстан_татары_1.jpg|300px|thumb|right|Әфганстандагы татарларның таралып утыру картасы ([[яшел төс]]; Парвиз Әхмәди ясаган). Фото ruskline.ru]]

== Тарих ==
[[Файл:Әфганстан_татары_2.jpg|200px|thumb|right|Олы яшьтәге ир-ат Әфганстан татары]]
[[Файл:Ahmadi_parviz.jpg|200px|thumb|right|Әфганстан татары Парвиз Әхмәди. [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты|Казан архитектура-төзелеш институтын]] тәмамлаган ]]
Әфганстан территориясендә татарлар 800 елдан артык яши. Алар арасында [[XIII гасыр]]да [[Чыңгызхан]] гаскәре төбәкне ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Бөек Хорасан|Бөек Хорасан|ru|Великий Хорасан}}) яулап алганнан соң калган татарларларның, XIX гасырдан әфганнар җирендә сәүдә иткән татар [[сәүдәгәр]]ләре нәселләре, революцияләр һәм сугышлардан [[Урта Азия]] аркылы качып килгән татарлар токымнары, шулай ук [[Кырым татарлары]] бар.

1919 елда {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Аманулла-хан|Аманулла-хан|ru|Аманулла-хан}} армиясендә татар җайдаклары була&lt;ref&gt;[https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. ХХ гасыр дәвамында татар халкы әкренләп ассимиляцияләнә, татар телен оныткан.

== Дин ==
Әфган татарлары арасында [[Сөнничелек|сөнни]] мөселманнар ― зур күпчелек. Сөнниләр Әфганстан халкының да 85 процентын тәшкил итә. Кабулдагы Үзәк мәчетнең имам-хатыйбы ― татар милләтеннән.

== Тел ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең күпчелек әгъзалары [[татар теле]]н белми. Әфган татарлары география үзенчәлеге һәм тирә-юньдәге халыкларның йогынтысы аркасында туган татар телен оныткан. Эник татарлар Әфганстанда татарлар күчеп утырган җирләрдәге халыкларының телләрен үзләштергән һәм көнкүрештә шуларны куллана. Нигездә, татарлар Әфган дәүләтенең ике төп теле ― [[пушту теле]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дари теле|дари|ru|Дари}} телләренә, шулай ук якын төрки телләр булган [[үзбәк теле|үзбәк]] һәм [[Төрекмән теле|төрекмән]] телләренә күчкән. Кайбер татарлар – этник [[таҗиклар]], башкалары – этник [[үзбәкләр]], {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хәзәрәйләр|хәзәрәйләр|ru|Хазарейцы}} яки [[пуштуннар]] булып исәпләнгән.

2021 елдан Әфганстанның татарлар яшәгән дүрт вилаятендә татар телен мәҗбүри укыту эше алып барыла.&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31175615.html Әфганстанның дүрт вилаятендә татар телен дәүләт дәрәҗәсендә укытырга телиләр.]&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==
[[Кабул]]да урнашкан «Әфганстан татарлары мәдәни фонды» башлыгы Зәбихулла Татар (Zabihullah Tatar) бәяләвенчә, Әфганстанда 100 000 гә якын этник татарлар яши. 2020 елның 13 ноябрендә [[БТК]] Милли Шура рәисе [[Васил Шәйхразиев]] катнашында узган «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүперендә катнашкан Әфганстан ягы Әфганстанда 700 000 татар яшәвен әйтә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot;&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/vasil-sheyhrazyev-kabul-meskey-kazan-telekypere-eshende-katnashty/   Васил Шәйхразиев «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүпере эшендә катнашты.] [[БТК]] сайты, 13.11.2021&lt;/ref&gt;. Илнең төрле этник төркемнәренең саны турында төгәл мәгълүматлар, нигездә, Әфганстанда халык санын исәпкә алу беркайчан да үткәрелмәгәнгә күрә, билгеле түгел. [[1970-еллар]]дагы бәхәсле халык санын алу мәгълүматларына караганда, [[пуштуннар|пуштун халкы]] Әфганстан халкының 40 проценттан аз гына артыгын, алар артыннан этник [[таҗиклар]] — 30 проценттан да кимрәк, ә хәзәрәйләр һәм [[үзбәкләр]] — 10 процентка якынын тәшкил итә. Калган халык ― аз санлы этник төркемнәр.

== Таралып утыру ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең әгъзалары Әфганстанның 34 провинциясенең 16сында таралып утырган. Татарлар иң куе утырган төбәкләр ― [[Һиндукуш]] тауларыннан төньякта, Сәмәнган (''Руйе-Дуоб өязе'') һәм Бәлх, Кондыз, Бәдәхшан, Тәхар, Һәрат, Фәрьяб, Сәре-Пул провинцияләре, Мазары-Шәриф шәһәре тирәләрендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-21242429_1125681 Татары Афганистана.] Единый тюркский народ. [[ВКонтакте]], 15.02.2019{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Төпләнеп утырган районнарда татарлар азчылыкны тәшкил итә.
== Мәдәният ==
=== Хуҗалык итү ===
Этник татарларның шактый өлеше үзәктән ерактагы таулы җирдәге авыл районнарында яши, аларның күбесе [[авыл хуҗалыгы]]нда эшли: көтүлекле [[терлекчелек]], [[игенчелек]] белән көн күрә. Биредә күпчелек татарлар икмәк үстерү белән, 10 процент татарлар эшмәкәрлек белән шөгыльләнә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;. Татарлар арасында имамнар, прокурорлар, судьялар, оешма башлыклары, министрлыкларда эшләүчеләр бар.

=== Киемнәре ===
Әфганстан [[ир-ат]] татарлары чапан, дастар, озын итәкле күлмәк (''пирахан''), жилет (''васкат''), одеяло-япма (''пату'') кия. [[Хатын-кыз]]лар озын итәкле чуар күлмәк, хатын-кыз бүреге белән яулык, жилет (''васкат''), шаровар кия.

=== Ризыклары ===
Пылау (''кабули''), майда кыздырылган камыр (''атла''), сөтле дөге, ''карае, крути, чакал так, лити, ширмаач, халва маачи''.

=== Бәйрәмнәре ===
Әфганстан татарлары [[Сабантуй]]га охшаган үз бәйрәмнәрен уздыра. Бузкаши (''тере кәҗәне тоту''), АспДавани (''атта чабыш''), Кушти Гири (''билбаулы көрәш''), табигатькә чыгып үткәрелә торган, Татарстандагы Яфрак бәйрәменә охшаган бәйрәмнәре бар.

=== Мәгълүмат чаралары ===
Кабул татар иҗтимагый оешмасы җәмгыяте [[дари теле]]ндә «Татар авазы» журналын чыгара.&lt;ref name=&quot;АР1&quot;&gt;[https://www.azatliq.org/a/31184209.html Әфганстан: юктан бар булган татарлар.]&lt;/ref&gt;

== Җәмәгать оешмалары ==
Әфганстандагы татар җәмгыятендә илнең Мәгълүмат һәм мәдәният министрлыгында (Information and Culture Ministry) теркәлгән биш иҗтимагый һәм мәдәни оешма эшли. Һәр провинциядә дә Татар яшьләре һәм Татар хатын-кызлары ассоциацияләре эшли&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;.

Кабулдагы татар иҗтимагый оешмасы (башлыгы Камалетдин Татар) «Татарлар авазы» (Voice of Tatar) дип аталган журнал чыгара, басма дари телендә чыга.
Соңгы елларда этник татарлар лидерлары [[Бөтендөнья татар конгрессы]] һәм Татарстан Республикасы белән мәдәни элемтәләр урнаштырган. Бөтендөнья татар конгрессы 15 марттан Әфганстан татарлары өчен татар теле буенча онлайн-курс башлап җибәрүдә ярдәм иткән (дәресне [[Казан федераль университеты]] доценты Рамил Таһир улы Йөзмөхәммәтов алып бара. Ул фарсы һәм татар телләрен камил белә)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-tatar-telen-oyrene-bashlady/ Әфган татарлары татар телен өйрәнә башлады.] [[БТК]] сайты, 15.03.2021&lt;/ref&gt;.
* Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе '''Әлхәд Әхмәд Бәй Татар'''
* Әфганстан татарлары советы башлыгы '''Зәбихулло Надери Татар'''&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/afganstan-tatarlary-malese-raise-botenafgan-aksakallar-sezdynda-katnasa-5856736 Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе Бөтен әфган аксакаллар съездында катнаша.] [[Татар-информ]], 30.06.2022&lt;/ref&gt;

== Рәсми тану ==
Әфганстан Конституциясе рәсми рәвештә 14 этник төркемне таный. Алар арасында [[пуштуннар]], [[таҗиклар]], хәзәрәйләр, [[үзбәкләр]], [[төрекмәннәр]], [[бәлүҗләр]], пашайлар, нуристанлылар, аймаклар, [[кыргызлар]], кызылбашлар, гуджарлылар һәм брахвуилар бар.

2021 елның мартында Әфганстанның милли статистика идарәсе (National Statistics Office) җирле татарларны аерым этник төркем итеп теркәгән. Бу адым татарларга шәхесне раслаучы яңа биометрик таныклыкларда (электрон паспорт) үз милләтен «татар» итеп күрсәтергә мөмкинлек бирә&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-yz-milleten-resmi-reveshte-pasportka-kyrsete-ala/ Әфган татарлары үз милләтен рәсми рәвештә паспортка күрсәтә ала.] [[БТК]] сайты, 31.03.2021&lt;/ref&gt;. Татарлар Әфганстан Конституциясе нигезендә рәсми танылу онытыла барган татар телен торгызырга ярдәм итәр дип өметләнә.

Мәхдум Абдулла Мөхаммәди (Makhdoom Abdullah Muhammadi) – Әфганстан татарлары лидеры, ил парламентында ике депутат-татарның&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt; берсе.
== Бәйләнешләр ==
* [[2022 ел|2022]] ― Татарстан башкаласы Казанга [[Бөтендөнья татар конгрессы]]ның VIII съездында (30 июль ― 2 август)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/ru/blog/programma-provedeniya-viii-sezda-vsemirnogo-kongressa-tatar/ Программа проведения VIII Съезда Всемирного конгресса татар.] [[БТК|Всемирный конгресс татар]]&lt;/ref&gt;  катнашу өчен Әфганстан татар җәмәгатьчелегенең 7 кешелек  делегациясе килгән (делегация җитәкчесе Зәбиһулла Надери Татар) &lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/v-kazan-na-sezd-vsemirnogo-kongressa-tatar-pribyla-delegaciya-iz-afganistana-5874273  В Казань на съезд Всемирного конгресса татар прибыла делегация из Афганистана.] [[Татар-информ]], 28.07.2022&lt;/ref&gt;.

== Сылтамалар ==
* ''Парвиз Ахмади''. [https://ruskline.ru/special_opinion/2016/mart/tatary_afganistana_proshloe_i_nastoyawee/ Татары Афганистана: прошлое и настоящее.] ruskline.ru, 15.03.2016{{ref-ru}}
* ''Рамазан Алпаут''. [https://www.idelreal.org/a/31181659.html Афганистан признал татар. Использует ли их Россия?] [[Азатлык радиосы|Радио Свобода]], 8.04.2021{{ref-ru}}
* ''Frud Bezhan''. [https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-recognizes-long-forgotten-ethnic-tatar-community/31180205.html   Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community (Әфганстан күптән онытылган этник татар җәмгыятен таный).] Radio Free Afghanistan, 31.03.2021{{ref-en}}
* [https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}
* [[Файл:YouTube Logo 2017.svg|60px]] [https://www.youtube.com/watch?v=3t-42gX3uEw   Кемнәр алар-Әфганстан татарлары? (Мөселман хәйрия-патриотик фонды рәисе Рөстәм Хәбибуллин белән әңгәмә).] ''[[YouTube]]видео, 23:20''

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Татарлар}}
{{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}}

[[Төркем:Татарлар]]
[[Төркем:Әфганстан халыклары]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>kxjt4hl5gbzmpxd1w4cfrmuj0u0yyi5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524846</id>
      <parentid>3524842</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:09:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Бәйләнешләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16708" xml:space="preserve">{{Халык
|халык = Әфганстан татарлары
|Рәсем = 
|коммент =
|үз аталышы = 
|гомуми сан = 100 мең – 700 мең (бәяләмә)
|яшәү җире = [[Әфганстан]]
|үлеп беткән =
|арх = 
|тел = [[пушту]], [[дари]], [[фарсы]], [[үзбәк]] һ. б.
|раса = 
|дин = [[Ислам]]
|тамырдаш = Урта Азия төрки халыклары
|бүтән халыкка керүе = 
|кертә =
|чыгуы =
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}&lt;/small&gt;
'''Әфганстан татарлары''' ({{lang-fa|تاتارها در افغانستان}}) ― [[Әфганстан]]дагы [[төрки телләр|төрки телле]] этник төркем. 2021 елның мартында Әфганстанның Милли статистика идарәсе җирле татарларны аерым этник төркем итеп терки.
[[Файл:Әфганстан_татары_1.jpg|300px|thumb|right|Әфганстандагы татарларның таралып утыру картасы ([[яшел төс]]; Парвиз Әхмәди ясаган). Фото ruskline.ru]]

== Тарих ==
[[Файл:Әфганстан_татары_2.jpg|200px|thumb|right|Олы яшьтәге ир-ат Әфганстан татары]]
[[Файл:Ahmadi_parviz.jpg|200px|thumb|right|Әфганстан татары Парвиз Әхмәди. [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты|Казан архитектура-төзелеш институтын]] тәмамлаган ]]
Әфганстан территориясендә татарлар 800 елдан артык яши. Алар арасында [[XIII гасыр]]да [[Чыңгызхан]] гаскәре төбәкне ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Бөек Хорасан|Бөек Хорасан|ru|Великий Хорасан}}) яулап алганнан соң калган татарларларның, XIX гасырдан әфганнар җирендә сәүдә иткән татар [[сәүдәгәр]]ләре нәселләре, революцияләр һәм сугышлардан [[Урта Азия]] аркылы качып килгән татарлар токымнары, шулай ук [[Кырым татарлары]] бар.

1919 елда {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Аманулла-хан|Аманулла-хан|ru|Аманулла-хан}} армиясендә татар җайдаклары була&lt;ref&gt;[https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. ХХ гасыр дәвамында татар халкы әкренләп ассимиляцияләнә, татар телен оныткан.

== Дин ==
Әфган татарлары арасында [[Сөнничелек|сөнни]] мөселманнар ― зур күпчелек. Сөнниләр Әфганстан халкының да 85 процентын тәшкил итә. Кабулдагы Үзәк мәчетнең имам-хатыйбы ― татар милләтеннән.

== Тел ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең күпчелек әгъзалары [[татар теле]]н белми. Әфган татарлары география үзенчәлеге һәм тирә-юньдәге халыкларның йогынтысы аркасында туган татар телен оныткан. Эник татарлар Әфганстанда татарлар күчеп утырган җирләрдәге халыкларының телләрен үзләштергән һәм көнкүрештә шуларны куллана. Нигездә, татарлар Әфган дәүләтенең ике төп теле ― [[пушту теле]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дари теле|дари|ru|Дари}} телләренә, шулай ук якын төрки телләр булган [[үзбәк теле|үзбәк]] һәм [[Төрекмән теле|төрекмән]] телләренә күчкән. Кайбер татарлар – этник [[таҗиклар]], башкалары – этник [[үзбәкләр]], {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хәзәрәйләр|хәзәрәйләр|ru|Хазарейцы}} яки [[пуштуннар]] булып исәпләнгән.

2021 елдан Әфганстанның татарлар яшәгән дүрт вилаятендә татар телен мәҗбүри укыту эше алып барыла.&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31175615.html Әфганстанның дүрт вилаятендә татар телен дәүләт дәрәҗәсендә укытырга телиләр.]&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==
[[Кабул]]да урнашкан «Әфганстан татарлары мәдәни фонды» башлыгы Зәбихулла Татар (Zabihullah Tatar) бәяләвенчә, Әфганстанда 100 000 гә якын этник татарлар яши. 2020 елның 13 ноябрендә [[БТК]] Милли Шура рәисе [[Васил Шәйхразиев]] катнашында узган «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүперендә катнашкан Әфганстан ягы Әфганстанда 700 000 татар яшәвен әйтә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot;&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/vasil-sheyhrazyev-kabul-meskey-kazan-telekypere-eshende-katnashty/   Васил Шәйхразиев «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүпере эшендә катнашты.] [[БТК]] сайты, 13.11.2021&lt;/ref&gt;. Илнең төрле этник төркемнәренең саны турында төгәл мәгълүматлар, нигездә, Әфганстанда халык санын исәпкә алу беркайчан да үткәрелмәгәнгә күрә, билгеле түгел. [[1970-еллар]]дагы бәхәсле халык санын алу мәгълүматларына караганда, [[пуштуннар|пуштун халкы]] Әфганстан халкының 40 проценттан аз гына артыгын, алар артыннан этник [[таҗиклар]] — 30 проценттан да кимрәк, ә хәзәрәйләр һәм [[үзбәкләр]] — 10 процентка якынын тәшкил итә. Калган халык ― аз санлы этник төркемнәр.

== Таралып утыру ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең әгъзалары Әфганстанның 34 провинциясенең 16сында таралып утырган. Татарлар иң куе утырган төбәкләр ― [[Һиндукуш]] тауларыннан төньякта, Сәмәнган (''Руйе-Дуоб өязе'') һәм Бәлх, Кондыз, Бәдәхшан, Тәхар, Һәрат, Фәрьяб, Сәре-Пул провинцияләре, Мазары-Шәриф шәһәре тирәләрендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-21242429_1125681 Татары Афганистана.] Единый тюркский народ. [[ВКонтакте]], 15.02.2019{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Төпләнеп утырган районнарда татарлар азчылыкны тәшкил итә.
== Мәдәният ==
=== Хуҗалык итү ===
Этник татарларның шактый өлеше үзәктән ерактагы таулы җирдәге авыл районнарында яши, аларның күбесе [[авыл хуҗалыгы]]нда эшли: көтүлекле [[терлекчелек]], [[игенчелек]] белән көн күрә. Биредә күпчелек татарлар икмәк үстерү белән, 10 процент татарлар эшмәкәрлек белән шөгыльләнә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;. Татарлар арасында имамнар, прокурорлар, судьялар, оешма башлыклары, министрлыкларда эшләүчеләр бар.

=== Киемнәре ===
Әфганстан [[ир-ат]] татарлары чапан, дастар, озын итәкле күлмәк (''пирахан''), жилет (''васкат''), одеяло-япма (''пату'') кия. [[Хатын-кыз]]лар озын итәкле чуар күлмәк, хатын-кыз бүреге белән яулык, жилет (''васкат''), шаровар кия.

=== Ризыклары ===
Пылау (''кабули''), майда кыздырылган камыр (''атла''), сөтле дөге, ''карае, крути, чакал так, лити, ширмаач, халва маачи''.

=== Бәйрәмнәре ===
Әфганстан татарлары [[Сабантуй]]га охшаган үз бәйрәмнәрен уздыра. Бузкаши (''тере кәҗәне тоту''), АспДавани (''атта чабыш''), Кушти Гири (''билбаулы көрәш''), табигатькә чыгып үткәрелә торган, Татарстандагы Яфрак бәйрәменә охшаган бәйрәмнәре бар.

=== Мәгълүмат чаралары ===
Кабул татар иҗтимагый оешмасы җәмгыяте [[дари теле]]ндә «Татар авазы» журналын чыгара.&lt;ref name=&quot;АР1&quot;&gt;[https://www.azatliq.org/a/31184209.html Әфганстан: юктан бар булган татарлар.]&lt;/ref&gt;

== Җәмәгать оешмалары ==
Әфганстандагы татар җәмгыятендә илнең Мәгълүмат һәм мәдәният министрлыгында (Information and Culture Ministry) теркәлгән биш иҗтимагый һәм мәдәни оешма эшли. Һәр провинциядә дә Татар яшьләре һәм Татар хатын-кызлары ассоциацияләре эшли&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;.

Кабулдагы татар иҗтимагый оешмасы (башлыгы Камалетдин Татар) «Татарлар авазы» (Voice of Tatar) дип аталган журнал чыгара, басма дари телендә чыга.
Соңгы елларда этник татарлар лидерлары [[Бөтендөнья татар конгрессы]] һәм Татарстан Республикасы белән мәдәни элемтәләр урнаштырган. Бөтендөнья татар конгрессы 15 марттан Әфганстан татарлары өчен татар теле буенча онлайн-курс башлап җибәрүдә ярдәм иткән (дәресне [[Казан федераль университеты]] доценты Рамил Таһир улы Йөзмөхәммәтов алып бара. Ул фарсы һәм татар телләрен камил белә)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-tatar-telen-oyrene-bashlady/ Әфган татарлары татар телен өйрәнә башлады.] [[БТК]] сайты, 15.03.2021&lt;/ref&gt;.
* Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе '''Әлхәд Әхмәд Бәй Татар'''
* Әфганстан татарлары советы башлыгы '''Зәбихулло Надери Татар'''&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/afganstan-tatarlary-malese-raise-botenafgan-aksakallar-sezdynda-katnasa-5856736 Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе Бөтен әфган аксакаллар съездында катнаша.] [[Татар-информ]], 30.06.2022&lt;/ref&gt;

== Рәсми тану ==
Әфганстан Конституциясе рәсми рәвештә 14 этник төркемне таный. Алар арасында [[пуштуннар]], [[таҗиклар]], хәзәрәйләр, [[үзбәкләр]], [[төрекмәннәр]], [[бәлүҗләр]], пашайлар, нуристанлылар, аймаклар, [[кыргызлар]], кызылбашлар, гуджарлылар һәм брахвуилар бар.

2021 елның мартында Әфганстанның милли статистика идарәсе (National Statistics Office) җирле татарларны аерым этник төркем итеп теркәгән. Бу адым татарларга шәхесне раслаучы яңа биометрик таныклыкларда (электрон паспорт) үз милләтен «татар» итеп күрсәтергә мөмкинлек бирә&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-yz-milleten-resmi-reveshte-pasportka-kyrsete-ala/ Әфган татарлары үз милләтен рәсми рәвештә паспортка күрсәтә ала.] [[БТК]] сайты, 31.03.2021&lt;/ref&gt;. Татарлар Әфганстан Конституциясе нигезендә рәсми танылу онытыла барган татар телен торгызырга ярдәм итәр дип өметләнә.

Мәхдум Абдулла Мөхаммәди (Makhdoom Abdullah Muhammadi) – Әфганстан татарлары лидеры, ил парламентында ике депутат-татарның&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt; берсе.
== Бәйләнешләр ==
* [[2022 ел|2022]] ― Татарстан башкаласы Казанга [[Бөтендөнья татар конгрессы]]ның VIII съездында (30 июль ― 2 август)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/ru/blog/programma-provedeniya-viii-sezda-vsemirnogo-kongressa-tatar/ Программа проведения VIII Съезда Всемирного конгресса татар.] [[БТК|Всемирный конгресс татар]]&lt;/ref&gt;  катнашу өчен Әфганстан татар җәмәгатьчелегенең 7 кешелек  делегациясе килгән (делегация җитәкчесе Зәбиһулла Надери Татар) &lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/v-kazan-na-sezd-vsemirnogo-kongressa-tatar-pribyla-delegaciya-iz-afganistana-5874273  В Казань на съезд Всемирного конгресса татар прибыла делегация из Афганистана.] [[Татар-информ]], 28.07.2022&lt;/ref&gt;. Делегация [[Кабул]] (''автобус'') ― [[Герат]] (''автобус'') ― [[Таһран]] (''очкыч'') ― [[Мәскәү]] ― [[Казан]] маршруты буенча килгән.

== Сылтамалар ==
* ''Парвиз Ахмади''. [https://ruskline.ru/special_opinion/2016/mart/tatary_afganistana_proshloe_i_nastoyawee/ Татары Афганистана: прошлое и настоящее.] ruskline.ru, 15.03.2016{{ref-ru}}
* ''Рамазан Алпаут''. [https://www.idelreal.org/a/31181659.html Афганистан признал татар. Использует ли их Россия?] [[Азатлык радиосы|Радио Свобода]], 8.04.2021{{ref-ru}}
* ''Frud Bezhan''. [https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-recognizes-long-forgotten-ethnic-tatar-community/31180205.html   Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community (Әфганстан күптән онытылган этник татар җәмгыятен таный).] Radio Free Afghanistan, 31.03.2021{{ref-en}}
* [https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}
* [[Файл:YouTube Logo 2017.svg|60px]] [https://www.youtube.com/watch?v=3t-42gX3uEw   Кемнәр алар-Әфганстан татарлары? (Мөселман хәйрия-патриотик фонды рәисе Рөстәм Хәбибуллин белән әңгәмә).] ''[[YouTube]]видео, 23:20''

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Татарлар}}
{{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}}

[[Төркем:Татарлар]]
[[Төркем:Әфганстан халыклары]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>afk76ia38su00habo099muar6snlsgu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524848</id>
      <parentid>3524846</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:36:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Логикага туры килмәгән язма. Укучы өчен.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16645" xml:space="preserve">{{Халык
|халык = Әфганстан татарлары
|Рәсем = 
|коммент =
|үз аталышы = 
|гомуми сан = 100 мең – 700 мең (бәяләмә)
|яшәү җире = [[Әфганстан]]
|үлеп беткән =
|арх = 
|тел = [[пушту]], [[дари]], [[фарсы]], [[үзбәк]] һ. б.
|раса = 
|дин = [[Ислам]]
|тамырдаш = Урта Азия төрки халыклары
|бүтән халыкка керүе = 
|кертә =
|чыгуы =
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}&lt;/small&gt;
'''Әфганстан татарлары''' ({{lang-fa|تاتارها در افغانستان}}) ― [[Әфганстан]]дагы [[төрки телләр|төрки телле]] этник төркем. 2021 елның мартында Әфганстанның Милли статистика идарәсе җирле татарларны аерым этник төркем итеп терки.
[[Файл:Әфганстан_татары_1.jpg|300px|thumb|right|Әфганстандагы татарларның таралып утыру картасы ([[яшел төс]]; Парвиз Әхмәди ясаган). Фото ruskline.ru]]

== Тарих ==
[[Файл:Әфганстан_татары_2.jpg|200px|thumb|right|]]
[[Файл:Ahmadi_parviz.jpg|200px|thumb|right|Әфганстан татары Парвиз Әхмәди. [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты|Казан архитектура-төзелеш институтын]] тәмамлаган ]]
Әфганстан территориясендә татарлар 800 елдан артык яши. Алар арасында [[XIII гасыр]]да [[Чыңгызхан]] гаскәре төбәкне ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Бөек Хорасан|Бөек Хорасан|ru|Великий Хорасан}}) яулап алганнан соң калган татарларларның, XIX гасырдан әфганнар җирендә сәүдә иткән татар [[сәүдәгәр]]ләре нәселләре, революцияләр һәм сугышлардан [[Урта Азия]] аркылы качып килгән татарлар токымнары, шулай ук [[Кырым татарлары]] бар.

1919 елда {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Аманулла-хан|Аманулла-хан|ru|Аманулла-хан}} армиясендә татар җайдаклары була&lt;ref&gt;[https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. ХХ гасыр дәвамында татар халкы әкренләп ассимиляцияләнә, татар телен оныткан.

== Дин ==
Әфган татарлары арасында [[Сөнничелек|сөнни]] мөселманнар ― зур күпчелек. Сөнниләр Әфганстан халкының да 85 процентын тәшкил итә. Кабулдагы Үзәк мәчетнең имам-хатыйбы ― татар милләтеннән.

== Тел ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең күпчелек әгъзалары [[татар теле]]н белми. Әфган татарлары география үзенчәлеге һәм тирә-юньдәге халыкларның йогынтысы аркасында туган татар телен оныткан. Эник татарлар Әфганстанда татарлар күчеп утырган җирләрдәге халыкларының телләрен үзләштергән һәм көнкүрештә шуларны куллана. Нигездә, татарлар Әфган дәүләтенең ике төп теле ― [[пушту теле]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дари теле|дари|ru|Дари}} телләренә, шулай ук якын төрки телләр булган [[үзбәк теле|үзбәк]] һәм [[Төрекмән теле|төрекмән]] телләренә күчкән. Кайбер татарлар – этник [[таҗиклар]], башкалары – этник [[үзбәкләр]], {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хәзәрәйләр|хәзәрәйләр|ru|Хазарейцы}} яки [[пуштуннар]] булып исәпләнгән.

2021 елдан Әфганстанның татарлар яшәгән дүрт вилаятендә татар телен мәҗбүри укыту эше алып барыла.&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31175615.html Әфганстанның дүрт вилаятендә татар телен дәүләт дәрәҗәсендә укытырга телиләр.]&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==
[[Кабул]]да урнашкан «Әфганстан татарлары мәдәни фонды» башлыгы Зәбихулла Татар (Zabihullah Tatar) бәяләвенчә, Әфганстанда 100 000 гә якын этник татарлар яши. 2020 елның 13 ноябрендә [[БТК]] Милли Шура рәисе [[Васил Шәйхразиев]] катнашында узган «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүперендә катнашкан Әфганстан ягы Әфганстанда 700 000 татар яшәвен әйтә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot;&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/vasil-sheyhrazyev-kabul-meskey-kazan-telekypere-eshende-katnashty/   Васил Шәйхразиев «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүпере эшендә катнашты.] [[БТК]] сайты, 13.11.2021&lt;/ref&gt;. Илнең төрле этник төркемнәренең саны турында төгәл мәгълүматлар, нигездә, Әфганстанда халык санын исәпкә алу беркайчан да үткәрелмәгәнгә күрә, билгеле түгел. [[1970-еллар]]дагы бәхәсле халык санын алу мәгълүматларына караганда, [[пуштуннар|пуштун халкы]] Әфганстан халкының 40 проценттан аз гына артыгын, алар артыннан этник [[таҗиклар]] — 30 проценттан да кимрәк, ә хәзәрәйләр һәм [[үзбәкләр]] — 10 процентка якынын тәшкил итә. Калган халык ― аз санлы этник төркемнәр.

== Таралып утыру ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең әгъзалары Әфганстанның 34 провинциясенең 16сында таралып утырган. Татарлар иң куе утырган төбәкләр ― [[Һиндукуш]] тауларыннан төньякта, Сәмәнган (''Руйе-Дуоб өязе'') һәм Бәлх, Кондыз, Бәдәхшан, Тәхар, Һәрат, Фәрьяб, Сәре-Пул провинцияләре, Мазары-Шәриф шәһәре тирәләрендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-21242429_1125681 Татары Афганистана.] Единый тюркский народ. [[ВКонтакте]], 15.02.2019{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Төпләнеп утырган районнарда татарлар азчылыкны тәшкил итә.
== Мәдәният ==
=== Хуҗалык итү ===
Этник татарларның шактый өлеше үзәктән ерактагы таулы җирдәге авыл районнарында яши, аларның күбесе [[авыл хуҗалыгы]]нда эшли: көтүлекле [[терлекчелек]], [[игенчелек]] белән көн күрә. Биредә күпчелек татарлар икмәк үстерү белән, 10 процент татарлар эшмәкәрлек белән шөгыльләнә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;. Татарлар арасында имамнар, прокурорлар, судьялар, оешма башлыклары, министрлыкларда эшләүчеләр бар.

=== Киемнәре ===
Әфганстан [[ир-ат]] татарлары чапан, дастар, озын итәкле күлмәк (''пирахан''), жилет (''васкат''), одеяло-япма (''пату'') кия. [[Хатын-кыз]]лар озын итәкле чуар күлмәк, хатын-кыз бүреге белән яулык, жилет (''васкат''), шаровар кия.

=== Ризыклары ===
Пылау (''кабули''), майда кыздырылган камыр (''атла''), сөтле дөге, ''карае, крути, чакал так, лити, ширмаач, халва маачи''.

=== Бәйрәмнәре ===
Әфганстан татарлары [[Сабантуй]]га охшаган үз бәйрәмнәрен уздыра. Бузкаши (''тере кәҗәне тоту''), АспДавани (''атта чабыш''), Кушти Гири (''билбаулы көрәш''), табигатькә чыгып үткәрелә торган, Татарстандагы Яфрак бәйрәменә охшаган бәйрәмнәре бар.

=== Мәгълүмат чаралары ===
Кабул татар иҗтимагый оешмасы җәмгыяте [[дари теле]]ндә «Татар авазы» журналын чыгара.&lt;ref name=&quot;АР1&quot;&gt;[https://www.azatliq.org/a/31184209.html Әфганстан: юктан бар булган татарлар.]&lt;/ref&gt;

== Җәмәгать оешмалары ==
Әфганстандагы татар җәмгыятендә илнең Мәгълүмат һәм мәдәният министрлыгында (Information and Culture Ministry) теркәлгән биш иҗтимагый һәм мәдәни оешма эшли. Һәр провинциядә дә Татар яшьләре һәм Татар хатын-кызлары ассоциацияләре эшли&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;.

Кабулдагы татар иҗтимагый оешмасы (башлыгы Камалетдин Татар) «Татарлар авазы» (Voice of Tatar) дип аталган журнал чыгара, басма дари телендә чыга.
Соңгы елларда этник татарлар лидерлары [[Бөтендөнья татар конгрессы]] һәм Татарстан Республикасы белән мәдәни элемтәләр урнаштырган. Бөтендөнья татар конгрессы 15 марттан Әфганстан татарлары өчен татар теле буенча онлайн-курс башлап җибәрүдә ярдәм иткән (дәресне [[Казан федераль университеты]] доценты Рамил Таһир улы Йөзмөхәммәтов алып бара. Ул фарсы һәм татар телләрен камил белә)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-tatar-telen-oyrene-bashlady/ Әфган татарлары татар телен өйрәнә башлады.] [[БТК]] сайты, 15.03.2021&lt;/ref&gt;.
* Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе '''Әлхәд Әхмәд Бәй Татар'''
* Әфганстан татарлары советы башлыгы '''Зәбихулло Надери Татар'''&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/afganstan-tatarlary-malese-raise-botenafgan-aksakallar-sezdynda-katnasa-5856736 Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе Бөтен әфган аксакаллар съездында катнаша.] [[Татар-информ]], 30.06.2022&lt;/ref&gt;

== Рәсми тану ==
Әфганстан Конституциясе рәсми рәвештә 14 этник төркемне таный. Алар арасында [[пуштуннар]], [[таҗиклар]], хәзәрәйләр, [[үзбәкләр]], [[төрекмәннәр]], [[бәлүҗләр]], пашайлар, нуристанлылар, аймаклар, [[кыргызлар]], кызылбашлар, гуджарлылар һәм брахвуилар бар.

