İslam

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="tt">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>ttwiki</dbname>
    <base>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Бәхәс</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кулланучы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кулланучы бәхәсе</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия бәхәсе</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл бәхәсе</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВики бәхәсе</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калып бәхәсе</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ярдәм</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ярдәм бәхәсе</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Төркем</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Төркем бәхәсе</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал бәхәсе</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>İslam</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11388</id>
    <revision>
      <id>3525213</id>
      <parentid>3437554</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8670" xml:space="preserve">{{TwinLAT|Ислам}}
{{Íslam}}
 
'''İslam''' ([[Ğäräpçä]] الإسلام : [[Allahı]] täğälä xökemenä buysınu), dönyaküläm taralğan 3 dinneñ berse. [[Aziä]], [[Afrika]] xalıqlarınıñ şaqtıy öleşeneñ häm öleşçä [[Awrupa]]da yäşäwçelärneñ, ş.i. [[Tatar xalqı]]nıñ tarixın, ictimağıy häm mädäni tormışın bilgeli.

İslamnıñ töp nigezläre [[Qör'än]]dä häm [[Sönnä]]dä bilgelänä.

İslamnıñ biş bağanası:
* şähadä – inanu, [[Allah]]nıñ berlegen, [[Möxämmäd]]neñ päyğämbärlegen tanu (täwxid)
* [[namaz]] uqu
* [[uraza]] totu 
* [[zäkat]] tüläw
* [[xac]] kilü

Töp yünäleşläre: - [[Sönniçelek]] häm [[Şiğilek]].

Cirdä 1 mlrd.qa yaqın [[Möselman]] (İslam dine totuçı) yäşi, şunıñ 90% [[Sönnilär]].

== İslam [[Tatarstan]]da ==
* [[Tatarstanda dini tormış]]

[[1917]]. yılğa qädär İslam Tatar xalqınıñ milli üzañın bilgeläwdä, mäğrifäte, fäne, mädäniäte üz eşendə töp, ayırılmas sıyfatı bulğan häm yäşäw räweşen bilgälägän. [[20. yöz]] başında [[Qazan]] Tatarlarında 150 keşegä 1 [[mäçet]] turı kilgän. [[Kiñäş çorı]]nda xalıqnıñ ruxi tormışında İslamnıñ yoğıntısı kimi, [[1990. yıllar]]da yañada üsä başlıy. [[2002]]. yıl başında [[Tatarstan]]da 1000gä yaqın Möselman oyışması terkälgän, Möselman uqu yortlarında 1 meñgä yaqın şäkert ğilem ala.

== İslam böten dönyada ==

== Päräwezdä ==

=== Online belem ===
* [http://www.haqaonline.com Haqaonline - Islamic Articles, Multimedia and an Online Community] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200217003419/http://haqaonline.com/ |date=2020-02-17 }}
* [http://www.quraan.com Several English Translations of the Quran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171229121848/http://www.quraan.com/ |date=2017-12-29 }}
* [http://www.tafsir.com Täfsir.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210421133243/http://www.tafsir.com./ |date=2021-04-21 }} 
* [http://www.islam-guide.com/ A brief illustrated guide to Islam]
* [http://www.sultan.org/index.html A large collection of links and resources about Islam]
* [http://www.sistani.org/ site of Grand Ayatullah Sayyid Ali Husayni Sistani] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170906231651/http://www.sistani.org/ |date=2017-09-06 }}, a highly regarded Shia Scholar
* [http://www.answering-ansar.org/ Answering-Ansar.org]
* [http://www.harunyahya.com/ Harun Yahya Online Resources] (Free downloads of books, audios and videos)
* [http://www.islam-qa.com/ A Q&amp;A on Islamic issues composed by Shaykh Muhammad Saalih al-Munajid]
* [http://www.muslim-answers.org/ Muslim-Answers] 
* [http://www.aboutislam.com/ About Islam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140301025155/http://aboutislam.com/ |date=2014-03-01 }}
* [http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/sunni/index.html Graphical illustration of the Sunni traditions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110110100424/http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/sunni/index.html |date=2011-01-10 }}
* [http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/shia/index.html Graphical illustration of the Shia sects] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041025093409/http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/shia/index.html |date=2004-10-25 }}
* [http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/sufi/index.html Graphical illustration of the Sufi schools] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041025101220/http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/islam/sufi/index.html |date=2004-10-25 }}

=== Opposing Viewpoints ===
* [http://www.thequran.com/ The Quran]
* [http://www.apologeticsindex.org/i07.html Apologetics Index] Entry on Islam in the Apologetics Index database.
* [http://www.apostatesofislam.com]

=== Yañalıqlar ===
* [http://www.religionnewsblog.com ReligionNewsBlog.com] Íslam turında yañalıqlar küzätüçese
* [http://www.shianews.com/ Shia News]
* [http://www.sufiblog.com/ Sufi Blog]

=== General ===
* [http://islamalways.com IslamAlways - Websystem for Islam] Website with articles and resources)
* [http://islamtomorrow.com IslamTomorrow - Sheik Yusuf Estes] (Former Christian Preacher Yusuf Estes' website with articles and resources)
* [https://web.archive.org/web/20091027052448/http://geocities.com/yaser_shamsi/ Islam in Brief] (Islam in Brief)
* [http://www.harunyahya.com/ Harun Yahya] (An Invitation to The Truth)
* [http://www.al-sunnah.com al-Sunnah.com] (Islam for beginners)
* [http://www.wamy.org/Islam%20In%20Focus1/ Islam In Focus ] (An introduction to Islam by Dr. Hammudah Abdalati)
* [http://www.al-islam.com Islam Resources] (Harf Information Technology, Cairo)
* [http://www.islamqa.com Questions/Answers on Islam] (Sheikh Muhammed Salih, Saudi Arabia)
* [http://www.islamland.org/books1/swoman.htm The status of woman in Islam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141226201107/http://www.islamland.org/books1/swoman.htm |date=2014-12-26 }} 
* [http://www.arches.uga.edu/~godlas/home.html Resources for Studying Islam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060708052004/http://www.arches.uga.edu/~godlas/home.html |date=2006-07-08 }} (Department of Islamic Studies, University of Georgia)
* [http://www.islamic-message.net/English/index.htm Islamic Message] (Under supervision of sheikh Khaled Abdel Azim, member of fatwa commity - Al Azhar)
* [http://www.islamonline.net Islam Online] (Committee of Islamic scholars throughout the Islamic world, headed by Dr. Yusuf Qardawi)
* [http://www.islamworld.net Islamworld] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110616004946/http://www.islamworld.net/ |date=2011-06-16 }} (Large collection of sources and articles by different authors)
* [http://www.muslimheritage.com/ Muslim Heritage] (Foundation for Science Technology and Civilisation, UK)
* [http://www.islam101.com/ Islam101- The God, the Message, the Messenger] (SABR Foundation)
* [http://www.islamway.com Arabic/English information on Islam] (Broadcasting service by volunteers)
* [http://thetruereligion.org/ Thetruereligion.org] (An Islamic forum)
* [http://www.hyahya.org Hyahya books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210418033852/http://www.hyahya.org/ |date=2021-04-18 }} (Interactive website from Turkish Scientist based on scientific and islamic methods)
* [http://www.convertstoislam.org/ Converts to Islam ] (International online community for non-muslims and new muslims)
* [http://islamyesterday.com IslamYesterday - Free audio and video]

=== Aspects ===
* [http://www.muslimphilosophy.com/ Islamic Philosophy] (Journal of Islamic Philosophy, University of Michigan)
* [http://www.eat-halal.com/ Islamic Dietary Laws]
* [http://users.telerama.com/~jdehullu/islam/frames.htm Islamic Architecture] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081118201850/http://users.telerama.com/~jdehullu/islam/frames.htm |date=2008-11-18 }}
* [http://www.lacma.org/islamic_art/intro.htm Islamic Art] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080308091248/http://www.lacma.org/islamic_art/intro.htm |date=2008-03-08 }} (Los Angeles County Museum of Art)
* [http://www.uga.edu/islam/islamwest.html#Liberal, Liberal and Progressive Islam] (From Alan Godlas' Islamic resources page at the University of Georgia)
* [http://algaislam.blogspot.com Ислам турында татарча сайт ]

=== Oyışmalar ===
* [http://www.masnet.org/ Muslim American Society]
* [http://cair-net.org/ Council on American Islamic Relations]
* [http://mpac.org/ Muslim Public Affairs Council]
* [http://www.mwlusa.org/ Muslim Women's League]
* [http://www.amaweb.org/ American Muslim Alliance]
* [http://www.isna.net/ Islamic Society of North America (ISNA)]
* [http://www.aicongress.org American Islamic Congress]
* [http://www.ar-razzaq.org/MosqueCares/asm.htm American Society Of Muslims] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100203022804/http://www.ar-razzaq.org/MosqueCares/asm.htm |date=2010-02-03 }}
* [http://www.icna.org/ Islamic Circle of North America]

=== Täräqqiät ===
* [http://www.lightuponlight.com Video] äñgämälär yaña Mösimnär belän
== Сылтамалар ==
* [http://www.islamhouse.com/s/9967 Татар телендә ислам сайты. Китаплар, Аудио һәм Видео] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140118184145/http://www.islamhouse.com/s/9967 |date=2014-01-18 }}
* [http://www.ayatlar.com Ислам сайты. Аудио ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211126131802/http://ayatlar.com/ |date=2021-11-26 }}

[[Төркем:Ислам]]
[[Төркем:Дин]]</text>
      <sha1>knjpcdduyfv3j5oz4bgyt8u440fmrr1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azärbaycan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11403</id>
    <revision>
      <id>3525103</id>
      <parentid>3355508</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:45:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5906" xml:space="preserve">{{TwinLAT|Азәрбайҗан}}
{| border=1 cellpadding=2 cellspacing=0 align=right style=&quot;margin-left:0.5em;&quot; width=&quot;300px&quot;
|+&lt;big&gt;&lt;big&gt;'''Äzärbaycan Respublikası'''&lt;/font&gt;&lt;big&gt;
|-
| style=&quot;background:#efefef;&quot; align=center colspan=2 |
{| border=0 cellpadding=2 cellspacing=0
|-
| align=center width=&quot;140px&quot; | [[Räsem:Flag of Azerbaijan.svg|180px|Äzärbaycan Flagı]] || align=center width=&quot;140px&quot; | [[Räsem:Coat of arms of Azerbaijan.svg|120px]]|
|}
|-
| align=center colspan=2 style=&quot;border-bottom:3px solid gray;&quot; | &lt;font size=&quot;-1&quot;&gt;''Milli [[şiğär]]: &amp;nbsp;''&lt;/font&gt;
|-
| align=center colspan=2 | [[Räsem:LocationAzerbaijan.svg|200px]]
|-
| [[Räsmi tel]] || [[Äzeri tele]]
|-
| [[Başqala]] || [[Baqı]]
|-
| Başqalası [[koordinat]]ları || 40° 22' N, 49° 53' E
|-
| [[Azärbaycan Prezidentı|Prezidentı]] || [[İlham Äliev]]
|-
| [[Azärbaycan Premyer-Ministrı|Premyer-Ministrı]] || [[Artur Rasizadä]]
|-
| [[Mäydanı]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Barısı &lt;br /&gt;&amp;nbsp;- % su || 111. urın &lt;br /&gt; [[1 E10 m²|86,600 km²]] &lt;br /&gt; ?
|-
| [[Xalqı]] &lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Barısı (2005) &lt;br /&gt;&amp;nbsp;- [[Xalqınıñ tığızlığı|Tığızlığı]] || 89. urın &lt;br /&gt;:8.239.200&lt;br /&gt; 90/km²
|-
| [[Bäysezlege]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;|| ([[SSSR]]'dan) &lt;br /&gt;[[30 Avgust]] [[1991]]
|-
| [[Valüta]] || [[Manat]] (AZM)
|-
| [[Säğät zonı]] || [[Coordinated Universal Time|UTC]] +4 ([[Daylight Saving Time|DST +5]])
|-
| [[Milli gimnı]] || 
|-
| [[İnternet TLD]] || .AZ
|-
| [[Telefon kodı]] || 994
|}
'''Azärbaycan''' ('''Azərbaycan Respublikası''') ([[Äzeri tele]]: ''Azərbaycan'' yä ''Азәрбајҹан'', [[Urıs tele|Urıs]]: ''Азербайджа́н'') [[Qawqaz]]da, [[Qaspi Diñgeze]]ndä urnaşqan. Kürşelär: tönyaqta [[Rusiä]], könçığışta [[Görcistan]], [[Ärmänstan]], könyaqta [[İran]]. [[Naxçıvan]] eksklavınıñ kürşeläre: Ärmänstan, [[İran]] häm [[Törkiä]].


== Milli Dine ==
[[İslam]] (şiğiçelek)

== Tarix ==

=== Äzärbaycan tatarları tarixı ===
Äzärbaycan cirendä tatarlar 19. yözdän yäşilär, monda Qawqazdağı iñ zur tatar cämğiäte bulğan. 1970.tän Äzärbaycanda tatar xalqı başlıy. 1989.da 29 meñ tatar yäşi, ş.i. Baqıda 24,3 meñ. 1993.tän Äzärbaycanda Tatarstannıñ tulı wäqälätle wäkillege, 1990.nan &quot;Tuğan tel&quot; tatar mädäniäte cämğiäte (Baqu), &quot;Äzärbaycan – Tatarstan&quot; cämğiäte, [[Şihabetdin Märcani]] isem. tatar xäyriä fondı eşli.

== İseme ==
Äzärbaycan – ğäräplängän &quot;Azarpayagan&quot; – [[Farsı]] telennən: Azar+payag+an. Azar=Ut; payag=urın; an=urın suffiksı.

== Administrativ Bülenü ==
Äzärbaycan tärkibendä:
*59 [[rayon]], 
*11 [[şähär]] , 
*1 [[Moxtari cömhüriät]]** ; 

[[Abşeron]] Rayonu, [[Agcabadi]] Rayonu, [[Agdam]] Rayonu, [[Agdas]] Rayonu, [[Agstafa]] Rayonu, [[Agsu]] Rayonu, [[Ali Bayramlı]] Şəhəri*, [[Astara]] Rayonu, [[Bakı]] Şəhəri*, [[Balakan]] Rayonu, [[Barda]] Rayonu, [[Beylaqan]] Rayonu, [[Bilasuvar]] Rayonu, [[Cabrayil]] Rayonu, [[Calilabad]] Rayonu, [[Daskasan]] Rayonu, [[Davaci]] Rayonu, [[Fuzuli]] Rayonu, [[Gadabay]] Rayonu, [[Gəncə]] Şəhəri*, [[Goranboy]] Rayonu, [[Goycay]] Rayonu, [[Haciqabul]] Rayonu, [[Imisli]] Rayonu, [[Ismayilli]] Rayonu, [[Kalbacar]] Rayonu, [[Kurdamir]] Rayonu, [[Laçin]] Rayonu, [[Lənkəran]] Rayonu, [[Lənkəran]] Şəhəri*, [[Lerik]] Rayonu, [[Masalli]] Rayonu, [[Mingəçevir]] Şəhəri*, [[Naftalan]] Şəhəri*, [[Naxçıvan Muxtar Respublikasi]]**, [[Neftçala]] Rayonu, [[Oguz]] Rayonu, [[Qabala]] Rayonu, [[Qax]] Rayonu, [[Qazax]] Rayonu, [[Qobustan]] Rayonu, [[Quba]] Rayonu, [[Qubadli]] Rayonu, [[Qusar]] Rayonu, [[Saatli]] Rayonu, [[Sabirabad]] Rayonu, [[Saki]] Rayonu, [[Saki]] Şəhəri*, [[Salyan]] Rayonu, [[Samaxi]] Rayonu, [[Samkir]] Rayonu, [[Samux]] Rayonu, [[Siyazan]] Rayonu, [[Sumqayit]] Şəhəri*, [[Susa]] Rayonu, [[Susa]] Şəhəri*, [[Tartar]] Rayonu, [[Tovuz]] Rayonu, [[Ucar]] Rayonu, [[Xacmaz]] Rayonu, [[Xankandi]] Şəhəri*, [[Xanlar]] Rayonu, [[Xizi]] Rayonu, [[Xocali]] Rayonu, [[Xocavand]] Rayonu, [[Yardımlı]] Rayonu, [[Yevlax]] Rayonu, [[Yevlax]] Şəhəri*, [[Zangilan]] Rayonu, [[Zaqatala]] Rayonu, [[Zardab]] Rayonu.

[[Räsem:Map of Azerbaijan with cities.png|thumb|right|Azärbaycan xaritası]]

== Cäğräfiä ==

== İqtisad ==

== Demografiä ==
Äzärbaycanlılar — 97%, Dağıstan xalıqları (lezginnar, awarlar, tsaxurlar, xinaluglar) — 0,5%, Urıslar— 1,8%, başqa xalıqları (Ukrainnar, Tatlar, Tatarlar, häm başqalar) - 0,7%

== Mädäniät ==

== Sıltamalar ==
* Much of the material in these articles comes from the [[CIA World Factbook]] 2000 [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/aj.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070509142818/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/aj.html |date=2007-05-09 }} and the 2003 U.S. Department of State website.
*[http://www.azlink.info Azerbaijan Links News] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303175451/http://gallery.azlink.info/ |date=2016-03-03 }}
*[http://gallery.azlink.info Azerbaijan Photo Gallery] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303175451/http://gallery.azlink.info/ |date=2016-03-03 }}
*[http://www.bakutoday.net Baku Today]
*[http://www.azeri.com/goscomstat/ State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040117010858/http://www.azeri.com/goscomstat/ |date=2004-01-17 }}
*[http://www.whitepages.top.az/html/ Who is Who in Azerbaijan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031207124720/http://www.whitepages.top.az/html/ |date=2003-12-07 }}
*[http://www.un-az.org United Nations Office in Azerbaijan] with a [http://www.un-az.org/couinf.htm country report]
*[http://www.loc.gov/rr/international/amed/azerbaijan/azerbaijan.html Library of Congress Portals on the World - Azerbaijan]

[[Төркем:Азәрбайҗан]]</text>
      <sha1>p0hl3luft3n0zx5ecdk0tzdd0ndeih0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Татар теле</title>
    <ns>1</ns>
    <id>11528</id>
    <revision>
      <id>3525176</id>
      <parentid>3525086</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:54:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ЮНЕСКО телләре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5405" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат очратканым бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)</text>
      <sha1>k5jn30mrubi0f7vt6919yqkfr00rts6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525178</id>
      <parentid>3525176</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:55:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ЮНЕСКО телләре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5401" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыганым бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)</text>
      <sha1>o6ikmbtpzd05fn0mkhytapq3s3h9tbu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525179</id>
      <parentid>3525178</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ЮНЕСКО телләре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5397" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)</text>
      <sha1>hs58wgp0xee6f4hxjj8hhp9lvkrgf8i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525181</id>
      <parentid>3525179</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:01:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5778" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что будем делать, например, если найдём очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на латинице, а на кириллице пока ещё нет? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>tfxwecsssyrpnh3zg57j09284z8l4mb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525182</id>
      <parentid>3525181</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:02:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5773" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если нашёл очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на латинице, а на кириллице пока ещё нет? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>r66iyxw2aiegvtsd8ggqx2l5txu1e91</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525183</id>
      <parentid>3525182</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5813" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если нашёл бы очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>38pgajfggdj95u3hrmq6y6xoweindzo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525185</id>
      <parentid>3525183</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:04:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5968" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если нашёл бы очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я международное законодательство или, может быть директивы какие-нибудь? --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>1xrlwqpr7ofar8efi8k8cxyy1yb21if</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525187</id>
      <parentid>3525185</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6055" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если нашёл бы очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я международное законодательство или, может быть директивы какие-нибудь? Думаю, всё же привёл бы в Википедии на латинице. --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>a4npzmupwcxrxd0p06wr28euxyijgz9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525188</id>
      <parentid>3525187</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:06:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6056" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если бы нашёл очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я международное законодательство или, может быть, директивы какие-нибудь? Думаю, всё же привёл бы в Википедии на латинице. --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>mmx3krsjh3wg0twmdgrq4zuke0104f6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525190</id>
      <parentid>3525188</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:06:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6124" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если бы нашёл очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я публикуя это на латинице в Википедии международное законодательство или, может быть, директивы какие-нибудь? Думаю, всё же привёл бы в Википедии на латинице. --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>dejlujc3a8f9ndhrfgbog7q3zkztnac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525193</id>
      <parentid>3525190</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6211" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если бы нашёл очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я публикуя это на латинице в Википедии международное законодательство или, может быть, директивы какие-нибудь? Думаю, всё же привёл бы в Википедии на латинице. Это уж точным ответом назвать нельзя, наверное. --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>10j82j6uthf38151l41h5tuo1b38qa9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525195</id>
      <parentid>3525193</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:14:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6205" xml:space="preserve">{{Проект:Телләр}}
{{Азатлыкта Википедия}}

Hi, I would know if glotonyms (names of languages) are capitalized in Tatar, like in English. Please answer after this, or better, to my [[ca:User Talk:Pasqual|talk]] at Wikipedia in Catalan. Thanks at advance ;) [[Maxsus:Contributions/79.154.35.117|79.154.35.117]] 16. Äpr 2008, 16:43 (UTC)

== ЮНЕСКО телләре ==

ЮНЕСКО игълан иткән нинди 14 тел ул? Берәр рәсми чыганакта сылтама бармы бу мәгълүматка? -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 9 фев 2015, 19:51 (UTC)

Менә сылтама таптым http://www.idmedina.ru/books/encyclopedia/?1328   --[[Кулланучы:Kitap|Kitap]] ([[Кулланучы бәхәсе:Kitap|бәхәс]]) 9 фев 2015, 20:05 (UTC)
: Юк, бу бит оригинал сылтама түгел. Андый сылтамалар күп. Оригинал сылтама ул мәсәлән ЮНЕСКО сайтында '''14 коммуникатив тел''' шушылар, һәм исемлектә татар теле булса. Мин шундый сылтама юкмы дип сорыйм. Мин ул 14 тел турында инде иң кимендә 10 ел дәвамында ишетәм, бу күбрәк татар милләтчеләре уйлап чыгарган әйбергә охшаган. Ә беркем ниндидер норматив документка сылтама китерә алмый. -- [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] ([[Кулланучы бәхәсе:Marat Vildanov|бәхәс]]) 10 фев 2015, 07:45 (UTC)
:: Аңлаганымча, монда тел - [[Телләрнең генетик классификациясе]]ндәге тел группасы мәгънәсендә куллана. Шундыйларның иң зур 14есен  [[:ru:Языки России]] мәкаләсендә күреп була. Ягъни татарчаны башка берәр төрки теле белән алыштыру бирнәрсәне үзгәртмәс. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:23 (UTC)
:::Бүгенге көндә татар телен генә белүче төрекчә радионы тыңларга яки югары белемне алырга торышса, кыенлыклар белән очрашуы ап-ачык. Югары 14 тел гаиләләреннән берсе булган [[Һинд-аурупа телләре]]н алсак, анын астөркемнәрендә дә шул ук хәл: француз, итальян, испан һәм португал; инглиз һәм алман; һинд һәм бенгал; һ.б. сөйләшүчеләр саны ягыннан зуррак булган телләр очрагында да дөрес. Мантыйк нигезендә бу фраза - энциклопедик кыйммәткә ия булмаган буш мактану булып чыга, тик ЮНЕСКОның шуны белдергән рәсми документка искәрмә китерелсә, саклауга риза. -- [[Махсус:Кертемнәр/87.117.185.100|87.117.185.100]] 11 фев 2015, 14:37 (UTC)
::::Татар теле дәреслегендә уку-укыту текстында шундый мәгълүмат укыган бар кебек. Бер 25 ел элек микән.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 18:54 (UTC)

==Татар мәктәпләре==
Татар мәктәпләре саны турында каян мәгълүмат табарга? &quot;Татар мәктәпләре күп&quot; дигән гыйбарә бик болганчык... [[Махсус:Кертемнәр/94.140.193.130|94.140.193.130]] 18 авг 2021, 10:21 (UTC)

== В каком состоянии находится сейчас татарская латиница? ==
Это правда, что она запрещена? Тогда, выходит, написать вики-статью латиницей -- противозаконно? [[Махсус:Кертемнәр/195.114.147.251|195.114.147.251]] 10 дек 2021, 14:08 (UTC)
* Хотите написать вики-статью латиницей ? ― пожалуйста, никаких запретов.--[[Кулланучы:Әмир|Әмир]] ([[Кулланучы бәхәсе:Әмир|бәхәс]]) 10 дек 2021, 18:51 (UTC)

*:Мәскәү татар теле көйләүче торган фәнни органга латиница нормага күчүне тыйдырды. Һәм рәсми татар телле документлар, мәктәпләр, нәшриятлар өчен латиницага күчү тыйдырды. Ә татар латиницасы кулланырга мөмкин, ләкин сезне күпләр да аңламаячак.[[Махсус:Кертемнәр/94.230.175.200|94.230.175.200]] 30 июл 2022, 10:51 (UTC)

*Что бы я сделал, например, если бы нашёл очень актуальную сегодня информацию 1930-ых годов на татарском языке на латинице, а на кириллице пока ещё нет? Нарушаю ли я публикуя это на латинице в Википедии международное законодательство или, может быть, директивы какие-нибудь? Думаю, всё же привёл бы в Википедии на латинице. Это уж точным ответом не назовёте, наверное. --[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 30 июл 2022, 19:01 (UTC)</text>
      <sha1>j77h7mlvuopnu9e2md3boatlopuigui</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Адыгея</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12507</id>
    <revision>
      <id>3525218</id>
      <parentid>3524556</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:22:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9642" xml:space="preserve">{{УК}}

'''Адыге́я Республикасы́''' (''Адыгея'', {{lang-ady|Адыгэ Республик}}, {{lang-ru|Республика Адыгея}})&amp;nbsp;— [[Русия Федерациясе]] эчендәге республика&lt;ref&gt;[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации#.D0.A1.D1.82.D0.B0.D1.82.D1.8C.D1.8F_5 Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]&lt;/ref&gt;, [[Русиянең федератив төзелеше|Русия Федерациясенең субъекты]], [[Көньяк федераль округы|Көньяк федератив округына]] керә.