2021 елның мартында Әфганстанның милли статистика идарәсе (National Statistics Office) җирле татарларны аерым этник төркем итеп теркәгән. Бу адым татарларга шәхесне раслаучы яңа биометрик таныклыкларда (электрон паспорт) үз милләтен «татар» итеп күрсәтергә мөмкинлек бирә&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-yz-milleten-resmi-reveshte-pasportka-kyrsete-ala/ Әфган татарлары үз милләтен рәсми рәвештә паспортка күрсәтә ала.] [[БТК]] сайты, 31.03.2021&lt;/ref&gt;. Татарлар Әфганстан Конституциясе нигезендә рәсми танылу онытыла барган татар телен торгызырга ярдәм итәр дип өметләнә.

Мәхдум Абдулла Мөхаммәди (Makhdoom Abdullah Muhammadi) – Әфганстан татарлары лидеры, ил парламентында ике депутат-татарның&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt; берсе.
== Бәйләнешләр ==
* [[2022 ел|2022]] ― Татарстан башкаласы Казанга [[Бөтендөнья татар конгрессы]]ның VIII съездында (30 июль ― 2 август)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/ru/blog/programma-provedeniya-viii-sezda-vsemirnogo-kongressa-tatar/ Программа проведения VIII Съезда Всемирного конгресса татар.] [[БТК|Всемирный конгресс татар]]&lt;/ref&gt;  катнашу өчен Әфганстан татар җәмәгатьчелегенең 7 кешелек  делегациясе килгән (делегация җитәкчесе Зәбиһулла Надери Татар) &lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/v-kazan-na-sezd-vsemirnogo-kongressa-tatar-pribyla-delegaciya-iz-afganistana-5874273  В Казань на съезд Всемирного конгресса татар прибыла делегация из Афганистана.] [[Татар-информ]], 28.07.2022&lt;/ref&gt;. Делегация [[Кабул]] (''автобус'') ― [[Герат]] (''автобус'') ― [[Таһран]] (''очкыч'') ― [[Мәскәү]] ― [[Казан]] маршруты буенча килгән.

== Сылтамалар ==
* ''Парвиз Ахмади''. [https://ruskline.ru/special_opinion/2016/mart/tatary_afganistana_proshloe_i_nastoyawee/ Татары Афганистана: прошлое и настоящее.] ruskline.ru, 15.03.2016{{ref-ru}}
* ''Рамазан Алпаут''. [https://www.idelreal.org/a/31181659.html Афганистан признал татар. Использует ли их Россия?] [[Азатлык радиосы|Радио Свобода]], 8.04.2021{{ref-ru}}
* ''Frud Bezhan''. [https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-recognizes-long-forgotten-ethnic-tatar-community/31180205.html   Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community (Әфганстан күптән онытылган этник татар җәмгыятен таный).] Radio Free Afghanistan, 31.03.2021{{ref-en}}
* [https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}
* [[Файл:YouTube Logo 2017.svg|60px]] [https://www.youtube.com/watch?v=3t-42gX3uEw   Кемнәр алар-Әфганстан татарлары? (Мөселман хәйрия-патриотик фонды рәисе Рөстәм Хәбибуллин белән әңгәмә).] ''[[YouTube]]видео, 23:20''

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Татарлар}}
{{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}}

[[Төркем:Татарлар]]
[[Төркем:Әфганстан халыклары]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>053vqqpzejio8frl77m4lzzzbw77fde</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524850</id>
      <parentid>3524848</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:45:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарих */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16676" xml:space="preserve">{{Халык
|халык = Әфганстан татарлары
|Рәсем = 
|коммент =
|үз аталышы = 
|гомуми сан = 100 мең – 700 мең (бәяләмә)
|яшәү җире = [[Әфганстан]]
|үлеп беткән =
|арх = 
|тел = [[пушту]], [[дари]], [[фарсы]], [[үзбәк]] һ. б.
|раса = 
|дин = [[Ислам]]
|тамырдаш = Урта Азия төрки халыклары
|бүтән халыкка керүе = 
|кертә =
|чыгуы =
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}&lt;/small&gt;
'''Әфганстан татарлары''' ({{lang-fa|تاتارها در افغانستان}}) ― [[Әфганстан]]дагы [[төрки телләр|төрки телле]] этник төркем. 2021 елның мартында Әфганстанның Милли статистика идарәсе җирле татарларны аерым этник төркем итеп терки.
[[Файл:Әфганстан_татары_1.jpg|300px|thumb|right|Әфганстандагы татарларның таралып утыру картасы ([[яшел төс]]; Парвиз Әхмәди ясаган). Фото ruskline.ru]]

== Тарих ==
[[Файл:Әфганстан_татары_2.jpg|200px|thumb|right|Әфганстан татары]]
[[Файл:Ahmadi_parviz.jpg|200px|thumb|right|Әфганстан татары Парвиз Әхмәди. [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты|Казан архитектура-төзелеш институтын]] тәмамлаган ]]
Әфганстан территориясендә татарлар 800 елдан артык яши. Алар арасында [[XIII гасыр]]да [[Чыңгызхан]] гаскәре төбәкне ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Бөек Хорасан|Бөек Хорасан|ru|Великий Хорасан}}) яулап алганнан соң калган татарларларның, XIX гасырдан әфганнар җирендә сәүдә иткән татар [[сәүдәгәр]]ләре нәселләре, революцияләр һәм сугышлардан [[Урта Азия]] аркылы качып килгән татарлар токымнары, шулай ук [[Кырым татарлары]] бар.

1919 елда {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Аманулла-хан|Аманулла-хан|ru|Аманулла-хан}} армиясендә татар җайдаклары була&lt;ref&gt;[https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. ХХ гасыр дәвамында татар халкы әкренләп ассимиляцияләнә, татар телен оныткан.

== Дин ==
Әфган татарлары арасында [[Сөнничелек|сөнни]] мөселманнар ― зур күпчелек. Сөнниләр Әфганстан халкының да 85 процентын тәшкил итә. Кабулдагы Үзәк мәчетнең имам-хатыйбы ― татар милләтеннән.

== Тел ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең күпчелек әгъзалары [[татар теле]]н белми. Әфган татарлары география үзенчәлеге һәм тирә-юньдәге халыкларның йогынтысы аркасында туган татар телен оныткан. Эник татарлар Әфганстанда татарлар күчеп утырган җирләрдәге халыкларының телләрен үзләштергән һәм көнкүрештә шуларны куллана. Нигездә, татарлар Әфган дәүләтенең ике төп теле ― [[пушту теле]] һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дари теле|дари|ru|Дари}} телләренә, шулай ук якын төрки телләр булган [[үзбәк теле|үзбәк]] һәм [[Төрекмән теле|төрекмән]] телләренә күчкән. Кайбер татарлар – этник [[таҗиклар]], башкалары – этник [[үзбәкләр]], {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хәзәрәйләр|хәзәрәйләр|ru|Хазарейцы}} яки [[пуштуннар]] булып исәпләнгән.

2021 елдан Әфганстанның татарлар яшәгән дүрт вилаятендә татар телен мәҗбүри укыту эше алып барыла.&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31175615.html Әфганстанның дүрт вилаятендә татар телен дәүләт дәрәҗәсендә укытырга телиләр.]&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==
[[Кабул]]да урнашкан «Әфганстан татарлары мәдәни фонды» башлыгы Зәбихулла Татар (Zabihullah Tatar) бәяләвенчә, Әфганстанда 100 000 гә якын этник татарлар яши. 2020 елның 13 ноябрендә [[БТК]] Милли Шура рәисе [[Васил Шәйхразиев]] катнашында узган «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүперендә катнашкан Әфганстан ягы Әфганстанда 700 000 татар яшәвен әйтә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot;&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/vasil-sheyhrazyev-kabul-meskey-kazan-telekypere-eshende-katnashty/   Васил Шәйхразиев «Кабул―Мәскәү―Казан» телекүпере эшендә катнашты.] [[БТК]] сайты, 13.11.2021&lt;/ref&gt;. Илнең төрле этник төркемнәренең саны турында төгәл мәгълүматлар, нигездә, Әфганстанда халык санын исәпкә алу беркайчан да үткәрелмәгәнгә күрә, билгеле түгел. [[1970-еллар]]дагы бәхәсле халык санын алу мәгълүматларына караганда, [[пуштуннар|пуштун халкы]] Әфганстан халкының 40 проценттан аз гына артыгын, алар артыннан этник [[таҗиклар]] — 30 проценттан да кимрәк, ә хәзәрәйләр һәм [[үзбәкләр]] — 10 процентка якынын тәшкил итә. Калган халык ― аз санлы этник төркемнәр.

== Таралып утыру ==
Әфганстандагы татар җәмгыятенең әгъзалары Әфганстанның 34 провинциясенең 16сында таралып утырган. Татарлар иң куе утырган төбәкләр ― [[Һиндукуш]] тауларыннан төньякта, Сәмәнган (''Руйе-Дуоб өязе'') һәм Бәлх, Кондыз, Бәдәхшан, Тәхар, Һәрат, Фәрьяб, Сәре-Пул провинцияләре, Мазары-Шәриф шәһәре тирәләрендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-21242429_1125681 Татары Афганистана.] Единый тюркский народ. [[ВКонтакте]], 15.02.2019{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Төпләнеп утырган районнарда татарлар азчылыкны тәшкил итә.
== Мәдәният ==
=== Хуҗалык итү ===
Этник татарларның шактый өлеше үзәктән ерактагы таулы җирдәге авыл районнарында яши, аларның күбесе [[авыл хуҗалыгы]]нда эшли: көтүлекле [[терлекчелек]], [[игенчелек]] белән көн күрә. Биредә күпчелек татарлар икмәк үстерү белән, 10 процент татарлар эшмәкәрлек белән шөгыльләнә&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;. Татарлар арасында имамнар, прокурорлар, судьялар, оешма башлыклары, министрлыкларда эшләүчеләр бар.

=== Киемнәре ===
Әфганстан [[ир-ат]] татарлары чапан, дастар, озын итәкле күлмәк (''пирахан''), жилет (''васкат''), одеяло-япма (''пату'') кия. [[Хатын-кыз]]лар озын итәкле чуар күлмәк, хатын-кыз бүреге белән яулык, жилет (''васкат''), шаровар кия.

=== Ризыклары ===
Пылау (''кабули''), майда кыздырылган камыр (''атла''), сөтле дөге, ''карае, крути, чакал так, лити, ширмаач, халва маачи''.

=== Бәйрәмнәре ===
Әфганстан татарлары [[Сабантуй]]га охшаган үз бәйрәмнәрен уздыра. Бузкаши (''тере кәҗәне тоту''), АспДавани (''атта чабыш''), Кушти Гири (''билбаулы көрәш''), табигатькә чыгып үткәрелә торган, Татарстандагы Яфрак бәйрәменә охшаган бәйрәмнәре бар.

=== Мәгълүмат чаралары ===
Кабул татар иҗтимагый оешмасы җәмгыяте [[дари теле]]ндә «Татар авазы» журналын чыгара.&lt;ref name=&quot;АР1&quot;&gt;[https://www.azatliq.org/a/31184209.html Әфганстан: юктан бар булган татарлар.]&lt;/ref&gt;

== Җәмәгать оешмалары ==
Әфганстандагы татар җәмгыятендә илнең Мәгълүмат һәм мәдәният министрлыгында (Information and Culture Ministry) теркәлгән биш иҗтимагый һәм мәдәни оешма эшли. Һәр провинциядә дә Татар яшьләре һәм Татар хатын-кызлары ассоциацияләре эшли&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt;.

Кабулдагы татар иҗтимагый оешмасы (башлыгы Камалетдин Татар) «Татарлар авазы» (Voice of Tatar) дип аталган журнал чыгара, басма дари телендә чыга.
Соңгы елларда этник татарлар лидерлары [[Бөтендөнья татар конгрессы]] һәм Татарстан Республикасы белән мәдәни элемтәләр урнаштырган. Бөтендөнья татар конгрессы 15 марттан Әфганстан татарлары өчен татар теле буенча онлайн-курс башлап җибәрүдә ярдәм иткән (дәресне [[Казан федераль университеты]] доценты Рамил Таһир улы Йөзмөхәммәтов алып бара. Ул фарсы һәм татар телләрен камил белә)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-tatar-telen-oyrene-bashlady/ Әфган татарлары татар телен өйрәнә башлады.] [[БТК]] сайты, 15.03.2021&lt;/ref&gt;.
* Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе '''Әлхәд Әхмәд Бәй Татар'''
* Әфганстан татарлары советы башлыгы '''Зәбихулло Надери Татар'''&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/afganstan-tatarlary-malese-raise-botenafgan-aksakallar-sezdynda-katnasa-5856736 Әфганстан татарлары мәҗлесе рәисе Бөтен әфган аксакаллар съездында катнаша.] [[Татар-информ]], 30.06.2022&lt;/ref&gt;

== Рәсми тану ==
Әфганстан Конституциясе рәсми рәвештә 14 этник төркемне таный. Алар арасында [[пуштуннар]], [[таҗиклар]], хәзәрәйләр, [[үзбәкләр]], [[төрекмәннәр]], [[бәлүҗләр]], пашайлар, нуристанлылар, аймаклар, [[кыргызлар]], кызылбашлар, гуджарлылар һәм брахвуилар бар.

2021 елның мартында Әфганстанның милли статистика идарәсе (National Statistics Office) җирле татарларны аерым этник төркем итеп теркәгән. Бу адым татарларга шәхесне раслаучы яңа биометрик таныклыкларда (электрон паспорт) үз милләтен «татар» итеп күрсәтергә мөмкинлек бирә&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/yanalyklar/efgan-tatarlary-yz-milleten-resmi-reveshte-pasportka-kyrsete-ala/ Әфган татарлары үз милләтен рәсми рәвештә паспортка күрсәтә ала.] [[БТК]] сайты, 31.03.2021&lt;/ref&gt;. Татарлар Әфганстан Конституциясе нигезендә рәсми танылу онытыла барган татар телен торгызырга ярдәм итәр дип өметләнә.

Мәхдум Абдулла Мөхаммәди (Makhdoom Abdullah Muhammadi) – Әфганстан татарлары лидеры, ил парламентында ике депутат-татарның&lt;ref name=&quot;Телекүпер&quot; /&gt; берсе.
== Бәйләнешләр ==
* [[2022 ел|2022]] ― Татарстан башкаласы Казанга [[Бөтендөнья татар конгрессы]]ның VIII съездында (30 июль ― 2 август)&lt;ref&gt;[https://tatar-congress.org/ru/blog/programma-provedeniya-viii-sezda-vsemirnogo-kongressa-tatar/ Программа проведения VIII Съезда Всемирного конгресса татар.] [[БТК|Всемирный конгресс татар]]&lt;/ref&gt;  катнашу өчен Әфганстан татар җәмәгатьчелегенең 7 кешелек  делегациясе килгән (делегация җитәкчесе Зәбиһулла Надери Татар) &lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/v-kazan-na-sezd-vsemirnogo-kongressa-tatar-pribyla-delegaciya-iz-afganistana-5874273  В Казань на съезд Всемирного конгресса татар прибыла делегация из Афганистана.] [[Татар-информ]], 28.07.2022&lt;/ref&gt;. Делегация [[Кабул]] (''автобус'') ― [[Герат]] (''автобус'') ― [[Таһран]] (''очкыч'') ― [[Мәскәү]] ― [[Казан]] маршруты буенча килгән.

== Сылтамалар ==
* ''Парвиз Ахмади''. [https://ruskline.ru/special_opinion/2016/mart/tatary_afganistana_proshloe_i_nastoyawee/ Татары Афганистана: прошлое и настоящее.] ruskline.ru, 15.03.2016{{ref-ru}}
* ''Рамазан Алпаут''. [https://www.idelreal.org/a/31181659.html Афганистан признал татар. Использует ли их Россия?] [[Азатлык радиосы|Радио Свобода]], 8.04.2021{{ref-ru}}
* ''Frud Bezhan''. [https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-recognizes-long-forgotten-ethnic-tatar-community/31180205.html   Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community (Әфганстан күптән онытылган этник татар җәмгыятен таный).] Radio Free Afghanistan, 31.03.2021{{ref-en}}
* [https://nailtimler.com/tatars_abroad/afghanistan/tatars_in_afghanistan.html   Татарская диаспора Афганистана.] «Татарские новости», № 3, март, 2008г.{{ref-ru}}
* [[Файл:YouTube Logo 2017.svg|60px]] [https://www.youtube.com/watch?v=3t-42gX3uEw   Кемнәр алар-Әфганстан татарлары? (Мөселман хәйрия-патриотик фонды рәисе Рөстәм Хәбибуллин белән әңгәмә).] ''[[YouTube]]видео, 23:20''

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;
{{Татарлар}}
{{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}}

[[Төркем:Татарлар]]
[[Төркем:Әфганстан халыклары]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>7bq2br7p61vcbq5w54e118mv0x8ghtb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Батыргазиев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>460986</id>
    <revision>
      <id>3524882</id>
      <parentid>3066364</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:45:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>176</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Russian_Olympic_Committee_flag.svg|Russian_Olympic_Committee_flag.svg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Ellywa|Ellywa]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Russian Olympic Committee flag.svg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15652" xml:space="preserve">{{TurkicMarathon2021}}
{{Шәхес
| исем = [[Файл:Boxing pictogram.svg|20px|Боксчы]] Альберт Батыргазиев&lt;br/&gt; AL`BA
| рәсем =А.Х.Батыргазиев.jpg
| рәсем_зурлыгы = 200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = 
| тулы исем = Альберт Ханбулат улы Батыргазиев
| һөнәр = [[Файл:Boxing pictogram.svg|20px|боксчы]] спортчы (''[[бокс]], кикбоксинг'')
| туу датасы = 23.06.1998
| туу җире = [[РФ]], {{туу җире| Дагстан | Дагстанда}}, Бабаюрт районы, Геметюбе
| гражданлык = {{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = [[нугай]]
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын = 
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = [[Файл:Знак мсмк России.jpg|20px|РФ халыкара класслы спорт мастеры]]   
| сайт = [https://vk.com/alba_boxing86  alba_boxing86]
| башка мәгълүмат =
}}
'''Альберт Батыргазиев''', Альберт Ханбулат улы Батыргазиев ({{lang-nog|Альберт Ханбулатович Батыргазиев}}, ''[[1998 ел]]ның [[23 июнь|23 июне]], [[РФ]],  [[Дагстан]], Бабаюрт районы, Геметюбе''&lt;ref&gt;[http://mvremya.ru/?p=16357 Талант не поможет, если не работать.]&lt;/ref&gt;) – Россия боксчысы – икенче җиңел һәм җиңел авырлык категорияләрендә чыгыш ясаучы профессионал. Россия милли җыелма командасы әгъзасы. Халыкара класслы спорт мастеры. Һәвәскәрләр арасында дүрт тапкыр Россия Федерациясе чемпионы (2017, 2018, 2019, 2020). Профессионаллар арасында WBA Asia версиясе буенча икенче җиңел авырлыктагы Азия чемпионы. Элек кикбоксинг белән шөгыльләнгән. [[Җәйге Олимпия уеннары 2020|XXXII Җәйге Олимпия уеннары]] (23.07.- 8.08.2021, [[Токио]], [[Япония]]) чемпионы.

== Тәрҗемәи хәле ==
1998 елның 23 июнендә [[Дагстан]]ның Бабаюрт районы Геметюбе авылында [[нугайлар|нугай]] гаиләсендә туган&lt;ref&gt;[https://www.instagram.com/p/BaEubNEgpAc/ Альберт Батыргазиев стал чемпионом России.]&lt;/ref&gt;. 6 яшендә гаиләсе белән [[Хант-Манси — Югра автономияле округы|Ханты-Манси автономияле округының]] [[Түбән Варта]] шәһәренә күчеп китә. Әнисе — тәрбияче, әтисе – янгын сүндерүче. Биш бертуганы (бер абыйсы һәм дүрт энесе) бар&lt;ref&gt;[http://mvremya.ru/?p=9318 Не судите о книге по обложке.]&lt;/ref&gt;. 2014 елда Түбән Вартаның 1нче мәктәбен, 2018 елда социаль-гуманитар көллиятен тәмамлаган. Түбән Варта дәүләт университетының (''[[:ru:Нижневартовский государственный университет|ru]]'') физик тәрбия һәм спорт факультетында укый. 8 яшендә Көнчыгыш көрәше белән мавыга. Зур спортка юлны тугыз ел дәвамында шөгыльләнгән '''кикбоксинг'''тан башлый.

== Спорт күрсәткечләре ==
[[2013 ел]]да кикбоксинг буенча Россия беренчелегендә фулл-контакт бүлегендә 42 килограмм авырлык категориясендә беренче урынны яулый. Соңрак кикбоксинг буенча лайт-контакт бүлегендә 47 килограмм авырлык категориясендә Россия беренчелегендә бронза призер була. [[Польша]]да узган Аурупа беренчелегендә ота.

[[2014 ел]]да кикбоксинг буенча Россия беренчелегендә К-1 бүлегендә 48 килограмм авырлык категориясендә беренче урынны ала. Кикбоксинг буенча Россия чемпионатының җиде-контакт бүлегендә җиңүче була. Шул ук 2014 елда Дөнья беренчелегендә җиңә.

[[2015 ел|2015]] һәм 2016 елгы Россия чемпионатларында чемпионлыгын раслый. Соңрак, Дөнья беренчелегендә ([[Дублин]], [[Ирландия]]) 57 килограмм авырлык категориясендә ота. 2017 елда ир-атлар арасында кикбоксинг буенча «Локомотив» Россия физкультура-спорт җәмгыяте чемпионатында ([[Краснодар]]) 60 килограмм авырлык категориясендә беренче урынны ала.

[[Җәйге Олимпия уеннары 2020 |Олимпиадада]] катнашу өчен, Альберт спорт төрен үзгәртә. Өч ел дәвамында атказанган тренер Руслан Куштанов җитәкчелегендә классик [[бокс]] белән шөгыльләнә.

[[2017 ел]]да бокс буенча Россия чемпионатында беренче көрәштә [[Җәйге Олимпия уеннары 2016|2016 елгы Олимпиаданың]] бронза призеры Владимир Никитинны җиңеп, җиңел авырлыкта чемпион була. «Чемпионатның иң яхшы боксчысы» дип таныла.

[[2018 ел]]да бокс буенча Халыкара турнирда ([[Санкт-Петербург]]) 60 килограммга кадәр авырлык категориясендә җиңүче була. Соңрак 19-22 яшьлек яшүсмерләр арасында бокс буенча Аурупа беренчелегендә икенче урын ала. Россия чемпионатында үз үлчәү авырлыгында җиңә һәм ике тапкыр Россия чемпионы була. 2018 елның 9 декабрендә Россия җыелма командасының дөнья җыелмасына каршы матч очрашуында катнаша.

[[2019 ел]]гы бокс буенча Дөнья чемпионатына ([[Екатеринбург]]) Россия җыелма командасы составына кертелә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://cska.ru/news/15949|title=Армейцы – Андрей Замковой, Альберт Батыргазиев и Муслим Гаджимагомедов – выступят на чемпионате мира по боксу в Екатеринбурге|publisher=cska.ru|accessdate=2019-09-11}}&lt;/ref&gt;. 15 сентябрьдә икенче әйләнештә 57 кг. га кадәр авырлык категориясендә Боян Асеновны ([[Болгария]]) 5:0 исәбе белән җиңә&lt;ref&gt;[https://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Boks/Lyubitelskij/spbnews_NI1077643_Batyrgazijev_vyshel_v_1_8_finala_ChM_v_Jekaterinburge Батыргазиев вышел в 1/8 финала ЧМ в Екатеринбурге]&lt;/ref&gt;.

2019 елгы Россия чемпионатында 57 кг. га кадәр авырлык категориясендә җиңеп, өч тапкыр ил чемпионы була. Финалда өч тапкыр Россия чемпионы һәм Евроуеннар-2015 җиңүчесе Бахтаровар Назировны җиңә. Квалификация турнирында ([[Лондон]], [[COVID-19 коронавирус авыруы|COVID-19 пандемиясе]] аркасында тәмамланмаган) Олимпия лицензиясен ала.

Профессиональ дебюты [[2020 ел]]ның 3 июлендә була. 10 раундлы көрәштә Армен Атаевны ([[Россия]]) вакытыннан алда җиңә (5-1-1). Беренче профессиональ көрәшендә үк WBA Asia версиясе буенча 2нче җиңел авырлык категориясендә '''Азия чемпионы''' титулын яулый. Икенче көрәштә EBP версиясе буенча Ауразия чемпионы Эржан Тургумбековны ([[Кыргызстан]]) җиңә.

2020 елның 5 декабрендә бокс буенча Россия чемпионаты кысаларында финал ярышларында ([[Ырынбур]]) 60 кг. га кадәр авырлык категориясендә Җәмал Бәдретдиновны ([[Санкт-Петербург]]) җиңеп, чемпион поясын ала.

[[2021 ел]]ның апрелендә «Санкт-Петербург Губернаторы Кубогы» халыкара турнирында 60 кг га кадәр авырлыкта, Абдумалик Халоковны ([[Үзбәкстан]]) җиңеп, җиңүче була&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://rusboxing.ru/news/federation-news/34222/|title=&quot;Кубок Губернатора Санкт-Петербурга&quot;. Итоги|publisher=Сайт Федерации бокса России|date=24 апреля 2021|accessdate=2021-04-28|lang=rus}}&lt;/ref&gt;.

2021 елның июнь аенда [[Париж]]да бокс буенча Аурупа Олимпия квалификациясе җиңүчесе була һәм тагын бер кат [[Җәйге Олимпия уеннары 2020|Олимпиадада]] катнашуын раслый. Турнирда спортчы 5 көрәш үткәргән. Финал ярышында 57 кг. га кадәр авырлыкта Самуэль Кистохаррины ([[Франция]]) җиңә.

2021 елның 5 августында Альберт Батыргазиев 57 килограммга кадәр категориядә 3:2 исәбе белән [[АКШ]] спортчысы Дюк Рейганны җиңә һәм Олимпия чемпионы исеменә лаек була&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/31394712.html  Нугай егете Альберт Батыргазиев Олимпия чемпионы булды.] [[Азатлык радиосы]], 5.08.2021&lt;/ref&gt;.

== Спорт казанышлары ==
{{Медальләр
| киңлек = 286px
| фотография = 
| медальләр = 
{{турнир|Дөнья чемпионатлары (Һәвәскәрләр, кикбоксинг)}}
{{медаль|Алтын|Римини, [[Италия]] 2014}}
{{медаль|Алтын|[[Дублин]], [[Ирландия]] 2016}}
{{турнир|Аурупа чемпионаты (Һәвәскәрләр, кикбоксинг }}
{{медаль|Алтын|[[Краков]], [[Польша]]  2013}}
{{турнир|Россия чемпионаты (Һәвәскәрләр, кикбоксинг }}
{{медаль|Алтын|[[Одинцово]], [[Мәскәү өлкәсе]] 2017}}
{{турнир|Россия чемпионатлары (Һәвәскәрләр, бокс)}}
{{медаль|Алтын|[[Грозный]] 2017}}
{{медаль|Алтын|[[Якутск]] 2018}}
{{медаль|Алтын|[[Самар]] 2019}}
{{медаль|Алтын|[[Ырынбур]] 2020}}
{{турнир|Олимпия уеннары}}
{{медаль|Алтын|[[Япония]], [[Токио]] 2021}}
}}
* Бокс буенча Россия чемпионы (2017, 2018, 2019, 2020).
* Кикбоксинг буенча Россия беренчелеге фулл-контакт бүлегендә (15-20.04.2013, [[Красноярск]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Россия беренчелеге лайт-контакт бүлегендә (11-15.05.2013, [[Сарытау]]): 3 урын
* Кикбоксинг буенча Аурупа беренчелеге (19-22.09.2013, [[Краков]], [[Польша]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча К-1 бүлегендә Россия беренчелеге ([[Калининград]], 17-23.03.2014): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Дөнья беренчелеге (08-15.09.2014 ел, Римини, [[Италия]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Россия чемпионаты – җиде-контакт бүлегендә (13-21.12.2014, [[Мәскәү]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Россия чемпионаты ( 22-30.03.2015, [[Новосибирск]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Россия чемпионаты (15-22.05.2016, [[Екатеринбург]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча Дөнья беренчелеге (27.08-04.09.2016, [[Дублин]], [[Ирландия]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча ир-атлар арасында «Локомотив» РФСО чемпионаты (20-26.03.2017, [[Краснодар]]): 1 урын
* Кикбоксинг буенча халыкара турнир (01-06.08.2017, [[Минск]]): 1 урын
* Бокс буенча Россия чемпионаты (30.09.-08.10.2017, [[Грозный]]): 1 урын
* Бокс буенча халыкара турнир (27-30.05.2018, [[Санкт-Петербург]]): 1 урын
* Бокс буенча Аурупа беренчелеге (25.03-01.04.2018, Тыргу-Жиу, [[Румыния]]): 2 урын
* WBA Asia версиясе буенча Азия чемпионы (3.07.2020).
* [[Җәйге Олимпия уеннары 2020|XXXII Җәйге Олимпия уеннары]] (23.07.- 8.08.2021, [[Токио]], [[Япония]]): Бокс буенча (''57 килограммга кадәр категориядә'') Олимпия чемпионы
== Сылтамалар ==
* [https://boxrec.com/en/proboxer/856316     Albert Batyrgaziev]
* [http://rusboxing.ru/prof-box/boxers/30823/ Альберт Батыргазиев] на сайте Федерации бокса России.
* [https://www.infosport.ru/person/boks/batirgaziev-albert Альберт Батыргазиев] на сайте Инфоспорт.
* [http://rusboxing.ru/news/federation-news/26734/ Интервью.]
* [https://www.instagram.com/alba_boxing/        alba_boxing.] [[instagram]].com

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Батыргазиев, Альберт}}
[[Төркем:Нугайлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча спортчылар]]
[[Төркем:Боксчылар]]
[[Төркем:Русиянең халыкара спорт осталары]]
[[Төркем:Русия чемпионнары]]
[[Төркем:Җәйге Олимпия уеннары чемпионнары]]</text>
      <sha1>eqqmbq6tq2bowr2pfc12ynp8paq80ti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Фехтование буенча (командалы рапира) Олимпия чемпионнары–хатын-кызлар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>479058</id>
    <revision>
      <id>3524883</id>
      <parentid>3435656</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:45:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>176</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Russian_Olympic_Committee_flag.svg|Russian_Olympic_Committee_flag.svg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Ellywa|Ellywa]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Russian Olympic Committee flag.svg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5279" xml:space="preserve">{{Навигационная таблица
|имя  = Фехтование  буенча (командалы рапира) Олимпия чемпионнары–хатын-кызлар
|заголовок = [[Файл:Olympic rings.svg|35px]] Фехтование буенча (командалы рапира) Олимпия чемпионнары–хатын-кызлар
|класс_списков = plainlist
|стиль_списков = text-align:left; padding-left:1em;
|список1 =
&lt;div style=&quot;{{column-width|42em}}&quot;&gt;
*'''1960''': {{Байрак|СССР||20px}} [[Валентина Растворова|В. Растворова]], [[Галина Горохова|Г. Горохова]], [[Александра Забелина|А. Забелина]], [[Валентина Прудскова|В. Прудскова]], [[Татьяна Самусенко |Т. Самусенко]], [[Людмила Шишова |Л. Шишова]]
*'''1964''': {{Байрак|Маҗарстан||20px}} [[Паула Мароши|П. Мароши]], [[Каталин Юхас|К. Юхас]], [[Юдит Агоштон-Менделеньи|Ю. Агоштон]], [[Лидия Дёмёльки |Л. Дёмёльки]], [[Ильдико Уйлаки-Рейтё|И. Уйлаки-Рейтё]]
*'''1968''': {{Байрак|СССР||20px}} [[Александра Забелина |А. Забелина]], [[Татьяна Самусенко |Т. Самусенко]], [[Елена Белова |Е. Белова]], [[Галина Горохова |Г. Горохова]], [[Светлана Чиркова-Лозовая |С. Чиркова]] 
*'''1972''': {{Байрак|СССР||20px}} [[Александра Забелина |А. Забелина]], [[Татьяна Самусенко |Т. Самусенко]], [[Елена Белова |Е. Белова]], [[Галина Горохова |Г. Горохова]], [[Светлана Чиркова-Лозовая |С. Чиркова]]
*'''1976''': {{Байрак|СССР||20px}} [[Елена Белова |Е. Белова]], [[Ольга Князева |О. Князева]], [[Валентина Сидорова |В. Сидорова]], [[Наилә Гыйләҗева|Н. Гыйләҗева]], [[Валентина Никонова |В. Никонова]]
*'''1980''': [[Файл:Olympic flag.svg|20px|Олимпия байрагы]] [[Паскаль Тренке-Ашен |П. Тренке-Ашен]], [[ Брижитт Латриль-Годен |Б. Латриль-Годен]], [[Изабелль Боэри-Бегар |И. Бегар]], [[ Вероник Брукье-Редде |В  Брукье]], [[Кристин Мюзьо |К. Мюзьо]]
*'''1984''': {{Байрак|Германия||20px}} [[Сабина Бишофф |С. Бишофф]], [[Зита-Эва Функенхаузер |З. Функенхаузер]], [[Корнелия Ханиш |К. Ханиш]], [[Кристиане Вебер |К. Вебер]], [[Уте Кирхайс-Вессель |У. Кирхайс-Вессель]]
*'''1988''': {{Байрак|Германия||20px}} [[Сабине Бау |С. Бау]], [[Аня Фихтель |А. Фихтель]], [[Зита-Эва Функенхаузер |З. Функенхаузер]], [[Анетт Клюг |А. Клюг]], [[Кристиане Вебер |К. Вебер]]
*'''1992''': {{Байрак|Италия|1946|20px}} [[Диана Бьянкеди |Д. Бьянкеди]], [[ Франческа Бортолоцци-Борелла |Ф. Бортолоцци]], [[Джованна Триллини |Д. Триллини]], [[Доина Ваккарони |Д. Ваккарони]], [[Маргерита Цалаффи |М. Цалаффи]]
*'''1996''': {{Байрак|Италия|1946|20px}} [[Франческа Бортолоцци |Ф. Бортолоцци]], [[Джованна Триллини |Д. Триллини]], [[Валентина Веццали |В. Веццали]]
*'''2000''': {{Байрак|Италия|1946|20px}} [[Диана Бьянкеди |Д. Бьянкеди]], [[Джованна Триллини |Д. Триллини]], [[Валентина Веццали |В. Веццали]]
*'''2008''': {{Байрак|Россия||20px}} [[Светлана Бойко |С. Бойко]], [[Аида Шанаева |А. Шанаева]], [[Виктория Никишина |В. Никишина]], [[Евгения Ламонова |Е. Ламонова]]
*'''2012''': {{Байрак|Италия||20px}} [[Валентина Веццали |В. Веццали]], [[Элиза Ди Франчиска |Э. Ди Франчиска]], [[Арианна Эрриго |А. Эрриго]], [[Илария Сальватори |И. Сальватори]]
*'''2020''': [[Инна Дериглазова |И. Дериглазова]], [[Лариса Коробейникова |Л. Коробейникова]], [[Марта Мартьянова |М. Мартьянова]], [[Аделина Заһидуллина |А. Заһидуллина]]
&lt;/div&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Навигацион калыплар]][[Төркем:Фехтование буенча Олимпия чемпионнары]][[Төркем:Хатын-кыз спортчылар]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hw3z14w91gnky49uv2ffak11pk66z4i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Алмания сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>482166</id>
    <revision>
      <id>3524909</id>
      <parentid>3188668</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:50:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="165" xml:space="preserve">[[Төркем:Алмания сәясәте]][[Төркем:Алмания оешмалары]]
[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]</text>
      <sha1>jofypldu4dzmd7ugi7hqid3wzbd1cj9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rossiä Libertarian Firqäse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>482178</id>
    <revision>
      <id>3524943</id>
      <parentid>3188823</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:26:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Tışqı sıltamalar */ {{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2182" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Rossiä Libertarian Firqäse''' ([[rusça]] Либертарианская партия России; ЛПР)  [[Uñ-libertarian]] säyäsi firqäse, [[2007 yıl|2007]]-[[2008 yıl|2008]]-nçe yıllarda ”[[Üz-üzeñä xuca bulu]] häm [[agressiya bulmağan|agressiä bulmağan]]” nigezendä oyışqan.

== Tarixı ==
[[2007 yıl]] axırında Sankt-Peterburg şähärendä berençe xalıq cıyınnarı bulğan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://lp-russia.org/ “Либертарианская партия“] saytı&lt;/ref&gt; 

[[2008 yıl|2008 yılnıñ]] martında tä'sis konferentsiäse uzdı. Şul waqıtta nizam qabul itelde.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

[[2008 yıl|2008 yılnıñ]] 15 nçe aprelendä [[Ğädälät Näzärätenä]] berençe täşkili komitetın terkälü xaqında xäbär belderelde.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Oşbu data firqäneñ nigezläw köne dip sanala.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Nizamı ==

=== Firqäseneñ printsıpları turında ===
Xäzerge Rossiä Libertarian Firqäseneñ printsıpları turında deklaratsiäse. 2011 yılnıñ 19 fevralendä qabul häm näşer itelgän&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[https://lp-russia.org/docs/%D0%94%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BF%D0%B0%D1%85.pdf Декларация о принципах Либертарианской партии России dokumentı]&lt;/ref&gt;. 2010 yılda üzgäreşlär kertelgän&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;. Firqä Här keşeneñ üzänçelekle häm qäderle buluına tayana.   

== Äğzaları ==

* '''[[Mixail Svetov]]''' äxlaq bülege häm SVTV YouTube kanalın alıp baruçısı.
* '''Yaroslav Konvey''' firqäneñ räise. Mäskäw şähäre.
* '''Marina Matsapulina''' firqäneñ urınbasarı. Sankt-Peterburg şähäre.

== İskärmälär ==
&lt;references /&gt;

== Tışqı sıltamalar ==
{{Тышкы сылтамалар}}{{Россия сәяси фиркаләре}}
* [https://lp-russia.org/ ”Rüssıya Libertarian Firkäse”neñ al bite.]
[[Төркем:Әлифба буенча сәяси фиркаләр]][[Төркем:Русия сәяси фиркаләре]][[Төркем:2008 елда нигезләнгән сәяси фиркаләр]]</text>
      <sha1>5aqr1csc7jra5l1soh7uqwmlaerygx2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәлүҗистанда Һинд дине</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483668</id>
    <revision>
      <id>3524922</id>
      <parentid>3248769</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:16:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6628" xml:space="preserve">{{ФГОС.wiki (2021)}}
{{Азия ае 2021}}
Һинд дине [[Бәлүчистан]]да азчылык дине булып тора, аның тарафдарлары булып провинциянең 0,4% халкы тора. Ул [[Бәлүчистан]]да иң зур азчылык дине. Бәлүчистанда [[Шри Һинглаҗ Мата мандир]] урнашкан, ул иң изге Һинд дине ашрамнарының берсе. Гыйбадәтханәдә ел саен [[Һинглаҗ Ятра]] Пакистанда иң зур Һинду дини сәфәр кылуларның берсе булып тора.
==Тарихы==
Бәлүчистанда иң иртә кешеләр булып [[Браһуи халкы]] торган, алар [[Көньяк Һиндстан]]ның Дравидча сөйләшә торган халкына якын мөнәсәбәттә. Алар башта [[Һинд дине]] тарафдарлары һәм [[Буддачылык]] тарафдарлары булган. Һинду [[Сэва династиясе]] Бәлүчистан регионының күпчелек территориясе белән безнең эраның 7-нче гасырына кадәр хөкем иткәннәр. Кетта бүлегеннән кисеп алынган булган Сиби бүлеге һаман да исемен Рани Сэви, Һинду Сэва династиясенең патшабикәсе исеменнән ала. Безнең эраның 634 елында Синдһның Һинду [[брахман династиясе]] Бәлүчистан өлешләре белән идарә иткән. 
7-енче гасыр дәверендә гарәп көчләре [[Бәлүчистан]]га бәреп кергән һәм [[Бәлүч халкы]] кешеләрен Һинд диненнән Исламга әйләндергән.
[[Британия Һиндстаны бүленүе]] һәм шуннан соң Пакистанның барлыкка килүеннән соң күп Һинду Бәлүчләр Һиндстанга күченгән, аеруча [[Бһагнари]] җәмәгате.

==Демография==
[[1998 Пакистан халык санын алу буенча]], [[Бәлүчистан]]да якынча 39 000 Һинду булган ([[Таблицадагы касталарны һәм таблицадагы кабиләләрне]] кертеп), бу халыкның 0,59%-ын тәшкил иткән. [[2017 Пакистан халык санын алу]] буенча Һинд дине тарафдарларының саны 49 000-гә кадәр арткан, әмма аларның проценты  0,4%-ка кадәр кимегән.Шулай да, [[Пакистан Һинду Шурасы]] Бәлүчистанда 117345 Һинд дине тарафдары бар дип фараз итә.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ ''Бәлүчистанда Һинд дине [[File:Om.svg|15px]]
|-
! Халкы (1911)
! Процент (1911)
! Халык саны (1941)
! Процент (1941)
! Халык саны (1998)
! Процент (1998)
! Халык саны (2017)
! Процент (2017)
|-
| 38326
|4,59%
| 54394
|6,34% 
| 39000
| 0,59%
| 49000 
| 0,4%
|-
|}

==Җәмәгать тормышы==
[[Бәлүч халкы]] кешеләрнең азчылыгы гына Һинд дине тарафдарлары булып тора. Бугтида, Безенҗо, Марри, Ринд һәм башка Бәлүч кабиләләре арасында Һинду бәлүчләр бар. Илнең башка урыннарына караганда [[Бәлүчистан]] провинциясендә Һиндулар күбрәк яклауга ия һәм әзрәк дини эзәрлекләүгә дучар. Бәлүчистанда кабилә җитәкчеләре, аеруча [[Ласбела дҗамнары]] һәм [[Дера Бугти]] [[Бугтилары]] Һинд дине тарафдарларын кертеп мөселман булмаганнарны киңәйтелгән гаилә әгъзалары итеп таныйлар һәм дини хөррият рөхсәт итәләр. Алар беркайчан да Һиндуларны башка дингә күчәргә дучар итмәгәннәр. Бәлүчистанда Һинд дине табыну урыннары халкына пропорциональ булып торалар. Мәсәлән, [[Ласбела районы]]нда Утһал һәм Бела юрисдикцияләре арасында даирәдә яшәүче 5000 Һинд дине тарафдары өчен 18 мандир бар, бу дини хөррият ишарәсе булып тора. Шулай да [[Хуздар районы]]нда һәм [[Калат районы]]нда Һиндулар дискриминациягә дучар.
Пәнҗабта Һинд дине өйләнүләре [[Пакистанда Һинду гаилә кору законнары]] буенча була. [[Бәлүчистан провинциаль ассамблея]]дә азчылыклар өчен өч урын бар. Һиндулар гадәттә 1 яки 2 урынга сайлана.

==Мандирлар==

&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
File:Preperation of Hawan at Hinglaj Mata (Rani ki Mandir) During Yanglaj Yatra 2017 Photo by Aliraza Khatri.jpg|[[Һинглаҗ Мата мандир]]да Һаван
File:Baba Chandragup volcano.jpg| [[Чандрагуп|Баба Чандрагуп]] Һинглаҗ Ятра вакытында әһәмиятле тукталыш булып тора
File:Kalat Kali Temple at Kalat City.jpg|[[Калат, Пакистан]]да [[Калат Кали Мандиры]].
File:View of Sidh Pani Nath Ji Temple (After Renovation) at Mirri Fort (Quetta Fort)..jpg|[[Кетта]]да [[Сидһ Пани Натһ Җи Гыйбадәтханәсе]].
&lt;/gallery&gt;

==Шулай ук карарга мөмкин==
* [[Пакистанда Һинд дине]]
* [[Пәнҗаби Һиндулар]]
* [[Пакистанда Пәнҗабта Һинд дине]]
* [[Синдһ провинциясендә Һинд дине]]
* [[Хайбер Пахтунхвада Һинд дине]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Тышкы сылтамалар ==
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине]]</text>
      <sha1>iqgugzw5dqjo66q67jnmk1zg65j54uo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524923</id>
      <parentid>3524922</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:17:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6626" xml:space="preserve">{{ФГОС.wiki (2021)}}
{{Азия ае 2021}}
Һинд дине [[Бәлүчистан]]да азчылык дине булып тора, аның тарафдарлары булып провинциянең 0,4% халкы тора. Ул [[Бәлүчистан]]да иң зур азчылык дине. Бәлүчистанда [[Шри Һинглаҗ Мата мандир]] урнашкан, ул иң изге Һинд дине ашрамнарының берсе. Гыйбадәтханәдә ел саен [[Һинглаҗ Ятра]] Пакистанда иң зур Һинду дини сәфәр кылуларның берсе булып тора.
==Тарихы==
Бәлүчистанда иң иртә кешеләр булып [[Браһуи халкы]] торган, алар [[Көньяк Һиндстан]]ның Дравидча сөйләшә торган халкына якын мөнәсәбәттә. Алар башта [[Һинд дине]] тарафдарлары һәм [[Буддачылык]] тарафдарлары булган. Һинду [[Сэва династиясе]] Бәлүчистан регионының күпчелек территориясе белән безнең эраның 7-нче гасырына кадәр хөкем иткәннәр. Кетта бүлегеннән кисеп алынган булган Сиби бүлеге һаман да исемен Рани Сэви, Һинду Сэва династиясенең патшабикәсе исеменнән ала. Безнең эраның 634 елында Синдһның Һинду [[брахман династиясе]] Бәлүчистан өлешләре белән идарә иткән. 
7-нче гасыр дәверендә гарәп көчләре [[Бәлүчистан]]га бәреп кергән һәм [[Бәлүч халкы]] кешеләрен Һинд диненнән Исламга әйләндергән.
[[Британия Һиндстаны бүленүе]] һәм шуннан соң Пакистанның барлыкка килүеннән соң күп Һинду Бәлүчләр Һиндстанга күченгән, аеруча [[Бһагнари]] җәмәгате.

==Демография==
[[1998 Пакистан халык санын алу буенча]], [[Бәлүчистан]]да якынча 39 000 Һинду булган ([[Таблицадагы касталарны һәм таблицадагы кабиләләрне]] кертеп), бу халыкның 0,59%-ын тәшкил иткән. [[2017 Пакистан халык санын алу]] буенча Һинд дине тарафдарларының саны 49 000-гә кадәр арткан, әмма аларның проценты  0,4%-ка кадәр кимегән.Шулай да, [[Пакистан Һинду Шурасы]] Бәлүчистанда 117345 Һинд дине тарафдары бар дип фараз итә.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ ''Бәлүчистанда Һинд дине [[File:Om.svg|15px]]
|-
! Халкы (1911)
! Процент (1911)
! Халык саны (1941)
! Процент (1941)
! Халык саны (1998)
! Процент (1998)
! Халык саны (2017)
! Процент (2017)
|-
| 38326
|4,59%
| 54394
|6,34% 
| 39000
| 0,59%
| 49000 
| 0,4%
|-
|}

==Җәмәгать тормышы==
[[Бәлүч халкы]] кешеләрнең азчылыгы гына Һинд дине тарафдарлары булып тора. Бугтида, Безенҗо, Марри, Ринд һәм башка Бәлүч кабиләләре арасында Һинду бәлүчләр бар. Илнең башка урыннарына караганда [[Бәлүчистан]] провинциясендә Һиндулар күбрәк яклауга ия һәм әзрәк дини эзәрлекләүгә дучар. Бәлүчистанда кабилә җитәкчеләре, аеруча [[Ласбела дҗамнары]] һәм [[Дера Бугти]] [[Бугтилары]] Һинд дине тарафдарларын кертеп мөселман булмаганнарны киңәйтелгән гаилә әгъзалары итеп таныйлар һәм дини хөррият рөхсәт итәләр. Алар беркайчан да Һиндуларны башка дингә күчәргә дучар итмәгәннәр. Бәлүчистанда Һинд дине табыну урыннары халкына пропорциональ булып торалар. Мәсәлән, [[Ласбела районы]]нда Утһал һәм Бела юрисдикцияләре арасында даирәдә яшәүче 5000 Һинд дине тарафдары өчен 18 мандир бар, бу дини хөррият ишарәсе булып тора. Шулай да [[Хуздар районы]]нда һәм [[Калат районы]]нда Һиндулар дискриминациягә дучар.
Пәнҗабта Һинд дине өйләнүләре [[Пакистанда Һинду гаилә кору законнары]] буенча була. [[Бәлүчистан провинциаль ассамблея]]дә азчылыклар өчен өч урын бар. Һиндулар гадәттә 1 яки 2 урынга сайлана.

==Мандирлар==

&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
File:Preperation of Hawan at Hinglaj Mata (Rani ki Mandir) During Yanglaj Yatra 2017 Photo by Aliraza Khatri.jpg|[[Һинглаҗ Мата мандир]]да Һаван
File:Baba Chandragup volcano.jpg| [[Чандрагуп|Баба Чандрагуп]] Һинглаҗ Ятра вакытында әһәмиятле тукталыш булып тора
File:Kalat Kali Temple at Kalat City.jpg|[[Калат, Пакистан]]да [[Калат Кали Мандиры]].
File:View of Sidh Pani Nath Ji Temple (After Renovation) at Mirri Fort (Quetta Fort)..jpg|[[Кетта]]да [[Сидһ Пани Натһ Җи Гыйбадәтханәсе]].
&lt;/gallery&gt;

==Шулай ук карарга мөмкин==
* [[Пакистанда Һинд дине]]
* [[Пәнҗаби Һиндулар]]
* [[Пакистанда Пәнҗабта Һинд дине]]
* [[Синдһ провинциясендә Һинд дине]]
* [[Хайбер Пахтунхвада Һинд дине]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Тышкы сылтамалар ==
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине]]</text>
      <sha1>q88bs8wyi4wwnmpd0w9g5f7nkkaa9ek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Коморларда ислам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>484845</id>
    <revision>
      <id>3524888</id>
      <parentid>3237220</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:19:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>777sms</username>
        <id>5262</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Islamic Tomb (9983187665).jpg]] → [[File:Mutsamudu Islamic Tomb (9983187665).jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · Added location</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11575" xml:space="preserve">[[Файл:Flag of the Comoros.svg|200px|thumb|right|[[Комор утраулары]]ның дәүләт флагында [[ислам]] символы – ярымай сурәтләнгән]] 
[[Файл:Anjouan - Islands of Comoros.jpg|200px|thumb|right|{{Тәрҗемә ителмәгән 3| Анжуан| Анжуан |en| Anjouan}} утравындагы мәчет күренеше]] 
[[Файл:Mutsamudu Friday Mosque (9983245486).jpg|200px|thumb|right|Илнең икенче зур шәһәре {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Муцамуду| Муцамуду| en|  Mutsamudu}} җәмигъ мәчете]] 
[[Файл:Mutsamudu Islamic Tomb (9983187665).jpg|200px|thumb|right|Мөселман зираты]] 
[[Файл:Grande Comore-Man.jpg|200px|thumb|right|Зур Коморда яшәүче мөселман ир-аты]] 
'''[[Комор утраулары]]нда (''[[Коморлар]]да'') ислам''' ({{lang-fr|Islam aux Comores}}, {{lang-ar|الإسلام في جزر القمر}}) ― күпчелек [[дин]]е (''дәүләт дине''). Ил халкының (850 мең кеше, [[2019 ел]]га) 98 % ы ― Ислам дине тарафдары&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/comoros/|title=The World Factbook – Central Intelligence Agency|work=cia.gov|access-date=15 May 2007}}&lt;/ref&gt;, 2 % ы ― [[христианнар]] (''[[католиклар]], [[протестантлар]]'') &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/comoros/ |title=CIA World Factbook: Comoros |publisher=Cia.gov |access-date=15 January 2011 }}&lt;/ref&gt;. Коморлар мөселманнары ― [[Шәфигый мәзһәбе]] [[сөнниләр]]е. Ислам динен [[гарәпләр]] һәм [[суахили]] халкы, шулай ук [[Һиндстан]]нан (күпчелеге [[Гуҗарат]]тан) чыккан [[мөһаҗир]]ләр тота. Комор утраулары ― [[Көньяк Африка]]да мөселман күпчелеге булган бердәнбер ил.

[[Ислам дине]]ннән башка диннәрне пропагандалау тыела.

== Тарих ==
Җирле риваятьтә әйтелгәнчә, ислам дине Комор утрауларына [[Мөхәммәд пәйгамбәр]] исән вакытта [[Мәккә]]дә булган ике атаклы коморлы: Фей Бедиа Мвамба (''Fey Bedia Mwamba'') һәм Мцва Мавандзе (''Mtswa Mawandze'') тарафыннан алып киленгән. Аларның каберләре Мбуде утравы башкаласы Нцавенида урнашкан &lt;ref name=ottenheimer46&gt;{{cite book|author1=Martin Ottenheimer|author2=Harriet Ottenheimer|title=Historical Dictionary of the Comoro Islands|url=https://books.google.com/books?id=Ruu0JZGFcXAC |year=1994|publisher=Scarecrow|isbn=978-0-8108-2819-3|page=46}}, Quote: &quot;Islam - the official and predominant religion of the Comoros, (...) According to local legend, Islam was first introduced to the islands in 650 AD (...)&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=verin&gt;{{cite journal|author=Pierre Vérin|title=Mtswa Muyindza et l’introduction de l’Islam à Ngazidja; au sujet de la tradition et du texte de Pechmarty|journal=Études Océan Indien|volume=2|year=1982|pages=95–100}}&lt;/ref&gt;. Тарихи тикшеренүләр күрсәткәнчә, [[ислам дине]] Комор утрауларына [[гарәп]] [[сәүдәгәр]]ләре һәм [[IX гасыр]]да Комор утрауларына сөрелгән фарсы―[[шираз]]лы сөнни шаһзадәләр тарафыннан алып киленгән. Шул вакыттан башлап [[Көнбатыш Аурупа]]да Комор утрауларын «Солтан-сугышчылар утраулары» дип атый башлаганнар. Ислам борынгыдан Комор утрауларында үзәк рольне уйный. Идарә итүче гаиләләр [[гарәп теле]]н өйрәнгән, [[хаҗ]] кылган һәм Килва, Занзибар һәм Хадрамаут кебек башка мөселман җәмгыятьләре белән элемтәләр урнаштырган. Коморларда Шадилия, Кадыйрия һәм Рифаи кебек [[суфичылык]] [[тарикать]]ләре актив эшчәнлек алып бара.  

[[XVI гасыр]] [[шираз]]лы хаким Хәсән ибн Исса (''Hassan ibn Issa'') үзен [[Мөхәммәд пәйгамбәр]] нәселеннән дип исбатлаган, җирле халыкның ислам динен кабул итүен хуплаган һәм бик күп [[мәчет]]ләр төзеткән.

[[XIX гасыр]]да шәех Абдаллаһ Дәрвиш (''Sheikh Abdalah Darwesh'') Комор утрауларында Шадилия тарикатен башлап җибәрә. Зур Комор утравында туган шәех Дәрвиш [[Якын Көнчыгыш]] буйлап сәяхәт итә, соңрак сәед Мөхәммәт Әл-Мәгърүфкә (''Said Muhammad Al-Maarouf'', 1904 елда вафат) мөрәҗәгать итә, ул Шадилия тарикатенең югары остазы була.

Шәех Әл-Әмин ибн Али Әл-Мазруи (''Al-Ami ibn Ali al-Mazruwi'', 1949 елда вафат) төбәкнең [[суахили]] телендә Ислам әдәбиятын булдырган беренче голамәсе була.

Әл-Хәбиб Омар (''тугандагы исеме'' Әхмәд Бин Сумәйт, 1976 елда вафат) гарәп илләрендә укый, аннары [[Мадагаскар]]да, [[Занзибар]]да һәм 1967 елдан соң [[Комор утраулары]]нда укытучы һәм [[казый]] булып эшли.

== Мәчетләр һәм изге урыннар ==
Барлык утраулар буенча йөзләгән мәчет, шулай ук күп санлы [[мәдрәсә]]ләр урнашкан. Биш яшьтән башлап, барлык [[бала]]лар да диярлек ике яки өч ел дәвамында [[Коръән]] мәктәбенә йөри, анда алар ислам нигезләрен һәм [[гарәп теле]]н өйрәнә. Әлеге мәктәпләргә йөргән чорда [[авыл]] балалары кайвакыт өйләреннән чыгып китә һәм укытучысына җир эшкәртергә булыша.

Мөселманнар еш кына Ислам дине изгеләре&lt;ref&gt;Биредә «Изге» сүзе күренекле мөселманнар, бөек акыл ияләре, [[Суфичылык]] кардәшлекләренә нигез салучыларга карата кулланыла&lt;/ref&gt; һәм [[тарикать]]ләргә нигез салучыларның каберләренә дини сәбәпләр буенча йөри.

== Бәйрәмнәр ==
Коморлылар дини йолаларны намус белән үти. [[Колония]] вакытында [[французлар]] ислам гореф-гадәтләрен кысрыклап чыгарырга тырышмый һәм [[шәфигый мәзһәбе]] [[шәригать]] таләпләрен хөрмәт итә.

Барлык мөселман бәйрәмнәре, шул исәптән [[Корбан бәйрәме]], [[Мөхәррәм]], [[Гашура көне]], [[Мәүлид бәйрәме]], [[Мигъраҗ кичәсе]] һәм [[Рамазан]] билгеләп үтелә.

Күп кенә [[хатын-кыз]]лар тәннәренә киң ''широмани'' тукымасы урап йөри. Коморлылар еш кына мөгаллимгә җеннәрдән саклану өчен мөрәҗәгать итә.

== Сәяси ислам ==
[[1975 ел]]да [[Франция]]дән &lt;ref&gt;[http://www.comores-online.com/mwezinet/economie/sinane.htm Article] sur l'économie des Comores, par Ali Mohamed Sinane.&lt;/ref&gt; бәйсезлеккә ирешкәннән соң &lt;ref&gt;[http://www.comores-online.com/mwezinet/economie/sinane.htm Article] sur l'économie des Comores, par Ali Mohamed Sinane.&lt;/ref&gt;,  илдәге тәртипсез (хаотик) икътисади һәм сәяси климат кеше хокуклары һәм социаль гаделлек үсешенә зыян китерә. Көндәш төркемнәр дини ярдәмне сәяси хакимияткә һәм социаль тигезсезлеккә каршы көрәш өчен кулланырга тырыша. [[Аурупа]]да белем алган хөкүмәт түрәләре [[Көнбатыш]]ның сәяси идеологиясен һәм [[дөньявилык]]ны (''секуляризмны'') кабул итсә дә, ислам җәмгыяте лидерларына ярдәм күрсәтүне дәвам итә. Чит илләрдәге мөселман уку йортларыннан студентлар кайту белән илдә Исламчылык һәм [[ваһһабичылык]] киңрәк тарала. Комор утраулары хөкүмәтендә хаос һәм гаделсезлеккә җавап итеп, исламчылар илдә Ислам Республикасын оештырырга өметләнә. [[Әл-Кагыйдә]] әгъзасы дип фаразланган {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Фазул Абдуллаһ Мөхәммәд|  Фазул Абдуллаһ Мөхәммәд| en| Fazul Abdullah Mohammed}} Комор утрауларында, Моронида туган һәм [[Кения]], шулай ук [[Коморлар]] гражданлыгы алган.
== Морони мәчете ==
[[1998 ел]]да ил башкаласы Морони шәһәрендә [[Шарҗә (әмирлек)|Шарҗә]] әмире финанслаган яңа зур мәчет ачыла.
&lt;gallery&gt;
Файл:Nouvelle Mosquee du Vendredi (10861894275).jpg| Ил башкаласы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Морони |Морони |en| Moroni}} шәһәренең Яңа Җәмигъ мәчете. 1998 елда [[Шарҗә (әмирлек)|Шарҗә]] әмиренең финас ярдәме белән төзелгән 
Файл:Mosque in Moroni, Comoros (3923026238).jpg | Морони мәчете
Файл:Moroni Capital of the Comores Photo by Sascha Grabow.jpg|  Морони шәһәренең үзәк  (җәмигъ) мәчете. [[XIX гасыр]] башында төзелгән
Файл:Moroni Mosque Photo by Sascha Grabow.jpg|  Морони үзәк мәчете күренеше
&lt;/gallery&gt;
== Әдәбият ==
* Ahmed Abdallah Chanfi, ''Islam et politique aux Comores: Évolution de l'autorité spirituelle depuis le Protectorat français (1886) jusqu'à nos jours'', Éditions l'Harmattan, 1999.
* Toibibou Ali Mohammed, ''La transmission de l'islam aux Comores, 1933-2000'', Éditions l'Harmattan, 2008.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{Африкада ислам}}
[[Төркем:Илләр буенча ислам]]
[[Төркем:Африкада ислам]]
[[Төркем:Коморларда ислам]]</text>
      <sha1>42oge2izwmpu16aecbc781n6bnllj6l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Курылавичы (Шаркавшчынский районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>550089</id>
    <revision>
      <id>3524880</id>
      <parentid>3387724</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T19:45:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>40487</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3245" xml:space="preserve">{{ТП}}

'''Курылавичы''' ({{lang-be|Курылавічы}}&lt;ref&gt;Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7&lt;/ref&gt;) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Шаркавшчынский районында урнашкан авыл.&lt;ref&gt;Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Шаркавшчына гминасы составында авыл.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher=  |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==

* 1921 елда авылда 41 кеше, 7 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref name=&quot;skorowidz22&quot;&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 74.&lt;/ref&gt;
* 1931 елда авылда 44 кеше, 7 хуҗалык исәпләнгән.&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
{{ХСВМ||Таблица}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с.
* В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с.
* [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/942 Kuryłowicze, powiat dzisieński, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom_IV/942]

[[Төркем:Беларусия авыллары]]
[[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Шаркавшчынский районы торак пунктлары]]


{{Belarus-geo-stub}}</text>
      <sha1>8u3ztxbq263elj685g5amkzxaaavwbo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Россиянең 2022 елгы Украинага бәреп керүе дәвамында үтерелгән татарлар һәм башкортлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>585188</id>
    <revision>
      <id>3524847</id>
      <parentid>3524688</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:31:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ 2 Башкортстанлы  /* Ә */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47774" xml:space="preserve">{{мәгълүмати исемлек|show=2|Татарлар|Башкортлар|Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)}}
{{Портал|Шәхесләр}}
{{TOC right}}
{{notice|'''Бу биттәге исемлек тулы булмаска мөмкин!'''&lt;br/&gt;Мәгълүмат һәм дәлилләүче чыганакларга сылтамалар белән баетуыгыз өчен изге рәхмәт!}}

== Исемлек ==
=== А ===
# [[Айдар Аиткужин]] (22 яшь, [[Күгәрчен районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Радмир Алиев]] ([[Сорокино (Төмән өлкәсе)|Сорокино]], [[Яркәү районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://72.ru/text/gorod/2022/05/20/71345213/ В спецоперации на Украине погиб 42-летний уроженец тюменского села.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Аллагулов]] (25 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Фәдис Аллаяров]] (22 яшь, [[Бишбүләк районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Шамил Алмәрдәнов]] (55 яшь, [[Учалы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илгиз Алтыншин]] (40 яшь, [[Куергазы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рөстәм Артемьев]] (45 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илфат Ахияров]] (33 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;&gt;{{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;&gt;[https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  ВКонтакте&lt;/ref&gt;

=== Ә ===
# [[Руслан Әетов]] ([[Березовский]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://www.ura.news/news/1052540266 Свердловский солдат погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Хәйдәр Әфләтүнов]] ([[Яңа Комазан]], [[Мамадыш районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/zitel-mamadysskogo-raiona-rt-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5868729 Житель Мамадышского района РТ погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Әхияров]] (25 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://prufy.ru/news/society/127487-v_bashkirii_prostilis_s_pogibshim_na_donbasse_komandirom_tanka_ildarom_akhiyarovym/ В Башкирии простились с погибшим на Донбассе командиром танка Ильдаром Ахияровым]&lt;/ref&gt;
# [[Илфат Әхияров]] ([[Дүртөйле районы]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://kiziltan.ru/articles/obchestvo/2022-04-03/yan-ike-yaktashybyzny-yugalttyk-2754558  Янә ике якташыбызны югалттык...]&lt;/ref&gt;
# [[Марат Әхмәтҗанов (1999)|Марат Әхмәтҗанов]] (23 яшь, [[Нуриман районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Николай Әхмәтҗанов]] ([[Новоуткинск]],  [[Свердловск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://66.ru/news/incident/251704/ На Украине погибли как минимум 40 солдат из Свердловской области. Список.]&lt;/ref&gt;
# [[Рөстәм Әхмәтҗанов]] ([[Көлмез (Киров өлкәсе)|Көлмез]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://gorodkirov.ru/news/pod-ukrainskim-izyumom-pogib-desantnik-iz-kilmezi/ Под украинским Изюмом погиб десантник из Кильмези.]&lt;/ref&gt;
# [[Рафаэль Әхмәтов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/13-05-2022/v-orenburge-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-ofitserom-rafaelem-ahmetovym В Оренбурге простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине Рафаэлем Ахметовым.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидарис Әхмәтов]] (35 яшь, [[Тәтешле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Әхмәтшин]] ([[Тольятти]], [[Самар өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.samara.kp.ru/daily/27377.5/4570103/ &quot;Он умер ради жизни других&quot;: погибшего на Украине старшину из Тольятти посмертно представили к Ордену.]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Әхмәтшин]], өлкән лейтенант, танкист, (25 яшь, [[Кизнер]], Удмуртия) &lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;&gt;[https://tatar-today.ru/2022/05/75372/ Украинада Казан танк училищесыннан тагын 4 офицер һәлак булган.] Tatar Today — татар яңалыклары&lt;/ref&gt;.
# [[Мәлик Әхтәров]] ([[Екатеринбург]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Рафил Әюпов]] (46 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Б ===
# [[Илнар Байҗигетов]] (24 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рөстәм Бакиров]] (27 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Алмаз Батанов]], лейтенант, танкист (1999, [[Казан]])
# [[Артур Батыров]], өлкән лейтенант (28 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан)&lt;ref&gt;''Азат Гиззатуллин''. [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-05-23/v-bashkirii-prostilis-so-starshim-leytenantom-arturom-batyrovym-pogibshim-na-territorii-ukrainy-2814453  В Башкирии простились со старшим лейтенантом Артуром Батыровым, погибшим на территории Украины.] ИА «Башинформ», 23.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Байегет Бикбулатов]] (20 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Дамир Бикмансуров]] ([[Юкамен районы]], Удмуртия)&lt;ref&gt;[https://www.udm-info.ru/news/society/17-04-2022/urozhenets-udmurtii-damir-bekmansurov-pogib-na-ukraine%3famp=1 Уроженец Удмуртии Дамир Бекмансуров погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Ринат Бикмурзин]] (2о яшь, [[Иске Шөгер]], [[Лениногорск районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://leninogorsk.tatarstan.ru/index.htm/news/2107183.htm В Лениногорском районе простились с сержантом Ринатом Бекмурзиным.] Лениногорский муниципальный район и город Лениногорск&lt;/ref&gt;
# [[Сынбулат Билалов]] (21 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== В ===
# [[Виктор Вәлиев]] ([[Киев]], Украина)&lt;ref&gt;[https://i-ua.tv/society/32881-zahynuv-viktor-valieiev-kolyshnii-dyrektor-asotsiatsii-it-ukrainy Загинув Віктор Валєєв, колишній директор асоціації ІТ України.]{{ref-ua}}&lt;/ref&gt;
# [[Данил Вәлиев]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Данис Вәлиев]] (21 яшь, [[Дурасау (Чишмә районы)|Дурасов]], [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Зөфәр Вәхиев]] (23 яшь, [[Маты (Балтач районы)|Маты]], [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гомәр Волков]] ([[Кырым]])&lt;ref&gt;[https://www.24tv.ua/ru/u-vijni-za-ukrainu-zaginuv-krimskotatarskij-boyec-umer-volkov_n1895031/amp В войне за Украину погиб крымскотатарский боец Умер Волков.]&lt;/ref&gt;