[[1922 ел]]да Адыгея автономияле өлкәсе кебек нигезләнгән.

Башкаласы — [[Майкоп]] шәһәре.

== Географик мәгълүмат ==
[[Рәсем:Adygea Topography.png|right|300px|thumb|Адыгеяның физик харитасы]]

=== Рельеф ===
Республиканың төньяк өлеше тигезле, көньякта — Зур [[кавказ]] таулары торалар. Адыгея территориясын 40 % чамасы урманнар алалар.

=== Климат ===
Республиканың климат җылы дип карала, урта температура −2 °С [[гыйнвар]]да, ә [[июль]]дә +28 °С белән санлана.

=== Гидрография ===
Адыгеяның иң зур елгалары: [[Кубань]], [[Лаба]], [[Белая]].

=== Чиктәшлек ===
Адыгея Русия Федерациясе субъектлары яки чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.

== Тарих ==
Адыгея территориясе электән урнашкан иде. Майкоп районында Абадзех палеолитик туктау урнашкан, күп археологик [[бронза гасыр|бронза]] һәм [[тимер гасыр]]ларның һәйкәлләре бар. [[Адыглар]] төрле вакытларда ирек халык булып яшәгәннәр, әмма [[Кавказ сугышы]] нәтиҗәсендә, 1859—1864 елларда адыгларның күбесе [[Госман империясе]]нә киткәннәр, калганнарны Кубаньнең сул якка күчкәннәр.

[[1922 ел]]ның 27 июлендә Чиркәс (Адыгей) автоном өлкә кебек, Краснодарда үзәк белән барлыкка килде, аннары соң Адыгей автоном өлкә белән булды. [[1936 ел]]ның 10 апрелендә үзәк Майкопка күчерелде. [[1990 ел]]ның 5 октябрендә Адыгей АССРы игълан ителде, ә [[1992 ел]]ның 24 мартынан Адыгея Республикасы ясалган иде.

[[2007 ел]]дан бирле республиканың президенты — [[Аслан Тхакушинов]].

== Халык ==
Халык — 440 327 кеше ([[2011 ел|2011]]), шәһәрдә яшәүчеләре — 52,6 % ([[2006 ел|2006]]). Халыкның тыгызлыгы — 56,5 кеше/[[Км²]] ([[2011 ел|2011]]).

{| class=&quot;standard&quot;
!Халык ||[[1979 ел]]дагы сан &lt;br /&gt;мең ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=44 *])||[[2002 ел]]дагы сан &lt;br /&gt;мең ([http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 *])||[[2010 ел]]дагы сан&lt;br /&gt;мең&lt;ref&gt;{{Citation |title=Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |access-date=2012-06-09 |archive-date=2020-05-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200501193326/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Руслар]]
|285,6 (70,6 %)
|288,3 (64,5 %)
|270,7 (63,6 %)
|-
|[[Адыгэлар]]
|86,4 (21,4 %)
|108,1 (24,2 %)
|107 (25,2 %)
|-
|[[Әрмәннар]]
|6,4 (1,6 %)
|15,3 (3,4 %)
|15,6 (3,7 %)
|-
|[[Украиннар]]
|12,1 (3,0 %)
|9,1 (2,0 %)
|5,9 (1,4 %)
|-
|[[Курдлар]]
|…
|3,6
|4,5 (1,1 %)
|-
|[[Черкеслар]]
|…
|…
|2,7 (0,6 %)
|-
|[[Татарлар]]
|2,4
|2,9
|2,6 (0,6 %)
|-
|[[Цыганнар]]
|1,1
|1,8
|2,4 (0,5 %)
|-
|[[Белоруслар]]
|2,2
|1,9
|…
|-
|[[Греклар]]
|1,0
|1,7
|…
|-
|[[Әзериләр]]
|…
|1,4
|…
|-
|[[Алманнар]]
|1,4
|1,2
|…
|-
|[[Чеченнар]]
|…
|1,1
|…
|}

[[Татарлар]] Адыгеядә [[Карагач (Адыгея)|Киров]] авылында (Шовгенов районы), [[Политотдел (Адыгея)|Политотдел]], [[Отрадный (Адыгея)|Отрадный]] авылларында (Кошехабль районы), Афипсип авылында (Тахтамукай районы), [[Майкоп]] шәһәрендә торалар.

== Административ-территориаль бүленеш ==
Республикада 2 шәһәр округы — Майкоп һәм Адыгейск, 7 муниципаль район, 5 шәһәр поселениесе — шәһәрсыман поселогы, 43 авыл поселениесе, 225 авыл торак пункты ([[2006]]).

'''Шәһәр округлары:'''

* Адыгейск шәһәре
* Майкоп шәһәре

'''Муниципаль районнар:'''

* [[Гиагинская районы]]
* [[Кошехабль районы]]
* Красногвардейское районы 
* [[Майкоп районы]]
* [[Тахтамукай районы]]
* Теучеж районы
* Шовгенов районы

=== Торак пунктлар ===
{| class=&quot;standard&quot;
!Торак пункты ||[[2010 ел]]дагы испәбе буенча халык саны &lt;br /&gt; мең&lt;ref name=&quot;Perep2010&quot;&gt;{{Citation |title=Росстат. Информационные материалы о предварительных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Численность населения районов и городских населённых пунктов субъектов Российской Федерации |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |access-date=2012-06-09 |archive-date=2011-06-27 |archive-url=https://www.webcitation.org/5zkxwkUEt?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Майкоп]]'''||{{кимү}} 166,5
|-
|[[Яблоновский (Адыгея)|Яблоновский]]||{{үсү}} 26,8
|-
|[[Энем]]||{{кимү}} 18,0
|-
|[[Гиагинская]]|| 15,0 ([[2008 ел|2008]])
|-
|'''[[Адыгейск]]'''|| 14,7
|-
|[[Ханская]]|| 11,1 ([[2008 ел|2008]])
|-
|[[Тульский (Адыгея)|Тульский]]||{{үсү}} 10,7
|-
|[[Красногвардейское (Адыгея)|Красногвардейское]]|| 9,0 ([[2008 ел|2008]])
|-
|[[Кошехабль]]|| 7,7 ([[2008 ел|2008]])
|-
|[[Каменномостский]]||{{кимү}} 7,2
|-
|[[Дондуковская]]|| 6,5 ([[2008 ел|2008]])
|-
|[[Тлюстенхабль]]|| {{үсү}} 5,5
|-
|[[Тахтамукай]]|| 5,2 
|}

== Дин ==
[[Рәсем:Maykopta sobor myachete.jpg|190px|thumb|right|Майкоп җәмигъ мәчете]]

Адыгеяда яшәүчеләр төрле [[дин]] вәкилләре булып торалар. [[Адыглар]]ның күпчелеге [[Ислам|мөселман]]. Анда яшәгән татарлар да нигездә [[мөселман]]нар.

Адыгеяда яшәүче [[руслар]], [[украиннар]] һәм [[беларуслар]] [[христианлык|христиан]] диненә ышаналар.

Халыкның берничә өлеше [[атеист]], яки бер дин тарафдары да түгел.

Хәзерге вакытта Адыгеядә [[чиркәү]] тергезелә, ләкин [[мөселман]] гыйбәдәт урыннары бик аз. [[2000 ел]]ның [[2 ноябрь|2 ноябрендә]] [[Майкоп җәмигъ мәчете]] ачылды, бөтен республиканың мөселманнарына бу вакыйга бик зур бәйрәм белән булды.

== Мәдәният ==
* [[Нальмэс (ансамбль)|«Нальмэс»]] — Адыгеяның дәүләт «Нальмэс» академия халык биюе ансамбле.
   
== Искәрмәләр ==
&lt;references/&gt;

== Чыганаклар ==
* [http://ru.wikipedia.org Рус википедиясе]
* [http://adygweb.narod.ru Адыгея республикасы]

== Сылтамалар ==
* [http://www.adygheya.ru Адыгея Республиканың рәсми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110515161545/http://www.adygheya.ru/ |date=2011-05-15 }}
* [http://adygweb.narod.ru Адыгея республикасы]

{{Русия республикалары}}
{{Русия субъектлары}}

[[Төркем:Адыгея]]
[[Төркем:Көньяк федераль округы]]
[[Төркем:Русия Федерациясе республикалары]]

{{Russia-geo-stub}}</text>
      <sha1>pmmzpmgqefphwvqsxjz1tqn9y4ol8yx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Менделеевның периодик таблицасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13786</id>
    <revision>
      <id>3525236</id>
      <parentid>2680392</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:07:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1271" xml:space="preserve">[[Рәсем:Medeleeff by repin.jpg|right|250px|thumb|Дмитрий Иван улы Менделеев]]
'''Периодик таблица''' – [[химик элемент]]ларның [[класификация]]се. [[Таблица]] [[химик элемент]]ларның [[үзлек]]ләренең төш [[корылма]]сына [[бәйлелек|бәйлелеген]] урнаштыра. [[Система]], [[рус]] [[химия|химигы]] [[Дмитрий Менделеев|Д. И. Менделеев]] тарафыннан ачыкланган, периодик [[канун|законның]] график [[сурәт]]ләнеше булып тора. Бу [[канун|законның]] беренче [[вариант]]ын [[Дмитрий Менделеев|Менделеев]] [[1869 ел|1869]]—[[1871 ел|1871]] [[ел]]ларда эшли.

[[Файл:Ximikcadwaltat.png|500px|мини|үзәк|Менделеевның Химик элементлар периодик җәдвәле]]
{{Rq|stub}}

{{Менделеев таблицасы}}

{{тәрҗемә|ru|Периодическая система химических элементов}}

[[Төркем:Химия]]
[[Төркем:Химик элементлар]]</text>
      <sha1>jxxa4obfscj1xmyat92eldn5t3n8l70</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>7 февраль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13852</id>
    <revision>
      <id>3525102</id>
      <parentid>3483386</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10057" xml:space="preserve">'''7 февраль''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә икенче айның җиденче көне. Ел ахырына кадәр 327 (кәбисә елларда – 328) көн кала.
{{февраль тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{Байрак/Гренада}} [[Гренада]] — '''''бәйсезлек көне''''' ({{lang-en|[[:en:Independence Day (Grenada)|Independence Day (Grenada)]]}}, {{GBR}}дән, [[1974]]).&lt;ref name=&quot;en.wiki&quot;&gt;{{ref-en}} [[:en:February 7#Holidays and observances|Holidays and observances]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;es.wiki&quot;&gt;{{ref-es}} [[:es:7 de febrero#Celebraciones|Celebraciones]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;fr.wiki&quot;&gt;{{ref-fr}} [[:fr:7 février#Célébrations|Célébrations]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ja.wiki&quot;&gt;{{ref-ja}} [[:ja:2月7日#記念日・年中行事|記念日・年中行事]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pl.wiki&quot;&gt;{{ref-pl}} [[:pl:7 lutego#Święta|Święta]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ru.wiki&quot;&gt;{{ref-ru}} [[:ru:7 февраля#Праздники|Праздники]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-en}} [http://www.gov.gd/holiday_events.html Government of Grenada: Public Holidays &amp; Events] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120623100105/http://www.gov.gd/holiday_events.html |date=2012-06-23 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-en}} [http://aglobalworld.com/holidays-around-the-world/grenada-independence-day/ Grenada’s Independence Day Celebration] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131206165046/http://aglobalworld.com/holidays-around-the-world/grenada-independence-day/ |date=2013-12-06 }}&lt;/ref&gt;

==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{USA}} — ''Милли каратәнлеләр арасында [[File:Red Ribbon.svg|20px]] [[КИВ]]/[[БИДС]] белән бәйле мәсьәләләрен аңлату көне'' ({{lang-en|National Black HIV/AIDS Awareness Day}}).&lt;ref name=&quot;fr.wiki&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{ref-en}} [http://www.blackaidsday.org/ Black HIV/AIDS Information] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110621005958/http://blackaidsday.org/ |date=2011-06-21 }}&lt;/ref&gt;
* {{BRA}}:&lt;ref name=&quot;pt.wiki&quot;&gt;{{ref-pt}} [[:pt:7 de fevereiro#Feriados e eventos cíclicos|Feriados e eventos cíclicos]]&lt;/ref&gt;
**''Җирле халыкларының азатлык һәм үз мәдәниятен саклау өчен көрәшен искә алу милли көне'' ({{lang-pt|Dia Nacional de Luta dos Povos Indígenas}}).&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www.oieduca.com.br/biblioteca/que-dia-e-hoje/dia-nacional-de-luta-dos-povos-indigenas.html Dia Nacional de Luta dos Povos Indígenas]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www12.senado.gov.br/noticias/materias/2013/02/07/paim-lembra-o-dia-nacional-da-luta-dos-povos-indigenas Senado.gov.br: Paim lembra Dia Nacional da Luta dos Povos Indígenas]&lt;/ref&gt;
**''Графика рәссәмнәре милли көне'' ({{lang-pt|Dia Nacional do Gráfico}}).&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www.brasilescola.com/datas-comemorativas/dia-nacional-grafico.htm Dia Nacional do Gráfico]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www.mundoeducacao.com/datas-comemorativas/dia-nacional-grafico.htm Dia Nacional do Gráfico]&lt;/ref&gt;
* {{IRL}} — ''Изге Мел көне'' ({{lang-en|[[:en:Mél of Ardagh|St. Mel]]'s Day}}).&lt;ref name=&quot;ru.wiki&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://www.calend.ru/holidays/0/0/1291/ День святого Мэла]&lt;/ref&gt;
* {{RUS}} — {{Татарстан республикасы байрагы}}нда ''[[File:Coat of Arms of Tatarstan.svg|20px]] [[Татарстан гербы]] көне''.&lt;ref name=&quot;ru.wiki&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{ref-tt}} [http://tatar-congress.org/yanalyklar/kazan-kremlende-tatarstannyn-deylet-gerby-kone/ Казан Кремлендә – Татарстанның Дәүләт гербы көне]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-tt}} [http://tatar-duslyk.ru/tat/7-fevral-tatarstan-gerby-kone/ 7 февраль – Татарстан гербы көне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160314201950/http://tatar-duslyk.ru/tat/7-fevral-tatarstan-gerby-kone/ |date=2016-03-14 }}&lt;/ref&gt;
* {{JPN}} — ''Төньяк территорияләр көне ({{lang-ja|[[:ja:北方領土の日|北方領土の日]]}})''.&lt;ref name=&quot;ja.wiki&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ru.wiki&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://anydaylife.com/calendar/1750 День северных территорий в Японии]&lt;/ref&gt;

=={{Вакыйгалар}}==
[[Рәсем:Coat of Arms of Tatarstan.svg|right|100px|thumb|Татарстан гербы]]
* [[1984 ел|1984]] — астронавтлар [[Роберт Стюарт]] һәм [[Брюс Маккэндлесс]] беренче тапкыр ачык космоска иминият фалсыз чыгалар.
* [[1992 ел|1992]] — [[Рәсем:Flag of Tatar ASSR.svg|20px]] [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы]] {{Татарстан республикасы байрагы}}на үзгәртелә, [[Татарстан гербы]] кабул ителә.
* [[1998 ел|1998]] — {{JPN}}нең [[File:Flag of Nagano, Nagano.svg|20px]] [[Нагано]] шәһәрендә {{IOC}} [[Нагано 1998|XVIII кышкы Олимпия уеннары]] ачыла.

=={{Туулар}}==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:7 февраль көнне туганнар}}
* [[1478 ел|1478]] — [[Томас Мор]], Англия язучысы-утопияче.
* [[1693 ел|1693]] — [[Анна Иоанновна]], [[Россия императорлары|Россия императоры]].
* [[1812 ел|1812]] — [[Чарльз Диккенс]], [[инглиз]] язучысы.
* [[1847 ел|1847]] — [[Владимир Заленский]], [[зоология]] галиме, [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] профессоры.
* [[1885 ел|1885]] — [[Синклер Льюис]], Америка язучысы.
* [[1899 ел|1899]] — [[Лука Спасов]], чуаш совет дәүләт эшлеклесе.
* [[1907 ел|1907]] — [[Лазарь Дергунов]], [[колхоз]] җитәкчесе, [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]].
* [[1907 ел|1907]] — [[Габдрахман Таһирҗанов]], Ленинград университеты профессоры.
* [[1915 ел|1915]] — [[Семён Ислюков]], чуаш совет дәүләт эшлеклесе.
* [[1927 ел|1927]] — [[Галия Таһирова]], [[Татарстан]]ның атказанган артисты.
* [[1930 ел|1930]] — [[Марат Мөлеков]], сәясәт эшлеклесе, Бөтендөнья Татар Иҗтимагый Үзәге беренче президенты.
* [[1932 ел|1932]] — [[Рәмзия Такташ]], [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]].
* [[1934 ел|1934]] — [[Мортаза Рәхимов]], [[Россия]] сәясәтчесе, [[Башкортстан Республикасы]]ның 1-нче президенты.
* [[1934 ел|1934]] — [[Адоль Хәмзин]], балет артисты, педагог.
* [[1935 ел|1935]] — [[Хәниф Хөснуллин]], [[татар]] язучысы, шагыйрь.
* [[1935 ел|1935]] — [[Мәгъсүм Гәрәев]], язучы һәм журналист.
* [[1936 ел|1936]] — [[Фәнүзә Нәдершина]], әдәбият галиме, язучы.
* [[1966 ел|1966]] — [[Илсөяр Иксанова]], шагыйрә.

=={{Вафатлар}}==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:7 февраль көнне вафатлар}}
* [[1823 ел|1823]] — [[Анна Радклиф]], инглиз язучысы.
* [[1920 ел|1920]] — [[Александр Колчак]], адмирал, Россия дәүләте җитәкчесе (1918—1920).
* [[1922 ел|1922]] — [[Габдулла Буби]], педагог, җәмәгать һәм мәгърифәт эшлеклесе. 
* [[1937 ел|1937]] — [[Элиу Рут]], {{USA}} сәясәтчесе, [[Тынычлык өчен Нобель премиясе]] ([[1912 ел|1912]]).
* [[1971 ел|1971]] — [[Николай Якушенко]], театр актёры.
* [[1979 ел|1979]] — [[Габдрахман Әпсәләмов]], язучы, [[Тукай премиясе]] лауреаты.
* 1979 — [[Зифа Басыйрова]], татар җырчысы.
* [[1983 ел|1983]] — [[Рем Абзалов]], [[Советлар Берлеге каһарманы]], укчы батальон командиры.
* [[2014 ел|2014]] — [[Дамир Шәрәфетдинов]], [[язучы]], [[журналист]], [[спортчы]], [[галим]].

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====

== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|7 February}}
== Cылтамалар ==
* [http://www.calend.ru/ Calend.ru вакыйгалар тәкъвиме]
* [http://www.angelday.info/ Православ исемнәре һәм көн бәйрәмнәре]
* [http://www.portalsaofrancisco.com.br/ Portal Sao Francisco (Бразилия)]
* [http://www.es.catholic.net/santoral/ Бөтендөнья Католикларның очрашу порталы, испан телендәге көн изгеләре бүлеге]
* [http://www.journee-mondiale.com/ Францияз телле дөнья көннәре порталы]
* [http://www.when-is.com/ Бөтендөнья дини һәм дөньяви көннәр]
* [http://www.ou.org/holidays/calendar/ Бөтендөнья ортодокс яһүдиләр бәйрәмнәре тәкъвиме]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

----
{{айлар}}

{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:7 февраль]]</text>
      <sha1>f6qqvt958pv7ql4p232h8x8blasnhkm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ингушетия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14052</id>
    <revision>
      <id>3525208</id>
      <parentid>3186538</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T00:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mailmap</username>
        <id>43162</id>
      </contributor>
      <comment>картасчы спорасы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17283" xml:space="preserve">{{Ил|исем           = Ингушетия Республикасы
|исем2              = ГІалгІай Мохк
|исем3              = 
|кыска исем         = Ингушетия
|герб               = Coat of Arms of Ingushetia.svg|100px|
|байрак             = Flag of Ingushetia.svg|160px|
|карта              = Map of Russia - Republic of Ingushetia (2008-03).svg
|гимн               = 
|девиз              =
|телләр             = [[рус теле|рус]], [[ингуш теле|ингуш]] 
|халәт              = [[республика]]
|башкала            = Магас
|шәһәрләр           =
|ил башлыгы урыны   = Башлык
|ил башлыгы исеме   = Махмуд-Али Калиматов
|вәзир урыны        = [[Премьер-министр]]
|вәзир исеме        = Руслан Гагиев
|шура башлыгы урыны = [[Шура башлыгы]]
|шура башлыгы исеме = 
|мәйдан             = 3 600 
|су өлеше           = -
|халык саны         = 530 100
|исәп елы           = 2007
|халык тыгызлыгы    = 150 кеше/км²
|тулаем милли продукт = 14,8 млрд. сум (2007)
|тулаем милли продукт кеше башына = 27,9 мең сум 
|акча               = RUB
|UTC                = MSK (UTC+3, летом UTC+4)
|интернет домены    = юк
|телефон коды       = +7
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Ингушетия (мәгънәләр)}}&lt;/small&gt;
[[Рәсем:Ingush03.svg|thumb|180px|right]]
'''Ингуше́тия Республикасы''' ([[ингуш теле|ингуш.]] ''ГІалгІай Мохк'') — [[Русия|Русия Федерациясе]]&lt;ref&gt;[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации#.D0.A1.D1.82.D0.B0.D1.82.D1.8C.D1.8F_5 Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2]&lt;/ref&gt; эчендәге республика, Русия Федерациясе субъекты, [[Көньяк федераль округ]]ка керә.

Башкаласы — [[Магас]] шәһәре. [[Чичәнстан|Чичән Республикасы]], [[Гөрҗистан]], [[Төньяк Осетия]] белән чиктәш.

[[1992 ел]]ның 4 июнендә барлыкка килә.

== Географик урыны ==
[[Зур кавказ сырты]] тауалдының төньяк тау битендә, аның үзәгендә урнашкан.