=== Г ===
# [[Виталий Габтуллин]] ([[Лысьва]], Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рөстәм Газизов]] (20 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Ренат Гайсин]], подполковник (1983, Казан)
# [[Илнур Гайфетдинов]], фельдшер (2000, [[Кукмара районы]])
# [[Илгиз Гайфуллин]] (26 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Әмир Галиәкбәров]] ([[Кызыл Алан (Нократ Аланы районы)|Кызыл Алан]], [[Нократ Аланы районы]], [[Киров өлкәсе]])
# [[Артём Галиев]] ([[Фаленки районы]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.gtrk-vyatka.ru/vesti/incidents/amp/72956-major-iz-falenskogo-rajona-pogib-v-boju-na-ukraine.html Майор из Фалёнского района погиб в бою на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Галиев]], рядовой ([[Балтач районы]])
# [[Илдар Гализиев]] ([[Подовинное]], [[Октябрьское районы (Чиләбе өлкәсе)|Октябрьское районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/06/04/71385302/ В Челябинской области простились с погибшим на Украине 19-летним ефрейтором.]&lt;/ref&gt;
# [[Рудольф Галимҗанов]] ([[Чусавай|Чусовой]], Пермь крае)
# [[Руслан Галимов]] (42 яшь, [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илшат Галин]] (28 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илвир Галләмов]], өлкән лейтенант, танк взводы командиры (1997, БР, [[Кушнаренко районы]], [[Калтай (Кушнарин районы)|Калтай]])&lt;ref&gt;
# [[Илшат Галләмов]] ([[Яңа Пижмар]], [[Мари-Төрек районы]], [[Мари Ил]])[https://ok.ru/dorogamipamyiti/topic/154011032692096 ПАМЯТИ СТАРШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА ВООРУЖЕННЫХ СИЛ РФ ГАЛЛЯМОВА]&lt;/ref&gt;.&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanreporter.ru/news/49198_stalo-izvestno-o-gibeli-na-ukraine-semi-vypusknikov-kazanskogo-tankovogo-ucilisa|title = 
Еще пять выпускников казанского танкового училища погибли на Украине|publisher=«Казанский репортёр» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Галләмов]], прапорщик (1988, [[Чаллы]])
# [[Линар Гарипов]] (22 яшь, [[Салават (шәһәр)|Салават]])&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gorodsalavat.ru/news.php?id=1078 www.gorodSalavat.ru - Житель Салавата Линар Гарипов погиб на Украине.] Сайт города Салават, 25.03.2022&lt;/ref&gt;
# [[Риф Гафаров]] (38 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Гашиятуллин]] ([[Сафакүл]], [[Сафакүл районы]], [[Курган өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://45.ru/text/incidents/2022/03/24/70528796/ В Зауралье простятся с военнослужащим Русланом Гашиятуллиным, погибшим на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Шамил Гаязетдинов]] ([[Уразавыл]], [[Кызыл Октябрь районы]], [[Түбән Новгород өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.nn.aif.ru/amp/society/34-letniy_shamil_gayazetdinov_iz_nizhegorodskoy_oblasti_pogib_na_ukraine 34-летний Шамиль Гаязетдинов из Нижегородской области погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Ленар Гәрәев]] (32 яшь, [[Тәбәрле]], [[Әгерҗе районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[http://agryz-rt.ru/news/nasha-zhizn/v-agryzskom-rayone-prostilis-s-geroicheski-pogibshim-na-ukraine-lenarom-garaevym В Агрызском районе простились с героически погибшим на Украине Ленаром Гараевым.] Агрызские вести, 9.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гобәйдуллин]] ([[Чибәркүл]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Гыйлемханов (1999)]], танк механигы, ефрейтор (Казан)
# [[Равил Ринат улы Гомәров| Равил Гомәров]] ([[Салават (шәһәр)|Салават]], Башкортстан) &lt;ref&gt;''Ирина Кудрина''. [https://gorobzor.ru/novosti/proisshestviya/170975-v-salavate-provodili-v-posledniy-put-ravilya-gumerova-pogibshego-na-ukraine В Салавате проводили в последний путь Равиля Гумерова, погибшего на Украине.] Новости Уфы и Башкирии, 09.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гыйззәтуллин]] ([[Канлы (Кушнарин районы)|Канлы]], [[Кушнарен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://bash.news/news/181165-v-bashkirii-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-sergeem-gizatullinym  В Башкирии простились с погибшим на Украине Сергеем Гизатуллиным]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Гыйлемханов]] (35 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илмир Гыймалетдинов]] (43 яшь, [[Бүздәк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Д ===
# [[Өметҗан Дәүләтов]] ([[Чиләбе]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Олег Дещеня-Стриж]] ([[Яхшы Бай]], [[Азнакай районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/ryadovoi-iz-tatarstana-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5873681 Рядовой из Татарстана погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дмитрий Дормидонтов]] ([[Теләче районы]], [[Кылбагыш]])
# [[Марат Дүсәкәев]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://m.bk55.ru/news/article/202341/ Еще четверо жителей Омской области погибли в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== З ===
# [[Вадим Заһиров]] (21 яшь, [[Борай районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Айрат Заһитов]] (21 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәмис Заһретдинов]], майор (34 яшь, [[Яр Чаллы]])&lt;ref&gt;[https://chelny-izvest.ru/news/facts/v-boyakh-na-ukraine-pogib-urozhenets-naberezhnykh-chelnov-ramis-zagretdinov?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop В боях на Украине погиб уроженец Набережных Челнов Рамис Загртдинов.] Челнинские известия. 14.05.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Айгиз Закиров]] (20 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рушан Закиров]] (19 яшь, [[Дуван районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эльвир Зимасов]] ([[Түбән Авыл (Барда районы)|Түбән Авыл]], [[Барда районы]], [[Пермь крае]])
# [[Илгизәр Зиннуров]] (25 яшь, [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Җ ===
# [[Ренат Җангалиев]] (38 яшь, [[Аскын районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илсур Җанюлдашев]] (34 яшь, [[Сибай]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== И ===
# [[Айнур Измайлов]], танк взводы командиры, лейтенант (1998, Кукмара районы)
# [[Тамерлан Илһамов]] ([[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-115466005_310269 В Башкирии простились с Тамерланом Ильгамовым.] ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Илдус Иманаев]] (32 яшь, [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Исәнбаев]] (22 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Исламов (1996)]] ([[Лениногорск]])
# [[Самат Ишкилдин]] (42 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Ишманов]] ([[Әрәмә авыл|Әрәмә]], Барда районы, Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot;&gt;[https://www.perm.aif.ru/amp/incidents/nevernuvshiesya_spisok_pogibshih_na_ukraine_voennyh_iz_permskogo_kraya Невернувшиеся. Список погибших на Украине военных из Пермского края]&lt;/ref&gt;
# [[Александр Иштирәков]] ([[Новоуральск]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot;&gt;[https://www.tagilcity.ru/news/incident/14-04-2022/spisok-pogibshih-sverdlovchan-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших свердловчан в ходе спецоперации на Украине (обновляется).]&lt;/ref&gt;

=== Й ===
# [[Морат Йосыпов]], механик-радиотелефончы  (2000, [[Иске Мөхәммәт]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== К ===
# [[Илназ Кадыйров]], капитан, танк ротасы командиры  (34 яшь, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49337_na-ukraine-pogib-komandir-roty-iz-kazani Казанский репортер: На Украине погиб командир роты из Казани.] Казанский репортер, 2.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данил Казаков]] ([[Бөгелмә]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;&gt;{{cite web|url=https://prokazan.ru/news/view/157275|title = 
НА УКРАИНЕ ПОГИБ СЕРЖАНТ ИЗ ТАТАРСТАНА, КОМАНДИР ТАНКА АРТЕМ НАГОРКИН|publisher=«ProKazan» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[21 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Денис Камалов]] (28 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Хәкимҗан Карагулов]] (24 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динаф Касыймов]] (20 яшь, [[Авык-Бүләк]], [[Тәтешле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рәмис Каюмов]] ([[Бөгелмә районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5382047 В Татарстане простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине военнослужащим.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Кәримов (1984)|Альберт Кәримов]], спецназ подполковнигы (38 яшь, [[Тирлән (авыл)|Тирлән]], [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Килмөхәммәтов]] (22 яшь, Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Инсур Кинҗәкәев]] (34 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Олег Кириллов]] (Кукмара районы, [[Түбән Чура]])
# [[Марсель Корманалин]], (28 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Нурлан Куҗбасаров]] ([[Сосновка (Бреды районы)|Сосновка]], [[Бреды районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot; /&gt;
# [[Тимур Кыпчатов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;УКП&quot;&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27399/4595610/Военные из Ульяновска и Ульяновской области, погибшие на Украине в 2022 году во время спецоперации.]&lt;/ref&gt;

=== М ===
# [[Ренад Мәҗитов]] (1972―2022, [[Лаеш районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;''Саша Ларина.'' [http://laishevskyi.ru/news/novosti/segodnya-vsem-selom-zhiteli-tat-yantyka-khoronili-pogibshego-v-voennoy-spetsoperatsii-na-ukraine  Сегодня всем селом жители Тат. Янтыка хоронили погибшего в спецоперации на Украине.] Камская новь, 21.06.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Илья Мәүлетов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ural56.ru/amp/news/678140/ «Невыносимо хочет домой»: В ходе спецоперации на Украине погиб 20-летний Илья Маулятов из Оренбурга]&lt;/ref&gt;
# [[Азат Мозафаров]] (23 яшь, [[Идрис (Салават районы)|Идрис]], [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://ufa1.ru/text/incidents/2022/05/28/71367155/ В ходе спецоперации на Украине погиб контрактник из Башкирии Азат Музафаров.]&lt;/ref&gt;
# [[Илмир Монасыйпов]] (20 яшь, [[Ташлыяр (Мөслим районы)|Ташлыяр]], [[Төслим районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://muslumovo.tatarstan.ru/index.htm/news/2096571.htm  В Муслюмовском районе простились с солдатом Ильмиром Мунасиповым.] Муслюмовский муниципальный район, 16.06.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Тимур Моратов]], (37 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мостафин (1985)|Марат Мостафин]], (37 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Мөдәрисов]] ([[Шахи (Алтай крае)|Шахи]], [[Павловск районы]], [[Алтай крае]])&lt;ref&gt;[https://www.brl.mk.ru/amp/social/2022/04/05/v-altayskom-krae-pokhoronili-eshhe-odnogo-uchastnika-specoperacii-na-ukraine.html В Алтайском крае похоронили еще одного участника спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Нил Мөслимов]], гранатометчик (2003, [[Ахун]], Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Вадим Мөхәммәдов]] (26 яшь, [[Мәчетле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мөхәммәдиев]] (35 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәхимҗан Мөхетдинов]] (28 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гаян Муллаҗанов]] ([[Азнакай районы]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt;

=== Н ===
# [[Игорь Насыйбуллин]] (Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмис Насыйров]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27395/4591384/ Список военных из Ульяновска и Ульяновской области, погибших на Украине в 2022 году во время спецоперации]&lt;/ref&gt;
# [[Артур Нәбиуллин]] (37 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмзәл Нәфыйков]] (23 яшь, [[Бишбүләк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динар Низаев]], (24 яшь, [[Кушнарин районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Линар Ниязов]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://omsk.bezformata.com/listnews/spetcoperatcii-na-ukraine-omichah/105472239/ Власти региона сообщили еще о четырех погибших в спецоперации на Украине омичах.]&lt;/ref&gt;
# [[Инсаф Нуруллин]] ([[Урта Кирмән]], [[Мамадыш районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;''Анна Лисина.'' [http://mamadysh-rt.ru/news/obshchestvo/v-mamadyshe-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-insafom-nurullinym  В Мамадыше простились с погибшим на Украине Инсафом Нуруллиным.] Нократ, 23.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Тимур Нухов]] (23 яшь, [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== П ===
# [[Руслан Петрухин]] ([[Чкаловский (Ырынбур өлкәсе)|Чкаловский]], [[Әсәкәй районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot; /&gt;

=== Р ===
# [[Равил Рамазанов]] ([[Түбән Кама]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://kazanfirst-ru.turbopages.org/kazanfirst.ru/s/news/582448?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=mobile&amp;utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FNaUkraine_vkhode_specoperacii_pogib_37-letnij_zhitel_Nizhnekamska--33f60128e7de77e8b0371c41f50f5d2f В спецоперации на Украине погиб слесарь-ремонтник нижнекамского предприятия.]&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Раянов]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Арсен Рәимов]], өлкән лейтенант,  (29 яшь, [[Мәләвез районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Рәхмәтуллин]] ([[Түбән Новгород]])&lt;ref&gt;[https://newsroom24.ru/news/zhizn/244687/ Еще 11 нижегородских военных погибли при спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Данис Рыбаков]] (23 яшь, [[Туймазы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== С ===
# [[Рүзәл Сабирҗанов]] ([[Кукмара районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kazan.mk.ru/amp/incident/2022/06/03/21letniy-soldat-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine.html 21-летний солдат из Татарстана погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Садриев]] (22 яшь, [[Яр Чаллы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[https://chelny-biz.ru/news/506267/ Выпускника колледжа, погибшего на Украине, похоронили в Тукаевском районе.] chelny-biz.ru, 29.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Ирек Садыйков]] (24 яшь, [[Мамадыш районы]], Югары Ошма)&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;&gt;Без сакламасак, кем саклар. [[Ирек мәйданы (газета)|Ирек мәйданы]], 19.05.2022, 3нче бит&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Садыйков]] (Казан)&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt; 
# [[Рәшид Салаватов]] ([[Алешкин (Волгоград өдкәсе)|Алешкин]], [[Чернышковски районы]], [[Волгоград өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot;&gt;[https://islamnews.ru/2022/3/28/voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ. IslamNews.]&lt;/ref&gt;
# [[Денис Сафин]] (27 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Артур Саяпов]] (26 яшь, [[Ильино-Поляна]], [[Благовещен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://ufa.aif.ru/politic/na_ukraine_pogib_leytenant_artur_sayapov_iz_bashkirii На Украине погиб лейтенант Артур Саяпов из Башкирии.] АиФ Уфа, 19.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Артур Сәетов]] (25 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Винер Сәйфуллин]], механик-йөртүче (1999, [[Югары Кыйгы]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илдар Сәйфуллин]] ([[Урыссу]], [[Ютазы районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/ukrainadagy-maxsus-operaciyada-tatarstan-egete-kapitan-ildar-saifullin-halak-bulgan-5857037 Украинадагы махсус операциядә Татарстан егете капитан Илдар Сәйфуллин һәлак булган.] [[Татар-информ]], 7.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Камил Сәйфуллин]] (35 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Сәйфуллин]],  (Күктәкә, [[Азнакай районы]])&lt;ref&gt;''Лиза Нурлыева''. [http://aznakaevo-rt.ru/news/җәmgyiyat/tymytyk-m-kktk-il-iminlegen-saklagan-uly-beln-khushlashty Тымытык һәм Күктәкә ил иминлеген саклаган улы белән хушлашты.] [[ Маяк (Азнакай, гәзит)|Маяк]], 14.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данис Сәләхетдинов]], прапорщик (1986, Казан)
# [[Руслан Сәфәров]] ([[Бакчагөл]], [[Бараба районы]], [[Новосибирск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.vn.ru/news-vodolaz-razvedchik-ruslan-safarov-iz-barabinskogo-rayona-pogib-na-ukraine/amp/ Водолаз-разведчик Руслан Сафаров из Барабинского района погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илнур Сибгатуллин]], сержант (1990, [[Түбән Кама]])
# [[Денис Собханкулов]] (29 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вячеслав Солтанов]] ([[Коншак районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot;&gt;[https://pchela.news/news/detail/21632 Во время спецоперации на Украине погиб 28-летний ефрейтор из Челябинской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидан Солтанов]] (23 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Сөләйманов]] ([[Пенза]])&lt;ref&gt;[https://www.e1.ru/text/world/2022/03/24/70524677/?utm_source=vk&amp;utm_medium=social&amp;utm_campaign=e1 «Он позвонил в день смерти». На Украине погиб офицер из Екатеринбурга.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Сөләйманов]] (30 яшь, [[Уфа районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== У ===
# [[Артём Уразаев]] ([[Колюткино (Белоярски шәһәр бүлгесе)|Колюткино]], [[Белоярский шәһәр округы]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Илдар Усманов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])
# [[Галим Усманов]] (37 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илгиз Усманов]] (38 яшь, Чишмә районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Ф ===
# [[Айдар Фазылов]] (37 яшь, [[Дүртөйле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айрат Фатыйхов]] (32 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәнис Фәсхитов]] (21 яшь, [[Абзай (Кыйгы районы)|Абзай]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://vk.com/wall306580157_9541 С прискорбием сообщаю, что при исполнении воинского.] Зухра Гордиенко ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Данил Фәттахов]] (37 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-30988252_1894227?z=photo-30988252_457377071%2Falbum-30988252_00%2Frev В Уфе простились с Данилом Фаттаховым, погибшим..] Кумертау ВКонтакте&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Х ===
# [[Камил Хәбибнаҗаров]] ([[Новосибирск]])&lt;ref&gt;[https://ngs.ru/text/world/2022/04/11/71247221/ В Новосибирске похоронили 21-летнего ефрейтора, погибшего на Украине, — для опознания понадобился ДНК-тест.]&lt;/ref&gt;
# [[Рәмис Хәбибуллин]] ([[Мансур (Неверкин районы)|Мансур]], [[Неверкино районы]], [[Пенза өлкәсе]])
# [[Игорь Хаҗиәхмәтов]] ([[Каневская районы]], [[Краснодар крае]])&lt;ref&gt;[https://www.kanevskadm.ru/news/kanevskoy-rayon-prostilsya-s-voinami-pogibshimi-vo-vremya-spetsoperatsii-na-ukraine/ Каневской район простился с погибшими во время спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Айдар Хайров]] (39 яшь, [[Норлат]], Татарстан)&lt;ref&gt;[http://nurlat-tat.ru/news/novosti/segodnya-v-nurlate-prostilis-s-aydarom-khayrovym  Сегодня в Нурлате простились с Айдаром Хайровым]&lt;/ref&gt;
# [[Илназ Харисов]] ([[Яшел Үзән]])&lt;ref name=&quot;kazanfirst20220420&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/579019|title = 
В Зеленодольске похоронили погибшего на Украине Ильназа Харисова|publisher=«KazanFirst» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Хаҗиев]] (21 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Хәйруллин]] (27 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вадим Хәкимов]] (26 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Хәлимов]] (22 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марсель Хәлиуллин]] (22 яшь, Кушнаренко районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Наил Хәлиуллин]], өлкән сержант, {{comment|ирекле|доброволец}} (49 яшь, Яр Чаллы) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49329_49-letnij-soldat-dobrovolec-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine Казанский репортер: На Украине погиб 49-летний доброволец из Набережных Челнов]&lt;/ref&gt; 
# [[Марат Хәлитов]] ([[Ташлы районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.orenburg.media/%3fp=126575&amp;amp На Украине погиб спецназовец из Оренбургской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Хәмитов (1980)]] ([[Питрәч]])
# [[Илшат Хәмидрәхимов]], взвод командиры, өлкән лейтенант (26 яшь, [[Аксубай районы]])&lt;ref&gt;[http://shahrikazan.ru/news/kyiskacha-yaңalyiklar/kechkendn-sportchy-ide-tatarstanda-tagyn-ber-batyr-soldat-beln-khushlashtylar &quot;Кечкенәдән спортчы иде...&quot;: Татарстанда тагын бер батыр солдат белән хушлаштылар.] aksubayevo.ru, 8.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Таһир Хәсәнов]] ([[Югары Ләмәз]], [[Архангель районы (Башкортстан)|Архангель районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://www.gorobzor.ru/amp/novosti/proisshestviya/169780-v-hode-specoperacii-na-territorii-ukrainy-pogib-tagir-hasanov-iz-bashkirii В ходе спецоперации на территории Украины погиб Тагир Хасанов из Башкирии.]&lt;/ref&gt;
# [[Габдрахман Хисаметдинов]] ([[Яңа Атъял]], [[Яулытора районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://vsluh.ru/novosti/obshchestvo/v-tyumenskoy-oblasti-proshchayutsya-s-eshche-dvumya-voennymi-pogibshimi-na-ukraine_378704/ В Тюменской области прощаются с еще двумя военными, погибшими на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Вадим Хисмәтуллин]] (34 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айнур Холматов]] (19 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнур Хөснетдинов]] (25 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ш ===
# [[Гафур Шакирҗанов]], танк взводы командиры, өлкән лейтенант (1996, Яшел Үзән)
# [[Азат Шакиров]] (''DJ Mongol'', 34 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://prufy.ru/news/society/127169-na_ukraine_pogib_izvestnyy_ufimskiy_didzhey_azat_shakirov_dj_mongol/  На Донбассе погиб известный уфимский DJ Mongol Азат Шакиров]&lt;/ref&gt; 
# [[Ильяс Шамигулов]] (26 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рамил Шабуров]] (47 яшь, [[Танай (Алабуга районы)|Танайка]], [[Алабуга районы]]) &lt;ref&gt;[https://smartik.ru/elabuga/post/166198045  В Елабужском районе сегодня простились с погибшим.] Елабуга Онлайн, 21.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Эдуард Шәйдуллин]] (30 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Шаһиев (2001)|Эдуард Шаһиев]] ([[Такталым]], [[Коншак районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5366804 Военный из Кунашакского района погиб в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дамир Шәймәрданов]], өлкән лейтенант, танкист ([[Йошкар-Ола]], [[Мари Ил]])&lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;  /&gt;
# [[Изгар Шәйхелисламов]] (33 яшь, [[Иглин районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Равил Шәмсетдинов]] ([[Әбләз (Ырынбур өлкәсе)|Әбләз]], Саракташ районы, Ырынбур өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/12-05-2022/v-saraktashskom-rayone-pohoronili-pogibshego-na-ukraine-voennosluzhaschego В Саракташском районе похоронили погибшего на Украине военнослужащего.]&lt;/ref&gt;
# [[Гадел Шәмгунов]], өлкән сержант (1993, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49067_tatarstanec-damir-gilemhanov-pogib-na-ukraine-emu-prisvoeno-zvanie-geroa-rossii Татарстанец Дамир Гилемханов погиб на Украине. Ему присвоено звание Героя России.] Казанский репортер, 15.04.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Артур Шәрәфиев]] (2001, Яр Чаллы)
# [[Дим Шәрипов]] (44 яшь, [[Мәләвез]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнар Шәфигуллин]] (23 яшь, [[Олы Бакырчы]], [[Апас районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-201846714_744 В селе Большие Бакрче Апастовского района.] Апастовский муниципальный район ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Роман Шәфыйков]] (29 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ю ===
# [[Марат Юнысов (2001)|Марат Юнысов]] ([[Карталы районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot;&gt;[https://www.kursdela.biz/news/society/10-05-2022/spisok-pogibshih-yuzhnouraltsev-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших южноуральцев в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== Я ===
# [[Руслан Язданов]] (27 яшь, Когалым-[[Әлмәт]])&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;   /&gt;
# [[Айнур Ямалов]] ([[Амангилде (Әбҗәлил районы)|Амангилде]], [[Әбҗәлил районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/05/27/71363561/ В Башкирии простились с погибшим на Украине уроженцем Магнитогорска. Он посмертно награжден орденом Мужества]&lt;/ref&gt;
# [[Дим Ямилхин]] ([[Учалы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-165286587_42657  29 июня 2022 года при исполнении воинского..] Учалинская правда ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Янышев]] (36 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

== Моны да карагыз ==
* ''[[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясе дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Российской Федерации|ru]]) {{*}} [[Россия Федерациясе Каһарманы]]
* ''[[Украина]] [[Украина дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Украины|ru]]) {{*}} [[Украина Каһарманы]]'' ([[:ru:Герой Украины|ru]])
* ''[[Луганск Халык Җөмһүрияте]] [[Луганск Халык Җөмһүрияте дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Награды Луганской Народной Республики|ru]])  {{*}} [[Луганск Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]
* ''[[Донецк Халык Җөмһүрияте]] [[Донецк Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]''  ([[:ru:Герой Донецкой Народной Республики|ru]])
* [[«Телсез Күке» спектакле]]
* [[Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Чыганаклар ==
* {{cite web|url=https://www.azatliq.org/a/31759329.html|title = 
Путин сугышы корбаннары|publisher=[[Азатлык радиосы]] порталы|author=|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[татарча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf|title = 
Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[28 март]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-rasshirilsya-spisok-tatar-i-bashkir-pavshikh-na-ukraine|title = 
Расширился список татар и башкир, павших на Украине|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[19 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* [https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  [[ВКонтакте]]{{ref-ru}}

== Сылтамалар ==
* [[:ru:Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину|Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину]] {{ref-ru}}
* [[:uk:Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022|Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022]] {{ref-uk}}
* [[:uk:Втрати_силових_структур_внаслідок_російського_вторгнення_в_Україну#2022 2|Втрати силових структур внаслідок російського вторгнення в Україну]] - көннәр буенча вафат булганнар исемлеге {{ref-uk}}


[[Төркем:Россиянең 2022 елгы Украина хәрби чаралары дәвамында үтерелгән кешеләр|Татарлар]]
[[Төркем:Татар хәрбиләре|2022]]
[[Төркем:2022 елда вафатлар|Украина]]
[[Төркем:Вафатлар исемлеге|*]]</text>
      <sha1>b8n9sy6b8tq2qbmg5gp38yqbx36fybv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524849</id>
      <parentid>3524847</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T16:43:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ 1 Башкортстанлы   /* Ә */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48055" xml:space="preserve">{{мәгълүмати исемлек|show=2|Татарлар|Башкортлар|Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)}}
{{Портал|Шәхесләр}}
{{TOC right}}
{{notice|'''Бу биттәге исемлек тулы булмаска мөмкин!'''&lt;br/&gt;Мәгълүмат һәм дәлилләүче чыганакларга сылтамалар белән баетуыгыз өчен изге рәхмәт!}}

== Исемлек ==
=== А ===
# [[Айдар Аиткужин]] (22 яшь, [[Күгәрчен районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Радмир Алиев]] ([[Сорокино (Төмән өлкәсе)|Сорокино]], [[Яркәү районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://72.ru/text/gorod/2022/05/20/71345213/ В спецоперации на Украине погиб 42-летний уроженец тюменского села.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Аллагулов]] (25 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Фәдис Аллаяров]] (22 яшь, [[Бишбүләк районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Шамил Алмәрдәнов]] (55 яшь, [[Учалы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илгиз Алтыншин]] (40 яшь, [[Куергазы районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рөстәм Артемьев]] (45 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илфат Ахияров]] (33 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;&gt;{{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;&gt;[https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  ВКонтакте&lt;/ref&gt;

=== Ә ===
# [[Азат Әбуталипов]] ([[Авыргазы районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://aurgazeta.ru/news/media/2022/7/27/pomnyat-skromnyim-spokojnyim-i-dobryim/ ПОМНЯТ СКРОМНЫМ, СПОКОЙНЫМ И ДОБРЫМ.] «Аургазета» &lt;/ref&gt;
# [[Руслан Әетов]] ([[Березовский]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://www.ura.news/news/1052540266 Свердловский солдат погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Хәйдәр Әфләтүнов]] ([[Яңа Комазан]], [[Мамадыш районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/zitel-mamadysskogo-raiona-rt-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5868729 Житель Мамадышского района РТ погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Әхияров]] (25 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://prufy.ru/news/society/127487-v_bashkirii_prostilis_s_pogibshim_na_donbasse_komandirom_tanka_ildarom_akhiyarovym/ В Башкирии простились с погибшим на Донбассе командиром танка Ильдаром Ахияровым]&lt;/ref&gt;
# [[Илфат Әхияров]] ([[Дүртөйле районы]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://kiziltan.ru/articles/obchestvo/2022-04-03/yan-ike-yaktashybyzny-yugalttyk-2754558  Янә ике якташыбызны югалттык...]&lt;/ref&gt;
# [[Марат Әхмәтҗанов (1999)|Марат Әхмәтҗанов]] (23 яшь, [[Нуриман районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Николай Әхмәтҗанов]] ([[Новоуткинск]],  [[Свердловск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://66.ru/news/incident/251704/ На Украине погибли как минимум 40 солдат из Свердловской области. Список.]&lt;/ref&gt;
# [[Рөстәм Әхмәтҗанов]] ([[Көлмез (Киров өлкәсе)|Көлмез]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://gorodkirov.ru/news/pod-ukrainskim-izyumom-pogib-desantnik-iz-kilmezi/ Под украинским Изюмом погиб десантник из Кильмези.]&lt;/ref&gt;
# [[Рафаэль Әхмәтов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/13-05-2022/v-orenburge-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-ofitserom-rafaelem-ahmetovym В Оренбурге простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине Рафаэлем Ахметовым.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидарис Әхмәтов]] (35 яшь, [[Тәтешле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Әхмәтшин]] ([[Тольятти]], [[Самар өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.samara.kp.ru/daily/27377.5/4570103/ &quot;Он умер ради жизни других&quot;: погибшего на Украине старшину из Тольятти посмертно представили к Ордену.]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Әхмәтшин]], өлкән лейтенант, танкист, (25 яшь, [[Кизнер]], Удмуртия) &lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;&gt;[https://tatar-today.ru/2022/05/75372/ Украинада Казан танк училищесыннан тагын 4 офицер һәлак булган.] Tatar Today — татар яңалыклары&lt;/ref&gt;.
# [[Мәлик Әхтәров]] ([[Екатеринбург]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Рафил Әюпов]] (46 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Б ===
# [[Илнар Байҗигетов]] (24 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рөстәм Бакиров]] (27 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Алмаз Батанов]], лейтенант, танкист (1999, [[Казан]])
# [[Артур Батыров]], өлкән лейтенант (28 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан)&lt;ref&gt;''Азат Гиззатуллин''. [https://www.bashinform.ru/news/social/2022-05-23/v-bashkirii-prostilis-so-starshim-leytenantom-arturom-batyrovym-pogibshim-na-territorii-ukrainy-2814453  В Башкирии простились со старшим лейтенантом Артуром Батыровым, погибшим на территории Украины.] ИА «Башинформ», 23.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Байегет Бикбулатов]] (20 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Дамир Бикмансуров]] ([[Юкамен районы]], Удмуртия)&lt;ref&gt;[https://www.udm-info.ru/news/society/17-04-2022/urozhenets-udmurtii-damir-bekmansurov-pogib-na-ukraine%3famp=1 Уроженец Удмуртии Дамир Бекмансуров погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Ринат Бикмурзин]] (2о яшь, [[Иске Шөгер]], [[Лениногорск районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://leninogorsk.tatarstan.ru/index.htm/news/2107183.htm В Лениногорском районе простились с сержантом Ринатом Бекмурзиным.] Лениногорский муниципальный район и город Лениногорск&lt;/ref&gt;
# [[Сынбулат Билалов]] (21 яшь, [[Бөрҗән районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== В ===
# [[Виктор Вәлиев]] ([[Киев]], Украина)&lt;ref&gt;[https://i-ua.tv/society/32881-zahynuv-viktor-valieiev-kolyshnii-dyrektor-asotsiatsii-it-ukrainy Загинув Віктор Валєєв, колишній директор асоціації ІТ України.]{{ref-ua}}&lt;/ref&gt;
# [[Данил Вәлиев]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Данис Вәлиев]] (21 яшь, [[Дурасау (Чишмә районы)|Дурасов]], [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Зөфәр Вәхиев]] (23 яшь, [[Маты (Балтач районы)|Маты]], [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гомәр Волков]] ([[Кырым]])&lt;ref&gt;[https://www.24tv.ua/ru/u-vijni-za-ukrainu-zaginuv-krimskotatarskij-boyec-umer-volkov_n1895031/amp В войне за Украину погиб крымскотатарский боец Умер Волков.]&lt;/ref&gt;