== Этимология ==
Республика исеме халык исеменнән ([[ингушлар]] — [[Тарское|Ангушт]] авылы исеменнән) һәм грузин суффиксы '''-ети'''дан барлыкка килә һәм &quot;'''ингушлар''' торган җир&quot; дип тәрҗемә ителә. Халыкның үзатамасы — «ГІалгІай».

== Тарих ==
Ингушетия [[Русия империясе]]нә [[1770 ел]]да кертелә. [[1860 ел]]да [[Александр II]] карары буенча төньяк Кавказның көнчыгыш өлешендә Терск өлкәсе төзелә, аңарга Чечен, Ичкерия, Ингуш һәм Таулы округлар кертелә.

Совет хакимияте урнашканнан соң, бу өлкә бетерелә, ә чечен (Ичкерия белән берләштерелеп) һәм Ингуш (Таулы белән берләштерелеп) округлары мөстәкыйль территориаль берләшмәгә әйләндерелә.

Бер елдан соң, [[1921 ел]]ның [[20 гыйнвар]]ында Чичәнстан һәм Ингушетия Карачай-Черкесия, Кабардин-Балкария һәм [[Төньяк Осетия]] белән яңадан төзелгән [[Тау АССР]]ына керәләр.

[[1924 ел]]ның 7 ноябрендә Тау АССРы бетерелә, һәм РСФСР эчендә [[Ингуш АО]] төзелә.

[[1934 ел]]ның [[15 гыйнвар]]ында Чечен-Ингуш автономияле өлкәсе төзелә, ә [[1936 ел]]ның 5 декабрендә [[Чечен-Ингуш АССР]] үзгәретелә.

[[1944 ел]]ның февралендә чечен һәм ингушларны депортациялиләр, ә автономия бетерелә, Ингушетия [[Төньяк Осетия АССР]]ына, [[Назрань районы]] буларак кертелә.

[[1957 ел]]ның 9 гыйнварында депортацияләнгән халыклар кайту белән Чечен-Ингуш АССРы торгызыла, ләкин осетиннар күчеп утырган [[Тау яны районы]] [[Төньяк Осетия АССР]]ында кала.

[[1991 ел]]ның 15 маенда ЧИАССР Чечен-Ингуш Совет Социалистик Республика итеп үзгәртелә.

[[1991 ел]]ның 1 октябрендә РСФСРның ЮгарыСоветы карары белән Чечен-Ингуш Республикасы Чечен һәм Ингуш Республикаларына бүленә.

Депортацияләнгән ингушлар кайткач Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районына дәгъва белдерәләр, һәм [[1992 ел]]ның көзендә кораллы [[осетин-ингуш конфликты]] була. Бу хәл әле дә чишелмәгән. 1992 елның 10 декабрендә [[РСФСР]]ның [[1978 ел]]гы Конституциясенә үзгәртүләр кертеп, Чечен-Ингушетияне Ингуш һәм Чечен республикаларына бүләләр&lt;ref&gt;[http://www.constitution.garant.ru/DOC_83098.htm Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I]&lt;/ref&gt;.

Республикага Чечен-Ингушетиянең өч районы кертелә: Сунжен, Малгобәк һәм Назрань. Башкала итеп элеккеге район үзәге — [[Назрань]] сайлана. Республиканың яңа башкаласы — [[Магас]].

== Халык ==
Халкы — 530 100 кеше ([[2009]]).{{Чыганагы}}
Халык тыгызлыгы — 150 кеше/км² ([[2009]]), шәһәр халкы — 45 % ([[2009]]).
Халкы — 403 820 кеше (2010)&lt;ref&gt;[https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;standard&quot;
!Халык исеме||2010 елда &lt;ref&gt;[https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;|| Процент
|-
|[[Ингушлар]] || align=&quot;right&quot; | 375 537|| align=&quot;center&quot; | 94,1 
|-
|[[Чеченнар]] || align=&quot;right&quot; | 19 765  || align=&quot;center&quot; | 4,6 
|-
|[[Руслар]] || align=&quot;right&quot; | 3 615 || align=&quot;center&quot; | 0,9 
|-
|[[Башкалар]] || align=&quot;right&quot; | 4 903 || align=&quot;center&quot; | 1,2 
|-
|&lt;small&gt; саны меңнән артык халыклар күрсәтелгән &lt;/small&gt;
|}

=== Торак пунктлары ===
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;margin: 0 2em 0 2em&quot;
|-
| bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; | '''5 мемеңнән күбрәк халкы булган торак пунктлары '''&lt;br /&gt; 2009 елның 1 гыйнварына
|-
|
&lt;table width=&quot;600&quot; border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;0&quot;&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td width=&quot;35%&quot; style=&quot;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; [[Назран]]&lt;/td&gt;
  &lt;td width=&quot;15%&quot; style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;135,5 (2009)&lt;/td&gt;
  &lt;td width=&quot;35%&quot; style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Яндаре]]&lt;/td&gt;
  &lt;td width=&quot;15%&quot; style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;15,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Орджоникидзев]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;70,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Долаково]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;10,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; [[Малгобек]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;45,0 (2009)&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Өске Ачалуклар]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;9,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt; [[Караболак (шәһәр)|Карабулак]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;40,0 (2009)&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Инаркалар]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;8,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Экажево]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;25,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Али-Юрт]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;7,5&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Троицкая (Ингушетия)|Троицкая]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;25,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Вознесенская (Ингушетия)|Вознесенская]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;7,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Нестеров]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;20,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Пседах]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;7,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Кантышево]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;16,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Галаш]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;7,0&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Сурхах]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;15,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Урта Ачалук]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;5,5&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
 &lt;tr align=&quot;left&quot;&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt; [[Сагопша]]&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;11,0&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;font-weight:bold;&quot;&gt;&lt;/td&gt;
  &lt;td style=&quot;font-size:10px;&quot;&gt;&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
|}
&lt;/div&gt;

== Административ бүленеше ==
Төп мәкалә: [[Ингушетиянең административ бүленеше]]

=== Муниципаль районнары ===
{| class=&quot;standard&quot;
!№
!Район исеме
!Административ үзәк
|-
| 1
| [[Ингушетиянең Джейрах районы|Джейрах районы]]
| [[Джейрах]]
|-
| 2
| [[Ингушетиянең Малгобек районы|Малгобек районы]]
| [[Малгобек]]
|-
| 3
| [[Ингушетиянең Назрань районы|Назрань районы]]
| [[Назрань]]
|-
| 4
| [[Ингушетиянең Сунжен районы|Сунжен районы]]
| [[Орджоникидзев]]
|}
== Чикләр ==
[[Чичәнстан]], [[Гөрҗистан]], [[Төньяк Осетия]] белән чиктәш.
[[Файл:ИНГУШЕТИЯ.png|мини|ингушетия ]]
Ике республиканың да рәсми карталарында чиктәшлекләре күрсәтелсә дә, Ингушетия Кабардин-Балкария белән чиктәш түгел. Аларны, Төньяк Осетиянең нигездә ингушлар торучы [[Хурикау]] торагы урнашкан тар территория аерып тора.

Ингушетия белән Төньяк Осетия арасында бәхәс бара — Ингушетия Владикавказдан көнчыгышта урнашкан [[Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районы]]на дәгъва белдерә.

Ингушетиянең Гөрҗистан белән чиге 70 кмга кадәр сузылган. Бу чикьяны территорияләрендә зур ингуш нәсел авыллары урнашкан — Оздовлар, Картоевлар, Барахоевлар, Евлоевлар, Хамхоевлар, Цороевлар, Баркинхоевлар һ.б.

Чичәнстан белән Ингушетия арасында 1934 елгы чик саклана, ләкин территория өчен бәхәсләр бара (мәсәлән, Сунжен районы өчен).
Кайбер ММЧ, аерым алганда [[EuroNews]], карталарында Ингушетиянең Цорейлам сыртыннан көньяктарак территориясен Чичәнстанга кертә&lt;ref&gt;http://nick-software.ho.ua/download/chechenya.jpg&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://nick-software.ho.ua/download/severn_kavk_euronews.jpg&lt;/ref&gt;.

Ингушетия территориясе буенча Русиянең иң кечкенә регионы (федераль күләмдәге шәһәрләрне санамаганда).

== Хәзерге хәлләр ==
Ингушетиядә хәлләр киеренке кала бирә. Гади халыкны урлау, үтерү, нәселара конфликтлар һәм политик интригалар көндәлеккә әверелә баралар. 
2009 елның июнендә Ингушетиянең элеккеге вице-премьеры — Башир Аушев билгесезләр тарафыннан үтерелә&lt;ref&gt;[http://www.grani.ru/Politics/Russia/Regions/m.152354.html Убит бывший вице-премьер Ингушетии]&lt;/ref&gt;.

2009 елның 15 июлендә Назрань районының [[Гази-Юрт]] торак урынында «Кавказ» автомагистралендә Ингушетиянең суд приставының машинасын утка тоталар. Беренче мәгълүматларга караганда&lt;ref&gt;[http://www.gzt.ru/topnews/accidents/249203.html На автотрассе в Ингушетии застрелили двоих и ранили ребенка]&lt;/ref&gt; машинадагы ике кеше үлә. Яралар алган бала шифаханәгә озатыла.

2009 елның 17 августында Назраннең ГУВД бинасы янында шартлау була, нәтиҗәдә, 20 кеше үлә һәм 140 чамасы кеше яралана&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/russia/18aug2009/21nazran.html Число погибших при теракте в Назрани увеличилось до 21]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.faz.net/s/RubDDBDABB9457A437BAA85A49C26FB23A0/Doc~E875227567AF743CB9F296530ED450CC2~ATpl~Ecommon~Scontent.html Wo Russland seine Fahne einrollt]{{ref-de}}&lt;/ref&gt;.

[[2019 ел]]да [[Чечня]] белән ике арадагы чикне Чичәнстан файдасына билгеләүгә риза булмаучыларның дәвамлы митинглары сәбәпле, Юнус-бек Евкуров республика Башлыгы вазифасыннан китәргә мәҗбүр була. 2019 елның 8 сентябрендә әлеге вазифага Ингушетиянең элекке прокуроры [[Махмуд-Али Калиматов]] сайлана&lt;ref&gt;[https://www.interfax.ru/russia/675612  Бывший прокурор Ингушетии Калиматов избран главой региона.] interfax.ru, 8.09.2019&lt;/ref&gt;.

== Мәдәният ==
* [[Ингушетия (ансамбль)|«Ингушетия»]] — Ингушетия Республикасының  дәүләт халык биюе ансамбле.

== Шулай ук карагыз ==
* [[Ингуш дәүләт университеты]]
* [[Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районы]]
* [[Осетин-ингуш конфликты]]
* [[Ингушетия Республикасы Конституциясе]]
* [[Ингушетия.Ru]]

== Сылтамалар ==
* [http://www.ingushetia.ru/ Ингушетиянең рәсми сайты]
* [http://ingushetia.news-city.info/docs/ Законодательство Республики Ингушетия]
* [http://ingushetia.org/ Портал об Ингушетии]
* [http://ingushetia.info Ингушетия. ИНФО]
* [http://www.idezign.org Обойлар, Фотографияләр һәм Видео-материаллары белән Ингуш сайты]
* [http://www.postpredstvo.ru Постпредство Республики Ингушетия при Президенте Российской Федерации]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|2}}&lt;/small&gt;

{{Русия республикалары}}
{{Рәсәй субъектлары}}

{{Яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Ингушетия|*]]
[[Төркем:Русия Федерациясе республикалары]]
[[Төркем:Яхшы мәкаләләр]]</text>
      <sha1>3ihwgzhnrjl5r78za6s04txu0z9nc10</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азнакай районы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14597</id>
    <revision>
      <id>3525219</id>
      <parentid>3480843</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:32:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54461" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Азнакай районы''' ({{lang-ru|Азнакаевский район}}) — [[Русия|Россия Федерациясе]] [[Татарстан|Татарстан Республикасы]] составындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берләшмә ([[муниципаль район]]). Республиканың көньяк-көнчыгышында урнашкан. 2020 ел башына районда 60 129 кеше яши. Шуларның 42 647 се — [[шәһәр]], 17 482 се — [[авыл]] халкы&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf 
|title = Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень
|date = 2020
|publisher = Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики
по Республике Татарстан
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

1931 елның 30 октябрендә барлыкка килә, 1963 елның 1 февралендә территориясе [[Әлмәт районы|Әлмәт районына]] бирелә һәм район бетерелә. 1965 елның 12 гыйнварында [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] составында административ берәмлек буларак кабат торгызыла&lt;ref name=posle-revolyucii&gt;{{cite web
|url= https://realnoevremya.ru/articles/59405-territorialnoe-delenie-tatarstana-posle-revolyucii 
|title= Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам
|author= Лев Жаржевский
|date= 2017-03-17
|publisher= Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Дулаева|2002|c=128}}.

Районның сәнәгать предприятиеләре күбесенчә административ үзәктә — [[Азнакай|Азнакай шәһәрендә]] урнашкан. Монда машина җитештерү һәм металл эшкәртү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, нефть-газ комплексы предприятиеләре эшли. Район территориясендә [[Ромашкино нефть чыганагы|Ромашкино нефть ятмасының]] Азнакай мәйданы урнашкан{{sfn|Георесурсы|2017|c=21—26}}.

Азнакай районында Татарстанның иң югары ноктасы — [[Çatır Taw|Чатыр-Тау]] (диңгез өсте биеклегеннән 321,7 м) урнашкан, ул шундый ук исемле [[Тыюлык|табигать тыюлыгында]] урнашкан&lt;ref name=chatyrtau&gt;{{cite web
|url= https://gazetadaily.ru/10/10/chatyrtau_samaya/ 
|title= Чатыр-тау: самая высокая точка Татарстана
|author= Роман Фандорин
|date= 2013-10-10
|publisher= Сетевое издание «Газета Daily»
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone&gt;{{cite web
|url= https://realnoevremya.ru/articles/77884-zametki-o-aznakaevskom-rayone
|title= Азнакаевский район: самая высокая точка, татаро-башкирское пограничье и родина шерстистого носорога
|author= Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин
|date= 2017-10-08
|publisher=  Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

== География ==
[[Файл:Чатыр-Тау..JPG|thumb|230px|Чатыр-Тау заказнигы, 2015 ел]]
[[Файл:Урочище Чекан. Вид на реку Ик..JPG|thumb|230px|Чекан, 2008 ел]]
[[Файл:Урочище Чекан. Река Ик..JPG|thumb|230px|Ык, 2008 ел]]
[[Файл:Близятся сумерки.JPG|thumb|230px|Владимир авышлыгы, 2013 ел]]
Төньякта [[Мөслим районы|Мөслим]], төньяк-көнбатышта — [[Сарман районы|Сарман]], көнбатышта — Әлмәт, көньякта — [[Бөгелмә районы|Бөгелмә]] һәм [[Ютазы районы|Ютазы районнары]] белән, ә көнчыгышта [[Башкортстан|Башкортстанның]] [[Бакалы районы|Бакалы]] һәм [[Шаран районы|Шаран районнары]] белән чиктәш&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

Район республиканың көньяк-көнчыгышында урнашкан. Табигый яктан бу көнчыгыш [[Чулман|Кама]] аръягының [[Урман-дала зонасы|урман-дала зоналарының]] бер өлеше. Регионның рельефы — калкулыклы тигезлек, берничә ярус һәм кискен борылышлар асимметриясе белән тасвирлана. Тигезлек [[Урал таулары]] алдының Бөгелмә платосында, [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы|Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының]] төньяк-көнчыгышында урнашкан (Чатыр-Тау - төбәкнең истәлекле урыны һәм Татарстанның иң биек ноктасы)  һәм Ык-Зәй субүлешендәге [[Ык (Чулман кушылдыгы)|Ык]] буеның киң киң сул ягын үз эченә ала&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij/&gt;.

Район мәйданы-2143,3 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;, биләгән территория буенча ул республикада Мамадыш, Әлмәт, Лаеш һәм Нурлат районнарыннан кала бишенче урынны алып тора&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij/&gt;.

== Герб һәм әләм ==
Герб идеясе һәм авторлыгы [[Тимкин Рафыйк|Тимкин Рафыйк Әнәс улыныкы]]. Гербтагы төп фигура — [[Лачыннар|лачын]], ул энергия, очыш, максатчанлык һәм ирекне чагылдыра. Лачын район һәм аның халкын, югары күтәрелгән канатлары районның икътисади нигезе булган [[Нефть|нефтьне]], районның динамик үсешен, киләчәккә омтылышын, иртәгәсе көнгә ышанычны гәүдәләндерә. Шул ук вакытта очучы кош җирле халыкның мәдәни традицияләрен һәм рухи дәвамчанлыкны ассызыклый. Көмеш төс — чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы. Төбәк икътисадының аграр өлеше алтын сызык белән күрсәтелгән. Яшел төс табигатьне, сәламәтлекне, экологияне, тормыш үсешен символлаштыра. Кызыл төс хезмәт, көч, батырлык, матурлык һәм бәйрәмне чагылдыра, Азнакай районын Татарстанның алдынгы сәнәгать төбәкләренең берсе буларак күрсәтә&lt;ref name=garant1&gt;{{cite web
|url= https://base.garant.ru/8138502/89300effb84a59912210b23abe10a68f/ 
|title= Решение Азнакаевского районного Совета РТ от 19 мая 2006 г. N 47-8 «О гербе и флаге муниципального образования Азнакаевский муниципальный район» Приложение N 1. Положение о гербе муниципального образования Азнакаевский муниципальный район Республики Татарстан
|date= 2006-05-19
|publisher= Портал Гарант.ру
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

Азнакай муниципаль районы әләме район гербы нигезендә эшләнгән һәм горизонталь буенча тигез булмаган өч өлешкә бүленгән 2:3 чагыштырмалы турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт: киң кызыл, тар гына сары һәм яшел төсләр, герб сурәте кабатлана, әмма җир дугаланып килмәгән. Әләмне төзү белән [[Россия геральдистлар союзы|Россия геральдистлар берлеге]] белән берлектә Татарстан Республикасы [[Президент|Президенты]] каршындагы Геральдика советы шөгыльләнде&lt;ref name=garant2&gt;{{cite web
|url= https://base.garant.ru/8138502/948c9c0734b6e944a4727660f2d5a027/ 
|title=  Решение Азнакаевского районного Совета РТ от 19 мая 2006 г. N 47-8 «О гербе и флаге муниципального образования Азнакаевский муниципальный район» Приложение N 2. Положение о флаге муниципального образования Азнакаевский муниципальный район Республики Татарстан
|date= 2006-05-19
|publisher= Портал ГАРАНТ.РУ
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

== Тарих ==

=== Этимология ===
Азнакай — Азнакай районының административ үзәге. Сүзнең беренче өлеше«Азна-» — [[Башкорт теле|башкорт]] «Аҙна» сыннан («ҙ» сакау [ з ] авазы) —«атна, атналык» дигәнне аңлата, шулай ук [[Җомга|«җомга»]] мәгънәсен  югалганткан булырга тиеш. Икенче «-кай» өлеше — башкорт, [[Татар теле|татар]] һәм [[Чуаш теле|чуаш телләрендә]] ягымлылык өстәүче суффикс{{sfn|Вестник|2005}}.

=== Борынгы һәм Урта гасырлар ===
Азнакай районының хәзерге территориясендә элек-электән башкортларның урнашкан булган. Биредә [[XIV гасыр]] археологиясенең җирләү өлкәсендә уникаль истәлекле төркем урнашкан. Бу — [[Гарәп язуы|гарәп хәрефләре]] белән язылган [[кабер ташлары]] һәм [[мөселман]] традицияле, тирән чокырлы каберле зур булмаган мөселман зиратлары. Алар әлеге җирлектәге башка каберлекләргә бик нык аерылып тора, чөнки калган каберлекләр [[Mäcüsilek|мәҗүси]] йолаларга хас сай чокырлары, үлгән кешенең башы көньяк-көнбатыш якка юнәлүе, кабер язуларының булмавы белән билгеле. Мондый каберлекләр XIV гасырда бу төбәктә утрак тормышлы этник төркемнәр булганын күрсәтелә ала, ләкин каберлекләр тирәсендә торак пункт эзләре табылмаган{{sfn|Гарустович|2012|c=39—45}}.

=== Советлар Союзы составында ===
[[1918 ел|1918 елда]] Совет хакимияте урнашканнан соң район территориясендә авыл советлары һәм волость башкарма комитетлары барлыкка килә. 1920 елга кадәр алар [[Самар губернасы|Самара губернасының]] [[Бөгелмә өязе]] һәм [[Уфа губернасы|Уфа губернасының]] [[Минзәлә өязе|Минзәлә өязенә]] керәләр. 1920 елдан 1930 елга кадәр территория Татарстан АССРның [[Бөгелмә кантуны|Бөгелмә кантоны]] составында була&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

1930 елның 23 июлендә ТАССРның барлык кантоннары бетерелә, алар урынына районнар төзелә. 1931 елның 30 октябрендә аны Азнакай районы дип үзгәртәләр&lt;ref name=posle-revolyucii/&gt;{{sfn|Дулаева|2002|c=128}}. Дүрт елдан соң төбәктә районнар үзгәртеп корыла, 17 се арасында [[Тымытык районы]] барлыкка килә. 1958 елда аны бетерәләр, ә территориясен Азнакайга тапшыралар&lt;ref name=posle-revolyucii/&gt;{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР|1958}}. Әмма Азнакайның үзен дә 1963 елда, территориясен Әлмәткә кушып, ике елга бетерәләр. Соңгы тапкыр 1965 елның 12 гыйнварында район тулысынча торгызыла һәм шул чикләр белән хәзергәчә сакланып калган{{sfn|Дулаева|2002|c=128}}.