=== Г ===
# [[Виталий Габтуллин]] ([[Лысьва]], Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рөстәм Газизов]] (20 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Ренат Гайсин]], подполковник (1983, Казан)
# [[Илнур Гайфетдинов]], фельдшер (2000, [[Кукмара районы]])
# [[Илгиз Гайфуллин]] (26 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Әмир Галиәкбәров]] ([[Кызыл Алан (Нократ Аланы районы)|Кызыл Алан]], [[Нократ Аланы районы]], [[Киров өлкәсе]])
# [[Артём Галиев]] ([[Фаленки районы]], [[Киров өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.gtrk-vyatka.ru/vesti/incidents/amp/72956-major-iz-falenskogo-rajona-pogib-v-boju-na-ukraine.html Майор из Фалёнского района погиб в бою на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Галиев]], рядовой ([[Балтач районы]])
# [[Илдар Гализиев]] ([[Подовинное]], [[Октябрьское районы (Чиләбе өлкәсе)|Октябрьское районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/06/04/71385302/ В Челябинской области простились с погибшим на Украине 19-летним ефрейтором.]&lt;/ref&gt;
# [[Рудольф Галимҗанов]] ([[Чусавай|Чусовой]], Пермь крае)
# [[Руслан Галимов]] (42 яшь, [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илшат Галин]] (28 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илвир Галләмов]], өлкән лейтенант, танк взводы командиры (1997, БР, [[Кушнаренко районы]], [[Калтай (Кушнарин районы)|Калтай]])&lt;ref&gt;
# [[Илшат Галләмов]] ([[Яңа Пижмар]], [[Мари-Төрек районы]], [[Мари Ил]])[https://ok.ru/dorogamipamyiti/topic/154011032692096 ПАМЯТИ СТАРШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА ВООРУЖЕННЫХ СИЛ РФ ГАЛЛЯМОВА]&lt;/ref&gt;.&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanreporter.ru/news/49198_stalo-izvestno-o-gibeli-na-ukraine-semi-vypusknikov-kazanskogo-tankovogo-ucilisa|title = 
Еще пять выпускников казанского танкового училища погибли на Украине|publisher=«Казанский репортёр» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Галләмов]], прапорщик (1988, [[Чаллы]])
# [[Линар Гарипов]] (22 яшь, [[Салават (шәһәр)|Салават]])&lt;ref name=&quot;kazanreporter2304&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gorodsalavat.ru/news.php?id=1078 www.gorodSalavat.ru - Житель Салавата Линар Гарипов погиб на Украине.] Сайт города Салават, 25.03.2022&lt;/ref&gt;
# [[Риф Гафаров]] (38 яшь, [[Балакатай районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Гашиятуллин]] ([[Сафакүл]], [[Сафакүл районы]], [[Курган өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://45.ru/text/incidents/2022/03/24/70528796/ В Зауралье простятся с военнослужащим Русланом Гашиятуллиным, погибшим на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Шамил Гаязетдинов]] ([[Уразавыл]], [[Кызыл Октябрь районы]], [[Түбән Новгород өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.nn.aif.ru/amp/society/34-letniy_shamil_gayazetdinov_iz_nizhegorodskoy_oblasti_pogib_na_ukraine 34-летний Шамиль Гаязетдинов из Нижегородской области погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Ленар Гәрәев]] (32 яшь, [[Тәбәрле]], [[Әгерҗе районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[http://agryz-rt.ru/news/nasha-zhizn/v-agryzskom-rayone-prostilis-s-geroicheski-pogibshim-na-ukraine-lenarom-garaevym В Агрызском районе простились с героически погибшим на Украине Ленаром Гараевым.] Агрызские вести, 9.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гобәйдуллин]] ([[Чибәркүл]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Гыйлемханов (1999)]], танк механигы, ефрейтор (Казан)
# [[Равил Ринат улы Гомәров| Равил Гомәров]] ([[Салават (шәһәр)|Салават]], Башкортстан) &lt;ref&gt;''Ирина Кудрина''. [https://gorobzor.ru/novosti/proisshestviya/170975-v-salavate-provodili-v-posledniy-put-ravilya-gumerova-pogibshego-na-ukraine В Салавате проводили в последний путь Равиля Гумерова, погибшего на Украине.] Новости Уфы и Башкирии, 09.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Сергей Гыйззәтуллин]] ([[Канлы (Кушнарин районы)|Канлы]], [[Кушнарен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://bash.news/news/181165-v-bashkirii-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-sergeem-gizatullinym  В Башкирии простились с погибшим на Украине Сергеем Гизатуллиным]&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Гыйлемханов]] (35 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илмир Гыймалетдинов]] (43 яшь, [[Бүздәк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Д ===
# [[Өметҗан Дәүләтов]] ([[Чиләбе]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot; /&gt;
# [[Олег Дещеня-Стриж]] ([[Яхшы Бай]], [[Азнакай районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.tatar-inform.ru/news/ryadovoi-iz-tatarstana-pogib-vo-vremya-specoperacii-na-ukraine-5873681 Рядовой из Татарстана погиб во время спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дмитрий Дормидонтов]] ([[Теләче районы]], [[Кылбагыш]])
# [[Марат Дүсәкәев]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://m.bk55.ru/news/article/202341/ Еще четверо жителей Омской области погибли в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== З ===
# [[Вадим Заһиров]] (21 яшь, [[Борай районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Айрат Заһитов]] (21 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәмис Заһретдинов]], майор (34 яшь, [[Яр Чаллы]])&lt;ref&gt;[https://chelny-izvest.ru/news/facts/v-boyakh-na-ukraine-pogib-urozhenets-naberezhnykh-chelnov-ramis-zagretdinov?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=desktop В боях на Украине погиб уроженец Набережных Челнов Рамис Загртдинов.] Челнинские известия. 14.05.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Айгиз Закиров]] (20 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рушан Закиров]] (19 яшь, [[Дуван районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эльвир Зимасов]] ([[Түбән Авыл (Барда районы)|Түбән Авыл]], [[Барда районы]], [[Пермь крае]])
# [[Илгизәр Зиннуров]] (25 яшь, [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Җ ===
# [[Ренат Җангалиев]] (38 яшь, [[Аскын районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илсур Җанюлдашев]] (34 яшь, [[Сибай]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== И ===
# [[Айнур Измайлов]], танк взводы командиры, лейтенант (1998, Кукмара районы)
# [[Тамерлан Илһамов]] ([[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-115466005_310269 В Башкирии простились с Тамерланом Ильгамовым.] ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Илдус Иманаев]] (32 яшь, [[Чишмә районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Исәнбаев]] (22 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Файл:RIAN archive 470774 Gold Star medal (cropped).jpg|15px|Россия Федерациясе Каһарманының Алтын Йолдыз медале - 2022]] [[Дамир Исламов (1996)]] ([[Лениногорск]])
# [[Самат Ишкилдин]] (42 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Ишманов]] ([[Әрәмә авыл|Әрәмә]], Барда районы, Пермь крае)&lt;ref name=&quot;ПА&quot;&gt;[https://www.perm.aif.ru/amp/incidents/nevernuvshiesya_spisok_pogibshih_na_ukraine_voennyh_iz_permskogo_kraya Невернувшиеся. Список погибших на Украине военных из Пермского края]&lt;/ref&gt;
# [[Александр Иштирәков]] ([[Новоуральск]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot;&gt;[https://www.tagilcity.ru/news/incident/14-04-2022/spisok-pogibshih-sverdlovchan-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших свердловчан в ходе спецоперации на Украине (обновляется).]&lt;/ref&gt;

=== Й ===
# [[Морат Йосыпов]], механик-радиотелефончы  (2000, [[Иске Мөхәммәт]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== К ===
# [[Илназ Кадыйров]], капитан, танк ротасы командиры  (34 яшь, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49337_na-ukraine-pogib-komandir-roty-iz-kazani Казанский репортер: На Украине погиб командир роты из Казани.] Казанский репортер, 2.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данил Казаков]] ([[Бөгелмә]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;&gt;{{cite web|url=https://prokazan.ru/news/view/157275|title = 
НА УКРАИНЕ ПОГИБ СЕРЖАНТ ИЗ ТАТАРСТАНА, КОМАНДИР ТАНКА АРТЕМ НАГОРКИН|publisher=«ProKazan» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[21 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Денис Камалов]] (28 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Хәкимҗан Карагулов]] (24 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динаф Касыймов]] (20 яшь, [[Авык-Бүләк]], [[Тәтешле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ПА&quot; /&gt;
# [[Рәмис Каюмов]] ([[Бөгелмә районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5382047 В Татарстане простились с погибшим в ходе спецоперации на Украине военнослужащим.]&lt;/ref&gt;
# [[Альберт Кәримов (1984)|Альберт Кәримов]], спецназ подполковнигы (38 яшь, [[Тирлән (авыл)|Тирлән]], [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Килмөхәммәтов]] (22 яшь, Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Инсур Кинҗәкәев]] (34 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Олег Кириллов]] (Кукмара районы, [[Түбән Чура]])
# [[Марсель Корманалин]], (28 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Нурлан Куҗбасаров]] ([[Сосновка (Бреды районы)|Сосновка]], [[Бреды районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot; /&gt;
# [[Тимур Кыпчатов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;УКП&quot;&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27399/4595610/Военные из Ульяновска и Ульяновской области, погибшие на Украине в 2022 году во время спецоперации.]&lt;/ref&gt;

=== М ===
# [[Ренад Мәҗитов]] (1972―2022, [[Лаеш районы]], Татарстан) &lt;ref&gt;''Саша Ларина.'' [http://laishevskyi.ru/news/novosti/segodnya-vsem-selom-zhiteli-tat-yantyka-khoronili-pogibshego-v-voennoy-spetsoperatsii-na-ukraine  Сегодня всем селом жители Тат. Янтыка хоронили погибшего в спецоперации на Украине.] Камская новь, 21.06.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Илья Мәүлетов]] ([[Ырынбур]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ural56.ru/amp/news/678140/ «Невыносимо хочет домой»: В ходе спецоперации на Украине погиб 20-летний Илья Маулятов из Оренбурга]&lt;/ref&gt;
# [[Азат Мозафаров]] (23 яшь, [[Идрис (Салават районы)|Идрис]], [[Салават районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://ufa1.ru/text/incidents/2022/05/28/71367155/ В ходе спецоперации на Украине погиб контрактник из Башкирии Азат Музафаров.]&lt;/ref&gt;
# [[Илмир Монасыйпов]] (20 яшь, [[Ташлыяр (Мөслим районы)|Ташлыяр]], [[Төслим районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://muslumovo.tatarstan.ru/index.htm/news/2096571.htm  В Муслюмовском районе простились с солдатом Ильмиром Мунасиповым.] Муслюмовский муниципальный район, 16.06.2022&lt;/ref&gt;  
# [[Тимур Моратов]], (37 яшь, [[Зиянчура районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мостафин (1985)|Марат Мостафин]], (37 яшь, [[Дүртөйле]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Мөдәрисов]] ([[Шахи (Алтай крае)|Шахи]], [[Павловск районы]], [[Алтай крае]])&lt;ref&gt;[https://www.brl.mk.ru/amp/social/2022/04/05/v-altayskom-krae-pokhoronili-eshhe-odnogo-uchastnika-specoperacii-na-ukraine.html В Алтайском крае похоронили еще одного участника спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Нил Мөслимов]], гранатометчик (2003, [[Ахун]], Учалы районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Вадим Мөхәммәдов]] (26 яшь, [[Мәчетле районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марат Мөхәммәдиев]] (35 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Рәхимҗан Мөхетдинов]] (28 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Гаян Муллаҗанов]] ([[Азнакай районы]])&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt;

=== Н ===
# [[Игорь Насыйбуллин]] (Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмис Насыйров]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.ul.kp.ru/daily/27395/4591384/ Список военных из Ульяновска и Ульяновской области, погибших на Украине в 2022 году во время спецоперации]&lt;/ref&gt;
# [[Артур Нәбиуллин]] (37 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәмзәл Нәфыйков]] (23 яшь, [[Бишбүләк районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Динар Низаев]], (24 яшь, [[Кушнарин районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Линар Ниязов]] (Омск өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://omsk.bezformata.com/listnews/spetcoperatcii-na-ukraine-omichah/105472239/ Власти региона сообщили еще о четырех погибших в спецоперации на Украине омичах.]&lt;/ref&gt;
# [[Инсаф Нуруллин]] ([[Урта Кирмән]], [[Мамадыш районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;''Анна Лисина.'' [http://mamadysh-rt.ru/news/obshchestvo/v-mamadyshe-prostilis-s-pogibshim-na-ukraine-insafom-nurullinym  В Мамадыше простились с погибшим на Украине Инсафом Нуруллиным.] Нократ, 23.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Тимур Нухов]] (23 яшь, [[Балтач районы (Башкортстан)|Балтач районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== П ===
# [[Руслан Петрухин]] ([[Чкаловский (Ырынбур өлкәсе)|Чкаловский]], [[Әсәкәй районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot; /&gt;

=== Р ===
# [[Равил Рамазанов]] ([[Түбән Кама]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://kazanfirst-ru.turbopages.org/kazanfirst.ru/s/news/582448?utm_source=yxnews&amp;utm_medium=mobile&amp;utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews%2Fstory%2FNaUkraine_vkhode_specoperacii_pogib_37-letnij_zhitel_Nizhnekamska--33f60128e7de77e8b0371c41f50f5d2f В спецоперации на Украине погиб слесарь-ремонтник нижнекамского предприятия.]&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Раянов]] (31 яшь, [[Чакмагыш районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Арсен Рәимов]], өлкән лейтенант,  (29 яшь, [[Мәләвез районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Андрей Рәхмәтуллин]] ([[Түбән Новгород]])&lt;ref&gt;[https://newsroom24.ru/news/zhizn/244687/ Еще 11 нижегородских военных погибли при спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Данис Рыбаков]] (23 яшь, [[Туймазы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== С ===
# [[Рүзәл Сабирҗанов]] ([[Кукмара районы]], [[Татарстан]])&lt;ref&gt;[https://www.kazan.mk.ru/amp/incident/2022/06/03/21letniy-soldat-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine.html 21-летний солдат из Татарстана погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илдар Садриев]] (22 яшь, [[Яр Чаллы]], Татарстан) &lt;ref&gt;[https://chelny-biz.ru/news/506267/ Выпускника колледжа, погибшего на Украине, похоронили в Тукаевском районе.] chelny-biz.ru, 29.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Ирек Садыйков]] (24 яшь, [[Мамадыш районы]], Югары Ошма)&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;&gt;Без сакламасак, кем саклар. [[Ирек мәйданы (газета)|Ирек мәйданы]], 19.05.2022, 3нче бит&lt;/ref&gt;
# [[Руслан Садыйков]] (Казан)&lt;ref name=&quot;prokazan20220421&quot;/&gt; 
# [[Рәшид Салаватов]] ([[Алешкин (Волгоград өдкәсе)|Алешкин]], [[Чернышковски районы]], [[Волгоград өлкәсе]])&lt;ref name=&quot;ИН&quot;&gt;[https://islamnews.ru/2022/3/28/voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ. IslamNews.]&lt;/ref&gt;
# [[Денис Сафин]] (27 яшь, [[Белорет районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Артур Саяпов]] (26 яшь, [[Ильино-Поляна]], [[Благовещен районы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://ufa.aif.ru/politic/na_ukraine_pogib_leytenant_artur_sayapov_iz_bashkirii На Украине погиб лейтенант Артур Саяпов из Башкирии.] АиФ Уфа, 19.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Артур Сәетов]] (25 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Винер Сәйфуллин]], механик-йөртүче (1999, [[Югары Кыйгы]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илдар Сәйфуллин]] ([[Урыссу]], [[Ютазы районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/ukrainadagy-maxsus-operaciyada-tatarstan-egete-kapitan-ildar-saifullin-halak-bulgan-5857037 Украинадагы махсус операциядә Татарстан егете капитан Илдар Сәйфуллин һәлак булган.] [[Татар-информ]], 7.07.2022&lt;/ref&gt;
# [[Камил Сәйфуллин]] (35 яшь, [[Уфа]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Сәйфуллин]],  (Күктәкә, [[Азнакай районы]])&lt;ref&gt;''Лиза Нурлыева''. [http://aznakaevo-rt.ru/news/җәmgyiyat/tymytyk-m-kktk-il-iminlegen-saklagan-uly-beln-khushlashty Тымытык һәм Күктәкә ил иминлеген саклаган улы белән хушлашты.] [[ Маяк (Азнакай, гәзит)|Маяк]], 14.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Данис Сәләхетдинов]], прапорщик (1986, Казан)
# [[Руслан Сәфәров]] ([[Бакчагөл]], [[Бараба районы]], [[Новосибирск өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.vn.ru/news-vodolaz-razvedchik-ruslan-safarov-iz-barabinskogo-rayona-pogib-na-ukraine/amp/ Водолаз-разведчик Руслан Сафаров из Барабинского района погиб на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Илнур Сибгатуллин]], сержант (1990, [[Түбән Кама]])
# [[Денис Собханкулов]] (29 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вячеслав Солтанов]] ([[Коншак районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;Пчела&quot;&gt;[https://pchela.news/news/detail/21632 Во время спецоперации на Украине погиб 28-летний ефрейтор из Челябинской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Фидан Солтанов]] (23 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Сөләйманов]] ([[Пенза]])&lt;ref&gt;[https://www.e1.ru/text/world/2022/03/24/70524677/?utm_source=vk&amp;utm_medium=social&amp;utm_campaign=e1 «Он позвонил в день смерти». На Украине погиб офицер из Екатеринбурга.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Сөләйманов]] (30 яшь, [[Уфа районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== У ===
# [[Артём Уразаев]] ([[Колюткино (Белоярски шәһәр бүлгесе)|Колюткино]], [[Белоярский шәһәр округы]], Свердловск өлкәсе)&lt;ref name=&quot;ТС&quot; /&gt;
# [[Илдар Усманов]] ([[Иске Кулаткы]], [[Иске Кулаткы районы]], [[Сембер өлкәсе]])
# [[Галим Усманов]] (37 яшь, [[Әбҗәлил районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Илгиз Усманов]] (38 яшь, Чишмә районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

=== Ф ===
# [[Айдар Фазылов]] (37 яшь, [[Дүртөйле районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айрат Фатыйхов]] (32 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рәнис Фәсхитов]] (21 яшь, [[Абзай (Кыйгы районы)|Абзай]], [[Кыйгы районы]], Башкортстан) &lt;ref&gt;[https://vk.com/wall306580157_9541 С прискорбием сообщаю, что при исполнении воинского.] Зухра Гордиенко ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Данил Фәттахов]] (37 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-30988252_1894227?z=photo-30988252_457377071%2Falbum-30988252_00%2Frev В Уфе простились с Данилом Фаттаховым, погибшим..] Кумертау ВКонтакте&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Х ===
# [[Камил Хәбибнаҗаров]] ([[Новосибирск]])&lt;ref&gt;[https://ngs.ru/text/world/2022/04/11/71247221/ В Новосибирске похоронили 21-летнего ефрейтора, погибшего на Украине, — для опознания понадобился ДНК-тест.]&lt;/ref&gt;
# [[Рәмис Хәбибуллин]] ([[Мансур (Неверкин районы)|Мансур]], [[Неверкино районы]], [[Пенза өлкәсе]])
# [[Игорь Хаҗиәхмәтов]] ([[Каневская районы]], [[Краснодар крае]])&lt;ref&gt;[https://www.kanevskadm.ru/news/kanevskoy-rayon-prostilsya-s-voinami-pogibshimi-vo-vremya-spetsoperatsii-na-ukraine/ Каневской район простился с погибшими во время спецоперации на Украине]&lt;/ref&gt;
# [[Айдар Хайров]] (39 яшь, [[Норлат]], Татарстан)&lt;ref&gt;[http://nurlat-tat.ru/news/novosti/segodnya-v-nurlate-prostilis-s-aydarom-khayrovym  Сегодня в Нурлате простились с Айдаром Хайровым]&lt;/ref&gt;
# [[Илназ Харисов]] ([[Яшел Үзән]])&lt;ref name=&quot;kazanfirst20220420&quot;&gt;{{cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/579019|title = 
В Зеленодольске похоронили погибшего на Украине Ильназа Харисова|publisher=«KazanFirst» порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[23 апрель]] көне|language= [[русча]]}}&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Хаҗиев]] (21 яшь, [[Шаран районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Тимур Хәйруллин]] (27 яшь, [[Учалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Вадим Хәкимов]] (26 яшь, [[Кырмыскалы районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Руслан Хәлимов]] (22 яшь, [[Әлшәй районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Марсель Хәлиуллин]] (22 яшь, Кушнаренко районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Наил Хәлиуллин]], өлкән сержант, {{comment|ирекле|доброволец}} (49 яшь, Яр Чаллы) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49329_49-letnij-soldat-dobrovolec-iz-tatarstana-pogib-na-ukraine Казанский репортер: На Украине погиб 49-летний доброволец из Набережных Челнов]&lt;/ref&gt; 
# [[Марат Хәлитов]] ([[Ташлы районы]], [[Ырынбур өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.orenburg.media/%3fp=126575&amp;amp На Украине погиб спецназовец из Оренбургской области.]&lt;/ref&gt;
# [[Динар Хәмитов (1980)]] ([[Питрәч]])
# [[Илшат Хәмидрәхимов]], взвод командиры, өлкән лейтенант (26 яшь, [[Аксубай районы]])&lt;ref&gt;[http://shahrikazan.ru/news/kyiskacha-yaңalyiklar/kechkendn-sportchy-ide-tatarstanda-tagyn-ber-batyr-soldat-beln-khushlashtylar &quot;Кечкенәдән спортчы иде...&quot;: Татарстанда тагын бер батыр солдат белән хушлаштылар.] aksubayevo.ru, 8.05.2022&lt;/ref&gt;
# [[Таһир Хәсәнов]] ([[Югары Ләмәз]], [[Архангель районы (Башкортстан)|Архангель районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://www.gorobzor.ru/amp/novosti/proisshestviya/169780-v-hode-specoperacii-na-territorii-ukrainy-pogib-tagir-hasanov-iz-bashkirii В ходе спецоперации на территории Украины погиб Тагир Хасанов из Башкирии.]&lt;/ref&gt;
# [[Габдрахман Хисаметдинов]] ([[Яңа Атъял]], [[Яулытора районы]], [[Төмән өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://vsluh.ru/novosti/obshchestvo/v-tyumenskoy-oblasti-proshchayutsya-s-eshche-dvumya-voennymi-pogibshimi-na-ukraine_378704/ В Тюменской области прощаются с еще двумя военными, погибшими на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Вадим Хисмәтуллин]] (34 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Айнур Холматов]] (19 яшь, [[Дәүләкән]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнур Хөснетдинов]] (25 яшь, [[Салават районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ш ===
# [[Гафур Шакирҗанов]], танк взводы командиры, өлкән лейтенант (1996, Яшел Үзән)
# [[Азат Шакиров]] (''DJ Mongol'', 34 яшь, [[Уфа]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://prufy.ru/news/society/127169-na_ukraine_pogib_izvestnyy_ufimskiy_didzhey_azat_shakirov_dj_mongol/  На Донбассе погиб известный уфимский DJ Mongol Азат Шакиров]&lt;/ref&gt; 
# [[Ильяс Шамигулов]] (26 яшь, Бөрҗән районы, Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;
# [[Рамил Шабуров]] (47 яшь, [[Танай (Алабуга районы)|Танайка]], [[Алабуга районы]]) &lt;ref&gt;[https://smartik.ru/elabuga/post/166198045  В Елабужском районе сегодня простились с погибшим.] Елабуга Онлайн, 21.06.2022&lt;/ref&gt;
# [[Эдуард Шәйдуллин]] (30 яшь, [[Яңавыл]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Эдуард Шаһиев (2001)|Эдуард Шаһиев]] ([[Такталым]], [[Коншак районы]], [[Чиләбе өлкәсе]])&lt;ref&gt;[https://www.kommersant.ru/amp/5366804 Военный из Кунашакского района погиб в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;
# [[Дамир Шәймәрданов]], өлкән лейтенант, танкист ([[Йошкар-Ола]], [[Мари Ил]])&lt;ref name=&quot;Tatar Today&quot;  /&gt;
# [[Изгар Шәйхелисламов]] (33 яшь, [[Иглин районы]], Башкортстан) &lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Равил Шәмсетдинов]] ([[Әбләз (Ырынбур өлкәсе)|Әбләз]], Саракташ районы, Ырынбур өлкәсе)&lt;ref&gt;[https://56orb.ru/news/society/12-05-2022/v-saraktashskom-rayone-pohoronili-pogibshego-na-ukraine-voennosluzhaschego В Саракташском районе похоронили погибшего на Украине военнослужащего.]&lt;/ref&gt;
# [[Гадел Шәмгунов]], өлкән сержант (1993, Казан) &lt;ref&gt;[https://kazanreporter.ru/news/49067_tatarstanec-damir-gilemhanov-pogib-na-ukraine-emu-prisvoeno-zvanie-geroa-rossii Татарстанец Дамир Гилемханов погиб на Украине. Ему присвоено звание Героя России.] Казанский репортер, 15.04.2022&lt;/ref&gt; 
# [[Артур Шәрәфиев]] (2001, Яр Чаллы)
# [[Дим Шәрипов]] (44 яшь, [[Мәләвез]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;
# [[Илнар Шәфигуллин]] (23 яшь, [[Олы Бакырчы]], [[Апас районы]], Татарстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-201846714_744 В селе Большие Бакрче Апастовского района.] Апастовский муниципальный район ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Роман Шәфыйков]] (29 яшь, [[Уфа]], [[Башкортстан]])&lt;ref name=&quot;:Пруфы&quot;  /&gt;

=== Ю ===
# [[Марат Юнысов (2001)|Марат Юнысов]] ([[Карталы районы]], Чиләбе өлкәсе)&lt;ref name=&quot;КД&quot;&gt;[https://www.kursdela.biz/news/society/10-05-2022/spisok-pogibshih-yuzhnouraltsev-v-hode-spetsoperatsii-na-ukraine%3famp=1 Список погибших южноуральцев в ходе спецоперации на Украине.]&lt;/ref&gt;

=== Я ===
# [[Руслан Язданов]] (27 яшь, Когалым-[[Әлмәт]])&lt;ref name=&quot;:Ирек мәйданы&quot;   /&gt;
# [[Айнур Ямалов]] ([[Амангилде (Әбҗәлил районы)|Амангилде]], [[Әбҗәлил районы]], [[Башкортстан]])&lt;ref&gt;[https://74.ru/text/incidents/2022/05/27/71363561/ В Башкирии простились с погибшим на Украине уроженцем Магнитогорска. Он посмертно награжден орденом Мужества]&lt;/ref&gt;
# [[Дим Ямилхин]] ([[Учалы]], Башкортстан)&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-165286587_42657  29 июня 2022 года при исполнении воинского..] Учалинская правда ВКонтакте&lt;/ref&gt;
# [[Айнур Янышев]] (36 яшь, [[Миякә районы]], Башкортстан)&lt;ref name=&quot;Kp.Ufa&quot;/&gt;

== Моны да карагыз ==
* ''[[Россия Федерациясе]] [[Россия Федерациясе дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Российской Федерации|ru]]) {{*}} [[Россия Федерациясе Каһарманы]]
* ''[[Украина]] [[Украина дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Государственные награды Украины|ru]]) {{*}} [[Украина Каһарманы]]'' ([[:ru:Герой Украины|ru]])
* ''[[Луганск Халык Җөмһүрияте]] [[Луганск Халык Җөмһүрияте дәүләт бүләкләре|дәүләт бүләкләре]]''  ([[:ru:Награды Луганской Народной Республики|ru]])  {{*}} [[Луганск Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]
* ''[[Донецк Халык Җөмһүрияте]] [[Донецк Халык Җөмһүрияте Каһарманы|Каһарманы]]''  ([[:ru:Герой Донецкой Народной Республики|ru]])
* [[«Телсез Күке» спектакле]]
* [[Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Чыганаклар ==
* {{cite web|url=https://www.azatliq.org/a/31759329.html|title = 
Путин сугышы корбаннары|publisher=[[Азатлык радиосы]] порталы|author=|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[татарча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-voiny-tatary-i-bashkiry-pavshie-v-khode-spetsoperatsii-rf|title = 
Воины-татары и башкиры, павшие в ходе спецоперации РФ|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[28 март]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://islamnews.ru/news-rasshirilsya-spisok-tatar-i-bashkir-pavshikh-na-ukraine|title = 
Расширился список татар и башкир, павших на Украине|publisher=[[:ru:IslamNews.ru|IslamNews.ru]] порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[19 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[20 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* {{cite web|url=https://ufa-kp-ru.turbopages.org/ufa.kp.ru/s/daily/27376/4569323/|title = 
Список погибших солдат из Башкирии на Украине во время спецоперации|publisher=[[Комсомольская правда]].Уфа порталы|author=|date=[[2022 ел]]ның [[7 апрель]] көне|accessdate=[[2022 ел]]ның [[24 апрель]] көне|language= [[русча]]}}
* [https://vk.com/prufy_ru?z=album-25561502_283304189 Альбом памяти погибших на Украине.] Пруфы.рф  [[ВКонтакте]]{{ref-ru}}

== Сылтамалар ==
* [[:ru:Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину|Категория:Погибшие в ходе вторжения России на Украину]] {{ref-ru}}
* [[:uk:Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022|Категорія:Загиблі від російського вторгнення в Україну 2022]] {{ref-uk}}
* [[:uk:Втрати_силових_структур_внаслідок_російського_вторгнення_в_Україну#2022 2|Втрати силових структур внаслідок російського вторгнення в Україну]] - көннәр буенча вафат булганнар исемлеге {{ref-uk}}


[[Төркем:Россиянең 2022 елгы Украина хәрби чаралары дәвамында үтерелгән кешеләр|Татарлар]]
[[Төркем:Татар хәрбиләре|2022]]
[[Төркем:2022 елда вафатлар|Украина]]
[[Төркем:Вафатлар исемлеге|*]]</text>
      <sha1>cp11fjkwxirns8q7sk6ax9iyv8wq9h2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулланучы:LissajousCurve</title>
    <ns>2</ns>
    <id>587967</id>
    <revision>
      <id>3524873</id>
      <parentid>3524324</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>37923</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MdsShakil  [[Кулланучы:MMessine19]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Кулланучы:LissajousCurve]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/MMessine19|MMessine19]]» в «[[Special:CentralAuth/LissajousCurve|LissajousCurve]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" xml:space="preserve">[[file:Wikicat.png|100px]]</text>
      <sha1>bi3y05knxrb2l36qohr3y6u1dxr4w5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зәрдөштлек календаре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587972</id>
    <revision>
      <id>3524961</id>
      <parentid>3524386</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:00:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20327" xml:space="preserve">'''Зәрдөштлек календаре''' - ул һәрберсендә утызар көн булган унике айдан плюс елларның ахырында бернинди айга да карамаган өстәмә биш көннән (→[[Эпагомене]]) торган Кояш календаре булып тора. 
Бу календарьның төрле юрамалары бар, алар 1 ел төрлечә билгеләнүе белән аерылып тора:&lt;br/&gt;
•	Кадими календарь (борынгы календарь) [[Иран]]да кулланылган булган.&lt;br/&gt;
•	Шеншай календаре (патшалар календаре) [[Һиндстан]]дагы [[Парслар]] тарафыннан кулланыла һәм 30 көнгә соңрак бара.&lt;br/&gt;
•	Яңа Фасли календаренда (фасыл календаре) яки Бастани (традицион календарь) 365 көнлек гомуми еллар һәм 366 көнлек кәбисә еллар бар. Яңа ел язгы көн-төн тигезлеге вакыты белән башлана.&lt;br/&gt;
== Тарихы ==
Иң борынгы фарсы ай атамалары патша Дарий I-нең (б.э.к. 522-486 елы) бастырылган фетнәчеләр өстеннән җиңүе турында өч телле Беһистун язмасыннан мәгълүм. 30 ай көне турында иң борынгы билгеләнүләр Бундаһишнда очрый.&lt;br/&gt; 
Борынгы фарсы елы башта һәрберсе 30-ар көннән 12 айдан торган ел булган. Календарьны фасыллар белән туры китерер өчен вакыты-вакыты белән тулы ай өстәлгән булган. Безнең эрага кадәр якынча 5-енче яки 6-нчы гасырда календарь реформаланган булган, һәм һәр 6 елны тулы ай өстәве урынына һәр елга 5 көн өстәлгән булган, шулай итеп, 365 көнлек үзгәртелгән ел барлыкка килгән, ул тропик елга караганда һәр дүрт ел бер көнгә күчкән.   
Шулай итеп, ел башы безнең эрага кадәр 6-ынчы гасырында март уртасыннан безнең эраның 5-енче гасырында июльгә кадәр үзгәргән.
Сасанид хөкемдары Кавад I астында безнең эраның 500-дә яңа ел бәйрәме язгы көн-төн тигезлегенә якын булган айга күчерелгән булган; һәр 120 ел өстәмә кәбисә ай өстәлергә тиеш булган. Шулай да, кәбисә аен өстәү регуляр булмаган һәм безнең эраның 641 елда гарәпләрнең фарсыларны җиңүеннән соң калдырылган булган, шулай итеп яңа ел башы яңа ел башы калдырылган булган.&lt;br/&gt;   
Фарсыларда Ислам кертелә башлаганнан соң, Ислам календаре таралган булган. Фарсыларның кайберәүләре фарсы календарен дәвам иткәннәр. Безнең эраның 1131 елында кәбисә елы өстәлсә, Фарсы илендә атәшпәрәстләр шулай итмәгәннәр. Шулай итеп, ике календарь аерыла башлаган. Шулай да, соңрак бер ай бүтән өстәлмәгән.
Гөҗәратта фарсылар 18-енче гасырда бу аерманы тапкач, алар “Кадими” буларак дөресрәк [[календарь]]га кайткан. “Традиционалистлар” үз календаренда калган һәм үзләрен Шеншаһилар дип атаганнар.&lt;br/&gt; 
Бөек солтан Җәләлетдин Мәлик Шаһ астында 1079 елда фарсы календаре нигездә реформаланган булган (карагыз Иран календаре). Ел башы астрономик язгы көн-төн тигезлегенә беркетелгән булган. Кәбисә көннәрнең төгәл өстәлүе билгеле түгел, гәрчә фараз ителгәнчә 33 елдан 37 елга кадәр кәбисә периодында башкарылган булган. Бу календарь соңрак 1940 ел календарь реформасының нигезе булган, аның буенча Зәрдөштлек нигезләре буенча Фасли календаре (Һиндстанда) һәм Бастани календаре (Иранда) алып барылган булган.&lt;br/&gt;    
==Ел==
[[File:iranian Calendar of 2002.jpg|thumb|Зәрдөштлек 3740, Иран 1381, Ислам 1423, Грегориан 2002 ел өчен календарь (уңнан сулга таба)]] 
•	Елда һәрберсе 30-ар көн булган унике ай һәм биш өстәмә көн бар (Эпагоменелар).&lt;br/&gt;
•	Кадими календарьда һәм Шенһаи календарендә төгәл 365 көн бар.&lt;br/&gt;
•	Фасли календарендә елда 365 көн бар, кәбисә елында 366 көн бар.&lt;br/&gt;
== Елларны санау ==
Дәвам итеп, еллар саналган булган. Төрле эпохалар бар. Чор соңгы Сассанид хөкемдары Язгәрд III-нең тәхеткә утыруыннан исәпләнә, Гайсә Раббы тууына кадәр 362-нче елның 16 июненнән башлап эпоха. Башка эра Гайсә Раббы тууына кадәр 651 елдан санала. Өченче эра Гайсә пәйгамбәр тууына кадәр 1738 ел белән башлана, бу Зәрдөшт пәйгамбәрнең риваять тууы елы.&lt;br/&gt;
== Ел башы == 
Ел Кадими календарендә июльдә башлана, Шеншай календарендә августта башлана. Фасли календарендә ел язгы көн-төн тигезлеге белән башлана.
Гайсә Раббы тууыннан соң 2015 елдан 2030 елга кадәр ел башлары түбәндәге таблицада  тупланган: 
{| class=&quot;wikitable&quot;
!- style=&quot;text-align: center&quot;  | Кадими&lt;BR&gt;Ел !! style=&quot;text-align: center&quot;  | Грегориан&lt;BR&gt;дата 
!!! style=&quot;text-align: center&quot;  | Шеншай&lt;BR&gt;Ел !! style=&quot;text-align: center&quot;  | Грегориан&lt;BR&gt;дата 
!!! style=&quot;text-align: center&quot;  | Фасли&lt;BR&gt;Ел !! style=&quot;text-align: center&quot;  | Грегориан&lt;BR&gt;дата 
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1385 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 19. Июль      2015 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1385 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 18. Август    2015 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1394 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март     2015
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1386 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 18. Июль      2016 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1386 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Август    2016 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | '''1395''' || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2016
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1387 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 18. Июль      2017 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1387 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Август    2017 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1396 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2017
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1388 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 18. Июль      2018 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1388 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Август    2018 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1397 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2018
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1389 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 18. Июль      2019 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1389 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Август    2019 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1398 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2019
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1390 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Июль      2020 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1390 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Август    2020 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | '''1399''' || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2020
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1391 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Июль      2021 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1391 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Август    2021 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1400 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2021
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1392 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Июль      2022 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1392 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Август    2022 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1401 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2022
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1393 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 17. Июль      2023 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1393 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Август    2023 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1402 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2023
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1394 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Июль      2024 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1394 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Август    2024 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1403 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2024
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1395 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Июль      2025 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1395 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Август    2025 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | '''1404''' || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2025
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1396 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Июль      2026 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1396 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Август    2026 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1405 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2026
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1397 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 16. Июль      2027 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1397 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Август    2027 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1406 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2027
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1398 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Июль      2028 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1398 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 14. Август    2028 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1407 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2028
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1399 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Июль      2029 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1399 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 14. Август    2029 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | '''1408''' || style=&quot;text-align: right&quot;  | 20. Март      2029
|-
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1400 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 15. Июль      2030 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1400 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 14. Август    2030 ||
| style=&quot;text-align: center&quot;  | 1409 || style=&quot;text-align: right&quot;  | 21. Март      2030
|}
Фасли календаренда кәбисә еллар киңрәк шрифт белән күрсәтелгән.&lt;br/&gt;
== Кәбисә елы ==
Кадими- һәм Шеншай- календарьнең үзгәргән елында кәбисә өстәлүе юк, шулай итеп календарь елы Грегориан календаре белән чагыштырып караганда һәр дүрт ел бер көнгә үзгәреп тора. Фасли календарендә үзгәреш шулай итеп куелган ки, ел озынлыгы мөмкин кадәр төгәл уртача Кояш ел уртысына туры килә. Шуңа өстәп, аерма мөмкин кадәр кечкенә итеп тотыла – Грегориан календарендә кебек –тулы бер көнгә. Шулай итеп, һәр дүрт елны кәбисә елы, әмма кайвакыт бишенче елны.&lt;br/&gt;

== Төгәллек ==
365 көн озынлыгы белән Кадими- һәм Шеншай календаре тропик елдан ел саен 0,24219052 көнгә һәм якынча 4 елда 1 көнгә аерылып тора.&lt;br/&gt;
== Ай ==
Календарь айлары [[Ай (иярчен)|Ай]] йөрешенә бәйле түгел. Ел һәрберсе 30-ар көн булган унике тигез айга бүленгән, аннан соң биш, Фасли календарендә алты өстәмә көн бара.&lt;br/&gt;
Унике ай түбәндәге атамаларга ия: 
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! фарсы телендә&lt;ref&gt;Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: ''Calendrical Calculations''. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Month Names&lt;/ref&gt; !! транскрипция
|-
| ﻓﺮوردﻳﻦ || Ferverdîn
|-
| اردﻳﺒﻬﺸﺖ || Ardebehesht
|-
| ﺧﺮﺩاد || Khordâd
|-
| ﺗﻴﺮ || Tîr
|-
| ﻣﺮداد || Mordâd
|-
| ﺷﻬﺮﻳﻮر || Sharîr
|-
| ﻣﻬﺮ || Mehr
|-
| ﺁﺑﺎﻥ || Âbân
|-
| ﺁﺫﺭ || Âder
|-
| دﯼ || Deï
|-
| ﺑﻬﻤﻦ || Bahmen
|-
| اﺳﻔﻨﺪ || Asfend(ârmed)
|}
Айның 30 көне түбәндәге атамаларга ия:
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! фарсы телендә &lt;ref&gt;Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: ''Calendrical Calculations''. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Day Names&lt;/ref&gt; !! транскрипция&lt;ref&gt;F. K. Ginzel: ''Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie.'' Band 1: ''Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner''. Hinrichs, Leipzig 1906, S. 281&lt;/ref&gt;
|-
| ﻫﺮﻣﺰ || Aûharmazd
|-
| ﺑﻬﻤﻦ || Vahûman
|-
| اردﻳﺒﻬﺸﺖ || Ardavahisht
|-
| ﺷﻬﺮﻳﻮر || Shatvaîrô
|-
| اﺳﻔﻧﺪﺍﺭﻣﺪ || ^Spendarmad
|-
| ﺧﺮﺩاد || Horvadad
|-
| ﻣﺮداد || Amerôdad
|-
| ﺁﺫﺭ ﺑﻪ ﺩﻯ || Din-i pavan Âtarô
|-
| ﺁﺫﺭ || Âtarô
|-
| ﺁﺑﺎﻥ || Âvân
|-
| ﺧﻮﺭ || Khûrshêd
|-
| ﻣﺎﻩ || Mâh
|-
| ﺗﻴﺮ || Tîr
|-
| ﮔﻮﺵ || Gôsh
|-
| ﻣﻬﺮ ﺑﻪ ﺩﻯ || Din-i pavan Mitrô
|-
| ﻣﻬﺮ || Mitrô
|-
| ﺳﺮﻭﺵ || Srôsh
|-
| ﺭﺷﻦ || Rashnû
|-
| ﻓﺮوردﻳﻦ || Farvardî̄n
|-
| ﺑﻬﺮﺍﻡ || Vâhrâm
|-
| ﺭﺍﻡ || Râm
|-
| ﺑﺎﺩ || Vâd
|-
| ﺩﻳﻦ ﺑﻪ ﺩﻯ || Din-i pavan Dînô
|-
| ﺩﻳﻦ || Dînô ̄n
|-
| ﺍﺭﺩ || Ard
|-
| ﺍﺷﺘﺎﺩ || Âshtâd
|-
| ﺍﺳﻤﺎﻥ || Âsmân
|-
| ﺯﺍﻣﻴﺎﺩ || Zamjâd
|-
| ﻣﺎﺭﺳﻔﻨﺪ || Mârspend
|-
| ﺍﻧﻴﺮﺍﻥ || Anîrâ̄n
|}

Биш, я алты өстәмә көн түбәндәге атамаларга ия:
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! persisch&lt;ref&gt;Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: ''Calendrical Calculations''. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Epagomenæ Names&lt;/ref&gt; !! Transkription&lt;ref&gt;F. K. Ginzel: ''Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie.'' Band 1: ''Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner''. Hinrichs, Leipzig 1906, S. 287&lt;/ref&gt;
|-
|ﺍﻫﻧﺪ || Ahnad
|-
|ﺍﺷﻧﺪ || Ashnad
|-
|اﺳﻔﻧﺪﺍﺭﻣﺪ || Esfandârmed
|-
|ﺍﺧﺸﺘﺮ || Achschatar
|-
|ﺑﻬﺸﺖ || Wahisht
|} 
== Атна ==

Хәзер җиде көнлек атна кулланыла, гәрчә бары тик җомга һәм шимбә үз исемнәренә ия, башка көннәр шимбәдән саналган көннәр булып санала:

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; persisch&lt;ref&gt;Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: ''Calendrical Calculations''. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Weekday Names&lt;/ref&gt; !! Transkription&lt;ref&gt;Lance Latham: ''Standard C Date/Time Library. Programming the World's Calendars and Clocks.'' R &amp; D Books, Lawrence KS 1998, S. 346&lt;/ref&gt; !! gregorianisch
|-
| شنبه || Shanbeh || Шимбә
|-
| یک‌شنبه || Yek-shanbeh || Якшәмбе
|-
| دوشنبه || Do-shanbeh || Дүшәмбе
|-
| سه‌شنبسه‌ || Se-shanbeh || Сишәмбе
|-
| چهارشنبه || Chahar-shanbeh || Чәршәмбе
|-
| پنج‌شنبه || Panj-shanbeh || Пәнҗешәмбе
|-
| آدینه || Aadineh || Җомга
|}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Шулай ук карарга мөмкин ==

* [[Календарь системалары исемлеге]]
* [[Зәрдөштлек]]

== Сылтамалар ==
* [http://www3.sympatico.ca/zoroastrian/cal.html Sympatico Zoroastrian Calendar] (инглиз телендә)
=== Календарь таблицалары ===
* [http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/calendar/page2.htm Table mapping Fasli calendar to a Gregorian non-leap year.] During a leap year, the mapping for the last 21 days of the Fasli year must be adjusted by subtracting 1 from the March date.
* [http://www.moonwise.co.uk/year/1375zoroastrian.htm Table for 1375 YZ.] This table shows how the year 1375 YZ corresponds to Gregorian dates using the three Zoroastrian calendars, with links back to 1374, 1373 and 1372 YZ.
* [http://zoroastriansnet.files.wordpress.com/2010/04/pertetual-fasli-calendar1.pdf Perpetual Fasli calendar]
* [http://persiandna.com/calendar.htm Zoroastrian calendar of months and days]
=== Календарь калькуляторлары ===
* [http://www.zcserv.com/calendar/ Conversion tool for Gregorian dates from AD 1006 to AD 2400] (good for all dates 374 YZ to 1770 YZ). It can adjust for the fact that events between midnight and 6 a.m. on a Gregorian date fall on the previous Zoroastrian day. Shows month view, year view, moon phases and 'Chaugadiyas'.
* [http://www.zcserv.com/calendar/?Language=GU The facility above is also available in Gujarati.]
* [http://www.zanc.org/zcal/zcal.html A conversion tool for all three variant calendars], good for AD dates 1911–2030, also with ability to display Zoroastrian dates on a month-to-view page of the Gregorian calendar for 1911–1930.
* [http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/calendar/page3.htm Another implementation of the zanc.org calendar above.]
* [http://parsiweb.tripod.com/ RozCalc – Zoroastrian Calendar Calculator]
* [http://sourceforge.net/projects/parsical Parsical – Zoroastrian Shahenshahi calendar application]
* [https://web.archive.org/web/20150122230410/http://parsicalendar.com/ Parsi calendar] (Parsi calendar)
== Әдәбият ==
* [[Friedrich Karl Ginzel|F. K. Ginzel]]: ''Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie.'' Band 1: ''Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner''. Hinrichs, Leipzig 1906.
* Lance Latham: ''Standard C Date/Time Library. Programming the World's Calendars and Clocks.'' R &amp; D Books, Lawrence KS 1998, ISBN 0-87930-496-0.
* Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: ''Calendrical Calculations''. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, ISBN 0-521-77167-6, Compact Disc.
[[Төркем:Зәрдөштлек]]
[[Төркем:Тәкъвим]]</text>
      <sha1>5z01mcol4rtkfy0s16zrmph02mfjdh5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дуһа теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588068</id>
    <revision>
      <id>3524826</id>
      <parentid>3524809</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:29:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Сылтамалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9473" xml:space="preserve">{{Тел
 | исем      = Дуһа теле
 | үзисем    = тyъha тыл
 | гаиләтөсе = PaleGreen
 | илләр     = {{байрак|Монголия}} [[Монголия]] 
 | регион    = [[Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл]]
 | сөйләшүче = ~500 кеше (бәяләмә)&lt;ref name=&quot;Ragagnin&quot;&gt;{{cite web|author=Elisabetta Ragagnin|title=Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Description and Analysis. Turcologica 76, 2011|url=https://www.academia.edu/13406983/Dukhan_a_Turkic_variety_of_Northern_Mongolia_Description_and_Analysis._Wiesbaden_Harrassowitz._Turcologica_76._2011|publisher=Harrassowitz Verlag. Wiesbaden|website=http://www.harrassowitz-verlag.de/|accessdate=09.07.2016}} {{ref-en}}&lt;/ref&gt;
 | дәрәҗә    = 
 | рейтинг   = 
 | үле тел   = 
 | төркем     = [[Алтай телләре]]
:[[Төрки телләр]]
::[[Саян телләре]]
:::[[Тайга телләре]]
 | язу       =  юк
 | рәсми     = юк
 | идарә     = юк
 |ГОСТ 7.75–97=
|ISO2=
|ISO3= dkh (''тәкъдим ителә'')
}}
'''Дуһа теле''' (''үзатамалары'': тyъha тыл) ― [[Монголия]]нең төньяк-көнбатышында ({{Тәрҗемә ителмәгән 3|Дархад казанлыгы|Дархад казанлыгында|ru|Дархадская котловина}}, {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл аймагында|ru|Хувсгел}}) яшәүче азсанлы [[төрки телләр|төрки телле]] халык ― [[дуһалар]] (цаатаннар) теле. Телләре Саян телләре төркеменә керүче [[Тыва теле|Тоҗу тывалары теленә]] һәм [[тофа теле]]нә якын. Хәзерге вакытта көнкүрештә [[монгол теле]] киң кулланыла. Тиз юкка чыгып баручы тел. Дуһа теле Монголиядә яшәүче 24 этник төркемнең берсенең теле&lt;ref name=&quot;ŞK&quot;&gt;Şahnaz Kamalova. [http://www.anl.az/down/meqale/525/2013/fevral/293231.htm Türkdilli Duhalar – yox olmaq təhlükəsilə üz-üzə]. 525-ci qəzet. 8 fevral 2013, səh. 7 {{ref-az}}&lt;/ref&gt;. Дуһалар шулай ук Монголиядә яшәүче дүрт төрки кабиләнең берсе. 2010 елга алынган мәгълүматларга караганда, бу телдә сөйләшүчеләр саны нибары 282 кеше тәшкил иткән&lt;ref name=&quot;Census2010&quot;&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн]&lt;/ref&gt;, 2020 елга 208 кешегә калган. Әмма бу телне белүчеләр саны 500 гә якын кеше, дигән мәгълүмат бар&lt;ref name=&quot;refRagagnin&quot;&gt;Elisabetta Ragagnin (2011), [http://www.harrassowitz-verlag.de/dzo/artikel/201/004/4043_201.pdf?t=1322214979 Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis], Harrassowitz Verlag, Wiesbaden&lt;/ref&gt;.

== Телләр гаиләсенә керүе ==
[[Файл:Mongolia Khovsgol sum map.png|200px|thumb|right|Монголиянең [[Хөвсгөл (аймак)|Хөвсгөл]] аймагы]]
[[Файл:Siedlungsgebiete der Tiva und Duva.PNG|200px|thumb|right|[[Россия]]дәге [[тывалар]] һәм [[Монголия]]дәге '''[[дуһалар]]ның''' яшәү ареалы]]  
[[Төрки телләр]]нең Себер ботагы [[Саян телләре]] төркеменең [[Тайга телләре]] астөркеменә кертелә.

[[ЮНЕСКО]] мәгълүматларына караганда, дуһаларның теле [[сойот-цаатан теле]] чикләрендә аның бер диалекты буларак карала, дуһаларның мәдәниятенә һәм теленә  юкка чыгу куркынычы яный.

== Сүзләре ==
Дуһа телендә кулланылучы күп сүзләр [[төрки телләр|төрки]] асыллы. Мәсәлән: &quot;gis&quot; - &quot;[[кыз]]&quot;, &quot;hün&quot; - &quot;[[көн]]&quot; һ. б&lt;ref name=&quot;ŞK&quot;/&gt;.

[[Саннар]] шулай ук гомумтөрки нигездә ясалган: &quot;pir&quot; һәм &quot;piree&quot; - &quot;[[бер]]&quot;, &quot;ixə&quot; - &quot;[[ике]]&quot;, &quot;üş&quot; һәм &quot;üüş&quot; - &quot;[[өч]]&quot;, &quot;tört&quot; һәм &quot;töört&quot; - &quot;[[дүрт]]&quot;, &quot;peş&quot; һәм &quot;peeş&quot; - &quot;[[биш]]&quot;, &quot;altə&quot; - &quot;[[алты]]&quot;, &quot;jetə&quot; һәм &quot;jeetə&quot; - &quot;[[җиде]]&quot;, &quot;ses&quot; - &quot;[[сигез]]&quot;, &quot;tos&quot; - &quot;[[тугыз]]&quot;, &quot;on&quot; - &quot;[[ун]]&quot;, &quot;jeer&quot; һәм &quot;jeersə&quot; - &quot;[[егерме]]&quot;, &quot;üjon&quot; һәм &quot;üjön&quot;, &quot;üjen&quot; (өчун) - &quot;[[утыз]]&quot;, &quot;törton&quot;, &quot;törtön&quot; һәм &quot;törten&quot; (дүртун) - &quot;[[кырык]]&quot;, &quot;pejon&quot;, &quot;pejön&quot; һәм &quot;pejen&quot; (бишун) - &quot;[[илле]]&quot;, &quot;alton&quot; һәм &quot;altan&quot; (алтыун) - &quot;[[алтмыш]]&quot;, &quot;jeton&quot;, &quot;jetön&quot; һәм &quot;jeten&quot; (җидеун) - &quot;[[җитмеш]]&quot;, &quot;seson&quot; һәм &quot;sesen&quot; (сигезун) - &quot;[[сиксән]]&quot;, &quot;toson&quot; һәм &quot;tosan&quot; (тугызун) - &quot;[[туксан]]&quot;, &quot;jüs&quot; - &quot;йөз&quot;, &quot;min&quot; - &quot;[[мең]]&quot;, &quot;saya&quot; - &quot;[[ун мең]]&quot;&lt;ref name=&quot;ŞK&quot;/&gt;. 

Дуһа теленә монгол теленнән бик күп алынма сүзләр кергән.

== Агымдагы вәзгыять ==
Хәзерге вакытта Дуһа теле, нигездә, [[Монголия]], [[Кытай]], [[Россия]] һәм якын-тирә районнардагы күчмә халыклар диалектлары катнашмасы:.
* [[Бурят теле]] – Росссиянең Себер өлешендә, Монголиядә, Кытайда таралган.
* [[Тыва теле]] – 290 000 тирәсе халык сөйләшүче төрки гаилә теле. Тыва Республикасында кулланылышта, зур булмаган төркемнәр Монголиядә һәм Кытайда яши. Тыва теле монгол теленнән алынган күп сүзләрне үз эченә алган һәм соңгы гасырда [[рус теле]] йогынтысы булган.
* [[Тофа теле]] – [[Иркутск өлкәсе]]нең Нижнеудинский районына керүче өч авыл җирлегендә — Тофалар, Нерхин һәм Верхнегутарскийда яшәүче азсанлы халык теле.

XX гасырның II яртысыннан [[монгол теле]]нең дуһа теленә йогынтысы тагын да тирәнәя бара. Моның төп сәбәбе – дуһа [[балалар]]ының монгол мәктәпләрендә һәм монгол телендә белем алуы. Хәзерге вакытта яшьләр һәм үсеп килүче буын дуһа телен белми дип әйтергә була. Яңа буын дуһаларның туган телне белмәүләрен [[дуһалар]] мәктәптә монгол телендә белем алулары белән аңлата &lt;ref name=&quot;ŞK&quot;/&gt;.

Дуһа телендә хәзер бары тик өлкәннәр генә сөйләшә, һәм бу өлкән буын дөньядан киткәч, бу тел дә юкка чыгарга мөмкин. Шуңа күрә дуһа теле [[ЮНЕСКО]] бастырган «Юкка чыгу куркынычы янаган телләр исемлегендә» (Атласта) «''җитди куркыныч астында булган тел''» буларак күрсәтелгән &lt;ref name=&quot;refLingsib&quot;&gt;[http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/soiot.shtml Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language]&lt;/ref&gt;.

Дуһалар ― [[шаман]]изм тарафдары&lt;ref name=&quot;ŞK&quot;/&gt;. Дуһалар мәдәниятендә шаманизм дуһа теле белән тыгыз бәйләнгән. Дуһа [[шаман]]нары рухлар белән дуһа телендә сөйләшә. Шаманнар фикеренчә, алар чакырган өстен көчләр, рухлар башка телләрне белми. Яңа буын дуһалар туган телләрен белмәгәч, шаман йоласында кулланылучы махсус сүзләрне истә калдыра алмый, шул сәбәпле дуһалар мәдәниятендә әһәмиятле урын тотучы шаманлык шулай ук онытылырга, югалырга дучар ителгән&lt;ref name=&quot;ŞK&quot;/&gt;.

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
== Моны да карагыз ==
* [[Сойот-цаатан теле]]

== Әдәбият ==
* {{Cite book|title = Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis|last = Ragagnin|first = Elisabetta|year = 2011|publisher = Harrassowitz Verlag (Turcologica, Bd. 76)|location = Wiesbaden|pages = |language = |isbn = 978-3-44705-907-7}} {{ref-en}}
{{Төрки телләр}}
[[Төркем:Төрки телләр]]
[[Төркем:Монголия телләре]]
[[Төркем:Юкка чыгу куркынычы янаган телләр]]</text>
      <sha1>3f45cibsfgih2wa7b3269z422r6kwxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Егерме</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588071</id>
    <redirect title="20 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524818</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:23:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[20 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[20 (сан)]]</text>
      <sha1>t2ap9nizffm0qdsp1tok4m7zjfy51tv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Утыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588072</id>
    <redirect title="30 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524820</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:24:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[30 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[30 (сан)]]</text>
      <sha1>qhd8jxhqg57d642ayltt3uji13k66c1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кырык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588073</id>
    <redirect title="40 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524821</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:25:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[40 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[40 (сан)]]</text>
      <sha1>nnshjl9a67s0fg65t0ln2qng4z3a4tf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтмыш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588074</id>
    <redirect title="60 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524822</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:26:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[60 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[60 (сан)]]</text>
      <sha1>asu00tzmjezgab25vhoeyz9wf0k4p8d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җитмеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588075</id>
    <redirect title="70 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524823</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:27:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[70 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[70 (сан)]]</text>
      <sha1>fi6n3vhhixj4mtztx36f1lj4l48ieea</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сиксән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588076</id>
    <redirect title="80 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524824</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:27:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[80 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[80 (сан)]]</text>
      <sha1>oxkt06euu66wbzkojkef6925zil43hl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туксан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588077</id>
    <redirect title="90 (сан)" />
    <revision>
      <id>3524825</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:28:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>[[90 (сан)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ[[90 (сан)]]</text>
      <sha1>0cd9d1blypmkmiwb4phj0w4cnk4h9wp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Төркиянең сәяси фиркаләре</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588078</id>
    <revision>
      <id>3524834</id>
      <timestamp>2022-07-28T15:25:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Navbox | name  = Төркиянең сәяси фиркаләре | title = {{TUR}}нең сәяси фиркаләре | state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt; | group1 = [[Төркия Бөек Милли Мәҗлесе]]нә керүчеләр | list1  = [[Гаделлек һәм үсеш фиркасе]]{{•}}[[Милләтче хәрәкәт фиркасе]]{{•}}[[Халыкларның демократик партиясе]]{{•}}Яхшы фирк...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1381" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Төркиянең сәяси фиркаләре
| title = {{TUR}}нең сәяси фиркаләре
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Төркия Бөек Милли Мәҗлесе]]нә керүчеләр
| list1  = [[Гаделлек һәм үсеш фиркасе]]{{•}}[[Милләтче хәрәкәт фиркасе]]{{•}}[[Халыкларның демократик партиясе]]{{•}}[[Яхшы фирка]]{{•}}[[Җөмһүрият халык фиркасе]]{{•}}[[Төркия эшчеләре фиркасе]]{{•}}[[Демократик фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе]]{{•}}[[Бөек бердәмлек фиркасе]]{{•}}[[Демократия һәм алгарыш фиркасе]]{{•}}[[Демократик төбәкләр фиркасе]]{{•}}[[Бәхет фиркасе]]{{•}}[[Яңалык фиркасе]]{{•}}[[Җиңү фиркасе]]

| group2 = [[Төркия Бөек Милли Мәҗлесе]]нә кермәүчеләр
| list2  = ...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} * {{П|Төркия}} 
}}&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Төркиянең сәяси фиркаләре]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Төркия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ru6yeq2fojino27px2691503jf05faw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Татар теле диалектлары</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588079</id>
    <redirect title="Калып:Татар теле" />
    <revision>
      <id>3524853</id>
      <timestamp>2022-07-28T16:59:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>Ilnur efende юнәлтү аша [[Калып:Татар теле диалектлары]] сәхифәсен [[Калып:Татар теле]] итеп күчерде</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Калып:Татар теле]]</text>
      <sha1>pdd1sd8xz9rl1k5bitumdpom97vxd1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>БЭК 30 ел</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588080</id>
    <redirect title="30 ел (б. э. к.)" />
    <revision>
      <id>3524854</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:07:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>[[30 ел (б. э. к.)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" xml:space="preserve">#redirect [[30 ел (б. э. к.)]]</text>
      <sha1>i9euuo3cvmx0nk76r7g0a91ck7gbxcf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>БЭК 83 ел</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588081</id>
    <redirect title="83 ел (б. э. к.)" />
    <revision>
      <id>3524855</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:08:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>[[83 ел (б. э. к.)]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" xml:space="preserve">#redirect [[83 ел (б. э. к.)]]</text>
      <sha1>si24ilzweqdxm1m6ivn1j6xde9949vy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казанлык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588082</id>
    <revision>
      <id>3524857</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:25:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3468" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{мәгънәләр|Казанлык (мәгънәләр)}}
[[Файл:Надбужанська котловина.jpg|200px|thumb|right|[[Львов өлкәсе]] Жолква районындагы казанлык. Көнбатыш Буг елгасы]] 
[[Файл:Roses pickers in roses vally, kazanlak, bulgaria.jpg|200px|thumb|right|[[Болгария]]дә [[Балкан таулары]] тау арасы казанлыгы]]   
[[Файл:Rivierdal.jpg|200px|thumb|right|[[Канада]] казанлыгы]] 
'''Казанлык''' ({{lang-ru|котловина}}, {{lang-en|structural basin}}) – конус формасындагы түбәнлек, рельефның төп формаларыннан берсе, аның батынкы яисә тискәре формасы. [[Җир өслеге]]ндәге бар яктан да йомык, бер яки капма-каршы ике ягыннан ачык булган ([[елга]] аккан) түбәнлек. 

Казанлыкның характерлы ноктасы — төбе һәм ян-як [[битләү]]ләре, шулай ук характерлы сызыгы – кискен бөгелеш сызыгы (яр кашагасы) бар. Кискен бөгелеш сызыгы – ул ян-як битләүләрнең әйләнә-тирә мохиткә кушылуы сызыгы. 

== Классификация ==
Ясалышы буенча җир өсте казанлыклары 
* тектоник хәрәкәт белән ясалганнарга ([[җир кабыгы]] бөгелеше),   
* [[бозлык]] эшчәнлеге нәтиҗәсендә ясалганнарга ([[морена]] калкулыклары арасындагы түбәнлек),   
* [[вулкан]] эшчәнлеге нәтиҗәсендә ясалганнарга ([[кальдера]], [[кратер]]),   
* эрозия (уйсулык башлангычы, ерымның башлангыч стадиясе, эрегән бозлык юллары),   
* [[карст]] күренешләре,   
* мәңге [[туңлык]]ның эрүе,   
* эол процесслары ([[җил]] эшчәнлеге белән бәйле рельеф формалары ясалу),   
* иңелеш (''суффозия''; төрле сәбәпләрдән грунтның иңүе, утыруы) нәтиҗәсендә ясалганнарга,  
* катнаш төрдәге казанлыкларга бүленә.  

Кайвакытта казанлык сүзе ''депрессия'' (''[[диңгез өсте тигезлеге]]ннән түбән яткан коры яки су белән тулган иңкүлек'') сүзенә синоним буларак кулланыла. 

[[Океан]] төбендә дә күзәтелә (кырый диңгез казанлыклары, океан төбе казанлыклары). 

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [https://www.vedu.ru/bigencdic/30625/ Котловина.] // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 1-е изд. — М. : Большая российская энциклопедия, 1991. — ISBN 5-85270-160-2.
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Казанлыклар]]
[[Төркем:Рельеф формалары]]</text>
      <sha1>pbem2oha66mf9cd43fx2sob7ov06sw9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524868</id>
      <parentid>3524857</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Классификация */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3493" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{мәгънәләр|Казанлык (мәгънәләр)}}
[[Файл:Надбужанська котловина.jpg|200px|thumb|right|[[Львов өлкәсе]] Жолква районындагы казанлык. Көнбатыш Буг елгасы]] 
[[Файл:Roses pickers in roses vally, kazanlak, bulgaria.jpg|200px|thumb|right|[[Болгария]]дә [[Балкан таулары]] тау арасы казанлыгы]]   
[[Файл:Rivierdal.jpg|200px|thumb|right|[[Канада]] казанлыгы]] 
'''Казанлык''' ({{lang-ru|котловина}}, {{lang-en|structural basin}}) – конус формасындагы түбәнлек, рельефның төп формаларыннан берсе, аның батынкы яисә тискәре формасы. [[Җир өслеге]]ндәге бар яктан да йомык, бер яки капма-каршы ике ягыннан ачык булган ([[елга]] аккан) түбәнлек. 

Казанлыкның характерлы ноктасы — төбе һәм ян-як [[битләү]]ләре, шулай ук характерлы сызыгы – кискен бөгелеш сызыгы (яр кашагасы) бар. Кискен бөгелеш сызыгы – ул ян-як битләүләрнең әйләнә-тирә мохиткә кушылуы сызыгы. 

== Классификация ==
Ясалышы буенча җир өсте казанлыклары 
* тектоник хәрәкәт белән ясалганнарга ([[җир кабыгы]] бөгелеше),   
* [[бозлык]] эшчәнлеге нәтиҗәсендә ясалганнарга ([[морена]] калкулыклары арасындагы түбәнлек),   
* [[вулкан]] эшчәнлеге нәтиҗәсендә ясалганнарга ([[кальдера]], [[кратер]]),   
* эрозия (уйсулык башлангычы, ерымның башлангыч стадиясе, эрегән бозлык юллары),   
* [[карст]] күренешләре,   
* мәңге [[туңлык]]ның эрүе,   
* эол процесслары ([[җил]] эшчәнлеге белән бәйле рельеф формалары ясалу),   
* иңелеш (''суффозия''; төрле сәбәпләрдән грунтның иңүе, утыруы) нәтиҗәсендә ясалганнарга,  
* катнаш төрдәге казанлыкларга бүленә.  

Кайвакытта казанлык сүзе ''депрессия'' (''[[диңгез өсте тигезлеге]]ннән түбән яткан коры яки су белән тулган иңкүлек'') сүзенә синоним буларак кулланыла. 

[[Океан]] төбендә дә казанлыклар күзәтелә:
* кырый диңгез казанлыклары, 
* океан төбе казанлыклары

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [https://www.vedu.ru/bigencdic/30625/ Котловина.] // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 1-е изд. — М. : Большая российская энциклопедия, 1991. — ISBN 5-85270-160-2.
{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Казанлыклар]]
[[Төркем:Рельеф формалары]]</text>
      <sha1>nv66n9f6yuz9sjw1zy7z8k89up788oe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Казанлык</title>
    <ns>1</ns>
    <id>588083</id>
    <revision>
      <id>3524858</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{ТИМ|ru|Котловина}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Котловина}}</text>
      <sha1>cvoaq25graxlpl02d6bh7mtwdrhhv71</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казанлык (Стара-Загора өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588084</id>
    <revision>
      <id>3524859</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:27:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10645" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{мәгънәләр|Казанлык (мәгънәләр)}}
'''Казанлы́к''' ({{lang-bg|Казанлък}}) — [[Болгария]] шәһәре. [[Стара-Загора өлкәсе]]нең Казанлык общинасына керә.
== Урнашуы ==
Казанлык шәһәре Казанлык [[казанлык|казанлыгында]], Стара-Платина  тау сыртының көньяк битләвендә урнашкан&lt;ref name=autogenerated1&gt;Казанлык // Большая Российская Энциклопедия / редколл., гл. ред. Ю. С. Осипов. том 12. М., научное издательство &quot;Большая Российская Энциклопедия&quot;, 2008. стр.390-391&lt;/ref&gt;.

Ил башкаласы [[София]] шәһәреннән 194 км көнчыгышка таба һәм [[Бургас]]тан көнбатышка таба 185 км, [[Стара-Загора]]дан төньяк-көнбатышка таба 36 км, [[Пловдив]]тан төньяк-көнчыгышка таба 114 км һәм [[Варна]]дан көньяк-көнбатыш тарафта 320 км ераклыкта урнашкан.