1950 елның октябрендә,бер өлеше Азнакай мәйданына туры килгән Ромашкино нефть ятмалары эшкәртелә башлагач, районның актив индустриализациясе башлана. 1951 елның 7 августында җир бораулау өчен Азнакай бораулау конторасы төзелә. [[Ноябрь|Ноябрь аенда]] нефтьне план буенча таба башлыйлар&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij&gt;{{cite web
|url= https://tatcenter.ru/district/aznakaevskij-rajon/ 
|title= Азнакаевский район
|date= 2020
|publisher= Интернет-портал TatCenter.ru 
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

=== Хәзерге заман ===
1992 елдан 2005 елга кадәр Татарстанның халык депутаты [[Әнәс Исхаков (1945)|Әнәс Исхаков]] район һәм шәһәр хакимияте башлыгы була&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://realnoevremya.ru/news/155558-umer-byvshiy-glava-aznakaevskogo-rayona-anas-ishakov 
|title = Умер бывший глава Азнакаевского района Анас Исхаков
|date = 2019-10-22
|publisher = Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://kazan.aif.ru/politic/na_75-m_godu_zhizni_skonchalsya_eks-glava_aznakaevskogo_rayona 
|title = На 75-м году жизни скончался экс-глава Азнакаевского района
|date = 2019-10-22
|publisher = СМИ «aif.ru»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;. 2005 елдан бу вазифаны Республика Президенты [[Минтимер Шәймиев]] күрсәтмәсе буенча билгеләнгән [[Мансур Хәйретдинов]] алып тора, моңа кадәр Хәйретдинов озак вакытлар [[Азнакай районы кулланучылар җәмгыяте|Азнакай районы кулланучылар җәмгыятен]] җитәкләгән була&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.tatar-inform.ru/news/official/16-06-2005/mintimer-shaymiev-na-sessii-aznakaevskogo-soveta-narodnyh-deputatov-predstavil-novogo-rukovoditelya-goroda-i-rayona-5664057
|title = Минтимер Шаймиев на сессии Азнакаевского Совета народных депутатов представил нового руководителя города и района
|date = 2005-06-16
|publisher = Татар-информ
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

2008 елда район башлыгы итеп [[Рафис Галиев]] билгеләнә&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.business-gazeta.ru/news/3653 
|title = В Азнакаевском районе – новый глава
|date = 2008-10-02
|publisher = Деловая электронная газета «Бизнес Online»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;, ул 2011 елның декабрендә, «[[Татнефть|Татнефть» компаниясенә]] күчү сәбәпле, вакытыннан алда эштән китә. Район башлыгы вазифаларын үтәүне [[Марсель Шәйдуллин|Марсель Шәйдуллинга]] йөклиләр,  2012 елның октябрендә ул район башлыгы була һәм хәзерге көнгә кадәр шушы урында эшли&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.business-gazeta.ru/article/68569 
|title = Главой Азнакаевского района РТ избран Марсель Шайдуллин
|date = 2012-10-19
|publisher = Деловая электронная газета «Бизнес Online»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://www.evening-kazan.ru/news/rafis-galiev-dosrochno-pokinul-post-glavy-aznakaevskogo-rayona-rt.html
|title = Рафис Галиев досрочно покинул пост главы Азнакаевского района РТ
|date = 2011-12-20
|publisher = Газета «Вечерняя Казань»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

== Халык ==
{{ Население | Азнакаевский район }}
=== Милли состав ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=63%
|- class='bright'
! Милләт !! [[1970]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;&gt;Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о [[Татарстан]]е (Экономико-географический справочник). — Казань, [[1994]]&lt;/ref&gt; !! [[1979]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[1989]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[2002]]&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2013-10-10 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;!! [[2010]]&lt;ref&gt;[http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/нац%20состав.pdf Национальный состав населения Республики Татарстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029192537/http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |date=2013-10-29 }} {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;
|- class='bright'
| [[татарлар]] || 82,0 % || 82,7 % || 81,2 % || 80,9 % || 86,1 %
|- class='bright'
| [[руслар]] || 15,0 % || 14,2 % || 15,3 % || 14,9 % || 11,2 %
|}
=== Күренекле шәхесләр ===
Азнакай җирлегеннән зур хөрмәткә лаек булган игенчеләр һәм нефтьчеләр, укытучы һәм табиблар, инженерлар һәм  төзүчеләр үсеп чыкты. &lt;br/&gt;
Танылган язучылар 
* [[Илдус Гыйләҗев]], 
[[Габдулла Тукай премиясе]] лауреатлары: 
* [[Мәхмүт Хәсәнов]],
* [[Марсель Галиев]],
Русия  һәм Татарстанның халык артистлары: 
* [[Нәҗибә Ихсанова]], 
* [[Әзһәр Шакиров]],
күренекле җырчылар: 
* Миргаяз Шәрәфиев,  
* [[Зәйнәп Фәрхетдинова]],  
* [[Равил Галиев]] 
кебек күп шәхесләр районның данын еракларга танытты&lt;ref&gt;http://aznakayevo.tatarstan.ru/tat/istoriya-rayona.htm&lt;/ref&gt;.

Азнакайдан  [[Бөек Ватан сугышы]]на 16 241 кеше китә. Шуларның  8192 се сугышта һәлак  була. Азнакай үзенең 4 [[Советлар Берлеге каһарманы|Советлар Союзы]], 1 [[Русия Каһарманы]], 8 [[Социалистик Хезмәт Каһарманы|Социалистик Хезмәт Геройлары]] белән хаклы рәвештә горурлана.

* [[Нур Әхмәдиев]] (1946—2021), язучы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе ([[Әсәй]] авылыннан). 
* [[Фәрит Галимов (радиофизик)|Фәрит Галимов]] (08.01.1962) — галим-радиофизик ([[Мачаклыбаш]] авылы).
* [[Мирсәй Гариф]] (01.05.1946), язучы, тарихчы ([[Зур Сукаеш]] авылыннан).
* [[Гафифә Гаффарова]] (1948), шагыйрә.
* [[Илдус Гыйләҗев]] — язучы, шагыйрь ([[Чалпы]] авылы)
* [[Рәмзия Закирҗанова]] (1961), [[Кариев театры]] актрисасы, [[ТР атказанган артисты]].
* [[Рөстәм Зәкуан]] (1957–2018), язучы, ''[[Тукай премиясе]] (2018).''
* [[Ифрат Хисамов]] — татар композиторы ([[Сарлы]] авылы).
* [[Айрат Шаммазов]] (1947; атасы Азнакай районыннан) — галим, профессор, [[Уфа]] нефть институты ректоры.
* [[Әнвәр Шәрәфиев]] (13.05.1935), композитор ([[Урсай (Азнакай районы)|Урсай]] авылы).
* [[Фәндәс Сафиуллин]] (1936, [[Мәлбагыш]]―2021), сәясәтче, татар милли хәрәкәте әһеле, [[ТР ДШ]] һәм [[Русия Дәүләт Думасы]] депутаты.

== Муниципаль-территориаль бүленеш ==
Азнакай муниципаль районында 2 шәһәр, 26 [[авыл җирлеге]] һәм аларга кергән 78 торак пункт бар&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/423904159
|title = Закон Республики Татарстан N 48-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Азнакаевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
|date = 2005-01-31
|publisher = АО «Кодекс»
|accessdate =2020-11-09
}}&lt;/ref&gt;. Шәһәр шартларында (Азнакай шәһәре һәм [[Актүбә (Азнакай районы)|Актүбә ш.т.б]].) район халкының 69,83% ы яши.

{{Автонумерация
  | Оформление = standard sortable
  | Столбцов = 6
  | Заголовок2 = Авыл җирлеге | Заголовок3 = Административ үзәк | Заголовок4 = Торак&lt;br&gt;пунктлар&lt;br&gt;саны | Заголовок5 = Халык | Заголовок6 = Мәйдан,&lt;br&gt;км²
  | Выравнивание4 = right | Выравнивание5 = right | Выравнивание6 = right
  | Сортировка4 = число | Сортировка5 = число | Сортировка6 = число
|А-%|  '''Шәһәр җирлекләре'''  | | | | 
|А|[[Азнакай|город Азнакай шәһәре]] | [[Азнакай]] | 1 | {{ Население | Городское поселение город Азнакаево | тс }} | 
|А|[[Актүбә | Актүбә бистәсе]] | [[Актүбә | Актүбә бистәсе]] | 1 | {{ Население | Городское поселение посёлок городского типа Актюбинский | тс }} |
|Б-%|  '''Авыл җирлекләре'''  | | | |
|Б| [[Әгерҗе авыл җирлеге]] | [[Әгерҗе]] | 2 | {{ Население | Агерзинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Әлкәй авыл җирлеге]] | [[Әлки]] | 2 | {{ Население | Алькеевское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Әсәй авыл җирлеге]] | [[Әсәй]] | 2 | {{ Население | Асеевское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Балтач авыл җирлеге]] | [[Балтач]] | 1 | {{ Население | Балтачевское сельское поселение (Азнакаевский район) | тс }} | 
|Б| [[Бирючевка авыл җирлеге]] | [[Бирючевка]] | 3 | {{ Население | Бирючевское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Вахитов авыл җирлеге]] | [[Победа (Азнакай районы)| Победа]] | 5 | {{ Население | Вахитовское сельское поселение (Азнакаевский район) | тс }} | 
|Б| [[Югары Стәрле авыл җирлеге]] | [[Югары Эстәрле]] | 2 | {{ Население | Верхнестярлинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Илбәк авыл җирлеге]] | [[Илбәк]] | 4 | {{ Население | Ильбяковское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Кәкре Елга авыл җирлеге]] | [[Кәкре Елга]] | 3 | {{ Население | Какре-Елгинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Карамалы авыл җирлеге]] | [[Карамалы (Азнакай районы)|Карамалы]] | 3 | {{ Население | Карамалинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Мәлбагыш авыл җирлеге]] | [[Мәлбагыш]] | 5 | {{ Население | Мальбагушское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Мәсгут авыл җирлеге]] | [[Мәсгут]] | 2 | {{ Население | Масягутовское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Микулино авыл җирлеге]] | [[Микулино]] | 6 | {{ Население | Микулинское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 
|Б| [[Сәпәй авыл җирлеге]] | [[Сәпәй]] | 2 | {{ Население | Сапеевское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Сарлы авыл җирлеге]] | [[Сарлы]] | 3 | {{ Население | Сарлинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Сукаеш авыл җирлеге]] | [[Зур Сукаеш]] | 4 | {{ Население | Сухояшское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Татар Шуганы авыл җирлеге]] | [[Татар Шуганы]] | 1 | {{ Население | Татарско-Шуганское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Туйкә авыл җирлеге]] | [[Туйкә]] | 3 | {{ Население | Тойкинское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 
|Б| [[Тымытык авыл җирлеге]] | [[Тымытык]] | 3 | {{ Население | Тумутукское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Уразай авыл җирлеге]] | [[Уразай]] | 1 | {{ Население | Уразаевское сельское поселение (Азнакаевский район) | тс }} | 
|Б| [[Урманай авыл җирлеге]] | [[Урманай]]| 2 | {{ Население | Урманаевское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Урсай авыл җирлеге]] | [[Урсай (Азнакай районы)|Урсай]] | 2 | {{ Население | Урсаевское сельское поселение (Азнакаевский район) | тс }} | 
|Б| [[Үчәлле авыл җирлеге]] | [[Үчәлле]] | 4 | {{ Население | Учаллинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Чалпы авыл җирлеге]] | [[Чалпы]] | 4 | {{ Население | Чалпинское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Чемодурово авыл җирлеге]] | [[Чемодурово]] | 3 | {{ Население | Чемодуровское сельское поселение | тс }} | 
|Б| [[Чубар Абдул авыл җирлеге]] |[[Чубар Абдул]] | 4 | {{ Население | Чубар-Абдулловское сельское поселение | тс }} | 
}}
Ерак яки бару кыен булган урыннарда урнашкан торак пунктлар: [[Балан-Бүләк]], [[Банки-Сукаеш]], [[Бүләк (Азнакай районы)|Бүләк]], [[Ирекле (Илбәк авыл советы)|Ирекле]], [[Камышлы (Азнакай районы)|Камышлы]], [[Камышлы Күл]], [[Карамалы Елга]], [[Кәтем]], [[Мөслим (Азнакай районы)|Мөслим]], [[Мәндәй]], [[Түбән Сукаеш]], [[Октябрь Бүләге (Азнакай районы)|Октябрь Бүләге]], [[Таллы Бүләк (Азнакай районы)|Таллы Бүләк]]&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/917019769
|title = Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан № 648 «Об утверждении перечня населённых пунктов, находящихся в отдалённых или труднодоступных местностях Республики Татарстан»
|date = 2005-12-29
|publisher = АО «Кодекс»
|accessdate =2020-11-09
}}&lt;/ref&gt;.

== Икътисад ==

=== Сәнәгать ===
{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;width:50%; float:right; margin-left:0.8em; clear:right;&quot;
|+ Районның иң эре сәнәгать предприятиеләре&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij/&gt;&lt;ref name=istoriya&gt;{{cite web
|url= https://aznakayevo.tatarstan.ru/istoriya-rayona.htm 
|title= История района
|date= 2020-01-22
|publisher= Азнакаевский муниципальный район
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;
|-
! Өлкә !! Предприятие исеме
|-
| Нефть һәм газ || «Азнакаевскнефть», Азнакай цехы, «Бурение», «Татнефть-АхнакаевскРемСервис», АНПС, «Геология», «ННК-Геофизика», «Азнакай горизонты», «Геотех»
|-
| Машина җитешҗерү һәм металл эшкәртү || «Нефтемаш» заводы, «Перекрыватель», «Техкомплект»
|-
| Азык-төлек сәнәгате || «Азнакай май заводы» («Витамин» филиалы), «Азнакай икмәге», «Азнакай азык комбинаты»
|-
| Җиңел сәнәгать || «Азнакай киемнәре» тегү фабрикасы
|}
Азнакай районында Ромашкино нефть ятмасының шактый өлеше урнашкан, ул мөстәкыйль эшкәртү объекты — Азнакай мәйданы булып тора. Районның сәнәгать предприятиеләре күбесенчә административ үзәктә — Азнакай шәһәрендә урнашкан. Анда нефть-газ комплексы, машина җитештерү һәм металл эшкәртү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате предприятиеләре эшли.

=== Авыл хуҗалыгы ===
{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;width:50%; float:right; margin-left:0.8em; clear:right;&quot;
|+'''Агросәнәгать комплексы'''&lt;ref name=istoriya/&gt;
! Оешма категориясе
!Оешмалар саны
!Оешма атамасы
!Алып торган территориясе
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Эре инвесторлар
| rowspan=&quot;2&quot; |2
|«Агросила — групп» («Азнакай» агрофирмасы)
|35 %
|-
|«Союз Агро» (Актүбә җирле җитештерү комплексы)
|14 %
|-
|Мөстәкыйль хуҗалыклар
|12 %
|«Агро ТНГС И», «Марс», «Х.Мустакимов ис. җәмгыять», «Тукай», «Туйкино», «Чалпы», «Таллы Бүләк», «Эстәрле», Ф. Р. Каримов хуҗалыгы
|37 %
|-
|[[Крестьян-фермер хуҗалыклары]]
|&gt;50
|
|14 %
|}
Район ит-сөт терлекчелеге, [[сарыкчылык]], [[умартачылык]] кебек авыл хуҗалыгы [[терлекчелек]] тармакларына йөз тота. Шулай ук биредә [[бодай]], [[Арыш|көзге арыш]], [[арпа]], [[карабодай]], [[борчак]], [[Чөгендер|шикәр чөгендере]] игелә{{sfn|Георесурсы|2017|c=21—26}}. Районның гомуми мәйданы 165 500 га, шуның 137 300 га — авыл хуҗалыгы җирләре, 112 000 га җир эшкәртелә&lt;ref name=istoriya/&gt;.

2007 елда Азнакай районы Татарстанда карабодай җитештерү һәм аның икътисади күрсәткечләре буенча береенче урында торды. 2020 елның октябрь аена районда 23 мең гектарга якын көзге культуралар чәчелгән&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://aznakaevo-rt.ru/news/selskoe-hozyaystvo/na-polyakh-aznakaevskogo-rayona-zavershayutsya-osennie-raboty 
|title = На полях Азнакаевского района завершаются осенние работы
|author = Резеда Шарипова
|date = 2020-10-13
|publisher = Филиал АО «ТАТМЕДИА» &quot;Редакция газеты «Маяк»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;. 2020 елда район шулай ук [[рапс]] үстерү күләме буенча район Татарстанда лидер булып тора, бу культураның мәйданы 10 мең га тәшкил итә&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://sntat.ru/news/agriculture/13-10-2020/rodstvennik-kapusty-raps-tehnicheskaya-kultura-trebuyuschaya-reshitelnosti-5778312 
|title = Родственник капусты — рапс: техническая культура, требующая решительности 
|author = Гулюза Ибрагимова 
|date = 2020-10-13
|publisher = Сетевое издание «События» 
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

Азнакай районы республикада [[сөт]] җитештерү буенча алтынчы урында тора: 2020 елның ноябрендә районда көнгә 142,7 тонна сөт савыла (бер [[Сыер|сыерга]] уртача 18,4 кг) - бу 2019 елның шул ук чоры белән чагыштырганда 9,7 тоннага күбрәк&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://aznakaevo-rt.ru/news/selskoe-hozyaystvo/v-aznakaevskom-rayone-ezhednevno-nadaivayut-okolo-143-tonn-moloka 
|title = В Азнакаевском районе ежедневно надаивают около 143 тонн молока
|author = Резеда Шарипова
|date = 2020-10-13
|publisher = Филиал АО «ТАТМЕДИА» &quot;Редакция газеты «Маяк»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

=== Инвестицион потенциал ===
Татарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның гыйнвар-июнь айларында Азнакай районының капиталына [[Инвестиция|инвестицияләр]] күләме якынча 1,8 млрд. сум тәшкил иткән, бу Татарстандагы гомуми инвестицияләр күләменең 0,8% ы&lt;ref name=polugodie&gt;{{cite web
|url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf
|title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан
|date= 2020
|publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

[[Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте]] хисабы нигезендә, 2019 елда Азнакай районына 4,3 млрд. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм [[кече эшмәкәрлек]] субъектларыннан кергән табышлардан тыш), бу Татарстанның гомуми өлешенең 1,2% ын тәшкил итә. 2018 елда сумма шул ук диярлек — 4,2 млрдref name=polugodie/&gt;&lt;ref name=za_2019&gt;{{cite web
|url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/242/osnovnye_pokazateli_investitsionnoy_i_stroitelnoy_deyatelnosti_v_rt_za_2019_god.pdf 
|title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан
|date= 2020
|publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

Инвестицияләр буенча [[файдалы казылмалар]] чыгару (1 млрд. сумга якын), төзелеш (46 млн. сумга якын), электр энергиясе (9,5 млн.), авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту (7,8 млн.), эшкәртү өлкәсе (4,5 млн.), сәламәтлек саклау (4,2 млн.), сәүдә (3,5 млн.) өлкәләре алда бара&lt;ref name=polugodie/&gt;&lt;ref name=za_2019/&gt;.

=== Торак фонд ===
{| class=&quot;standard&quot;
|+Торакны кулланышка тапшыру&lt;ref name=polugodie/&gt;&lt;ref name=za_2019/&gt;
! rowspan=&quot;3&quot; |
! colspan=&quot;4&quot; |2018 ел
! colspan=&quot;4&quot; |2019 ел
! colspan=&quot;4&quot; |2020 ел (гыйнвар-июнь)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |м²
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; |ТР да
| rowspan=&quot;2&quot; |м²
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; |ТР да
| rowspan=&quot;2&quot; |м²
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; |ТР да
|-
|м²
|Район % ы 
|м²
|Район % ы 
|м²
|Район % ы 
|-
|Барлыгы
|21 912
|100
|2 409 949
|0,91
|22 362
|100
|2 675 529
|0,84
|10 614
|100
|1 353 428
|0,78
|-
|Шул исәптән, предприятиеләр һәм оешмалар тарафыннан
|9 443
|43,1
|1 301 195
|0,73
|1294
|5,79
|1 569 808
|0,08
| -
| -
|551 485
| -
|-
|Шул исәптән, халык тарафыннан
|12 469
|56,9
|1 108 754
|1,12
|21 068
|94,21
|1 105 721
|1,91
|10 614
|100
|801 943
|1,32
|}
=== Транспорт ===
Районның төп автомобиль юллары: [[Чаллы|Яр Чаллы]] [[М7 «Идел»|(М7)]] — Азнакай — [[Октябрьски|Октябрьский]] (М5), 16К-0077 «Азнакай — Әлмәт», 16К-0078 «Азнакай — Бөгелмә».

Районда [[тимер юллар]] юк. Көньяк-көнбатыш чигеннән ерак түгел [[Бөгелмә (аэропорт)|Бөгелмә аэропорты]] урнашкан.

== Экология ==
[[Файл:Природный заказник Чатыр-Тау, Азнакаевский район, Татарстан 12.jpg|230px|thumb|Чатыр-Тау табигать заказнигы]]
Район территориясе буйлап агучы елгаларның гомуми озынлыгы — 780 км. Төбәкнең иң зур һәм төп елгасы — [[Чулман|Кама]] кушылдыгы булган [[Ык (Чулман кушылдыгы)|Ык елгасы]], район эчендәге озынлыгы — 65 км, аның кушылдыклары — [[Эстәрле (Ык кушылдыгы)|Стәрле]] (54 км) һәм [[Мәллә]] (36 км) елгалары. Ык һәм Стәрле төбәк әһәмиятендәге табигать ядкәрләренә керәләр. Ык тугайларында [[Күл|күлләр]] бар, карст системасы буенча барлыкка килгән күлләр дә очрый, мәсәлән, [[Зур Кизай|Зур Кизай күле]]&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/553169863
|title = Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан № 237 «Об утверждении положений о памятниках природы регионального значения Республики Татарстан»
|date = 2019-03-29
|publisher = АО «Кодекс»
|accessdate =2020-11-09
}}&lt;/ref&gt;. &lt;!-- На пойме Ика много озёр, преимущественно [[Старица (русло)|старичного]] типа, на надпойменных террасах встречаются озера [[карст]]ового происхождения, к ним относится озеро Большой Кизай&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.--&gt;

Район территориясе [[Урман-дала зонасы|урман-дала зонасында]] урнашкан. Монда киң яфраклы [[Урман|урманнар]] [[дала]] һәм [[Болын|болыннар]] белән чиратлаша. Кама Аръягы өчен гадәти [[өрәңге]], [[юкә]], [[имән]], шулай ук киң яфраклы токымлы [[Усак(агач)|усак]] һәм [[каен]] урманнары өстенлек итә. Төп урман массивлары районның көнбатышында Мәллә елгасының сул һәм Ык елгасының уң як ярында районның көньяк-көнчыгыш чиге янында урнашкан. Урманнар гомуми территориянең 16,8 % тәшкил итә. Дала үсемлекләреннән [[кылган]], [[солыча нечкә сабак]] һәм башка күптөрле үләннәр бар. Районның хайваннар дөньясы урман, дала һәм җир астын биләүчеләрдән тора. Кошлардан иң еш [[Чыпчыклар|чыпчык]], [[сарытүш]], [[тургайлар]], [[сиртмәкойрык]], имезүчеләрдән — [[Тычканлылар|соры тычкан]], [[Куянсыманнар|куян]], [[Гади төлке|төлке]], [[Сөркә|байбак]], [[поши]], [[ас]], [[Кабан дуңгызы|кабан]], [[Сусарлар|сусар]] очрый&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

Азнакай районында иң зур саклана торган табигый территория булып 4149 га мәйданлы, диңгез биеклегеннән 321,7 м биеклектәге профильле [[«Чатыр-Тау» дәүләт табигый заказнигы]] санала&lt;ref name=chatyrtau/&gt;&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

Районда шулай ук Чекан табигый ядкәре урнашкан. Бу — Ык елгасының уң як ярында 2073 га мәйдандагы [[нарат]] урманы, монда шулай ук [[дала чиясе]] һәм [[гөлҗимеш]] куаклары үсә. Биредә [[Бөҗәкләр|бөҗәкләрнең]] сирәк төрләре очрый: [[агач бал корты]], [[дала уракчы кырмыскасы]],  [[Адмирал (күбәләк)|адмирал]]; кошлар: [[каракош]], [[Гади торымтай|торымтай]], [[Лачын кошлар|лачын кош]], [[сары карга]]&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

Икенче «Владимир авышлгы» дәүләт табигый заказнигы [[Ямашла (Агыйдел кушылдыгы)|Ямаш елгасының]] уң як ярында урнашкан, анда [[Татарстанның Кызыл китабы|Татарстанның Кызыл китабына]] кертелгән болын, дала үсемлекләре һәм бөҗәкләр җыелмасы бар, шулай ук [[Утчәчәк|утчәчәкнең]] республикадагы иң зур популяциясе үсә&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij/&gt;.

1978 елда байбакны(сөркәне) саклау өчен 30 мең га мәйданлы Азнакай аучылык заказнигы төзелә. Байбактан кала анда поши, кабан, [[суер]] һәм [[көртлекләр]] очрый&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;.

2020 елның сентябрендә төбәк әһәмиятендәге табигать ядкәре дип шундый ук исемле авыл янындагы [[Мануяз үзәне|Мануяз үзәнен]] таныйлар. Үзән мәйданы — 9,7 гектар. Аның территориясендә Кызыл китапка кертелгән куян, дала көзәне, [[Бытбылдык|бүдәнә]], каракошлар бар&lt;ref&gt;{{cite web|url = https://trt-tv.ru/news/dolina-manyauz-i-poksh-pando-v-tatarstane-sozdali-novye-oxranyaemye-prirodnye-zony/ 
|title = «Долина Маняуз» и «Покш Пандо» — в Татарстане создали новые охраняемые природные зоны
|date = 2020-11-05
|publisher = «Государственный Интернет-Канал «Россия»
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/570949015 
|title = Об объявлении природных объектов «Долина Маняуз» на территории Азнакаевского муниципального района Республики Татарстан, «Покш Пандо» на территории Лениногорского муниципального района Республики Татарстан памятниками природы регионального значения
|date = 2020-09-29
|publisher = Кабинет министров Республики Татарстан
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.
{{Фотогалерея|mode=packed|heights=200|
Утренний Ик.jpg{{!}}Иртәнге Ык
Одинокая птица на реке.jpg{{!}}Ык фаунасы
Зимний Чатыр-Тау.jpg{{!}}Кышкы Чатыр-Тау
}}

== Социаль өлкә ==
2020 елда районда 57 балалар бакчасы, 32 мәктәп, 3 өстәмә белем бирү учреждениесе, 13 филиаллы 13 гомуми белем бирү мәктәбе, шуларның унисигезе татар телендә, икесе рус-татар һәм уны рус телендә белем бирә. Районда гимназия, инглиз телен тирәнтен өйрәнүле мәктәп һәм лицей бар. Физик мөмкинлекләре чикләнгән балалар өчен ике махсус мәктәп эшли&lt;ref name=istoriya/&gt;.

Район мәдәният учреждениеләре челтәре 47 [[мәдәният йорты]], 4 авыл клубы, район-шәһәр Мәдәният сарае, Актүбә бистәсендәге [[Гагарин исемендәге Мәдәният сарае]], 33 китапханә, 2 балалар сәнгать мәктәбе, [[Тымытык]] балалар музыка мәктәбе, 2 автоклуб һәм мәдәни бригададан тора. Азнакайда туган якны өйрәнү музее эшли һәм нәфис иҗат белән шөгыльләнүче 11 халык коллективы исәпләнә&lt;ref name=zametki-o-aznakaevskom-rayone/&gt;&lt;ref name=tatcenteraznakaevskij/&gt;. Районда кырык биш [[мәчет]] һәм Актүбәдә изге [[Сергий Радонежский]] [[Чиркәү|православие чиркәве]] урнашкан&lt;ref name=&quot;zametki-o-aznakaevskom-rayone&quot; /&gt;.

340 стационар урынга исәпләнгән Азнакай үзәк район хастаханәсе медицина хезмәте күрсәтә. Поликлиника [[Рөнтген нурланышы|рентген]], [[флюорография]] һәм УЗИ кабинетлары, клиник, биохимик, цитологик, бактериологик лабораторияләр һ.б. белән җиһазландырылган&lt;ref name=&quot;tatcenteraznakaevskij&quot; /&gt;.

Районда 1930 елдан башлап татар һәм рус телләрендә [[Маяк (Азнакай, гәзит)|«Маяк» газетасы]] басыла (тарихи исеме — «Трактор», соңрак — «Коммуна»). Редакцияне 1962 ел башында ябалар, әмма 1965 елда ук кабат торгызалар&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://aznakaevo-rt.ru/news/%D2%97%D3%99mgyiyat/mayak-aznakay-rayonyi-elyazmasyi 
|title = «Маяк» - Азнакай районы елъязмасы
|date = 2015-07-11
|publisher = Филиал АО «ТАТМЕДИА» Редакция газеты «Маяк»
|accessdate =2020-11-07
|lang=tt
}}&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.tatar.ru/files/laws/laws_48111.pdf 2010 елның 22 маендагы 28-ТРЗ № Татарстан Республикасы Законы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

==Әдәбият==
* Ведомости Верховного Совета СССР : Газета. — 1958. — 31 июля (№ 16 (911))
* Гарустович Г. Н. [https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-ob-osobom-tipe-pamyatnikov-arheologii-xiv-veka-na-territorii-istoricheskogo-bashkortostana-kladbischa-s-kamennymi-nadgrobiyami-1) К вопросу об особом типе памятников археологии XIV века на территории исторического Башкортостана(кладбища с каменными надгробиями с исламскими эпитафиями) (рус.)] // Проблемы востоковедения : Журнал. — 2012. — ISSN 2223-0564
* Дулаева Р. А. [https://books.google.ru/books?id=TmIiAQAAIAAJ&amp;q=Азнакаевский+район&amp;dq=Азнакаевский+район&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwint-D4pt3sAhVeAhAIHbFWAB0Q6AEwBnoECAcQAg Татары на планете Земля.] — Казань: Дом печати, 2002. — 156 с. — ISBN 5-94259-030-3.
* Корнилов Геннадий Емельянович. [https://cyberleninka.ru/article/n/toponimiya-respublik-povolzhya-bashkortostan-komi-mariy-el-mordoviya-tatarstan-udmurtiya-chuvashiya-vii-a-anlautnye-geograficheskie Топонимия республик Поволжья (Башкортостан, Коми, марий Эл, Мордовия, Татарстан, Удмуртия, Чувашия) VII: А-анлаутные географические названия (рус.)] // Вестник Чувашского университета : Журнал. — 2005. — ISSN 1810-1909
* Лощева Зоя Андреевна, Магдеев Марат Шамилевич, Агафонов Сергей Геннадьевич, Федотов Михаил Владимирович, Магдеева Ольга Васильевна. [https://cyberleninka.ru/article/n/novyy-vzglyad-na-geologicheskoe-stroenie-pashiyskogo-gorizonta-d3ps-aznakaevskoy-ploschadi-romashkinskogo-mestorozhdeniya-nefti Новый взгляд на геологическое строение пашийского горизонта (D3ps) Азнакаевской площади Ромашкинского месторождения нефти (рус.)] // Георесурсы : Журнал. — 2017. — Т. 19, № 1. — ISSN 1608-5078
* Шафиев Р. М., Михайлов А. Г. [https://cyberleninka.ru/article/n/perspektivy-gosudarstvennoy-podderzhki-otechestvennogo-promyshlennogo-eksporta Перспективы государственной поддержки отечественного промышленного экспорта (рус.)] // Достижения науки и техники АПК : Журнал. — 2007. — № 1. — ISSN 0235-2451

{{Татарстан}}
{{Азнакай районы}}

[[Төркем:Татарстан районнары]]</text>
      <sha1>bvoxo5j913a07qpb39i2vrqckqx5zet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аксубай районы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15089</id>
    <revision>
      <id>3525228</id>
      <parentid>3506292</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:28:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66161" xml:space="preserve">{{АТБВМ
 |Төс1                            = {{Төс/Россия}}
 |Татар исеме                     = Аксубай районы
 |Чын исем                        = 
 |Герб                            = Coat of Arms of Aksubaevsky rayon (Tatarstan).gif
 |Байрак                          = Flag of Aksubayevsky rayon (Tatarstan).png
 |Герб киңлеге                    = 
 |Байрак киңлеге                  = 
 |Герб тасвирламасы               = 
 |Байрак тасвирламасы             = 
 |Ил                              = [[Россия]]
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region     = 
  |type       = 
  |уровень    = 
  |CoordScale = 
 |Гимн                            = 
 |Статус                          = [[Район]]
 |Регион төре                     = [[Республика]]
 |Регион                          = [[Татарстан]]
 |Башкала                         = [[Аксубай]]
 |ЭреШәһәрләр                     =  
 |Нигезләү                        = [[10 июнь]] [[1931 ел|1931]]
 |Юкка чыгу                       = 
 |Башлык                          = Камил Камал улы Гилманов&lt;ref&gt;[http://aksubayevo.tatarstan.ru/tat/glava-aksubaevskogo-munitsipalnogo-rayona.htm Аксубай муниципаль районы турында]&lt;/ref&gt;
  |Башлык исеме                   = Район Советы рәисе
 |Башлык2                         = 
  |Башлык исеме2                  = 
 |ТЭП                             = 
  |ТЭП елы                        = 
  |ТЭП буенча урын                = 
  |Кеше башына ТЭП                = 
  |Кеше башына ТЭП буенча урын    = 
 |Тел                             =
 |Телләр                          = 
 |Халык саны                      = 32 161 кеше
  |Халык саны исәбе елы           = 2010
  |Халыктан %                     = 0,8
  |Халык саны буенча урын         = 
  |Халык тыгызлыгы                =
  |Халык тыгызлыгы буенча урын    =
  |Милли состав                   = 
  |Дини состав                    = 
 |Мәйдан                          = 1440,2
  |Мәйданнан %                    = 2,1
  |Мәйдан буенча урын             = 
 |Максималь биеклеге              = 
 |Урта биеклеге                   = 
 |Минималь биеклеге               = 
 |Киңлек                          = 
 |Озынлык                         = 
 |Харита                          = Location of Aksubayevsky District (Tatarstan).svg
 |Харита зурлыгы                  = 350px
 |Административ берәмлек харитасы = 
  |Харита зурлыгы ае              = 
 |Сәгать поясы                    =  MSK (UTC+3)
 |Аббревиатура                    = 
 |ISO                             = 
 |Телефон коды                    = 
 |Почта индекслары                = 
 |Интернет домены                 = 
 |Автомобиль номерлар коды        = 16, 116
 |Сайт                            = http://aksubayevo.tatarstan.ru/tat/
 |Commons-та төркем               =
 |Искәрмә                         = 
}}
'''Аксубай районы''' ({{lang-ru|Аксубаевский район}}, {{lang-cv|Аксу районĕ}}) — [[Татарстан Республикасы]]составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул республиканың көньягында, [[Кама аръягы икътисади районы]]нда урнашкан. Административ үзәге - [[Аксубай]] шәһәр тибындагы поселогы. Республикада [[Чувашлар|чуваш]] халкы [[Татарлар|татар]] һәм [[руслар]]дан күпчелекне тәшкил иткән бердәнбер район.

Аксубай муниципаль районы икътисадның авыл хуҗалыгы секторы өстенлек иткән районнар төркеменә керә. Җитештерү секторы азык-төлек сәнәгате һәм төзелеш материаллары предприятиеләре, шулай ук эшкәртү производствосындагы кайбер кече предприятиеләр белән тәкъдим ителгән.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/problemy-razvitiya-malogo-biznesa-v-respublike-tatarstan-na-primere-aksubaevskogo-munitsipalnogo-rayona|автор=Кириллова O.К|башлык=Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района|год=2015|издание=Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития|выпуск=22}}&lt;/ref&gt; Районда алты нефть ятмасы ачылган, ләкин күпчелек очракта бу авыр чыгарыла торган, югары күкертле [[нефть]].&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/razvedka-bitumnyh-zalezhey-v-protsesse-bureniya-glubokih-skvazhin|автор=Саушкин Г. А|башлык=Разведка битумных залежей в процессе бурения глубоких скважин|год=2002|издание=Георесурсы|выпуск=4 (12)|issn=1608-5043}}&lt;/ref&gt;

== Географиясе ==
Аксубай муниципаль районы [[Казан]]нан 180 км, [[Нурлат|Нурлат тимер юл станциясеннән]] 58 км һәм [[Чистай]] шәһәре пристаненнан 85 км ераклыкта? төбәк әһәмиятендәге автомобиль магистралендә урнашкан. Ресурс белән җитәрлек тәэмин ителеш (руда булмаган файдалы казылмалар, урман, җир ресурслары) бар.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/problemy-razvitiya-malogo-biznesa-v-respublike-tatarstan-na-primere-aksubaevskogo-munitsipalnogo-rayona|автор=Кириллова O.к|башлык=Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района|год=2015|издание=Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития|выпуск=22}}&lt;/ref&gt;

2015 елга район мәйданы 1439,2 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; тәшкил иткән. Республиканың [[Чистай районы|Чистай]], [[Яңа Чишмә районы|Яңа Чишмә]], [[Чирмешән районы|Чирмешән]], [[Нурлат муниципаль районы|Нурлат]] һәм [[Алексеевск районы|Алексеевск]] районнары белән чиктәш. Үзәге [[Аксубай]] шәһәр тибындагы поселогы (революциягә кадәрге чыганакларда, җирле чиркәү исеме буенча, Троицкий буларак телгә алына).&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;

Район климаты уртача континенталь. Ул җылы җәй (июль — 18,6 °С) һәм тотрыклы кар катламы булган уртача салкын кыш белән характерлана.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://cod16.ru/%d0%b1%d0%b5%d0%b7-%d1%80%d1%83%d0%b1%d1%80%d0%b8%d0%ba%d0%b8/aksubaevskij-rajon-respubliki-tatarstan-211.html|title=Аксубаевский район Республики Татарстан|author=|website=Казань|date=11 февраля 2015|publisher=Казанский городской портал|accessdate=2020-12-28|archivedate=2020-02-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200224043423/http://cod16.ru/%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D1%80%D1%83%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B8/aksubaevskij-rajon-respubliki-tatarstan-211.html}}&lt;/ref&gt;

Район Идел аръягы түбәнлегенең көнчыгышында, кече елгаларның аз урнашкан үзәнендә урнашкан. Рельефның биеклеге уртача 160-180 метр; иң түбәне 74 м (Олы [[Сөлчә (Олы Сөлчә кушылдыгы)|Сөлчә]] елгасы буе), иң биеге — 223 м ([[Олы Чирмешән]] һәм [[Чишмә елгасы|Чишмә]] елгалары арасында). Территориянең зур өлеше [[Кече Сөлчә]] һәм [[Кече Чирмешән]], [[Зур Сөлчә]]нең уң кушылдыклары арасында урнашкан.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;

== Герб һәм флаг ==
Герб 2005 елның 20 декабрендә расланган һәм Россиянең Дәүләт геральдика регистрына кертелгән. Ул районның мәдәни, тарихи һәм икътисади үзенчәлекләрен чагылдыра. Кояш тирәсендә урнашкан, канатлары белән бере берсенә  кагылучы өч көмеш күгәрчен район территориясендә өч халыкның: чуашларның, татарларның һәм русларның тыныч һәм гармонияле яшәвен символлаштыра. Көмеш төс чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы. Алтын кояш Аксубай районын үзенчәлекле җир, бай гореф-гадәтләр буларак күрсәтә, анда яшәүчеләр ата-бабаларының истәлеген саклыйлар һәм ата-аналар турында кайгырталар. Кояш-уңдырышлылык, хакыйкать, риясызлык, дан символы. Өч төстәге кыр район икътисадының юнәлешләрен символлаштыра: нефть, игенчелек, терлекчелек. Бер үк вакытта алар еллык игенчелек циклын да күрсәтәләр. Алтын төс уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм акыл символы. Кызыл төс батырлык, көч, хезмәт, матурлык дигәнне аңлата.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://geraldika.ru/s/14909|title=Герб Аксубаевского района {{!}} Геральдика.ру|website=geraldika.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; Күк төс намус, рухият символы. Яшел төс табигать, сәламәтлек, тормыш үсеше, яңарыш символы. Флаг герб нигезендә эшләнгән, киңлеге 2: 3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://geraldika.ru/s/25582|title=Флаг Аксубаевского района {{!}} Геральдика.ру|website=geraldika.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[Файл:Аксубай музее.jpg|200px|thumb|right|[[Аксубай туган якны өйрәнү музее]]]]
Район территориясендәге беренче кешеләр елганың иң түбән яр буйларында урнашкан ачык җирлекләрдә яшәгәннәр, терлекчелек һәм игенчелек белән шөгыльләнгәннәр, алар үзләреннән соң басуларда күп санлы курганнар калдырганнар. Курганнарның берсе Аксубайга Чистай ягыннан, «Аксубай» һәм «Иске Кирәмәт» совхозлары чигендә урнашкан. Аксубай районы чикләрендә табылган борынгы кешеләрнең башка стоянкалары [[Заря (Татарстан)|Заря]] һәм [[Акташ (Татарстан)|Акташ]] бистәләре янында урнашкан, аларның яше якынча 30 мең. Безнең эрага кадәрге II меңъеллык ахырындагы бура архитектурасы һәйкәлләренә [[Яңа Үзи]] каберлеге, [[Иске Тимошкино]] курганы, [[Түбән Баланды]] авылы һәм [[Беловка]] авылы керә.&lt;ref name=&quot;docplayer.ru&quot;&gt;{{Книга|ссылка=https://docplayer.ru/48027737-Puteshestvie-po-rodnomu-krayu.html|автор=Степанова Ирина Михайловна Михайлова Валентина Михайловна|башлык=Путешествие по родному краю. Истории деревень, сёл и посёлков Аксубаевского района Республики Татарстан. Часть|ответственный=|год=2014|издание=|место=Чебаксары|нәшрият=«Новое Время».|страницы=9|страниц=328|isbn=}}&lt;/ref&gt;

[[Татар Сөнчәлесе]] шәһәрчеге («Кыз тау») VII гасырга — һуннар басымы астында Европа халыкларының Азиядән европага күченеше чорына карый. Районда бу мәдәниятнең археологик һәйкәлләре өч урында. Районда имәнкискә кабиләләренә караган тимер игенчелек кораллары табыла. VIII гасыр ахырында районда болгар кабиләләре килеп төпләнә.&lt;ref name=&quot;docplayer.ru&quot;/&gt;

Аксубай районы территориясе [[Идел буе Болгары]] составына, соңрак — [[Алтын Урда]] составына керә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://realnoevremya.ru/articles/145699-tayna-nahodki-v-aksubaevskom-rayone|title=Тайна находки в Аксубаевском районе — Реальное время|author=Тимур Рахматуллин|website=realnoevremya.ru|date=19 июля 2019|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt; Аксубай районы [[Идел Буе Болгары]]ның иң үзәгендә урнашкан. Әлеге дәүләтнең башкаласы булган [[Биләр]], районнан 25-30 км ераклыкта урнашкан. Идел буе Болгары дәвере район тарихында иң күп кеше яши торган чор. Галимнәр һәм җирле туган якны өйрәнүчеләр әлеге район территориясендә 11 шәһәрчек, 67 тораклык, 1 каберлек, 5 кабер ташы эпиграфияләре һәм 1 төрле әйберләр хәзинәсен табалар.&lt;ref name=&quot;docplayer.ru&quot;/&gt; Батый хан гаскәрләренең 1236 елда килүе төбәктә халык таралышы структурасын үзгәрткән мөһим этап була. Шул вакыттан тораклыклар саны кими. Алтын Урда чорында районда шәһәрчекләрнең һәм торакларның аз өлеше генә урнашкан. Нык икътисади нигез һәм хәрби көч булган шәһәрләр  генә торгызылган. Галимнәр фикеренчә, ике болгар чорына Барено-Рус, [[Яңа Мокшино]] [[Савгач]] шәһәрлекләре керә.

XIV гасыр ахыры — XV гасыр башы Алтын Урданың таркалу процессында торак пунктлар саны кимегәндә борылыш чоры була. 1361 елда Тимур гаскәрләре һәм ешайган ушкуйниклар бәрелешеннән соң (1370, 1396, 1431 еллар) халыкның төп өлеше иминрәк төбәкләргә — Кама алды һәм Идел алды регионнарына күченгән. Элек Идел буе Болгары перифериясе дип саналган бу территорияләрдән күпләп халык күченү нәтиҗәсендә яңа дәүләт булган Казан ханлыгының үзәк өлешенә әверелгәннәр.&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://docplayer.ru/48027737-Puteshestvie-po-rodnomu-krayu.html|автор=Степанова Ирина Михайловна Михайлова Валентина Михайловна|башлык=Путешествие по родному краю. Истории деревень, сёл и посёлков Аксубаевского района Республики Татарстан. Часть|ответственный=|год=2014|издание=|место=Чебаксары|нәшрият=«Новое Время».|страницы=10|страниц=328|isbn=}}&lt;/ref&gt;

X гасырдан башлап каберлекләрне археологик казу күбесенчә мөселман җирләү ысулы турында сөйли: каберләрдә кешеләр Мәккәгә, көньякка таба йөзе белән җирләнгән. Казан ханлыгын Рус дәүләтенә кушканнан соң, Иван Грозный хакимияте астында, бөтен Кама аръягындагы рус булмаган халыкларны христианлаштыру  башлана. Тарихчылар мәгълүматларына караганда, 1740 елдан алып 1764 елга кадәр генә дә 300 мең чуаш христиан диненә күчерелә.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|lang=|url=http://rt-online.ru/p-rubr-obsh-37300/|title=Колдовская деревня {{!}} Республика Татарстан|author=Людмила Карташова|website=|date=28 февраля 2002|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt;

Аксубай районында Аксубай, Илдирәк һәм [[Янурыс]] авылларына нигез салган өч бертуган булган Аксубай, Илдирәк һәм Янурыс турында риваять сакланып калган. Аксубай авылына XVII гасырның икенче яртысында нигез салына. 1771-1773 елларда сакланып калган документларда Аксубай авылы Казан губернасы Чистай өязенең Иске Ибрай волостена керә. XVIII гасыр ахырында волость үзәге Иске Ибрайдан Аксубайга күчерелә — шул рәвешле Аксубай волосте оеша.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

=== Совет чоры ===
1920 елга кадәр район территориясе [[Казан губернасы]]ның [[Чистай өязе]]нә, 1920-1930 елларда ТАССРның [[Чистай кантоны]]на карый. Кантоннар 1930 елда бетерелә, Аксубай районы 1930 елның 10 августында оеша. Районның чикләре һәм административ бүленеше берничә тапкыр үзгәрә. Мәсәлән, 1963 елның 1 февралендә район бетерелә, аның территориясе [[Октябрь районы (Татарстан)|Октябрь районы]]на китә. Ләкин 1965 елның 12 гыйнварында аны яңадан торгызалар.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/aksubaevskij-rajon/aksubaevskij-rajon-1|title=Аксубаевский район|author=|website=tatarica.org|date=|publisher=2020. Tatarica. Татарская энциклопедия|accessdate=2020-12-28}}&lt;/ref&gt;

1950 нче елларда республикада милли халыкларны руслаштыру һәм мәктәп аша рус телен көчләп тагу буенча актив сәясәт алып барыла, шуның аркасында 1956 нчы елда Аксубай авылында директив күрсәтмә буенча барлык чуаш педучилищеларын да ябалар. Чуаш телен һәм әдәбиятын укыту бары тик егерме елдан соң гына торгызыла.&lt;ref name=&quot;Эрсубай Янгаров&quot;&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.idelreal.org/a/30461183.html|title=Чувашский минус. Краевед о том, чего ожидать чувашам от новой переписи|author=Эрсубай Янгаров|website=RFE/RL|date=17 апреля 2020|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt;

Авыл торак пунктларына килү һәм китү буенча адреслы кәгазьләрнең өзек талоннары мәгълүматлары буенча, узган елларда халыкның шактый өлеше шәһәргә күчәргә тырышуы күренә. Шул ук вакытта Аксубай районында халык саны кимү проценты республика буенча караганда югарырак булган.&lt;ref name=&quot;cyberleninka.ru&quot;&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/arhivnye-dannye-o-dvizhenii-selskogo-naseleniya-tatarskoy-avtonomnoy-sovetskoy-sotsialisticheskoy-respubliki-v-gody-xi-pyatiletki|автор=Каримова Л.к|башлык=Архивные данные о движении сельского населения Татарской автономной советской социалистической республики в годы XI пятилетки|год=2018|издание=Архонт|выпуск=5 (8)}}&lt;/ref&gt; Гомумән, бу начар социаль шартлар белән аңлатыла. Мәсәлән, районда табиб-педиатрлар белән тәэмин ителеш 1985 елда 10 мең кешегә 0,6-1 кеше тәшкил иткән (РСФСР да бу коэффициент 4,6 кеше тәшкил иткән).&lt;ref&gt;НАРТ. Р1296. Оп 18. Д.1268. Л. 124 г.&lt;/ref&gt; Медицина мәгълүматлары буенча, ул вакытта халыкның яртысы диярлек (42 %) табибларның системалы күзәтүеннән башка калган, бу исә бер яшькә кадәрге балаларның үлемендә чагылыш тапкан.&lt;ref name=&quot;cyberleninka.ru&quot;/&gt;

1945 елда төбәктә нефть табылган, һәр скважинаның җитештерүчәнлегенә бәя тәүлегенә 10-20 тонна булган.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://rt-online.ru/tyl-i-front-dyshali-v-unison/|title=Тыл и фронт дышали в унисон {{!}} Республика Татарстан|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

1991 елда СССР таркалганнан соң, Татарстан Россия составыннан чыгарга һәм бәйсезлек алырга омтыла. 1992 елда референдум үткәрелә, аның нәтиҗәләре буенча Татарстан Дәүләт суверенитетын игълан итә. Әмма төбәк Россия составында суверен республика хокукларында калырга карар итә. Шул ук вакытта Татарстан мөстәкыйль социаль-икътисади сәясәт алып бара башлаган, республика составында районнар зур бәйсезлек алган.&lt;ref&gt;{{cite web
|url=https://inosmi.ru/social/20160918/237875217.html
|title=Татарстан создал особые отношения с Москвой
|date=2016-09-18
|publisher=Интернет-проект ИноСМИ.RU 
|accessdate=2020-11-05}}&lt;/ref&gt;

== Халык саны ==
{{ Население | Аксубаевский район | Столбцов=6}}
Район Татарстанда чуаш халкының максималь өлеше белән характерлана һәм халык саны буенча иң зур милләт татар һәм рус булмаган бердәнбер район булып тора. 2013 ел башына 44,3 % - чуашлар, 38,5 % — татарлар, 16,6 % — руслар һәм 0,6 % — башка милләт вәкилләре тәшкил иткән.
[[Файл:Этническая карта Аксубаевского, Новошемшинского и Черемшанского районов.png|thumb|250px|Этник карта]]
[[Файл:Религиозная карта Аксубаевского, Новошемшинского и Черемшанского районов.png|thumb|250px|Дини карта]]

=== Милли составы ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=63%
|- class='bright'
! Милләт !! [[1970]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;&gt;Мустафин М.Р., Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (экономико-географический справочник). — Казань, 1994.&lt;/ref&gt; !! [[1979]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[1989]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[2002]]&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2013-10-10 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;!! [[2010]]&lt;ref&gt;[http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/нац%20состав.pdf Национальный состав населения Республики Татарстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029192537/http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |date=2013-10-29 }} {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;
|- class='bright'
| [[чуашлар]] ||   ||   || 45,1 % || 44,4 % || 44,0 %
|- class='bright' 
| [[татарлар]] || 38,7 % || 39,6 % || 38,2 % || 38,5 % || 38,5 %
|- class='bright'
| [[руслар]] || 16,5 % || 16,2 % || 16,2 % || 16,5 % || 16,8 %
|}

=== Районда туган күренекле кешеләр ===
* [[Сәләм Алишев]] (1929–2015) — тарихчы-галим, тарих фәннәре докторы, [[ТР атказанган фән эшлеклесе]].
* [[Гали Динмөхәммәтов]] (1892–1951) — дәүләт эшлеклесе.
* [[Ефрем Еллиев]] (1907–1942) — чуаш язучысы.
* [[Илгиз Зәйниев]] (1987) — драматург, режиссер.
* [[Равил Кузюров]] (1973) — [[Татарстан Республикасы Урман хуҗалыгы министрлыгы|ТР урман хуҗалыгы министры]] (2018 елдан).
* [[Хәсән Туфан]] (1900–1981) — мәшһүр татар шагыйре.
* [[Әнвәр Хәйри]] (1947) — татар галиме, исламият белгече, язучы, тәрҗемәче, текстолог.