== Тарих ==
[[Файл:Roza-v-muzeia.jpg|200px|thumb|right|[[Гөлчәчәк]]ләр музеендагы [[роза]]]] 
[[Файл:Kazanlak Center.jpg|200px|thumb|right|Казанлык шәһәренең үзәк мәйданы]] 
Казанлык шәһәре [[XV гасыр]]да барлыкка килгән &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[XVII гасыр]]дан башлап роза мае җитештерү үзәге буларак билгеле &lt;ref name=autogenerated2&gt;Kazanluk // The New Encyclopedia Britannica. 15th edition. Micropaedia. Vol.11. Chicago, 1994. page 776&lt;/ref&gt;.

1877-1878 еллардагы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Рус-төрек сугышы (1877—1878)| Рус-төрек сугышы| ru| Русско-турецкая война (1877—1878)}} барышында Казанлык озак вакытлар хәрби хәрәкәтләр зонасы булып торган &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1901 ел]]да шәһәрдә сәнгать галереясы һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Искра (тарихи музей, Казанлык)| «Искра» тарихи музее| ru| Исторический музей «Искра» (Казанлык)}} ачыла &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1918 ел]]да «Кремона» кыллы музыка кораллары остаханасе ачылган (1944 елда аның нигезендә кыллы музыка кораллары фабрикасы төзелә) &lt;ref name=autogenerated2 /&gt;&lt;ref&gt;С. Дервентский. Мастера струнных инструментов // журнал «Болгария», № 6, 1955. стр.14-15&lt;/ref&gt;.

[[1924 ел]]да [[София]]дән Казанлыкка «Арсенал» корал җитештерү заводы күчерелә.

[[1941 ел]]да шәһәр читендә «Калвача» аэродромы җиһазландырыла.

[[1953 ел]]да шәһәр халкы саны 20 мең тәшкил итә, бу вакытта шәһәрдә туку сәнәгате һәм эфир майлы культураларны ([[гөлчәчәк|роза чәчәге]]) эшкәртү сәнәгате эшләгән &lt;ref&gt;Казанлык // Большая Советская Энциклопедия. / редколл., гл. ред. Б. А. Введенский. 2-е изд. том 19. М., Государственное научное издательство «Большая Советская энциклопедия», 1953. стр.302&lt;/ref&gt;.

1967-1969 елларда биредә роза маен җитештерү музее ачыла &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1969 ел]]да шәһәр халкы саны 50 мең тәшкил итә, шәһәр икътисады нигезен машиналар эшләү (станоклар, гидравлика җиһазлары һ. б.), туку, агач эшкәртү һәм азык-төлек җитештерү сәнәгатьләре тәшкил итә.

[[1985 ел]]да халык саны 61 мең тәшкил итә. Шәһәрдә машиналар төзү, туку һәм азык сәнәгате, шулай ук эфир майлары җитештерү предприятиеләре эшли &lt;ref name=autogenerated2 /&gt;.

[[2008 ел]]да халык саны 52,8 мең кеше тәшкил иткән &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

== Туризм ==
Казанлык шәһәреннән ерак түгел урнашкан [[казанлык]]та Стара-Планина таулары [[(Балкан таулары]]) итәгендә [[турист]]ларга яхшы билгеле [[Гөлчәчәк]]ләр (Розалар) үләне бар – ул Болгариянең мөһим туристлык объекты.

== Истәлекле урыннар ==
* «Чудомир» әдәби-сәнгать музее
* «Шипка-Бузлуджа»  милли паркы-музей
* Фракия монастыре
* Шипка (тау)
* Бузлуджа түбәсе&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://bulgariatravel.org/ru/obyekt/42/Kazanlyk |title=Архивированная копия |accessdate=2014-06-18 |deadlink=да |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141029025246/http://bulgariatravel.org/ru/obyekt/42/Kazanlyk |archivedate=2014-10-29 }} Официальный туристический портал Болгарии — Министерства экономики, энергетики и туризма&lt;/ref&gt;

== Даими уздырылучы чаралар ==
* Розалар фестивале &lt;ref&gt;[http://www.kazanlak.bg/index.php?p=c&amp;r=267 Култура и туризъм / Фестивал на розата 2014 / Община Казанлък&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.karlovo.bg/index.php/q Karlovo.bg — Официален сайт на Община Карлово — Празник на Розата 31.05.2014&lt;/ref&gt;
* Халыкара фольклор фестивале
* Чудомир тантаналары
* Фракия патшалары үзәнендә бәйрәм

== Туганлашкан шәһәрләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot; &quot;text-align:left; font-size:100%;&quot;
|-
! style=&quot;background: #811541; color: #FFFFFF&quot; height=&quot;17&quot; width=&quot;120&quot; | Ил
! style=&quot;background: #810001; color: #FFFFFF&quot; width=&quot;100&quot; | Шәһәр
! style=&quot;background: #811541; color: #FFFFFF&quot; width=&quot;40&quot; | Ел
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|EGY}} Мисыр
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Александрия]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2006
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|EGY}} Мисыр
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Луксор]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2006
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|FRA}} Франция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Грасс]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2004
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{Байрак|Иран}} Иран
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Кашан (Иран) |Кашан]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2009
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|FRA}} Франция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Сен-Ерблен]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2008
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|GRE}} Греция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Верия]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2001
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|RUS}} Россия
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Тольятти]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1994
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|JPN}} Япония
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Фукуяма (шәһәр) |Фукуяма]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1995
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{байрак|Төньяк Македония}} Төньяк Македония
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Кочани]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2007
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|HUN}} Маҗарстан
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Наҗканижа]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1970
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|ROU}} Румыния
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Тырговиште]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2004
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|PRC}} Кытай
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Цзинань]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2013
|}
== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Kazanlak winter.jpg| Казанлык кыш көне: Берләшкән Аурупа мемориалы
Файл:Kazanlak centre ifb.JPG| Яңа Казанлыкта җәяүлеләр урамы
Файл:New building Kazanlak.jpg|Яңа корылмалар
Файл:Kazanlak Center.jpg|
Файл:Reproduction of Thracian tomb 2.jpg| Фракия чиркәвендәге сурәт
Файл:Kazanlak kvartal Vasil Levski.jpg| Васил Левски кварталы
&lt;/gallery&gt;

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://www.kazanlak.bg Сайт на Община Казанлък]
* [http://www.tourism.kazanlak.bg/ Казанлък — Долината на розите и тракийските царе]
* [http://www.kazanlak.com Казанлък.com]
* [http://www.kazanlak-bg.info Новини от и за Казанлък — Казанлък инфо]
* [https://web.archive.org/web/20070318072946/http://gallery.kazanlak-bg.info/ Снимки от Казанлък инфо]
* [https://web.archive.org/web/20080511164946/http://www.kazanlak.com/egallery/ Снимки от Казанлък]
{{Тышкы сылтамалар}}

[[Төркем:Казанлык]]
[[Төркем:Болгария шәһәрләре]]</text>
      <sha1>t346qle3kt9a8vneyw3mcpj8tfd3ezp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524867</id>
      <parentid>3524859</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T17:38:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Галерея */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10615" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{мәгънәләр|Казанлык (мәгънәләр)}}
'''Казанлы́к''' ({{lang-bg|Казанлък}}) — [[Болгария]] шәһәре. [[Стара-Загора өлкәсе]]нең Казанлык общинасына керә.
== Урнашуы ==
Казанлык шәһәре Казанлык [[казанлык|казанлыгында]], Стара-Платина  тау сыртының көньяк битләвендә урнашкан&lt;ref name=autogenerated1&gt;Казанлык // Большая Российская Энциклопедия / редколл., гл. ред. Ю. С. Осипов. том 12. М., научное издательство &quot;Большая Российская Энциклопедия&quot;, 2008. стр.390-391&lt;/ref&gt;.

Ил башкаласы [[София]] шәһәреннән 194 км көнчыгышка таба һәм [[Бургас]]тан көнбатышка таба 185 км, [[Стара-Загора]]дан төньяк-көнбатышка таба 36 км, [[Пловдив]]тан төньяк-көнчыгышка таба 114 км һәм [[Варна]]дан көньяк-көнбатыш тарафта 320 км ераклыкта урнашкан.

== Тарих ==
[[Файл:Roza-v-muzeia.jpg|200px|thumb|right|[[Гөлчәчәк]]ләр музеендагы [[роза]]]] 
[[Файл:Kazanlak Center.jpg|200px|thumb|right|Казанлык шәһәренең үзәк мәйданы]] 
Казанлык шәһәре [[XV гасыр]]да барлыкка килгән &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[XVII гасыр]]дан башлап роза мае җитештерү үзәге буларак билгеле &lt;ref name=autogenerated2&gt;Kazanluk // The New Encyclopedia Britannica. 15th edition. Micropaedia. Vol.11. Chicago, 1994. page 776&lt;/ref&gt;.

1877-1878 еллардагы {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Рус-төрек сугышы (1877—1878)| Рус-төрек сугышы| ru| Русско-турецкая война (1877—1878)}} барышында Казанлык озак вакытлар хәрби хәрәкәтләр зонасы булып торган &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1901 ел]]да шәһәрдә сәнгать галереясы һәм {{Тәрҗемә ителмәгән 3| Искра (тарихи музей, Казанлык)| «Искра» тарихи музее| ru| Исторический музей «Искра» (Казанлык)}} ачыла &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1918 ел]]да «Кремона» кыллы музыка кораллары остаханасе ачылган (1944 елда аның нигезендә кыллы музыка кораллары фабрикасы төзелә) &lt;ref name=autogenerated2 /&gt;&lt;ref&gt;С. Дервентский. Мастера струнных инструментов // журнал «Болгария», № 6, 1955. стр.14-15&lt;/ref&gt;.

[[1924 ел]]да [[София]]дән Казанлыкка «Арсенал» корал җитештерү заводы күчерелә.

[[1941 ел]]да шәһәр читендә «Калвача» аэродромы җиһазландырыла.

[[1953 ел]]да шәһәр халкы саны 20 мең тәшкил итә, бу вакытта шәһәрдә туку сәнәгате һәм эфир майлы культураларны ([[гөлчәчәк|роза чәчәге]]) эшкәртү сәнәгате эшләгән &lt;ref&gt;Казанлык // Большая Советская Энциклопедия. / редколл., гл. ред. Б. А. Введенский. 2-е изд. том 19. М., Государственное научное издательство «Большая Советская энциклопедия», 1953. стр.302&lt;/ref&gt;.

1967-1969 елларда биредә роза маен җитештерү музее ачыла &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

[[1969 ел]]да шәһәр халкы саны 50 мең тәшкил итә, шәһәр икътисады нигезен машиналар эшләү (станоклар, гидравлика җиһазлары һ. б.), туку, агач эшкәртү һәм азык-төлек җитештерү сәнәгатьләре тәшкил итә.

[[1985 ел]]да халык саны 61 мең тәшкил итә. Шәһәрдә машиналар төзү, туку һәм азык сәнәгате, шулай ук эфир майлары җитештерү предприятиеләре эшли &lt;ref name=autogenerated2 /&gt;.

[[2008 ел]]да халык саны 52,8 мең кеше тәшкил иткән &lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

== Туризм ==
Казанлык шәһәреннән ерак түгел урнашкан [[казанлык]]та Стара-Планина таулары [[(Балкан таулары]]) итәгендә [[турист]]ларга яхшы билгеле [[Гөлчәчәк]]ләр (Розалар) үләне бар – ул Болгариянең мөһим туристлык объекты.

== Истәлекле урыннар ==
* «Чудомир» әдәби-сәнгать музее
* «Шипка-Бузлуджа»  милли паркы-музей
* Фракия монастыре
* Шипка (тау)
* Бузлуджа түбәсе&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://bulgariatravel.org/ru/obyekt/42/Kazanlyk |title=Архивированная копия |accessdate=2014-06-18 |deadlink=да |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141029025246/http://bulgariatravel.org/ru/obyekt/42/Kazanlyk |archivedate=2014-10-29 }} Официальный туристический портал Болгарии — Министерства экономики, энергетики и туризма&lt;/ref&gt;

== Даими уздырылучы чаралар ==
* Розалар фестивале &lt;ref&gt;[http://www.kazanlak.bg/index.php?p=c&amp;r=267 Култура и туризъм / Фестивал на розата 2014 / Община Казанлък&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.karlovo.bg/index.php/q Karlovo.bg — Официален сайт на Община Карлово — Празник на Розата 31.05.2014&lt;/ref&gt;
* Халыкара фольклор фестивале
* Чудомир тантаналары
* Фракия патшалары үзәнендә бәйрәм

== Туганлашкан шәһәрләре ==
{| class=&quot;wikitable&quot; &quot;text-align:left; font-size:100%;&quot;
|-
! style=&quot;background: #811541; color: #FFFFFF&quot; height=&quot;17&quot; width=&quot;120&quot; | Ил
! style=&quot;background: #810001; color: #FFFFFF&quot; width=&quot;100&quot; | Шәһәр
! style=&quot;background: #811541; color: #FFFFFF&quot; width=&quot;40&quot; | Ел
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|EGY}} Мисыр
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Александрия]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2006
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|EGY}} Мисыр
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Луксор]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2006
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|FRA}} Франция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Грасс]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2004
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{Байрак|Иран}} Иран
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Кашан (Иран) |Кашан]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2009
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|FRA}} Франция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Сен-Ерблен]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2008
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|GRE}} Греция
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Верия]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2001
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|RUS}} Россия
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Тольятти]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1994
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|JPN}} Япония
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Фукуяма (шәһәр) |Фукуяма]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1995
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{байрак|Төньяк Македония}} Төньяк Македония
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Кочани]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2007
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|HUN}} Маҗарстан
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Наҗканижа]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 1970
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|ROU}} Румыния
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Тырговиште]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2004
|-
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; |{{flagicon|PRC}} Кытай
| style=&quot;background: #FFFFCF; color: #000000&quot; | [[Цзинань]]
| style=&quot;background: #FFFFEF; color: #000000&quot; | 2013
|}
== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Kazanlak winter.jpg| Казанлык кыш көне: Берләшкән Аурупа мемориалы
Файл:Kazanlak centre ifb.JPG| Яңа Казанлыкта җәяүлеләр урамы
Файл:New building Kazanlak.jpg|Яңа корылмалар
Файл:Reproduction of Thracian tomb 2.jpg| Фракия чиркәвендәге сурәт
Файл:Kazanlak kvartal Vasil Levski.jpg| Васил Левски кварталы
&lt;/gallery&gt;

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://www.kazanlak.bg Сайт на Община Казанлък]
* [http://www.tourism.kazanlak.bg/ Казанлък — Долината на розите и тракийските царе]
* [http://www.kazanlak.com Казанлък.com]
* [http://www.kazanlak-bg.info Новини от и за Казанлък — Казанлък инфо]
* [https://web.archive.org/web/20070318072946/http://gallery.kazanlak-bg.info/ Снимки от Казанлък инфо]
* [https://web.archive.org/web/20080511164946/http://www.kazanlak.com/egallery/ Снимки от Казанлък]
{{Тышкы сылтамалар}}

[[Төркем:Казанлык]]
[[Төркем:Болгария шәһәрләре]]</text>
      <sha1>35mo0uqh9lcxpxhajh4lq3zadtf2mll</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Казанлык (Стара-Загора өлкәсе)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>588085</id>
    <revision>
      <id>3524860</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{ТИМ|ru|Казанлык}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">{{ТИМ|ru|Казанлык}}</text>
      <sha1>5dlib4issvpt6m556d18ta0z53w8ye4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казанлык (мәгънәләр)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588086</id>
    <revision>
      <id>3524861</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:29:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="429" xml:space="preserve">'''Казанлык''' ― күпмәгънәле сүз.
* [[Казанлык (Стара-Загора өлкәсе)|Казанлык]] – [[Болгария]]дәге шәһәр.
* [[Казанлык (җәмгыять)|Казанлык]] – Болгариядәге җәмгыять (''община'').
* [[Казанлык]] – рельефның тискәре (батынкы)  формасы.
{{күп мәгънәле}}</text>
      <sha1>djyi6rr3y3qwgsioh3ux3k27egjxbjw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Казанлыклар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588087</id>
    <revision>
      <id>3524864</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:34:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" xml:space="preserve">{{төп мәкалә|Казанлык}}
[[Төркем:Иңкешләр]]</text>
      <sha1>srwy5ylxabkva8n0bmh50dnchfb9vkd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Казанлык</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588088</id>
    <revision>
      <id>3524865</id>
      <timestamp>2022-07-28T17:36:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" xml:space="preserve">{{төп мәкалә|Казанлык (Стара-Загора өлкәсе)}}
[[Төркем:Болгария шәһәрләре]]</text>
      <sha1>9xyp2p6rshm04sixjdouugtu8y1ewk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулланучы:MMessine19</title>
    <ns>2</ns>
    <id>588089</id>
    <redirect title="Кулланучы:LissajousCurve" />
    <revision>
      <id>3524874</id>
      <timestamp>2022-07-28T18:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MdsShakil</username>
        <id>37923</id>
      </contributor>
      <comment>MdsShakil  [[Кулланучы:MMessine19]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Кулланучы:LissajousCurve]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/MMessine19|MMessine19]]» в «[[Special:CentralAuth/LissajousCurve|LissajousCurve]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Кулланучы:LissajousCurve]]</text>
      <sha1>mvgu74pup5n4boln5ywpi1m8c0k12jn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кырым татар теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588090</id>
    <redirect title="Кырымтатар теле" />
    <revision>
      <id>3524877</id>
      <timestamp>2022-07-28T19:00:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>[[Кырымтатар теле]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#redirect [[Кырымтатар теле]]</text>
      <sha1>s1rlq094lycua08or8xtl88a18s7ug4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карагаш сөйләше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588091</id>
    <redirect title="Карагаш теле" />
    <revision>
      <id>3524878</id>
      <timestamp>2022-07-28T19:01:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ilnur efende</username>
        <id>6874</id>
      </contributor>
      <comment>[[Карагаш теле]] битенә юнәлтү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">#redirect [[Карагаш теле]]</text>
      <sha1>nudhe8sytjc9de4p9a8h1cj0i71kd91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Россия сәяси фиркаләре</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588092</id>
    <revision>
      <id>3524890</id>
      <timestamp>2022-07-29T06:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Navbox | name  = Россия сәяси фиркаләре | title = {{RUS}}нең сәяси фиркаләре | state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt; | group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр | list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}Яңа ке...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1465" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Россия сәяси фиркаләре
| title = {{RUS}}нең сәяси фиркаләре
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр
| list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}[[Яңа кешеләр фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Ватандаш платформасы (фирка)]]{{•}}[[Үсеш фиркасе]]

| group2 = Төбәк парламентларына гына керүчеләр
| list2  = [[Пенсионерлар фиркасе]]{{•}}[[Россия коммунистлары]]{{•}}[[Яблоко]]{{•}}[[Яшелләр фиркасе]]{{•}}[[Яшел альтернатива фиркасе]]{{•}}[[Ирек һәм гаделлек фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Туры демократия фиркасе]]

| group3 = Башка теркәлгән фиркаләр
| list3  = ...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} * {{П|Россия}} 
}}&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Русия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>p1pv5usoi857zhzwov3gv2l5t5zw5ew</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524891</id>
      <parentid>3524890</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:22:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1705" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Россия сәяси фиркаләре
| title = {{Байрак/Русия}} [[Русиянең эчке сәясәте|Россия Федерациясенең сәяси фиркаләре]]
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр
| list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}[[Яңа кешеләр фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Ватандаш платформасы (фирка)]]{{•}}[[Үсеш фиркасе]]

| group2 = [[:Төркем:Русия Федерациясе субъектларының канун чыгару органнары|Төбәк парламентларына]] гына керүчеләр
| list2  = [[Пенсионерлар фиркасе]]{{•}}[[Россия коммунистлары]]{{•}}[[Яблоко]]{{•}}[[Яшелләр фиркасе]]{{•}}[[Яшел альтернатива фиркасе]]{{•}}[[Ирек һәм гаделлек фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Туры демократия фиркасе]]

| group3 = Башка теркәлгән [[сәяси фирка]]ләр
| list3  = ...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} * {{П|Россия}} 
}}&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Русия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>exjy34fxppld777k71gw5ndrnnmo0os</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524895</id>
      <parentid>3524891</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1709" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Россия сәяси фиркаләре
| title = {{Байрак/Русия}} [[Русиянең эчке сәясәте|Россия Федерациясенең сәяси фиркаләре]]
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр
| list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}[[Яңа кешеләр фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Ватандаш платформасы (фирка)]]{{•}}[[Үсеш фиркасе]]

| group2 = [[:Төркем:Русия Федерациясе субъектларының канун чыгару органнары|Төбәк парламентларына]] гына керүчеләр
| list2  = [[Пенсионерлар фиркасе]]{{•}}[[Россия коммунистлары]]{{•}}[[Яблоко]]{{•}}[[Яшелләр фиркасе]]{{•}}[[Яшел альтернатива фиркасе]]{{•}}[[Ирек һәм гаделлек фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Туры демократия фиркасе]]

| group3 = Башка теркәлгән [[сәяси фирка]]ләр
| list3  = ...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} {{*}} {{П|Россия}} 
}}&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Русия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>t3i3w2kkqwp7b9p1q2abz8531th4yjs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524936</id>
      <parentid>3524895</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>- &lt;includeonly&gt;[[Төркем:Россия сәяси фиркаләре]]&lt;/includeonly&gt;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1623" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Россия сәяси фиркаләре
| title = {{Байрак/Русия}} [[Русиянең эчке сәясәте|Россия Федерациясенең сәяси фиркаләре]]
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр
| list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}[[Яңа кешеләр фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Ватандаш платформасы (фирка)]]{{•}}[[Үсеш фиркасе]]

| group2 = [[:Төркем:Русия Федерациясе субъектларының канун чыгару органнары|Төбәк парламентларына]] гына керүчеләр
| list2  = [[Пенсионерлар фиркасе]]{{•}}[[Россия коммунистлары]]{{•}}[[Яблоко]]{{•}}[[Яшелләр фиркасе]]{{•}}[[Яшел альтернатива фиркасе]]{{•}}[[Ирек һәм гаделлек фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Туры демократия фиркасе]]

| group3 = Башка теркәлгән [[сәяси фирка]]ләр
| list3  = ...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} {{*}} {{П|Россия}} 
}}&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Русия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3j6fjcf5ih3mqlrq133gu697iaon50j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3524946</id>
      <parentid>3524936</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:34:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>| group4 = Теркәлмәгән [[сәяси фирка]]ләр | list4  = [[Rossiä Libertarian Firqäse|Россия либертариан фиркасе]]{{•}}...  | group5 = Тарихи [[сәяси фирка]]ләр | list5  = [[Иттифак фиркасе]]{{•}}...</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1907" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  = Россия сәяси фиркаләре
| title = {{Байрак/Русия}} [[Русиянең эчке сәясәте|Россия Федерациясенең сәяси фиркаләре]]
| state     = &lt;includeonly&gt;collapsed&lt;/includeonly&gt;
| group1 = [[Россия Дәүләт думасы]]на керүчеләр
| list1  = [[Бердәм Русия]]{{•}}[[Гадел Русия]]{{•}}[[Русия Федерациясе коммунистик фиркасе|Коммунистлар фиркасе]]{{•}}[[ЛДПР]]{{•}}[[Яңа кешеләр фиркасе]]{{•}}[[Ватан фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Ватандаш платформасы (фирка)]]{{•}}[[Үсеш фиркасе]]

| group2 = [[:Төркем:Русия Федерациясе субъектларының канун чыгару органнары|Төбәк парламентларына]] гына керүчеләр
| list2  = [[Пенсионерлар фиркасе]]{{•}}[[Россия коммунистлары]]{{•}}[[Яблоко]]{{•}}[[Яшелләр фиркасе]]{{•}}[[Яшел альтернатива фиркасе]]{{•}}[[Ирек һәм гаделлек фиркасе (Россия)]]{{•}}[[Туры демократия фиркасе]]

| group3 = Башка теркәлгән [[сәяси фирка]]ләр
| list3  = ...

| group4 = Теркәлмәгән [[сәяси фирка]]ләр
| list4  = [[Rossiä Libertarian Firqäse|Россия либертариан фиркасе]]{{•}}...

| group5 = Тарихи [[сәяси фирка]]ләр
| list5  = [[Иттифак фиркасе]]{{•}}...

 | belowstyle  = 
 | below       =
Порталлар: {{П|Сәясәт}} {{*}} {{П|Россия}} 
}}&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Калыплар:Русия]]
[[Төркем:Калыплар:Сәясәт]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rgbzvnwg24c2klwr50rxix6zam6c9zk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Франция сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588093</id>
    <revision>
      <id>3524907</id>
      <timestamp>2022-07-29T06:46:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Франция җәмгыяте]] [[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" xml:space="preserve">[[Төркем:Франция җәмгыяте]]
[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]</text>
      <sha1>dvw2zn7s7cj6a4p278o48qgf1kzjdfs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Япония сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588094</id>
    <revision>
      <id>3524914</id>
      <timestamp>2022-07-29T06:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]] [[Төркем:Япония оешмалары|Сәяси фиркаләр]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="145" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]]
[[Төркем:Япония оешмалары|Сәяси фиркаләр]]</text>
      <sha1>af73xzw000qm592hoaz8ioedjx5h63c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Казакъстан сәяси фиркаләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588095</id>
    <revision>
      <id>3524926</id>
      <timestamp>2022-07-29T07:23:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]][[Төркем:Казакъстан оешмалары|Сәяси фиркаләр]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча сәяси фиркаләр]][[Төркем:Казакъстан оешмалары|Сәяси фиркаләр]]</text>
      <sha1>cc577wsn54gn96mdtw1o866jnrtq2ju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nusa Çeninganda Hind dine</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588096</id>
    <revision>
      <id>3524984</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:26:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]] '''Nusa Çeningan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Nusa Lembongan]]  һäm [[Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan. Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä. Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnä...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="871" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
'''Nusa Çeningan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Nusa Lembongan]]  һäm [[Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;
Nusa Çeningan utrawında Pura Dalem Pesamnan Lawang Sari, Pura Lebaoһ, Pura Vayaһ Dalem Macapaһit Һinduizm puraları urnaşqan.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>odridicig3wuqn6qc8kzsj73we0hjkd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525002</id>
      <parentid>3524984</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:44:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="865" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
Nusa Çeningan ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Nusa Lembongan]]  һäm [[Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;
Nusa Çeningan utrawında Pura Dalem Pesamnan Lawang Sari, Pura Lebaoһ, Pura Vayaһ Dalem Macapaһit Һinduizm puraları urnaşqan.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>c2xmhv9mu9qa2cwo0u7mqcclpvlr5m3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seranganda Hind dine</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588097</id>
    <revision>
      <id>3524986</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:28:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]] '''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1017" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
'''Serangan''' ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>qktlma7tzx06krcfsr2gx5s6qgyj7ab</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525003</id>
      <parentid>3524986</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:45:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1011" xml:space="preserve">[[File:Jl. Tukad Punggawa No.238X, Serangan, Denpasar Sel., Kota Denpasar, Bali 80229, Indonesia - panoramio.jpg|thumb|right]]
Serangan ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä, [[Бали|Bali]]da, [[Denpasar]]dan 500 m ğa  könyaqqaraq urnaşqan keçkenä [[utrau]]. Utraunıñ ozınlığı 2,9 km һäm kiñlege 1 km. Halıq sanı - 3780 keşe (2015 yıl). Serangan administrativ yaqtan Bali, Denpasarnıñ ölеşe  bulıp tora. Utrau kübesençä taşbaqalar buluı һäm Balinıñ altı iñ izge puralarnıñ berse [[Pura Dalem Sakenan]] öçen mäşhür. 
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Serangan Island (Turtle Island)|url=http://sightseeingbali.com/placestovisit/serangan-island.php}}&lt;/ref&gt;
Ul Baliğa yul küpere belän totaştırılğan.
== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]
{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Serangan Island|версия=830613612}}</text>
      <sha1>ktal784ovvak6lgbqeoqy130avf87a2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Менджанганда Һинд дине</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588098</id>
    <revision>
      <id>3524988</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[File:Pura Taman Kelenting Sari - Menjangan Island.jpg|thumb|Менджанган Утравы, Бали, Индонезия.]] '''Менджанган Утравы''' Балидан төньяк-көнбатышка 5 мильдә урнашкан һәм ул Индонезия архипелагының өлеше булып тора. &quot;Менджанган&quot; [[Индонезия теле]]ндә &quot;Болан&quot; дигәнне аңлата. Бу атама асаба кеш...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3438" xml:space="preserve">[[File:Pura Taman Kelenting Sari - Menjangan Island.jpg|thumb|Менджанган Утравы, Бали, Индонезия.]]
'''Менджанган Утравы''' Балидан төньяк-көнбатышка 5 мильдә урнашкан һәм ул Индонезия архипелагының өлеше булып тора. &quot;Менджанган&quot; [[Индонезия теле]]ндә &quot;Болан&quot; дигәнне аңлата. Бу атама асаба кешеләр тарафыннан утрауга һәр язны кыргый боланнар килүен һәм якынча 1,2 миль араны узуларын күрүе өчен бирелгән.
==Урнашуы==
Гәрчә утрау [[Көнбатыш Бали Милли Паркы]]ның әһәмиятле өлеше булса да, ул Ява административ районына билгеләнгән һәм аның юрисдикциясе астына төшә. Иң якын зур шәһәрләр булып: [[Бали]]ның төньягында  [[Сингараджа]] һәм [[Ява]]ның көнчыгыш ярында урнашкан [[Баньюванги]]. Иң якын торак пункт булып [[Сумберкима]] авылы тора. Иң якын аэропорт булып региональ [[Леткол Висну]] тора (утраудан якынча 8 мильдә) һәм иң якын коммерция утравы булып күрше [[Көнчыгыш Ява]]да [[Баньюванги Халыкара Аэропорты]] тора.

==Гомуми мәгълүмат==
[[File:Menjangan Island from the air.jpg|thumb|Һавадан күренгәнчә Менджанган Утравы.]]
Мәйданы якынча 15 квадрат миль. Өслеге ком һәм коры торф. Утрауда 16 [[Һинду]] [[монах]]ы яши. Менджанганда Ганеша Менджанган Пурасы, Пура Менджанган һәм Пура Таман Пингит Клентинг Сари Пуралары урнашкан. 
Көнбатышта причал урнашкан.
Асаба фаунага кыргый боланнар, кыргый кроликлар, варан келтәләре, кыр тавыклары керә. 
==Диңгез тормышы==
Утрау асаба туризм сәнгәгатенең әһәмиятле өлеше булып тора, чөнки аның диңгез фаунасы даирәнең иң яхшы сакланып калган мәрҗән рифларының берсен кертә. Барлык скуба-дайвинг кибетләре утрауга көн саен сәяхәтләрне оештыралар.
Утрауда Кантор Таман Насиональ Меджанган дайвинг үзәге һәм Менянган Утравы сноркелинг урыны урнашкан.

==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.tnbalibarat.com Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/66y3rrz8Q?url=http://www.tnbalibarat.com/ |date=2012-04-16 }}
* [http://www.indo.com/geo/menjanganisland.html Bali Barat National Park]
{{coord|8.08333|S|114.517|E|source:kolossus-nlwiki|display=title}}

[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>lyv40znpidlxp61ahcovppxlp2gi6as</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525004</id>
      <parentid>3524988</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:46:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3432" xml:space="preserve">[[File:Pura Taman Kelenting Sari - Menjangan Island.jpg|thumb|Менджанган Утравы, Бали, Индонезия.]]
Менджанган Утравы Балидан төньяк-көнбатышка 5 мильдә урнашкан һәм ул Индонезия архипелагының өлеше булып тора. &quot;Менджанган&quot; [[Индонезия теле]]ндә &quot;Болан&quot; дигәнне аңлата. Бу атама асаба кешеләр тарафыннан утрауга һәр язны кыргый боланнар килүен һәм якынча 1,2 миль араны узуларын күрүе өчен бирелгән.
==Урнашуы==
Гәрчә утрау [[Көнбатыш Бали Милли Паркы]]ның әһәмиятле өлеше булса да, ул Ява административ районына билгеләнгән һәм аның юрисдикциясе астына төшә. Иң якын зур шәһәрләр булып: [[Бали]]ның төньягында  [[Сингараджа]] һәм [[Ява]]ның көнчыгыш ярында урнашкан [[Баньюванги]]. Иң якын торак пункт булып [[Сумберкима]] авылы тора. Иң якын аэропорт булып региональ [[Леткол Висну]] тора (утраудан якынча 8 мильдә) һәм иң якын коммерция утравы булып күрше [[Көнчыгыш Ява]]да [[Баньюванги Халыкара Аэропорты]] тора.

==Гомуми мәгълүмат==
[[File:Menjangan Island from the air.jpg|thumb|Һавадан күренгәнчә Менджанган Утравы.]]
Мәйданы якынча 15 квадрат миль. Өслеге ком һәм коры торф. Утрауда 16 [[Һинду]] [[монах]]ы яши. Менджанганда Ганеша Менджанган Пурасы, Пура Менджанган һәм Пура Таман Пингит Клентинг Сари Пуралары урнашкан. 
Көнбатышта причал урнашкан.
Асаба фаунага кыргый боланнар, кыргый кроликлар, варан келтәләре, кыр тавыклары керә. 
==Диңгез тормышы==
Утрау асаба туризм сәнгәгатенең әһәмиятле өлеше булып тора, чөнки аның диңгез фаунасы даирәнең иң яхшы сакланып калган мәрҗән рифларының берсен кертә. Барлык скуба-дайвинг кибетләре утрауга көн саен сәяхәтләрне оештыралар.
Утрауда Кантор Таман Насиональ Меджанган дайвинг үзәге һәм Менянган Утравы сноркелинг урыны урнашкан.