== Идарә-җир төзелеше ==
Аксубай муниципаль районында 1 шәһәр һәм 20 авыл җирлеге һәм аларның составындагы 79 торак пункт бар.&lt;ref&gt;[http://docs.cntd.ru/document/422403365 Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года N 12-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Аксубаевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»]&lt;/ref&gt; Шәһәр шартларында (Аксубай штп) район халкының 34,26% ы яши. 2008 елның маеннан башлап район башлыгы булып Татарстан Республикасының атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре, индустриаль бистәдә туган Камил Гилманов тора. Ул агроном-мелиоратор булып эшләгән, 2005 елдан 2008 елга кадәр «Вамин» филиалын — «Вамин Аксу»  агрофирмасын җитәкли.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;inkazan.ru&quot;&gt;{{Cite web|url=https://inkazan.ru/article/tilda/06-09-2017/reyting-rayonov-tatarstana-autsaydery|title=Рейтинг районов Татарстана: 10 худших|website=inkazan.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

# [[Аксубай шәһәр тибындагы поселогы]]
# [[Беловка авыл җирлеге]]
# [[Емелькино авыл җирлеге]]
# [[Карасу авыл җирлеге]]
# [[Кәкрекүл авыл җирлеге]]
# [[«МЮД» авыл җирлеге]]
# [[Яңа Аксубай авыл җирлеге]]
# [[Яңа Ибрай авыл җирлеге]]
# [[Яңа Кармәт авыл җирлеге]]
# [[Савруш авыл җирлеге]]
# [[Иске Ибрай авыл җирлеге]] 
# [[Иске Илтерәк авыл җирлеге]]
# [[Иске Кармәт авыл җирлеге]]
# [[Иске Кыязлы авыл җирлеге]]
# [[Иске Татар Әдәмсуы авыл җирлеге]] 
# [[Иске Тимошкино авыл җирлеге]]
# [[Иске Үзи авыл җирлеге]]
# [[Сөнчәле авыл җирлеге]]
# [[Трудолюбово авыл җирлеге]]
# [[Урмандәй авыл җирлеге]]
# [[Шәрбән авыл җирлеге]]

== Икътисады ==
Аксубай районы Татарстанның муниципаль берәмлекләренең аутсайдерлары рәтендә.&lt;ref name=&quot;inkazan.ru&quot;/&gt; Аксубай районының хуҗалык комплексы төрле факторлар йогынтысында урнашкан, алар арасында аның географик хәле һәм территорияне тарихи үзләштерү үзенчәлекләре дә бар. Регион Кама аръягы икътисади зонасы составына керә һәм Татарстан Республикасының көньяк өлешендә урнашкан. Икътисади яктан бу зона — нефть чыгаруга, төгәл машина төзелешенә, шулай ук авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерүгә һәм эшкәртүгә юнәлгән индустриаль-аграр район. Аксубай районы халкының җан башына туры килгән төп капиталга инвестицияләр күрсәткече Татарстанның Кама аръягы икътисади зонасы буенча иң түбән күрсәткечләрнең берсе булып тора, ул республика буенча уртача күрсәткечтән 4 тапкыр калыша.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/problemy-razvitiya-malogo-biznesa-v-respublike-tatarstan-na-primere-aksubaevskogo-munitsipalnogo-rayona|автор=Кириллова O.к|заглавие=Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района|год=2015|издание=Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития|выпуск=22}}&lt;/ref&gt;

=== Сәнәгате ===
Районның файдалы табигый ресурслары — урман һәм җир ресурслары. Район территориясендә кирпеч балчыгы һәм нефть чыгарыла.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tatcenter.ru/district/aksubaevskij-rajon/|title=Аксубаевский район — Татцентр.ру|website=Татцентр|accessdate=2020-12-05}}&lt;/ref&gt; Җирле алты нефть чыганагы бар: Зирекле, Сөнчәле, Демкино, Мюдово, Ибрай, Ивино. Алар арасында «Нурлатнефть» («Татнефть»нең кызы), «Ритэк», «Татех», «Татнефтепром» (1999 елдан бирле эшли), 16 ятманы эшкәртә, 2018 елда «Милли икътисадның горурлыгы һәм өмете», «Ел компаниясе», «ТНГК-Развитие» республика икътисади премияләренә ия була.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://nurlat-tat.ru/news/novosti/tatnefteprom-zyuzeevneft-otmetil-20-letniy-yubiley|title=«Татнефтепром-Зюзеевнефть» отметил 20-летний юбилей|author=Зилия Аксанова|website=Нурлат-⁠информ|date=2019-02-28|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; «Татех» кече нефть компаниясе районда 20 елдан артык эшли.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://aksubayevo.ru/news/news/sotsialno-orientirovannaya-kompaniya|title=Социально-ориентированная компания|author=Людмила ЖАРЕНОВА|website=Аксубаево|date=2019-11-30|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; Компания нефть чыгаруга бәйле экологик проблемаларны хәл итү өчен булдырылган. Ул нефтьнең җиңел фракцияләрен тоту технологиясен кулланган. «Татнефть» «Татеху»га ике ятма үзләштерүгә тапшырган — башта Зәй районында Онбийскоены, ә 1999 елда — Демкинскоены.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://rt-online.ru/midhat-shagiahmetov-posetil-predpriyatiya-aksubaevskogo-rajona/|title=Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района {{!}} Республика Татарстан|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; 2010 елда «Татнефть» Американың Texneft Inc компаниясеннән сатып алган&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.vedomosti.ru/newspaper/articles/2010/11/30/zabrala_dochku|title=Забрала «дочку»|website=Ведомости|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;.

Аксубай урманчылыгы тагын ике район — Яңа Чишмә һәм Чистай районнары территориясендә эшли. Аннан тыш, урман сәнәгате белән «Аксубай урман хуҗалыгы» шөгыльләнә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://aksubayevo.ru/news/news/ravil-kuzyurov-u-rabotnikov-lesa-est-potentsial-dlya-dalneyshego-razvitiya|title=Равиль Кузюров: «У работников леса есть потенциал для дальнейшего развития»|author=Зинаида ЛЕОНТЬЕВА|website=Аксубаево|date=2020-09-07|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

Авыл хуҗалыгы эшен һәм авыл хуҗалыгы чималын эшкәртү эшен «ПМК-Мелиорация», «Аксубай май заводы» эре эшкәртү предприятиесе тәэмин итә.&lt;ref&gt;{{Cite news|accessdate=2020-12-14|title=Рейтинг районов Татарстана: 10 худших|url=https://inkazan.ru/article/tilda/06-09-2017/reyting-rayonov-tatarstana-autsaydery}}&lt;/ref&gt; Төзелеш өлкәсендә «Аксустрой», УРСЖ эшли, керамзитобетон, арбалит блоклар, брусчатка җитештерү җайга салынган.&lt;ref name=&quot;Светлана Арсентьева&quot;&gt;{{Cite web|lang=|url=http://rt-online.ru/kraj-rodnikov-mineralnyh-vod-i-nefti/|title=Край родников, минеральных вод и... нефти {{!}} Республика Татарстан|author=Светлана Арсентьева|website=|date=24 ноября 2016|publisher=|accessdate=2020-12-05}}&lt;/ref&gt; Район ел саен 11 мең квадрат метр торак файдалануга тапшыра.&lt;ref name=&quot;Светлана Арсентьева&quot;/&gt;

=== Авыл хуҗалыгы ===
2015 елга авыл хуҗалыгы җирләре 91,9 мең гектар били, шул исәптән сөрүлекләр — 84,5 мең га, әче туфраклар сөрелгән җирләрнең 60тан 80% ка кадәрен били, туфрак калий белән аз тәэмин ителгән.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/monitoring-sostoyaniya-zemelnogo-fonda-respubliki-tatarstan|автор=Нуруллин А.а|заглавие=Мониторинг состояния земельного фонда республики Татарстан|год=2010|издание=Ученые записки Казанской государственной академии ветеринарной медицины им. Н.Э. Баумана|том=202|issn=2413-4201}}&lt;/ref&gt; Көзге арыш, сабан бодае, солы, борчак, арпа, шикәр чөгендере, көнбагыш, рапс, кукуруз, бәрәңге, люпин һәм соя игелә.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/vozdelyvanie-lyupina-i-soi-v-respublike-tatarstan|автор=Гайнуллин P.m|заглавие=Возделывание люпина и сои в Республике Татарстан|год=2007|издание=Достижения науки и техники АПК|выпуск=9|issn=0235-2451}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt; 2020 елда республикада җыелган 5400 мең тонна бөртекнең 122,9 тоннасы Аксубай районына туры килә.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://aksubayevo.ru/news/news/delegatsiya-aksubaevskogo-rayona-prinyala-uchastie-na-dne-selskogo-khozyaystva-rt|title=Делегация Аксубаевского района приняла участие на Дне сельского хозяйства РТ|author=Зинаида ЛЕОНТЬЕВА|website=Аксубаево|date=2020-10-08|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.agroxxi.ru/rossiiskie-agronovosti/agrarii-tatarstana-sobrali-pervyi-million-tonn-zerna-urozhaja-2019.html|title=Аграрии Татарстана собрали первый миллион тонн зерна урожая-2019|website=www.agroxxi.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; Ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык үсеш алган. 2010 елда районда 1600 башка исәпләнгән сөт комплексы төзелгән.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/22-10-2010/investory-tatarstana-prodolzhayut-vvod-novyh-i-modernizatsiyu-imeyuschihsya-proizvodstvennyh-moschnostey-4993055|title=Инвесторы Татарстана продолжают ввод новых и модернизацию имеющихся производственных мощностей|website=www.tatar-inform.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

2015 елда районда 51 авыл хуҗалыгы предприятиесе эшләп килә. Иң эре авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Аксу Агро», «Аксубай» агрофирмасы, «Актай», «Колос», «Сөт Иле-Аксу», «Сөлчә» һәм тагын 45 крестьян — фермер хуҗалыгы бар, шуларның 30га якыны гаилә фермалары.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/27-05-2015/glava-minselhozproda-rt-oznakomilsya-s-hodom-polevyh-rabot-v-aksubaevskom-rayone-rt-5231477|title=Глава Минсельхозпрода РТ ознакомился с ходом полевых работ в Аксубаевском районе РТ|website=www.tatar-inform.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/09-02-2015/v-aksubaevskom-rayone-rt-investory-vnosyat-vesomyy-vklad-v-razvitie-apk-5473775|title=В Аксубаевском районе РТ инвесторы вносят весомый вклад в развитие АПК|website=www.tatar-inform.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

«Актай» агрофирмасы башкалар арасында юртак атлар үрчетү белән шөгыльләнә. 2016 елда хуҗалык атлары ике Бөтенроссия рекорды куйган һәм берничә тапкыр Россиянең иң яхшы атлары исемлегенә кертелгән.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/12-02-2017/na-baze-agrofirmy-aktay-sozdan-plemennoy-reproduktor-po-razvedeniyu-rysistyh-porod-loshadey-5459901|title=На базе агрофирмы «Актай» создан племенной репродуктор по разведению рысистых пород лошадей|website=www.tatar-inform.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; Иске Мокшино авылында «Самаренкин А.К.» крестьян-фермер хуҗалыгының гөмбә цехы урнашкан, аның мәйданы 1,5 мең кв.м, җитештерүчәнлеге 6 тоннага кадәр. Гөмбәдән тыш, хуҗалык мицелия субстратлары җитештерә, суган киптерү цехы эшли.&lt;ref name=&quot;rt-online.ru&quot;&gt;{{Cite web|lang=|url=http://rt-online.ru/midhat-shagiahmetov-posetil-predpriyatiya-aksubaevskogo-rajona/|title=Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района {{!}} Республика Татарстан|author=|website=|date=17 сентября 2020|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt;

=== Инвестицион потенциалы ===
Федераль дәүләт статистика хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда Аксубай районы 742,3 млн.сум инвестиция җәлеп иткән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бер ел элек бу сумма 439,8 млн. сум тәшкил иткән була.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/242/osnovnye_pokazateli_investitsionnoy_i_stroitelnoy_deyatelnosti_v_rt_za_2019_god.pdf|title=Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан|date=2020|publisher=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан|accessdate=2020-11-25}}&lt;/ref&gt; Татарстан Республикасының социаль-икътисади мониторинг комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе буенча регионның төп капиталына инвестицияләр 1,2 млрд. сум тәшкил иткән, ягъни республикадагы инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5%.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf|автор=Федеральная служба государственной статистики Республики Татарстан|заглавие=Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан (январь—июнь)|год=2020|язык=|издание=Бюллетень|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt; Урбанистлар Әлмәт шәһәренең һәм аның агломерациясенең көчле икътисади йогынтысын билгеләп үтә.&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/perspektivy-formirovaniya-transgranichnoy-aglomeratsii-na-primere-almetievsk-oktyabrskoy-aglomeratsii|автор=Гатауллин Ринат Фазлтдинович, Атаева Айсылу Гарифулловна, Уляева Алсу Гарифулловна|заглавие=ПЕРСПЕКТИВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ТРАНСГРАНИЧНОЙ АГЛОМЕРАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ АЛЬМЕТЬЕВСК-ОКТЯБРЬСКОЙ АГЛОМЕРАЦИИ)|год=2020|издание=Урбанистика|выпуск=3}}&lt;/ref&gt;

Районда 2016 елда шәхси акчаларга төзелгән «Гарант» сәнәгать мәйданчыгы эшли. Парк 45 урынга исәпләнгән,&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://realnoevremya.ru/articles/93843-pochemu-pustuyut-industrialnye-parki-tatarstana-aksubaevo|title=Почему пустуют индустриальные парки Татарстана. Аксубаево — Реальное время|website=realnoevremya.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; хәзер мәйданчыкта икмәк һәм он кондитер әйберләре пешерүче өч резидент бар, аннан тыш коймалар, түбәләр, йорт тышлау өчен профнастил әзерлиләр.&lt;ref name=&quot;rt-online.ru&quot;/&gt;

=== Транспорт ===
Район территориясе буенча 16К-0098 «Чистай — Аксубай — Норлат» һәм 16К-0131 «Нурлат — Кузайкино (Р239)» автомобиль юллары уза.

== Экология ==
Район урман-дала зонасының көньяк өлешендә урнашкан, аның өчен [[юкә]]-[[имән]] һәм [[юкә]] урманнары хас. Районның төньяк һәм төньяк-көнчыгыш өлешендә Кече Сөлчә елгасы бассейнында эрерәк урман массивлары саклана.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt; Кисү урыннарында киң яфраклы токымнар катнашында икенчел [[усак]] һәм [[каен]] урманнары барлыкка килгән. Көнчыгышта киң яфраклы-[[нарат]] урманы участогы бар. Район территориясенең гомуми урманлыгы 20,3-21% тәшкил итә. Тыюлык территориясенә Кирәмәт урманы һәм Биләр аучылык тыюлыгының 1967 елда аучылык-промысел фаунасын: поши, кабан, кыр кәҗәләре, урман тавыгы, суер, көртлек саклауны көчәйтү өчен оештырылган өлеше керә.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt; Хайваннар дөньясы урман һәм дала зонасында яшәүчеләр тарафыннан тәкъдим ителгән. Урманнарда төлке, поши, кабан, ак куян, соры куян, тиен, байбак, селәүсән, сусар һәм башкалар; сулыклар янында — кондыз, ондатра, чәшке; сулыкларда төрле балык төрләре яши. Районда 100дән артык төр кош, шул исәптән суер, көртлек, ләкләк, соры торна һәм башка кошлар оялый. Район территориясендә Алтай краеннан китерелгән мараллар яши.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/society/02-11-2019/zhiteli-aksubaevskogo-rayona-delayut-selfi-s-maralami-5584467|title=Жители Аксубаевского района делают селфи с маралами|author=|website=www.tatar-inform.ru|date=2 ноября 2019|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt;

Аксубай районы территориясендә 1978 елгы өч табигать һәйкәле урнашкан: Олы Сөлчә, Кече Чирмешән һәм Кече Сөлчә елгалары.

* Кече Чирмешән (озынлыгы 188,1 км, башы Яңа Чишмә районында, тамагы Ульяновск өлкәсендә) дулкынсыман тигезлекләрдә ага (үрләр-120-180 м), ермаклана, казан һәм татар ярусларының пермь токымнары өслегенә чыга, бассейнның аскы өлешендә табигый урманнар, авыл хуҗалыгы җирләре һәм су буе болыннары аралашкан.
* Олы Сөлчә (озынлыгы 117,2 км, ибашы Чирмешән районының Әмир авылы янында, тамагы Нурлат районының Салдакай авылы янында) хуҗалык әһәмиятенә ия, авыл хуҗалыгы предприятиеләре тарафыннан кулланыла.
* Кече Сөлчә (озынлыгы 66,2 км, башы Сөлчәбаш авылы янында, тамагы Караса авылы янында) урман белән капланган территория буенча уза.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt;

Районда Яңа Ибрай, Иске Мокшино, Беловка, Яңа Баланды һәм Черемушка авылларында төзекләндерелгән чишмәләр урнашкан.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://nurlat-tat.ru/news/novosti/kak-nam-bestsenny-i-blizki-rodnogo-kraya-rodniki|title=На территории Аксубаевского района известны более 130 родников, из них благоустроены порядка 50.|author=Гульназ Хасаншина|website=Нурлат-⁠информ|date=2020-09-28|accessdate=2020-12-05}}&lt;/ref&gt;

2011 елда «Ритэк» компаниясенең нефть үткәргече өзелү сәбәпле, 1,2 гектар сөрүлек әйләнештән чыгарылган, компаниягә барлыгы 110 мең сум штраф салынган.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://energo-news.ru/archives/80532|title=ЭнергоНьюс » В Татарстане Ритэк оштрафован за разлив нефти|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/25-07-2011/v-rt-v-rezultate-proryva-nefteprovoda-vyvedeny-iz-oborota-1-2-ga-pashni-5321379|title=В РТ в результате прорыва нефтепровода выведены из оборота 1,2 га пашни|website=www.tatar-inform.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; 2018 елның маенда район халкы язгы су җибәрү вакытында буа өзелү аркасында Тарса елгасының нефть пычрануына зарланган. Росприроднадзор авария фактын рәсми рәвештә кире кага.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.idelreal.org/a/29229834.html|title=Росприроднадзор отрицает загрязнение татарстанской реки нефтепродуктами|website=RFE/RL|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt; 2019 елда «Вамин-Татарстан» май ясау заводы Кече Сөлчә елгасына калдыкларын агыза, закон бозу очракларын берничә тапкыр ачыклана.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://realnoevremya.ru/news/191566-istochnikom-nepriyatnyh-zapahov-v-kazani-stal-poligon-vostochnyy|title=Источником неприятных запахов в Казани стал полигон &quot;Восточный&quot; — Реальное время|website=realnoevremya.ru|accessdate=2020-12-14}}&lt;/ref&gt;

== Социаль өлкә ==
[[Файл:Х.Туфан музее.jpg|200px|thumb|right|[[Хәсән Туфан музей-йорты (Иске Кармәт)]]]]
[[Файл:Газиз_Кашапов_бюсты.jpg|200px|thumb|right|[[Газиз Кашапов]] бюсты ([[Яңа Үзи]])]]
Районда мәгариф өлкәсендә 15 мәктәпкәчә учреждение, 11 башлангыч, 7 тулы булмаган урта, 14 урта гомуми белем бирү мәктәбе (шул исәптән өч гимназия), лицей, универсаль технологияләр техникумы ([[Аксубай универсаль технологияләр техникумы]]) эшли. Өстәмә белем бирү учреждениеләре мәктәптән тыш эшләр үзәге, балалар сәнгать мәктәбе, балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбе тарафыннан тәкъдим ителгән. Районда шулай ук балаларга Федоровка интернат-йорты, Аксубай мәрхәмәтлек йорты һәм «Хыял» балалар һәм яшүсмерләр өчен социаль приют ярдәм итә.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt;

Районның сәламәтлек саклау системасында үзәк район хастаханәсе һәм поликлиника, Иске Ибрай участок хастаханәсе, өч табиб амбулаториясе һәм 53 фельдшер-акушерлык пункты эшли. Спорт инфраструктурасына 77 спорт корылмасы керә, шул исәптән «Юность» универсаль спорт комплексы һәм «Дельфин» бассейны, ипподром, шахмат клубы һәм картинг-клуб бар.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt;

Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, 28 авыл мәдәният йорты һәм 25 клуб учреждениесе, үзәк, балалар һәм 38 массакүләм китапханә эшли. Районда өч музей бар: Аксубайның туган якны өйрәнү музее (1987 елда ачылган, 2500дән артык саклау берәмлеге, алар арасында этнография, көнкүреш, хезмәт кораллары, документлар, китаплар, фотографияләр һәм рәсем сәнгате),&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt; Иске Кармәт авылында Хәсән Туфан музей-йорты (1990 елда ачылган, 2300дән артык саклау берәмлеге, архив документлары, Фоторәсемнәр, бер бүлмәдә ХХ гасыр башындагы крестьян йорты интерьерын үз эченә ала)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.museum.ru/M2656|title=Дом-музей Хасана Туфана|website=www.museum.ru|accessdate=2020-12-28}}&lt;/ref&gt; һәм Яңа Үзи авылында Газиз Кашапов исемендәге Музей (1992 елда ачылган), 775 саклау берәмлеге — кулъязмалар, фоторәсемнәр һәм язучының әсәрләре, шулай ук күпсанлы көнкүреш предметлары да бар.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt;

Күпмилләтле район халык театрлары һәм фольклор коллективлары тарафыннан тәкъдим ителгән.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt; Районда «Авыл таңнары» («Авыл таңнары», «Ял пурнасы») җирле газетасы рус, татар һәм чуаш телләрендә нәшер ителә.&lt;ref name=&quot;Эрсубай Янгаров&quot;/&gt;

Дини оешмалар 28 эшче мәчет һәм алты чиркәү белән тәкъдим ителгән, аларның бер өлеше архитектура һәйкәлләре статусына ия.

=== Мәдәни мирас объектлары ===
* Карасу авылында Әмирҗан мәчете
* Яңа Ибрай авылында өч мәчет, шул исәптән архитектура һәйкәле — 1909 елда төзелгән Җәмигъ мәчете
* Яңа Үзи авылында ике мәчет, шул исәптән 1911 елда төзелгән икенче Җәмигъ мәчете
* Иске Ибрай авылында дүрт мәчет
* Иске Кыязлы авылында өч мәчет (1905 елда төзелгән өченче Җәмигъ мәчете мәдрәсә бинасы һәм ике мәчет белән бергә юкка чыгарылган)
* Татар Сөнчәлесе авылында «Морадулла» мәчете
* Емелькино авылында апостол Андрей Первозванный чиркәве
* Рус Кирәмәте авылындагы Казан-Богородица чиркәве 1887 елда Казан архитектор А. Е. Остовский проекты буенча алпавыт Н. А. Жукова акчасына төзелгән.
* Иске Мокшино авылында Троицкий чиркәве
* Иске Үзи авылында Иоанн Креститель чиркәве
* Сөнчәле авылында Вознесенская чиркәве 1796 елда иске чиркәү нигезенә салынган. 
* Аксубайда мәчет һәм Тотемскийның Изге Феодосиясе хөрмәтенә чиркәү

1749 елда соңгысы урынында Аксубай Троицк чиркәве янындагы мәхәллә була, 1800 елда изге Феодосий Тотемский исеменә өстәп яңа бина төзелә, 55 елдан чиркәү янып бетә, аның урынында вакытлыча часовня төзелә, ә 1864 елда колокольня белән яңа агач чиркәү төзелә. 1891 елда бина авыл үзәген юк иткән чираттагы көчле янгын вакытында зыян күрә, 1898 елда алпавытчылар М. Новосельцев, В. Марковников, И. Жукова һәм гади халык акчасына 1914 елда төзелгән һәм изгеләндерелгән таш биш башлы собор салына. 1930 нчы елларда ук Совет диненә каршы көрәш кысаларында соборны сүтеп алалар, ә кирпечтән мәдәният йорты, чуаш педагогика училищесы, тулы булмаган урта мәктәп, кибет, коммуналь мунча салалар. Вознесение чиркәвенең Поклонный хачы Яңа Илдирәк авылы янында урнашкан.

=== Истәлекле урыннарs ===
Район территориясендә бронза чорга, bмәнкискә культурасына (Татар Сөнчәлеcендә «Кыз тау»), Идел буе Болгары, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорына караган 200-ләп археологик һәйкәл ачыкланган. Курганнар һәм курган төркемнәре Аксубай, Васильево бистәсе янында, Саргач, Иске Үзи, Такталы, Черемушка һәм башка авыллар янында урнашкан. Бура архитектурасы һәйкәлләре Яңа Үзи каберлеге, Иске Тимошкино курганы, Түбән Баланда һәм Беловка авыллары белән тәкъдим ителгән.&lt;ref name=&quot;Аксубаевский район&quot;/&gt;

Район мәдәни мирас объектларына түбәндәгеләр керә: техник һөнәр училищесы биналары комплексы (малайлар тимерче, слесарь һәм токарь эшенә өйрәнә, монда 1936-1941 елларда чуаш язучысы һәм педагог Ефрем Васильевич Еллиев яшәгән һәм эшләгән) һәм Аксубайда җир банкының ике катлы бинасы (1913 елда ачылган, республика әһәмиятендәге архитектура һәйкәле),&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://realnoevremya.ru/articles/80168-aksubaevskiy-rayon-opisanie-i-istoriya|title=Аксубаевский район: описание и история — Реальное время|author=Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин|website=realnoevremya.ru|date=29 октября 2017|publisher=|accessdate=2020-12-05}}&lt;/ref&gt; Рус Кирәмәте авылында князь Хованский исемендәге бина (XIX гасыр төзелеше), Дмитриевка авылында Казан-Богородица чиркәве, Беловка шагыйрь Полусов-Шелеби һәйкәле (1913 елда ачылган) һәм башкалар.&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://tass.ru/kultura/6637833|title=Всероссийский праздник чувашской культуры &quot;Уяв&quot; открылся традиционным хороводом|author=|website=ТАСС|date=6 июля 2019|publisher=|accessdate=2020-12-09}}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Аксубаевский район // Татарская энциклопедия / Гл. ред. М. Х. Хасанов. — Казань : Институт Татарской Энциклопедии, 2002. — Т. 1. — С. 85-86. — 672 с.
* Ахметова М. А. Голод в Татарской республике в начале 1920-х гг. (на примере Чистопольского кантона)// Северовосточный гуманитарный вестник, 2017. № 4 (21). С. 32-40;
* Бушуев А. Сельское население Татарии накануне и в годы Великой Отечественной войны// Гасырлар авазы, 2012. № 1-2. С. 203—205;
* Янилкин Н. А. Аксубаевцы — защитники Родины. Книга 2. — Чебоксары, 2011. — 320 с., илл.
* Экологический гид по зелёным уголкам республики Татарстан / Главный редактор Д. В. Иванов. Авторы-составители: И. И. Зиганшин,Д. В. Иванов, И. Ф. Томаева. — Казань: ООО «Фолиант», 2015. — С. 219. — 280 с.
* Мударисов В. Г. Историко-географическое описание Аксубаевского района. Казань: Школа, 2008. −200 С.
* Насыров Р. Г. Сельское расселение в Западном Закамье (вторая половина 16 — начало 18 вв.). Казань, 2007.
* Симаков В. Е. Энциклопедия чувашских сёл Аксубаевского района Республики Татарстан. Чебоксары: Новое время, 2013.

== Сылтамалар ==
* [http://aksubayevo.tatar.ru/rus/index.htm Аксубаевский район на портале муниципальных образований Татарстана]
* [http://aksuba.kazan.ws/ Информация о районе на сайте Моя Казань]
* [http://aksubayevo.ru/ Сайт газеты «Сельская новь»]

{{Татарстан}}
{{Аксубай районы}}

[[Төркем:Татарстан районнары]]</text>
      <sha1>0ojmpnkqogwpk9vwwi8wsk3kaae896t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>3 август</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19736</id>
    <revision>
      <id>3525104</id>
      <parentid>3196032</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:50:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Туулар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8674" xml:space="preserve">'''3 август''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә сигезенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 150 көн кала.
{{Август тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
* {{WHO}}: 
** '''''Бөтендөнья [[Күкрәк сөтен имезү|күкрәк сөте белән имезүне]] популярлаштыруга багышланган атналыгы'''''ның өченче көне &lt;small&gt;({{lang-fr|Première journée internationale de la '''Semaine mondiale de l’allaitement maternel'''}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2010/breastfeeding_20100730/fr/index.html Événement de l'OMS]&lt;/ref&gt;
** [[Латин Америкасы]]нда - '''''Халыкара [[гаилә]] планлаштыру көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día internacional de la [[:es:Planificación familiar|planificación familiar]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/3_de_Agosto_2013_Dia_Internacional_de_la_Planificacion_Familiar 3 de Agosto, Día Internacional de la Planificación Familiar]&lt;/ref&gt; 
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{VEN}} — '''''Милли [[байрак]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día de la [[:es:Bandera de Venezuela|Bandera Nacional]]}})&lt;/small&gt;.
* {{GNB}} — '''''Колонизация вакытында җафа чиккәннәрне искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|[[:pt:Guiné-Bissau#Feriados|Dia dos mártires da colonização]]}}, {{lang-en|[[:en:Pidjiguiti massacre|Anniversary of the Killing of Pidjiguiti]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Нигер}} [[Нигер]] — '''''[[бәйсезлек]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:Histoire du Niger#L'indépendance|Anniversaire de la Proclamation (Fête) de l'Indépendance]]}}, {{lang-en|[[:en:Independence Day (Niger)|Independence Day]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://niger-gouv.org/fetes.html Les Fêtes Nationales au Niger] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150524152538/http://niger-gouv.org/fetes.html |date=2015-05-24 }}&lt;/ref&gt;
* {{GNQ}} — '''''[[Хәрби көчләр]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|[[:es:Guinea Ecuatorial#Días festivos|Día del Golpe de Libertad]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Equatorial Guinea|Armed Forces Day]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://www.europapress.es/internacional/noticia-cronica-guinea-ec-guinea-ecuatorial-conmemora-30-anos-golpe-libertad-dio-poder-obiang-nguema-20090802113024.html Guinea Ecuatorial conmemora los 30 años del 'Golpe de la Libertad' que dio el poder a Obiang Nguema]&lt;/ref&gt;

==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{BRA}}/{{Сан-Паулу штаты байрагы}} — '''''Капоэристлар көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|Journée de la [[:fr:capoeira|capoeira]] et des capoeiristas}},{{lang-pt|[[:pt:Cronologia da capoeira no Brasil#Século XX|Dia do Capoeirista]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www.calendarr.com/brasil/dia-do-capoeirista/ Dia do Capoeirista]&lt;/ref&gt;
* {{Байрак/Нигер}} [[Нигер]] — '''''[[Агачлар утырту көне]]''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|Fête de l'Arbre}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.french.xinhuanet.com/french/2004-08/04/content_14912.htm Le Niger célèbre mardi le 44ème anniversaire de son indépendance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226073530/http://www.french.xinhuanet.com/french/2004-08/04/content_14912.htm |date=2012-02-26 }}. Xinhua News. 4 August 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.afrik.com/article9065.html Le Niger en lutte contre la désertification]. Habibou Bangré, Afrik.com. 21 November 2005.&lt;/ref&gt;

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1783 ел|1783]] — {{JPN}}дәге [[Асам]] [[вулкан]]ы ату нәтиҗәсендә 35 мең кеше һәлак була.
* [[1914 ел|1914]] — {{Алман империясы байрагы}} {{FRA}}гә [[сугыш]] игълан итә.
* [[1946 ел|1946]] — {{USA}}ның [[АКШ милли баскетбол ассоциациясе|Милли баскетбол ассоциациясе]] нигезләнә.
* [[1950 ел|1950]] — {{UN}}ның Иминлек Шурасы {{CHN}}нең БМОга керүенә каршы тавыш бирә.
* [[1979 ел|1979]] — {{GNQ}}дә [[хәрби көчләр]] белән [[хөкүмәт]] бәреп төшерелә.
* [[2002 ел|2002]] — {{TUR}}дә [[үлем җәзасы]] кире кагыла.

== {{Туулар}} == 
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:3 август көнне туганнар}} 
* [[1808 ел|1808]] — [[Һәмилтон Фиш]], 
* [[1845 ел|1845]] — [[Владимир Витевский]], 
* [[1867 ел|1867]] — [[Стэнли Болдуин]], {{GBR}} [[сәясәтче]]се, [[премьер-министр]].
* [[1872 ел|1872]] — [[Алексей Борисяк]], 
* [[1884 ел|1884]] — [[Александр Маковельский]], 
* [[1891 ел|1891]] — [[Александр Максимов]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Рәфгать Фәйзуллин]], 
* [[1905 ел|1905]] — [[Борис Курчатов]], 
* [[1915 ел|1915]] — [[Борис Плотников (1915)|Борис Плотников]], 
* [[1920 ел|1920]] — [[Филлис Джеймс]], инглиз [[язучы]]сы.
* [[1927 ел|1927]] — [[Равил Балтанов]], татар [[галим]]е, [[философ]] һәм [[социолог]].
* [[1931 ел|1931]] — [[Владимир Трусенёв]], 
* [[1935 ел|1935]] — [[Мария Биешу]], 
* [[1943 ел|1943]] — [[Кристина (Швеция принцессасы)|Швеция принцессасы Кристина]], 
* [[1945 ел|1945]] — [[Джон Мусин]], 
* 1945 — [[Лима Кустабаева]], режиссер, педагог, РФ халык артисты (1996).
* [[1946 ел|1946]] — [[Рамил Зәбиров]], 
* [[1952 ел|1952]] — [[Игорь Лим]], 
* 1952 — [[Премик Рассел Таббс]], 
* [[1959 ел|1959]] — [[Коичи Танака]], 
* [[1964 ел|1964]] — [[Тәнзилә Дәүләтбирдина]], 
* [[1971 ел|1971]] — [[Айдар Сәлимгәрәев]], [[Татмедиа]] җитәкчесе (2019 елдан).
* [[1977 ел|1977]] — [[Асет Вацуева]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Миле Единак]], 
* [[1986 ел|1986]] — [[Дарья Домрачева]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:3 август көнне вафатлар}}
* [[1884 ел|1884]] — [[Поль Абади]], француз [[архитектор]]ы.
* [[1937 ел|1937]] — [[Нигъмәт Хәким]], лингвист (тюрколог, урал-алтайчы), фольклорчы, [[«Идегәй» дастаны]]н туплаучы.
* [[1937 ел|1937]] — [[Муса Йосыпов]], сәясәтче, сул эсер, журналист, [[Татар педагогия институты]] һәм [[Татар дәүләт академия театры]] директоры.
* [[1937 ел|1937]] — [[Сафа Борһан]], журналист. 
* [[1967 ел|1967]] — [[Владимир Баранов (1889)|Владимир Баранов]], [[ботаника]] галиме, [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] профессоры. 
* [[1968 ел|1968]] — [[Габделмәңгыйм Әминов]], КДУ, КАИ профессоры.
* 1968 — [[Константин Рокоссовский]], [[Совет Берлеге|Совет]] һәм [[Польша]] гаскәр башлыгы.
* [[1986 ел|1986]] — [[Сибгат Хәким]], татар шагыйре.
* [[1993 ел|1993]] — [[Сергей Лаптев]], [[география]] һәм [[гидрология]] галиме, профессор.
* [[2008 ел|2008]] — [[Александр Солженицын]], язучы.
* [[2012 ел|2012]] — [[Рауза Кастрова]], [[Мәскәү татарлары]]ның җәмәгать эшлеклесе.

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|3 August}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:3 август]]</text>
      <sha1>9i1daqgz6fle6mt6wlxrkdr8wcxn9y9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525107</id>
      <parentid>3525104</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T15:43:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* {{Вафатлар}} */ +[[|]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9633" xml:space="preserve">'''3 август''' — [[Милади тәкъвиме]]ндә сигезенче айның өченче көне. Ел ахырына кадәр 150 көн кала.
{{Август тәкъвиме}}
{{Шулай ук карагыз/Көн}}
{{Тарихта бу көн}}
=={{Бәйрәмнәр һәм вакыйгалар}}==
==={{Халыкара истәлекле период}}===
* {{WHO}}: 
** '''''Бөтендөнья [[Күкрәк сөтен имезү|күкрәк сөте белән имезүне]] популярлаштыруга багышланган атналыгы'''''ның өченче көне &lt;small&gt;({{lang-fr|Première journée internationale de la '''Semaine mondiale de l’allaitement maternel'''}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2010/breastfeeding_20100730/fr/index.html Événement de l'OMS]&lt;/ref&gt;
** [[Латин Америкасы]]нда - '''''Халыкара [[гаилә]] планлаштыру көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día internacional de la [[:es:Planificación familiar|planificación familiar]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/3_de_Agosto_2013_Dia_Internacional_de_la_Planificacion_Familiar 3 de Agosto, Día Internacional de la Planificación Familiar]&lt;/ref&gt; 
==={{Илләр буенча бәйрәмнәр}}===
* {{VEN}} — '''''Милли [[байрак]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|Día de la [[:es:Bandera de Venezuela|Bandera Nacional]]}})&lt;/small&gt;.
* {{GNB}} — '''''Колонизация вакытында җафа чиккәннәрне искә алу көне''''' &lt;small&gt;({{lang-pt|[[:pt:Guiné-Bissau#Feriados|Dia dos mártires da colonização]]}}, {{lang-en|[[:en:Pidjiguiti massacre|Anniversary of the Killing of Pidjiguiti]]}})&lt;/small&gt;.
* {{Байрак/Нигер}} [[Нигер]] — '''''[[бәйсезлек]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|[[:fr:Histoire du Niger#L'indépendance|Anniversaire de la Proclamation (Fête) de l'Indépendance]]}}, {{lang-en|[[:en:Independence Day (Niger)|Independence Day]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://niger-gouv.org/fetes.html Les Fêtes Nationales au Niger] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150524152538/http://niger-gouv.org/fetes.html |date=2015-05-24 }}&lt;/ref&gt;
* {{GNQ}} — '''''[[Хәрби көчләр]] көне''''' &lt;small&gt;({{lang-es|[[:es:Guinea Ecuatorial#Días festivos|Día del Golpe de Libertad]]}}, {{lang-en|[[:en:Public holidays in Equatorial Guinea|Armed Forces Day]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-es}} [http://www.europapress.es/internacional/noticia-cronica-guinea-ec-guinea-ecuatorial-conmemora-30-anos-golpe-libertad-dio-poder-obiang-nguema-20090802113024.html Guinea Ecuatorial conmemora los 30 años del 'Golpe de la Libertad' que dio el poder a Obiang Nguema]&lt;/ref&gt;

==={{Һөнәри һәм җәмгыяви бәйрәмнәр}}===
* {{BRA}}/{{Сан-Паулу штаты байрагы}} — '''''Капоэристлар көне''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|Journée de la [[:fr:capoeira|capoeira]] et des capoeiristas}},{{lang-pt|[[:pt:Cronologia da capoeira no Brasil#Século XX|Dia do Capoeirista]]}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-pt}} [http://www.calendarr.com/brasil/dia-do-capoeirista/ Dia do Capoeirista]&lt;/ref&gt;
* {{Байрак/Нигер}} [[Нигер]] — '''''[[Агачлар утырту көне]]''''' &lt;small&gt;({{lang-fr|Fête de l'Arbre}})&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.french.xinhuanet.com/french/2004-08/04/content_14912.htm Le Niger célèbre mardi le 44ème anniversaire de son indépendance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226073530/http://www.french.xinhuanet.com/french/2004-08/04/content_14912.htm |date=2012-02-26 }}. Xinhua News. 4 August 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{ref-fr}} [http://www.afrik.com/article9065.html Le Niger en lutte contre la désertification]. Habibou Bangré, Afrik.com. 21 November 2005.&lt;/ref&gt;

== {{Вакыйгалар}} ==
* [[1783 ел|1783]] — {{JPN}}дәге [[Асам]] [[вулкан]]ы ату нәтиҗәсендә 35 мең кеше һәлак була.
* [[1914 ел|1914]] — {{Алман империясы байрагы}} {{FRA}}гә [[сугыш]] игълан итә.
* [[1946 ел|1946]] — {{USA}}ның [[АКШ милли баскетбол ассоциациясе|Милли баскетбол ассоциациясе]] нигезләнә.
* [[1950 ел|1950]] — {{UN}}ның Иминлек Шурасы {{CHN}}нең БМОга керүенә каршы тавыш бирә.
* [[1979 ел|1979]] — {{GNQ}}дә [[хәрби көчләр]] белән [[хөкүмәт]] бәреп төшерелә.
* [[2002 ел|2002]] — {{TUR}}дә [[үлем җәзасы]] кире кагыла.

== {{Туулар}} == 
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:3 август көнне туганнар}} 
* [[1808 ел|1808]] — [[Һәмилтон Фиш]], 
* [[1845 ел|1845]] — [[Владимир Витевский]], 
* [[1867 ел|1867]] — [[Стэнли Болдуин]], {{GBR}} [[сәясәтче]]се, [[премьер-министр]].
* [[1872 ел|1872]] — [[Алексей Борисяк]], 
* [[1884 ел|1884]] — [[Александр Маковельский]], 
* [[1891 ел|1891]] — [[Александр Максимов]], 
* [[1904 ел|1904]] — [[Рәфгать Фәйзуллин]], 
* [[1905 ел|1905]] — [[Борис Курчатов]], 
* [[1915 ел|1915]] — [[Борис Плотников (1915)|Борис Плотников]], 
* [[1920 ел|1920]] — [[Филлис Джеймс]], инглиз [[язучы]]сы.
* [[1927 ел|1927]] — [[Равил Балтанов]], татар [[галим]]е, [[философ]] һәм [[социолог]].
* [[1931 ел|1931]] — [[Владимир Трусенёв]], 
* [[1935 ел|1935]] — [[Мария Биешу]], 
* [[1943 ел|1943]] — [[Кристина (Швеция принцессасы)|Швеция принцессасы Кристина]], 
* [[1945 ел|1945]] — [[Джон Мусин]], 
* 1945 — [[Лима Кустабаева]], режиссер, педагог, РФ халык артисты (1996).
* [[1946 ел|1946]] — [[Рамил Зәбиров]], 
* [[1952 ел|1952]] — [[Игорь Лим]], 
* 1952 — [[Премик Рассел Таббс]], 
* [[1959 ел|1959]] — [[Коичи Танака]], 
* [[1964 ел|1964]] — [[Тәнзилә Дәүләтбирдина]], 
* [[1971 ел|1971]] — [[Айдар Сәлимгәрәев]], [[Татмедиа]] җитәкчесе (2019 елдан).
* [[1977 ел|1977]] — [[Асет Вацуева]], 
* [[1984 ел|1984]] — [[Миле Единак]], 
* [[1986 ел|1986]] — [[Дарья Домрачева]],

== {{Вафатлар}} ==
{{Шулай ук карагыз|:Төркем:3 август көнне вафатлар}}
* [[1783 ел|1783]] — [[Иероним (Фармаковский)|Иероним]], 
* [[1884 ел|1884]] — [[Поль Абади]], француз [[архитектор]]ы.
* [[1907 ел|1907]] — [[Сергей Шпилевский]], 
* [[1910 ел|1910]] — [[Владимир Пискорский]], 
* [[1937 ел|1937]] — [[Гобәйдулла Кушаев]], 
* 1937 — [[Ибраһим Борнашев]], 
* 1937 — [[Муса Йосыпов]], сәясәтче, сул эсер, журналист, [[Татар педагогия институты]] һәм [[Татар дәүләт академия театры]] директоры.
* 1937 — [[Нигъмәт Хәким]], лингвист (тюрколог, урал-алтайчы), фольклорчы, [[«Идегәй» дастаны]]н туплаучы.
* 1937 — [[Сафа Борһан]], журналист. 
* [[1942 ел|1942]] — [[Рихард Вилштеттер]], 
* [[1948 ел|1948]] — [[Розика Швиммер]], 
* [[1949 ел|1949]] — [[Игнотус]], 
* [[1967 ел|1967]] — [[Владимир Баранов (1889)|Владимир Баранов]], [[ботаника]] галиме, [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] профессоры. 
* [[1968 ел|1968]] — [[Габделмәңгыйм Әминов]], КДУ, КАИ профессоры.
* 1968 — [[Константин Рокоссовский]], [[Совет Берлеге|Совет]] һәм [[Польша]] гаскәр башлыгы.
* 1968 — [[Фазыйл Шаһимәрданов]], 
* [[1986 ел|1986]] — [[Сибгат Хәким]], татар шагыйре.
* [[1993 ел|1993]] — [[Сергей Лаптев]], [[география]] һәм [[гидрология]] галиме, профессор.
* [[1994 ел|1994]] — [[Иннокентий Смоктуновский]], 
* [[2003 ел|2003]] — [[Рәшит Хәмәдиев]], 
* [[2008 ел|2008]] — [[Александр Солженицын]], язучы.
* [[2009 ел|2009]] — [[Әмир Истамголов]], 
* [[2010 ел|2010]] — [[Әсхәт Мокатанов]], 
* 2010 — [[Равилә Борнашева]], 
* [[2012 ел|2012]] — [[Рауза Кастрова]], [[Мәскәү татарлары]]ның җәмәгать эшлеклесе.
* [[2016 ел|2016]] — [[Всеволод Березин]], 
* [[2018 ел|2018]] — [[Валентина Дорофеева]],

=={{Дини бәйрәмнәр}}==
===={{Исем бәйрәмнәре}}====
== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|3 August}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Тәкъвим}}

[[Төркем:Ел көннәре]]
[[Төркем:3 август]]</text>
      <sha1>etcwrcldgx12e08sj12ojzsscs7vumn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иерусалим</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19837</id>
    <revision>
      <id>3525173</id>
      <parentid>2999292</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:49:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>төркем өстәү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3158" xml:space="preserve">{{ТП}}
'''Кодүс''' яки '''Иерусалим''' ({{lang-he|ירושלים}} ''Йерушала́им'', {{lang-ar|القدس}} ''әл-К̣удс'') - [[Якын Көнчыгыш]]та урнашкан борынгы шәһәр. Халкы якынча 770 000 кеше, мәйданы 125 км². Халкының 65% - яһүдиләр, 32% - мөселманнар, 2% - христианнар, 1% - башкалар.