==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.tnbalibarat.com Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/66y3rrz8Q?url=http://www.tnbalibarat.com/ |date=2012-04-16 }}
* [http://www.indo.com/geo/menjanganisland.html Bali Barat National Park]
{{coord|8.08333|S|114.517|E|source:kolossus-nlwiki|display=title}}

[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>319lq3dkisia6x67bopdt2geemz7zn9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нуса Лембонганда Һинд дине</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588099</id>
    <revision>
      <id>3524990</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:32:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Нуса Лембонган''' ул [[Индонезия]]дә, [[Бали]]дан көньяк-көнчыгышта урнашкан [[утрау]]. Ул [[Нуса Пенида]] районын барлыкка китергән өч утрауның төркеме өлеше булып тора, шуларның иң мәгълүм булган утравы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.htm...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9773" xml:space="preserve">'''Нуса Лембонган''' ул [[Индонезия]]дә, [[Бали]]дан көньяк-көнчыгышта урнашкан [[утрау]]. Ул [[Нуса Пенида]] районын барлыкка китергән өч утрауның төркеме өлеше булып тора, шуларның иң мәгълүм булган утравы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html|title=Administration to improve access to Nusa Penida|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Бу утрау төркеме үз чиратында [[Кече Сунда Утраулары]]ның өлеше булып тора. 
== Административ яктан каравы ==
Административ яктан утрау [[Индонезия]]нең [[Клунгкунг]] регентлыгының өлеше булып тора. Нуса Лембонган өч кечкенә яр буе утрауларының берсе булып тора, алар [[Клунгкунг]] суб-регентлыгын гыйбарәт итә, башка утраулар булып: [[Нуса Пенида]] һәм [[Нуса Ченинган]] тора.&lt;ref&gt;[http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil Government Office of the Regency of Klungkung] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091215153201/http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil |date=2009-12-15 }}&lt;/ref&gt;  Нуса Лембонганда суб-регентлык эчендә иң күпчелек турист инфраструктурасы бар һәм төп җир [[Бали]] һәм [[Ломбок]]ка килүчеләр өчен популяр максат урын булып тора.

== Географиясе ==
[[File:Nusa Lembongan Reef.jpg|thumb|Нуса Лембонган рифы, Бали, Индонезия.]]
[[File:Nusa Lembongan Map Wikitravel.jpg|thumb|left|Лембонганны якындагы утрау белән тоташтыручы күпер харитасы (аста үзәктә); күпер 2016 елның 16 октябрендә җимерелгән булган.]]
[[File:Nusalembonganlimestonecliffs.jpg|thumb|right|Нуса Лембонганның көньяк-көнбатышында типик известьташ текә кыя сызыгы.]]
[[File:Jungut Batu Village.JPG|thumb|right|Нуса Лембонганда Джунгут Бату авылы.]]
Нуса Лембонганның мәйданы якынча 8 квадрат километр һәм даими халык саны якынча 5000 кеше.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/05/news-and-rambles-from-nusa-lembongan.html|title=All about Nusa Lembongan|first=|last=Sunset|date=27 May 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;  [[Бадунг Бугазы]]ның унике километры Нуса Лембонганны  [[Бали Утравы]]ннан аерып тора. Утрауны ак ком пляжлары һәм түбән известьташ кыялар белән [[мәрҗән риф]]лары уратып ала. Нуса Лембонган [[Нуса Ченинган]]нан сай эстуарий каналы белән аерылып тора, анда су төшкәндә корабларга йөрү катлаулы. Нуса Лембонганда даими су юллары юк. Нуса Лембонганны һәм [[Нуса Ченинган]]ны тоташтыручы асылынмалы күпер бар, анда бары тик җәяү яки мотоциклда йөреп була.
Утрауда өч төп авыл бар. Джунгут Бату һәм Гөмбә Бухтасы утрауда туризмга нигезләнгән сәнәгатьнең һәм эшчәнлекнең үзәкләре булып тора, 
&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm|title=Nusa lembongan Property: all about Nusa Lembongan|publisher=|accessdate=2020-11-09|archivedate=2017-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170204003636/http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm}}&lt;/ref&gt; шул ук вакытта халыкның күпчелеге Лембонган Авылында яши.
Көнчыгышта [[Ломбок Бугазы]] өч утрауны [[Ломбок]]тан аерып тора [[Индомалайя патшалыгы]] фаунасы һәм [[Австралазия патшалыгы]] арасында биогеографик аерманы билгели. Узу [[Альфред Рассел Уоллас]] хөрмәтенә аталган [[Уоллас Сызыгы]] буларак мәгълүм, ул кеше бу ике төп [[биом]]нар арасында күчү зонасын тәкъдим иткән. 
Утрауның төньяк-көнчыгыш ягында чагыштырмача зур мангр урманы даирәсе, аның тулаем мәйданы якынча 212 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|title=Survey and Condition of the Mangrove Forest at Nusa Lembongan and Nusa Ceningan|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090920092143/http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|archivedate=2009-09-20}}&lt;/ref&gt;
Нуса Лембонганда даими туры тиз көймәле хезмәтләр эшли, күбесенчә көнчыгыш яр Балиның [[Санур]] курорт шәһәрчегеннән. Кичү вакыты якынча 30 минут булып тора һәм көн яктысы сәгатьләрендә регуляр интерваллар белән эшли. Зуррак йөк кораблары шулай ук көн саен Балиның [[Паданг Баи]] порт шәһәреннән йөри.
Утрауда машиналар бик аз йөри. Төп транспорт чаралары булып скутерлар һәм җәяү йөрү булып тора, бу утрау кечкенә булу сәбәпле.

== Асаба икътисад ==
[[File:Seaweed farming -Nusa Lembongan, Bali-16Aug2009 edit.jpg|thumb|Нуса Лембонганда [[суүсемнәр фермасы]].]]
Икътисад күбесенчә туризмга нигезләнгән һәм Нуса Лембонган нинди дә булса әһәмиятле туризмга нигезләнгән инфраструктурасы булган өч янәшә утрауның бердәнбере булып тора. Шулай ук авыл хуҗалыгы да бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/02/24/residents-lack-tools-monitor-destructive-fishing.html|title=Residents lack tools to monitor destructive fishing|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Микросәнәгать булып суүсемнәр үстерү торган, 2015 елда туризмга һәм пычрану сәбәпле ул мөмкин була булмауга күрә туктатылган булган.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fao.org/docrep/field/009/ag155e/AG155E05.htm#ref4.5|title=Report On The Training Course On gracilaria Algae Manila, Philippines 1–30 April 1981|publisher=}}&lt;/ref&gt;
Утрауда берничә кунакханә һәм хәттә кечкенә гимнастика залы бар.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://gymsoftheworld.com |title=Gyms of the World|website= }}&lt;/ref&gt;

[[File:Nusa Lembongan Mola Mola.jpg|thumbnail|Нуса Лембонган суларында [[океан кояш балыгы]].]]

== Саклау сораулары ==
Дингезне саклау киләчәктә туризмның югары дәрәҗәләрен саклавы өчен бик әһәмиятле дип таныла һәм 2009 елның февралендә Табигатьне Саклау Мәрҗән Өчпочмагы Үзәге ярдәме белән Нуса Лембонганнан асаба хөкүмәтнеке булмаган оешма Нуса Лембонганда җәмәгать үзәген ачкан. Нуса Лембонган һәм [[Нуса Пенида]] тирәли суларда кимендә 247 төр мәрҗән һәм 562 төр риф балыгы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.coraltrianglecenter.org/|title=Coral Triangle Center - Ensuring coral reefs for life|publisher=}}&lt;/ref&gt; 
Башка саклау инициативаларына көньяк көнбатыш ярда Кояш Бату Пляжыннан критик куркыныч янаган [[зәйтүн Ридли ташбака]]ларын җибәрү программасы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/07/visitors-to-nusa-lembongan-doing-their.html |title=Visitors to Nusa Lembongan doing their bit to save sea turtles|first=|last=Sunset|date=6 July 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/07/16/baby-sea-turtles-head-a-big-adventure.html |title=Baby sea turtles head off on a big adventure|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt;
==Пуралар==
Пура Лембонганда Пекраман Сакенан Пура Дэса Лембонган Һинд дине гыйбадәтханәсе урнашкан.
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
{{Commons category-inline}}
* {{Wikivoyage-inline}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>m5z1ju2fs7yh7tms5zfgogamctmz68z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525006</id>
      <parentid>3524990</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9767" xml:space="preserve">Нуса Лембонган ул [[Индонезия]]дә, [[Бали]]дан көньяк-көнчыгышта урнашкан [[утрау]]. Ул [[Нуса Пенида]] районын барлыкка китергән өч утрауның төркеме өлеше булып тора, шуларның иң мәгълүм булган утравы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html|title=Administration to improve access to Nusa Penida|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Бу утрау төркеме үз чиратында [[Кече Сунда Утраулары]]ның өлеше булып тора. 
== Административ яктан каравы ==
Административ яктан утрау [[Индонезия]]нең [[Клунгкунг]] регентлыгының өлеше булып тора. Нуса Лембонган өч кечкенә яр буе утрауларының берсе булып тора, алар [[Клунгкунг]] суб-регентлыгын гыйбарәт итә, башка утраулар булып: [[Нуса Пенида]] һәм [[Нуса Ченинган]] тора.&lt;ref&gt;[http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil Government Office of the Regency of Klungkung] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091215153201/http://www.klungkungkab.go.id/main.php?go=profil |date=2009-12-15 }}&lt;/ref&gt;  Нуса Лембонганда суб-регентлык эчендә иң күпчелек турист инфраструктурасы бар һәм төп җир [[Бали]] һәм [[Ломбок]]ка килүчеләр өчен популяр максат урын булып тора.

== Географиясе ==
[[File:Nusa Lembongan Reef.jpg|thumb|Нуса Лембонган рифы, Бали, Индонезия.]]
[[File:Nusa Lembongan Map Wikitravel.jpg|thumb|left|Лембонганны якындагы утрау белән тоташтыручы күпер харитасы (аста үзәктә); күпер 2016 елның 16 октябрендә җимерелгән булган.]]
[[File:Nusalembonganlimestonecliffs.jpg|thumb|right|Нуса Лембонганның көньяк-көнбатышында типик известьташ текә кыя сызыгы.]]
[[File:Jungut Batu Village.JPG|thumb|right|Нуса Лембонганда Джунгут Бату авылы.]]
Нуса Лембонганның мәйданы якынча 8 квадрат километр һәм даими халык саны якынча 5000 кеше.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/05/news-and-rambles-from-nusa-lembongan.html|title=All about Nusa Lembongan|first=|last=Sunset|date=27 May 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;  [[Бадунг Бугазы]]ның унике километры Нуса Лембонганны  [[Бали Утравы]]ннан аерып тора. Утрауны ак ком пляжлары һәм түбән известьташ кыялар белән [[мәрҗән риф]]лары уратып ала. Нуса Лембонган [[Нуса Ченинган]]нан сай эстуарий каналы белән аерылып тора, анда су төшкәндә корабларга йөрү катлаулы. Нуса Лембонганда даими су юллары юк. Нуса Лембонганны һәм [[Нуса Ченинган]]ны тоташтыручы асылынмалы күпер бар, анда бары тик җәяү яки мотоциклда йөреп була.
Утрауда өч төп авыл бар. Джунгут Бату һәм Гөмбә Бухтасы утрауда туризмга нигезләнгән сәнәгатьнең һәм эшчәнлекнең үзәкләре булып тора, 
&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm|title=Nusa lembongan Property: all about Nusa Lembongan|publisher=|accessdate=2020-11-09|archivedate=2017-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170204003636/http://www.nusalembonganproperty.com/about_nusa_lembongan.htm}}&lt;/ref&gt; шул ук вакытта халыкның күпчелеге Лембонган Авылында яши.
Көнчыгышта [[Ломбок Бугазы]] өч утрауны [[Ломбок]]тан аерып тора [[Индомалайя патшалыгы]] фаунасы һәм [[Австралазия патшалыгы]] арасында биогеографик аерманы билгели. Узу [[Альфред Рассел Уоллас]] хөрмәтенә аталган [[Уоллас Сызыгы]] буларак мәгълүм, ул кеше бу ике төп [[биом]]нар арасында күчү зонасын тәкъдим иткән. 
Утрауның төньяк-көнчыгыш ягында чагыштырмача зур мангр урманы даирәсе, аның тулаем мәйданы якынча 212 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|title=Survey and Condition of the Mangrove Forest at Nusa Lembongan and Nusa Ceningan|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090920092143/http://ejournal.unud.ac.id/abstrak/jenis%20tumbuhan.pdf|archivedate=2009-09-20}}&lt;/ref&gt;
Нуса Лембонганда даими туры тиз көймәле хезмәтләр эшли, күбесенчә көнчыгыш яр Балиның [[Санур]] курорт шәһәрчегеннән. Кичү вакыты якынча 30 минут булып тора һәм көн яктысы сәгатьләрендә регуляр интерваллар белән эшли. Зуррак йөк кораблары шулай ук көн саен Балиның [[Паданг Баи]] порт шәһәреннән йөри.
Утрауда машиналар бик аз йөри. Төп транспорт чаралары булып скутерлар һәм җәяү йөрү булып тора, бу утрау кечкенә булу сәбәпле.

== Асаба икътисад ==
[[File:Seaweed farming -Nusa Lembongan, Bali-16Aug2009 edit.jpg|thumb|Нуса Лембонганда [[суүсемнәр фермасы]].]]
Икътисад күбесенчә туризмга нигезләнгән һәм Нуса Лембонган нинди дә булса әһәмиятле туризмга нигезләнгән инфраструктурасы булган өч янәшә утрауның бердәнбере булып тора. Шулай ук авыл хуҗалыгы да бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/02/24/residents-lack-tools-monitor-destructive-fishing.html|title=Residents lack tools to monitor destructive fishing|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt; Микросәнәгать булып суүсемнәр үстерү торган, 2015 елда туризмга һәм пычрану сәбәпле ул мөмкин була булмауга күрә туктатылган булган.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fao.org/docrep/field/009/ag155e/AG155E05.htm#ref4.5|title=Report On The Training Course On gracilaria Algae Manila, Philippines 1–30 April 1981|publisher=}}&lt;/ref&gt;
Утрауда берничә кунакханә һәм хәттә кечкенә гимнастика залы бар.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://gymsoftheworld.com |title=Gyms of the World|website= }}&lt;/ref&gt;

[[File:Nusa Lembongan Mola Mola.jpg|thumbnail|Нуса Лембонган суларында [[океан кояш балыгы]].]]

== Саклау сораулары ==
Дингезне саклау киләчәктә туризмның югары дәрәҗәләрен саклавы өчен бик әһәмиятле дип таныла һәм 2009 елның февралендә Табигатьне Саклау Мәрҗән Өчпочмагы Үзәге ярдәме белән Нуса Лембонганнан асаба хөкүмәтнеке булмаган оешма Нуса Лембонганда җәмәгать үзәген ачкан. Нуса Лембонган һәм [[Нуса Пенида]] тирәли суларда кимендә 247 төр мәрҗән һәм 562 төр риф балыгы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.coraltrianglecenter.org/|title=Coral Triangle Center - Ensuring coral reefs for life|publisher=}}&lt;/ref&gt; 
Башка саклау инициативаларына көньяк көнбатыш ярда Кояш Бату Пляжыннан критик куркыныч янаган [[зәйтүн Ридли ташбака]]ларын җибәрү программасы тора.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nusalembongannews.blogspot.com/2009/07/visitors-to-nusa-lembongan-doing-their.html |title=Visitors to Nusa Lembongan doing their bit to save sea turtles|first=|last=Sunset|date=6 July 2009|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thejakartapost.com/news/2009/07/16/baby-sea-turtles-head-a-big-adventure.html |title=Baby sea turtles head off on a big adventure|first=The Jakarta|last=Post|publisher=}}&lt;/ref&gt;
==Пуралар==
Пура Лембонганда Пекраман Сакенан Пура Дэса Лембонган Һинд дине гыйбадәтханәсе урнашкан.
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
{{Commons category-inline}}
* {{Wikivoyage-inline}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>ddshqwdn0fup46q1uqr5io1cpkeyg3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нуса Пенидада Һинд дине</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588100</id>
    <revision>
      <id>3524992</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:34:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Нуса Пенида''' ([[Бали теле]]ндә: ᬦᬸᬲᬧᭂᬦᬶᬤ) [[Индонезия]]нең [[Бали]] утравыннан көньяк-көнчыгышта утрау һәм якында урнашкан [[Нуса Лембонган]]ны да керткән [[Клункунг регентлыгы]]ның [[район]]ы. [[Бадунг Бугазы]] утрауны һәм Балины аера. Нуса Пениданың эче калкулы...»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10654" xml:space="preserve">'''Нуса Пенида''' ([[Бали теле]]ндә: ᬦᬸᬲᬧᭂᬦᬶᬤ) [[Индонезия]]нең [[Бали]] утравыннан көньяк-көнчыгышта утрау һәм якында урнашкан [[Нуса Лембонган]]ны да керткән [[Клункунг регентлыгы]]ның [[район]]ы. [[Бадунг Бугазы]] утрауны һәм Балины аера. Нуса Пениданың эче калкулыклы һәм максималь биеклек булып 524 метр тора. Ул якындагы Бали утравыннан корырак. Ул өч Нуса утраулары арасында төп туристик манзараларының берсе һәм аның табигый матурлыгы бай булып тора.
Якында ике кечкенә утрау бар - [[Нуса Лембонган]] һәм [[Nusa Çeningan|Нуса Ченинган]] – алар районга кертелгән (''[[кечаматан]]''). Административ яктан шул ук исемле [[кечаматан]]ның 2010 ел халык санын алу буенча халык саны 45178 кеше һәм мәйданы 202,8 км²&lt;ref&gt;http://www.nusapenida.nl/index.php/history/history-postcolonial/nusa-penida-eiseman-1986&lt;/ref&gt;, шул вакыттан элек 10 елдан үзгәрешләр бик аз.&lt;ref&gt;http://sp2010.bps.go.id/files/ebook/5105.pdf&lt;/ref&gt;
==Бали Кош Сыену Урыны==
Нуса Пенида һәм күрше Лембонган һәм Ченинган утраулары кош сыену урыны булып торалар.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife fnpf.org]&lt;/ref&gt; Утрау җәмәгатьләре сыену урынын барлыкка китерү өчен традицион Бали авыл көйләүләрен кулланган булганнар. Сыену урынынң фикере Милли Парклар Фондыннан (FNPF) килгән.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org  Friends of the National Parks Foundation (FNPF)].&lt;/ref&gt;
2006 елда барлык 35 авыл (хәзер 41 авыл) кош сыену урынын традицион көйләүләре (“авиг-авиг”) өлеше итәргә ризалашканнар. Шуннан соң FNPF төрле Индонезия кошларын реабилитацияләгән һәм чыгарган, аеруча Балига эндемик, әмма табигатьтә саны 2005 елда 10-га кадәр кимегән, [[Бали саесканы]]н. FNPF-ның программасы барышында 64 читлектә үскән кош реабилитацияләнгән һәм Нуса Пенидага чыгарылганнан соң, аларның саны 2009 елда 100-гә кадәр арткан. Башка чыгарылган кошлар арасында [[Ява чыпчыгы]], [[Митчелл лорикеты]] һәм [[күкерт чәч толымлы какаду]].{{citation needed|date=March 2013}}

==Чуму урыннары==
Нуса Пенида [[су астында йөзү]] урыннарының киң мәйданын колачлый, аларга Пенида Бугазы, Бату Лумбунг (Манта Ноктасы), Бату Мелинг, Бату Абаһ, Тойя Пакеһ һәм Малибу Ноктасы керә.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html | title = Administration to improve access to Nusa Penida |first = Ni Komang | last= Erviani | work = The Jakarta Post | location= Klungkung, Bali | date= 30 May 2011 }}&lt;/ref&gt; [[Ломбок Бугазы]] аша агым тулаем булып тора, көньякка юнәлгән һәм юнәлеш агымнарының юнәлешенә [[муссон]] фасыллары йогынты ясый.
Көньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында
[[юнәлеш агымы]] көньякка таба юнәлә; төньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында юнәлеш агымы төньякка таба юнәлгән. Нуса Пениданың төньяк бугазы даирәсендә үрнәк чагыштырмача гади булып тора, агым белән, пигында 3 һәм бер ярым төенгә җитә. Бадунг Бугазында су күтәрелеше агымнары ярым-тәүлекле булып тора, әмма агымның хасияте бик катлаулы, чөнки аның юнәлеше Ломбокның гомуми көньяктан төньякка юнәлешенә турыдан булмаган рәвештә туры килә һәм каналның формасы кыек булып тора.
2009 ел өйрәнүе буенча якынча 1419 гектар мәрҗән урыннары булган, 66 процент урыннар 3 метр тирәнлекне каплаган һәм 74 процент  10 метр тирәнлектә булган.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 |title=Nusa Penida Kaya Potensi namun Belum Menyejahterakan |date=March 10, 2013 |accessdate=2020-11-10 |archivedate=2020-11-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201116003132/http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 }}&lt;/ref&gt;
===Тойяпакеһ===
Тояпакеһта рифлар сузылган һәм култыкның көньяк өлешендә төс һәм балыкка мул (rugged bommies) охшаш урын бар. 
Зур балык өерләре, диңгез ташбакалары һәм кайвакыт ''[[Mola mola]]'' (Кояш балыгы) Тояпакеһның су астында йөзүнең яктыртылган өлеше булып тора. Тояпакеһ хасияте булып мәрҗән баганалары тора.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.baliocean.com/blog/favourite-nusa-penida/|title=Everyones Favourite: Nusa Penida|website=www.baliocean.com|language=en-US|access-date=2018-08-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://giliislandfastboats.com/port-info/toyapakeh-port/|title=Toyapakeh Port - Gili Island Fastboats|date=2014-09-30|work=Gili Island Fastboats|access-date=2018-08-20|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
===Малибу Ноктасы===
Малибу Ноктасы соры рифлар, көмеш таучыклар түбәләре һәм күпсанлы акулалар белән су астында йөзү урыны булып тора. Пенида Бугазы башка якорь кую урыны булып торып һәм таш кыяларның кызыклы формаларга ия; карт ял итүче филгә охшаш сыман. Култык зураерга гадәте бар һәм ул өскә һәм аска агымнарны барлыкка китерә. Шуннан соң, Манта Ноктасы известьташ Пандан кафесы булып тора. Бугаз зураю чагыштырмача көчле булып тора.
===Манта Бугазы===
Бугазда еш турист көймәләре йөри, чөнки ул Манта Нурлары белән урын табу һәм йөзү өчен билгеле урнашу урыны булып тора. 
[[File:Selfie with Giant Manta, Bali.jpg|thumb|Гигант манта белән селфи, Бали]]
===Кристал Бухтасы===
Кристал Бугазы Нуса Пениданың көнбатыш ягында урнашкан. Бухта популяр турист максаты булып тора. Пляжда ялгыз пальма агачлары үсә. Зонтиклар, урындыклар, су астында йөзү җиһазларын һ.б. арендага алырга була. Култыктан тыш кына зур кыя бар, ул шулай ук кечкенә утрау булып тора, ул навигация өчен кулланылырга мөмкин, аеруча су астында. Биредә су астында йөзү утрауда иң яхшысы булып санала, еланбалыклар, Наполеон балыгы, фасыл ташбакалары һәм бриллиант мәрҗәннәр белән суның ачыклыгына күрә. Җәй айлары вакытларында дымлы фасыл вакытында Мола Мола балыгы еш күренә. Боларның барысын да ярдан күреп була, әмма дулкыннарның агымы көчле буласа куркынычсызлык чараларын күрергә була.
==Пуралар==
Нуса Пенидада күп пура (Һинд дине гыйбадәтханәсе) урнашкан. Алар арасында Пура Сегара Пенида, Пура Рату Геде Шакти, Пура Далем Пед, Пура Пусек Батунггул, Пура Сегара, Гоа Гири Питри Гыйбадәтханәсе, Пура Бату Мас Кунинг, Пура Тунджук Пусух, Пура Секар Кунинг, Пура Секал Кудул, Пура Далем Дукут Сукун Нуса Пенида, Пура Далем Керанкенг, Пура Пунчак Мунди, Пура Палуанг, Пура Меладженг Пакраман Себулуһ һәм Пура Пенатаран Кепаһ Агунг.
==Транспорт==
Тиз йөрешле көймәләр көн саен Балиның төп утрау җиреннән, Санурдан, Серанганнан һәм Паданг Баи гаваненнан көн саен китә. 
Билетларны тиз йөрешле офисларда яки онлайн сатып алырга була. 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.nusapenida.nl History of Nusa Penida, Nusa Lembongan &amp; Nusa Ceningan]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife/bali-starling-conservation-project  Bali Starling Conservation Project on Nusa Penida]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife  Bali Bird Sanctuary on Nusa Penida]

[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>171jrlfxwjnyawou5i37p093w0bbhls</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525001</id>
      <parentid>3524992</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10648" xml:space="preserve">Нуса Пенида ([[Бали теле]]ндә: ᬦᬸᬲᬧᭂᬦᬶᬤ) [[Индонезия]]нең [[Бали]] утравыннан көньяк-көнчыгышта утрау һәм якында урнашкан [[Нуса Лембонган]]ны да керткән [[Клункунг регентлыгы]]ның [[район]]ы. [[Бадунг Бугазы]] утрауны һәм Балины аера. Нуса Пениданың эче калкулыклы һәм максималь биеклек булып 524 метр тора. Ул якындагы Бали утравыннан корырак. Ул өч Нуса утраулары арасында төп туристик манзараларының берсе һәм аның табигый матурлыгы бай булып тора.
Якында ике кечкенә утрау бар - [[Нуса Лембонган]] һәм [[Nusa Çeningan|Нуса Ченинган]] – алар районга кертелгән (''[[кечаматан]]''). Административ яктан шул ук исемле [[кечаматан]]ның 2010 ел халык санын алу буенча халык саны 45178 кеше һәм мәйданы 202,8 км²&lt;ref&gt;http://www.nusapenida.nl/index.php/history/history-postcolonial/nusa-penida-eiseman-1986&lt;/ref&gt;, шул вакыттан элек 10 елдан үзгәрешләр бик аз.&lt;ref&gt;http://sp2010.bps.go.id/files/ebook/5105.pdf&lt;/ref&gt;
==Бали Кош Сыену Урыны==
Нуса Пенида һәм күрше Лембонган һәм Ченинган утраулары кош сыену урыны булып торалар.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife fnpf.org]&lt;/ref&gt; Утрау җәмәгатьләре сыену урынын барлыкка китерү өчен традицион Бали авыл көйләүләрен кулланган булганнар. Сыену урынынң фикере Милли Парклар Фондыннан (FNPF) килгән.&lt;ref&gt;[http://www.fnpf.org  Friends of the National Parks Foundation (FNPF)].&lt;/ref&gt;
2006 елда барлык 35 авыл (хәзер 41 авыл) кош сыену урынын традицион көйләүләре (“авиг-авиг”) өлеше итәргә ризалашканнар. Шуннан соң FNPF төрле Индонезия кошларын реабилитацияләгән һәм чыгарган, аеруча Балига эндемик, әмма табигатьтә саны 2005 елда 10-га кадәр кимегән, [[Бали саесканы]]н. FNPF-ның программасы барышында 64 читлектә үскән кош реабилитацияләнгән һәм Нуса Пенидага чыгарылганнан соң, аларның саны 2009 елда 100-гә кадәр арткан. Башка чыгарылган кошлар арасында [[Ява чыпчыгы]], [[Митчелл лорикеты]] һәм [[күкерт чәч толымлы какаду]].{{citation needed|date=March 2013}}

==Чуму урыннары==
Нуса Пенида [[су астында йөзү]] урыннарының киң мәйданын колачлый, аларга Пенида Бугазы, Бату Лумбунг (Манта Ноктасы), Бату Мелинг, Бату Абаһ, Тойя Пакеһ һәм Малибу Ноктасы керә.&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/30/administration-improve-access-nusa-penida.html | title = Administration to improve access to Nusa Penida |first = Ni Komang | last= Erviani | work = The Jakarta Post | location= Klungkung, Bali | date= 30 May 2011 }}&lt;/ref&gt; [[Ломбок Бугазы]] аша агым тулаем булып тора, көньякка юнәлгән һәм юнәлеш агымнарының юнәлешенә [[муссон]] фасыллары йогынты ясый.
Көньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында
[[юнәлеш агымы]] көньякка таба юнәлә; төньяк-көнчыгыш муссоннары вакытында юнәлеш агымы төньякка таба юнәлгән. Нуса Пениданың төньяк бугазы даирәсендә үрнәк чагыштырмача гади булып тора, агым белән, пигында 3 һәм бер ярым төенгә җитә. Бадунг Бугазында су күтәрелеше агымнары ярым-тәүлекле булып тора, әмма агымның хасияте бик катлаулы, чөнки аның юнәлеше Ломбокның гомуми көньяктан төньякка юнәлешенә турыдан булмаган рәвештә туры килә һәм каналның формасы кыек булып тора.
2009 ел өйрәнүе буенча якынча 1419 гектар мәрҗән урыннары булган, 66 процент урыннар 3 метр тирәнлекне каплаган һәм 74 процент  10 метр тирәнлектә булган.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 |title=Nusa Penida Kaya Potensi namun Belum Menyejahterakan |date=March 10, 2013 |accessdate=2020-11-10 |archivedate=2020-11-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201116003132/http://koran-jakarta.com/index.php/detail/view01/114239 }}&lt;/ref&gt;
===Тойяпакеһ===
Тояпакеһта рифлар сузылган һәм култыкның көньяк өлешендә төс һәм балыкка мул (rugged bommies) охшаш урын бар. 
Зур балык өерләре, диңгез ташбакалары һәм кайвакыт ''[[Mola mola]]'' (Кояш балыгы) Тояпакеһның су астында йөзүнең яктыртылган өлеше булып тора. Тояпакеһ хасияте булып мәрҗән баганалары тора.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.baliocean.com/blog/favourite-nusa-penida/|title=Everyones Favourite: Nusa Penida|website=www.baliocean.com|language=en-US|access-date=2018-08-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://giliislandfastboats.com/port-info/toyapakeh-port/|title=Toyapakeh Port - Gili Island Fastboats|date=2014-09-30|work=Gili Island Fastboats|access-date=2018-08-20|language=en-US}}&lt;/ref&gt;
===Малибу Ноктасы===
Малибу Ноктасы соры рифлар, көмеш таучыклар түбәләре һәм күпсанлы акулалар белән су астында йөзү урыны булып тора. Пенида Бугазы башка якорь кую урыны булып торып һәм таш кыяларның кызыклы формаларга ия; карт ял итүче филгә охшаш сыман. Култык зураерга гадәте бар һәм ул өскә һәм аска агымнарны барлыкка китерә. Шуннан соң, Манта Ноктасы известьташ Пандан кафесы булып тора. Бугаз зураю чагыштырмача көчле булып тора.
===Манта Бугазы===
Бугазда еш турист көймәләре йөри, чөнки ул Манта Нурлары белән урын табу һәм йөзү өчен билгеле урнашу урыны булып тора. 
[[File:Selfie with Giant Manta, Bali.jpg|thumb|Гигант манта белән селфи, Бали]]
===Кристал Бухтасы===
Кристал Бугазы Нуса Пениданың көнбатыш ягында урнашкан. Бухта популяр турист максаты булып тора. Пляжда ялгыз пальма агачлары үсә. Зонтиклар, урындыклар, су астында йөзү җиһазларын һ.б. арендага алырга була. Култыктан тыш кына зур кыя бар, ул шулай ук кечкенә утрау булып тора, ул навигация өчен кулланылырга мөмкин, аеруча су астында. Биредә су астында йөзү утрауда иң яхшысы булып санала, еланбалыклар, Наполеон балыгы, фасыл ташбакалары һәм бриллиант мәрҗәннәр белән суның ачыклыгына күрә. Җәй айлары вакытларында дымлы фасыл вакытында Мола Мола балыгы еш күренә. Боларның барысын да ярдан күреп була, әмма дулкыннарның агымы көчле буласа куркынычсызлык чараларын күрергә була.
==Пуралар==
Нуса Пенидада күп пура (Һинд дине гыйбадәтханәсе) урнашкан. Алар арасында Пура Сегара Пенида, Пура Рату Геде Шакти, Пура Далем Пед, Пура Пусек Батунггул, Пура Сегара, Гоа Гири Питри Гыйбадәтханәсе, Пура Бату Мас Кунинг, Пура Тунджук Пусух, Пура Секар Кунинг, Пура Секал Кудул, Пура Далем Дукут Сукун Нуса Пенида, Пура Далем Керанкенг, Пура Пунчак Мунди, Пура Палуанг, Пура Меладженг Пакраман Себулуһ һәм Пура Пенатаран Кепаһ Агунг.
==Транспорт==
Тиз йөрешле көймәләр көн саен Балиның төп утрау җиреннән, Санурдан, Серанганнан һәм Паданг Баи гаваненнан көн саен китә. 
Билетларны тиз йөрешле офисларда яки онлайн сатып алырга була. 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
* [http://www.nusapenida.nl History of Nusa Penida, Nusa Lembongan &amp; Nusa Ceningan]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife/bali-starling-conservation-project  Bali Starling Conservation Project on Nusa Penida]
* [http://www.fnpf.org/what-we-do/nusa-penida-bali/wildlife  Bali Bird Sanctuary on Nusa Penida]

[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>n3m9vfjn3eudy0sngh1rc6uxcs9ol1v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:1917 елда ябылган оешмалар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588101</id>
    <revision>
      <id>3525005</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Ябылу елы буенча оешмалар]] [[Төркем:1917 ел|Ябылган оешмалар]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123" xml:space="preserve">[[Төркем:Ябылу елы буенча оешмалар]]
[[Төркем:1917 ел|Ябылган оешмалар]]</text>
      <sha1>4b5ic2s4b8japrpb9az5appdlbikkr2</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>