== Тарих ==
Иерусалимда археологик казу эшләре [[1864 ел]]да башлана һәм бүгенге көндә дә дәвам итә. 
* Б.э.к. V-IV мең еллык - кеше яшәвенең беренче билгеләре.
* [[Б.э.к. XIX гасыр]] — Мелхиседек патшаның идарәсе заманы.
* [[Б.э.к. 1000 ел]] — [[б.э.к. VI гасыр]] — [[Исраил патшалыгы|Исраил]] һәм [[Яһүд патшалыгы|Яһүд]] патшалыклары заманы.
* [[Б.э.к. 598 ел]] — [[Вавилон]] патшасы [[Навуходоноср]] шәһәрне яулап ала.
* [[Б.э.к. 586 ел]] — [[Сөләйман гыйбадәтханәсе]] вавилонлылар тарафыннан җимерелә.
* [[Б.э.к. 516]] — [[70 ел]] — Икенче гыйбадәтханә чоры.
* [[70 ел]] — Яһүдләр күтәрелеше һәм Икенче гыйбадәтханәнең римлылар тарафыннан җимерелүе.
* [[6 ел]] — [[638 ел]] — [[Рим империясе|Рим]] һәм [[Византия империясе|Византия]] идарәсе.
* [[638 ел]] — шәһәр гарәпләр тарафыннан яулап алына.
* [[638 ел]] — 1300-еллар - гарәпләр идарәсе.
* [[1099 ел]] [[7 июнь]] — Беренче [[Тәре яулары|тәре явы]] нәтиҗәсендә Иерусалим тәре йөртүчеләр тарафыннан басып алына.
* [[1187]] елда [[Мисыр]] һәм [[Сүрия]] солтаны [[Сәләхетдин Әюби]] тәре йөртүчеләрнең гаскәрен тар-мар итеп Иерусалим шәһәрен азат итә.
* 1300-еллар - [[1917 ел]] — [[Мәмлүкләр]] һәм [[Госманлылар]] идарәсе.
* [[1917 ел]] — [[1948 ел]] — Британия мандаты чоры.
* [[1948 ел]] — [[1967 ел]] — Иерусалим [[Үрдүн]] һәм [[Исраил]] арасында бүленгән.
* [[1967 ел]] — [[Алты көнлек сугыш]] нәтиҗәсендә бөтен Иерусалим [[Исраил]] кулына күчә. [[БМО]] тарафыннан шәһәрнең көнчыгыш өлешендә [[Исраил]]нең хакимияте танылмый.

[[Рәсем:Panorámica de Jerusalén desde el Monte de los Olivos.jpg|thumb|center|800px|Иерусалимның таудан күренеше]]

{{Азия башкалалары}}

[[Төркем:Торак пунктлар]]
[[Төркем:Иерусалим]]</text>
      <sha1>910tinp6vd00nyy64210rapkhhm2jex</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Берлин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23797</id>
    <revision>
      <id>3525196</id>
      <parentid>3519712</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T19:16:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>яңа бүлек исеме өстәү: /* Шәхесләр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42929" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = шәһәр
 |татар исеме = Берлин&lt;br /&gt;
 |чын исем = {{lang-de|Berlin}}
 |ил = Алмания
 |герб = Coat_of_arms_of_Berlin.svg
 |байрак = Flag_of_Berlin.svg
 |герб киңлеге = 
 |байрак киңлеге = 
  |lat_dir = |lat_deg = 52|lat_min = 31|lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = 13|lon_min = 23|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/?text=Германия,%20Берлин&amp;sll=13.419932,52.491937&amp;sspn=0.610566,0.330772&amp;l=map
 |ил харитасы зурлыгы = 200
 |төбәк харитасы зурлыгы = 0
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре =
 |төбәк = Берлин
 |төбәк җәдвәлдә = Берлин
 |район төре = 
 |район = 
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 12 округ
 |башлык төре = бургомистр
 |башлык = [[Клаус Воверайт]]
 |нигезләү датасы = 
 |беренче телгә алу = 
 |элеккеге исемнәр = 
 |халәт = 
 |мәйдан = 891,85
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 
 |климат = 
 |рәсми тел = алман теле 
  |халык саны = 3 431 420 &lt;ref name=&quot;Population&quot;&gt;[http://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Publikationen/Otab/2009/ot_a01-01-00_124_200902_be.pdf Берлин статистикасы{{ref-de}}]&lt;/ref&gt;
  |исәп елы = 2009 
  |халык тыгызлыгы = 3848
  |агломерация = 
  |милли состав = 
  |дини состав = 
  |этнохороним = берлинлы
 |сәгать кушагы = +1 (җәй көне +2)
 |DST = 
 |телефон коды = +49 30
 |почта индексы = 
 |почта индекслары = 10001—14199
 |автомобил коды = B
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = http://www.berlin.de/
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
}}
'''Берли́н''' ({{lang-de|Berlin}}) — [[Алмания]]нең башкаласы, халык саны һәм мәйданы буенча иң зур шәһәре. [[Лондон]]нан соң Берлин [[Аурупа Берлеге]]нә кергән шәһәрләр арасында халык саны буенча икенче, ә мәйдан зурлыгы буенча бишенче урында тора.

Берлинның халыкка хезмәт күрсәтүче ике төп аэропорты бар: Шёнефельд һәм Тегель.

Берлин [[Алмания Федератив Республикасы]]ның составына кергән 16 җирнең берсе. Шәһәр [[Шпрее]] елгасы (моның белән Берлинның «Spree-Athen» ягъни «Шпрее Афинары» кушаматы бәйле) һәм [[Хафель]] елгасы ярларында урнашкан.

[[1200 ел]]га кадәр хәзерге заман Берлин шәһәре урынында Кёльн һәм Берлин исемле ике сәүдә итү торак урыны булган. Аларның шәһәр исеме алу датасы төгәл билгеле түгел. Кёльнның беренче тапкыр шәһәр буларак искә алынуы [[1237 ел]]да, ә Берлинның [[1244 ел]]да теркәлгән. [[1307 ел]]да ике шәһәр берләшә һәм гомуми шәһәр идарәсе оештырыла. [[1400 ел]]да Берлинның халык саны 8 000 кеше тәшкил итә. Тарихи «Кёльн» исеме хәзерге заманда Берлинның «Нойкёльн» районында чагылыш таба.

Берлин [[1417 ел]]дан Бранденбург маркграфлыгының/курфюрлыгының башкаласы һәм Бранденбург белән Пруссия герцоглыгы кушылгач [[Пруссия]] башкаласы була. Соңрак [[Германия империясе]] оешкач аның башкаласы була.

[[Икенче бөтендөнья сугышы]] тәмамланганнан соң, Берлин Алманиянең совет оккупациясе зонасында урнашуына карамастан, [[Ялта конференциясе]] нәтиҗәсендә сугышта җиңүче 4 ил арасында оккупация секторларына бүленә. Соңрак 3 оккупация секторлары [[Көнбатыш Берлин]]га берләшә. Көнбатыш Берлин аерым дәүләт оешмасы статусын алса да, [[АФР]] белән тыгыз элемтәдә тора. Берлин секторлары арасында күчеп йөрү озак вакыт ирекле була, әмма [[Алмания Демократик Республикасы]] хөкүмәте халык санын киметмәү максаты белән Берлин диварын төзергз карар кыла. Бу дивар [[1961 ел]]ның [[13 авгус]]тыннан Көнбатыш Берлинны урап ала. [[Салкын сугыш]]ның символларының берсе булган Берлин дивары [[1989 ел]]га хәтле тора. [[1990 ел]]да Алмания кушылгач аның башкаласы булып Берлин шәһәре була. [[1994 ел]] ахырына кадәр Боннан Берлинга бундестаг, президент һәм федераль канцлер администрацияләре күчерелә.

Бүгенге көндә Берлин сәнәгый, фәнни һәм мәдәни үзәкләрнең берсе булып тора. Берлинда [[велосипед]]та йөрү киң таралган. Күп кенә юлларда велосипедчылар өчен махсус өлешләр калдырылган, аларда йөрүләрне аерым светофор секцияләре тәртипли.

== География ==
Берлин [[Алмания]]нең көнчыгышында, [[Польша]] чигеннән 70 км ераклыкта урнашкан. Берлин тулаем Бранденбург федераль җирендә урнашкан, ләкин үзе федераль җир хокукларына ия. Шәһәрнең тарихи үзәге уйсу җирдә [[Шпрее]] елгасы тугаеның Барним һәм Тельтов калкулыклары арасында урын алган. Хәзерге заманда да шәһәрнең шактый зур өлеше шул ике калкулыкта урнашкан: Барнимда Райникендорф һәм Панков районнарының зур өлеше, ә Тельтовта Шарлоттенбург-Вильмерсдорф Штеглиц-Целендорф, Темпельхоф-Шёнеберг районнарының күпчелек өлеше.

=== Климат ===
Шәһәр уртача климат зонасында урнашкан. [[Ел]]ның уртача температурасы +9,2&amp;nbsp;°C тәшкил итә. Иң җылы айлар булып тәүлек буена уртача +16,6 дан +18,4&amp;nbsp;°C белән [[июнь]], [[июль]], [[август]] айлары, иң салкыннары -0,5 тән +1,8&amp;nbsp;°C белән [[декабрь]], [[гыйнвар]] һәм [[февраль]] айлары торалар.
{{Шәһәр климаты
|Шәһәр=Берлин
|Чыганак=[http://www.worldweather.org/016/c00059.htm World Weather]
| Гый_ур=0.6          | Гый_ур_явым=42
| Фев_ур=1.0          | Фев_ур_явым=33
| Мар_ур=4.7          | Мар_ур_явым=41
| Апр_ур=8.3          | Апр_ур_явым=37
| Май_ур=13.9         | Май_ур_явым=54 
| Июн_ур=16.8         | Июн_ур_явым=69
| Июл_ур=18.8         | Июл_ур_явым=56
| Авг_ур=18.6         | Авг_ур_явым=58
| Сен_ур=14.6         | Сен_ур_явым=45
| Окт_ур=9.6          | Окт_ур_явым=37
| Ноя_ур=4.9          | Ноя_ур_явым=44
| Дек_ур=2.0          | Дек_ур_явым=55
| Год_ур=9.5          | Год_ур_явым=515
| Год_ур_мин==-1.9      | Год_ур_макс=2.9
| Гый_ур_мин=-1.5      | Гый_ур_макс=4.2	
| Фев_ур_мин=1.3       | Фев_ур_макс=8.5
| Мар_ур_мин=4.2       | Мар_ур_макс=13.2
| Апр_ур_мин=9.0       | Апр_ур_макс=18.9 
| Май_ур_мин=12.3      | Май_ур_макс=21.6
| Июн_ур_мин=14.3      | Июн_ур_макс=23.7 
| Июл_ур_мин=14.1      | Июл_ур_макс=23.6 
| Авг_ур_мин=10.6      | Авг_ур_макс=18.8 
| Сен_ур_мин=6.4       | Сен_ур_макс=13.4 
| Окт_ур_мин=2.2       | Окт_ур_макс=7.1
| Ноя_ур_мин=-0.4      | Ноя_ур_макс=4.4
| Дек_ур_мин=5.7       | Дек_ур_макс=13.4
| Гый_а_макс=15.2      | Гый_а_мин=-21.0
| Фев_а_макс=18.6      | Фев_а_мин=-26.0
| Мар_а_макс=25.1      | Мар_а_мин=-16.5
| Апр_а_макс=30.9      | Апр_а_мин=-6.7
| Май_а_макс=33.2      | Май_а_мин=-2.9
| Июн_а_макс=35.0      | Июн_а_мин=0.8
| Июл_а_макс=37.2      | Июл_а_мин=5.4
| Авг_а_макс=37.7      | Авг_а_мин=4.7
| Сен_а_макс=34.2    | Сен_а_мин=-0.5
| Окт_а_макс=27.5      | Окт_а_мин=-9.6
| Ноя_а_макс=19.5      | Ноя_а_мин=-16.1
| Дек_а_макс=15.7      | Дек_а_мин=-20.2
| Ел_а_макс=37.7      | Ел_а_мин=-26.0
|}}

== Тарих ==
[[Рәсем:Memhardt Grundriß der Beyden Churf. Residentz Stätte Berlin und Cölln 1652 (1888).jpg|thumb|200px|Берлин һәм Кёльн шәһәрләренең [[XVII гасыр]]да ясалган картасы]]
=== Барлыкка килү ===
Берлин кушма Берлин-Кёльн шәһәреннән барлыкка килә. Кёльн [[Шпрее]] елгасының утравында, ә Берлин аңа каршы көнчыгыш ярда урнашкан була. Кёльн беренче мәртәбә [[1237 е]]лда (28.10), ә Берлин — [[1244 ел]]да (26.01) искә алына. [[1307 ел]]да шәһәрләр кушылып уртак ратуша төзи. «Берлин» сүзенең килеп чыгуы турында төрле фикерләр йөри: сүз полаб теленең berl/birl сүзеннән («сазлык») барлыкка килгән дигән версия бар. Әмма [[Алмания]]нең үзендә башка фикер йөртәләр. Мәсәлән, [[Теодор Целль]] (Theodor Zell) шәһәр исемен «аю» ({{lang-de|Bär}}) сүзеннән килеп чыккан дип саный. Шулай ук кимендә [[1280 ел]]дан бирле [[аю]]ның Берлин шәһәренең символы булуы да билгеле.

=== Курфюрстлар резиденциясе булган шәһәр ===
[[1415 ел]]да курфюрст Фридрих I Бранденбург маркграфлыгын нигез сала һәм [[1440 ел]]га кадәр аны җитәкли. Шул чактан башлап Гогенцоллерннар династиясе әгъзәләре Берлинда [[1918 ел]]га кадәр баштан Бранденбург җире маркграфлары буларак, соңрак [[Пруссия]] патшалары буларак һәм, ниһаять, алман императорлары (кайзерлар) буларак идарә итәләр. Шәһәр халкы идарәдәге үзгәрүләрне гел уңай яктан кабул итми. Мәсәлән, [[1448 ел]]да Тимер Фридрих IIнең курфюрст замогын төзүгә каршы халыкның дулкынлануы билгеле.  Әмма бу протест уңышка китерми һәм шәһәр халкы, үз чиратында күп кенә икътисадый һәм сәяси ирекләреннән мәхрүм ителә. [[1451 ел]]да Берлин бранденбург маркграфлары һәм курфюрстлары шәһәр-резиденциясе дип игълан ителә һәм ирекле сәүдә шәһәре статусын югалта. [[1618 ел]]дан алып [[1648 ел]]га кадәр барган Утызъеллык сугыш шәһәргә зур зыян ясый: биналарның өчтән бер өлеше җимерелә, халык саны яртылаш кими. [[1640 ел]]да Бөек Бранденбург курфюрсты дип танылган Фридрих Вильгельм әтисеннән соң идарә итә башлый. Аның сәясәтенә иммиграцияне яклау һәм дини түземлелек хас була. Хаким итүенең икенче елында ук ул Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт бистәләренә нигез сала. [[1671 ел]]да Фридрих Вильгельм Австриядән килгән 50 [[Яһүдләр|яһүд]] гаиләләрен үзенең җирендә сыендыра.  [[1685 ел]]да Потсдам эдикты белән ул Бранденбургка француз гугенотларын чакыра. 15 000 [[Французлар|француз]] килә һәм 6 000 Берлинда яшәп кала. [[1700-еллар|1700 елларда]] Берлин халкының 20 % французлар тәшкил итә, [[Франция]]нең мәдәни тәэсире гаять зур була. Шулай ук шәһәрдә [[Богемия]]дән, [[Польша]]дан һәм [[Зальцбург]]тан килгән иммигрантлар саны да шактый зур була.

=== Патша башкаласы ===
[[1701 ел]]да узган Фридрих I коронациясе нәтиҗәсендә Берлин [[Прусси]]янең башкаласы дип игълан ителә. 1709 Берлин, Кёльн, Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт шәһәрләрекушыла. Ләкин алар инде күптәннән Берлин шәһәренең өлешләре дип саналып килгән була. [[1760 ел]]ның [[9 октябрь|9 октябрендә]] Җидееллык сугыш ([[1756 ел|1756]] – [[1763 ел|1763]] еллар) вакытында Берлин генерал граф [[Захар Чернышёв|З.Г. Чернышев]] җитәкчелегендәге рус корпусына бирешә. Әсирлеккә 4500 солдат алына. Ганимәт (трофей) буларак руслар 143 корал, 18000 мылтык һәм пистәлит, контрибуция буларак 2 миллионга якын талер акча алалар. Шул вакытта рус генералына бирелгән Берлинның символик ачкычы әле дә [[Петербург]]ның Казан соборында саклана. Берлинда дүрт көн торганнан соң, Чернышев дошманның шәһәргә якынаюы турында хәбәр ала һәм корпусын кышкы фатирларга күчерә.

[[1806 ел]]ның [[14 октябрь|14 октябрендә]] Йен һәм Ауэрштедт тирәсендә узган Наполеон гаскәрләренә каршы сугышта Пруссия җиңелә. Бу прусс дәүләте үсешендә мөһим роль уйнаган реформаларга китерә. «Прусс реформалары» икътисад һәм мәгариф үсешенә зур этәргеч була. [[1806 ел]]ның [[Ноябрь|ноябрендә]] француз гаскәрләре Берлинга керә. [[1806 ел]]ның 21 (9) ноябрендә [[Наполеон]] [[Англия]]гә каршы континенталь блокада игълан итә. Наполеон армиясенең калдыкларын куганда, 1813 елның февралендә рус гаскәрләре кабат Берлинны ала. [[1861 ел]]га Берлинга Веддинг, Моабит, Темпельхоф һәм Шёнеберг бистәләре кушыла.

=== Империя башкаласы ===
[[1871 ел]]да Берлин янә оештырылган Алман империясенең  башкаласына була.

[[1918 ел]]да [[Беренче бөтендөнья сугышы]] тәмамлангач Берлинда алман республикасы төзелүе игълан ителә. [[1920 ел]]да Зур Берлин турында канун чыга. Ул Берлин янындагы барлык шәһәрчекләрне, бистәләрне, төрле җирләрне бер шәһәргә куша. Монардан соң Берлинның халык саны арта һәм 4 миллион кешене тәшкил итә башлый.

=== Өченче рейх башкаласы ===
[[1933 ел]]да хөкүмәт башына национал-социалистлар килү сәбәпле, Берлин [[Өченче рейх]] башкаласы дип таныла башлый. [[1936 ел]]да шәһәрдә [[Җәйге Олимпия Уеннары 1936|җәйге Олимпия уеннары]] уза һәм нацистлар аларны үзләренең пропаганда максатлары белән дә куллана. Альберт Шпеер җитәкчелегендә Берлинның булачак «Алмания дөньясы башкаласы» төзелеш буенча генераль планы булдырыла. Бу планның тормышка ашуын Икенче бөтендөнья сугышы боза.

=== Таркалудан бердәмлеккә ===
[[Рәсем:Potsdamer Platz 1945.jpg|left|250px|thumb|[[Икенче бөтендөнья сугышы]]ннан соң Берлин (Потсдам мәйданы, 1945 ел)]]
[[1945 ел]]да сугыш тәмамлангач Берлинның шактый зур өлеше җимерек хәлдә була. [[Кызыл армия]] шәһәрне алгач, Алмания тулы һәм берсүзсез капитуляция игълан иткәч, Берлин, бөтен Алмания кебек, чит ил идарәсе астында булган өч секторга бүленә. Көнбатыш союздашларның ([[АКШ]], [[Бөек Британия]]) секторлары шәһәрнең көнбатыш өлешен, ә [[Советлар Берлеге]]нең секторы шәһәрнең көнчыгыш өлешен ала. [[1945 ел]]ның [[26 июль|26 июлендә]] шәһәрдә шулай ук француз секторы булдырыла.

Көнбатыш союздашлар белән [[Советлар Берлеге]] арасында булган каршылыклар [[1948 ел|1948]]-[[1949 ел|1949]] елларда Көнбатыш Берлинның икътисадый блокадасына китерәләр. Аны узар өчен һава күпере дип аталган халыкны тәэмин итү юлы оештырыла.

Бу каршылыклар ахыр чиктә оккупацияләнгә җирләрдә ике алман дәүләте оештыруга китерә: алдан көнбатыш зонада [[Алмания Федератив Республикасы]], соңрак көнчыгышта — [[Алмания Демократик Республикасы]] (икесе дә [[1949 ел]]да).

[[1953 ел]]да Көнчыгыш Берлинда хөкүмәткә каршы массакүләм халык дулкынлануы уза. Ул Советлар Берлеге гаскәрләре тарафыннан басыла.

Көнбатыш Алмания үзенең башкаласы итеп [[Бонн]] шәһәрен сайласа, Көнчыгыш Алманиянең башкаласы булып Берлин шәһәре кала. Берлинның көнбатышы һәм көнчыгышы арасында булган конфликтлар шәһәрне бүлеп стена төзүгә китерә. Аның инициаторы булып социалистик Көнчыгыш Алмания чыга. Гражданнарның бер яктан икенче якка күчү чик контроль үткәрү урыннары аша гына рөхсәт ителә. [[1971 ел]]да Көнбатыш Берлинның статусын раслый торган Дүртъяклы килешү имзалана.

[[Рәсем:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|right|200px|thumb|[[Берлин дивары]] җимерелгәннән соң]]
[[1949 ел]]дан соң көнчыгыш һәм көнбатыш Берлин архитекторлары сәяси чынбарлыкны санга сукмау күзәтелә. Мәсәлән, 1965 – 1978 елда көнчыгышта эшләнгән «Көнчыгыш Берлин территориясен куллану планы»нда демография һәм транспорт мәсьәләләре бөтен Зур Берлин территориясен күзгә ала. Әлеге планның [[1984 ел]]да чыккан планның яңа редакциясендә әлеге хаталар булмый.

Көнчыгыш Берлинның генераль планын төзүдә шундый ук тенденция күзәтелә. [[1949 ел]]дан ук төзелә башланган әлеге планда шулай ук бөтен шәһәр районы турында сүз бара.

Көнчыгыш Алманиянең халкы басымы аркасында һәм Советлар Берлегенең АДР эчке эшләренә тыгылмавына нәтиҗәсендә Берлин стенасы 1989 елда ишелә.

[[1990 ел]]ның [[3 октябрь|3 октябрендә]] Алмания Демократик Республикасы Алмания Федератив Республикасының төп канунына буйсына. Алмания бердәм ил була. [[1991 ел]]да бундестаг, Алмания хөкүмәтенең кайда урнашуы турында бәхәскә нокта куеп, Берлинга күчүенә карар чыгара. [[1999 ел]]ның [[1 сентябрь|1 сентябрендә]] Алманиянең хөкүмәте һәм парламенты үзләренең эшләренә Берлинда керешә.

Берлинда 147 илнең илчелекләре урнашкан.
[[Рәсем:Berlin.svg|right|thumb|250px|Берлинның административ бүленеше]]

== Административ бүленеш ==
Берлин [[Алмания]]нең 16 җиренең берсе. Ул үзе 12 административ округка ({{lang-de|Bezirk}}) һәм аларга кергән 95 районга (алман. Ortsteil) бүленә.

Районнарга статистик максатлар белән дүртсанлы идентификация саннары бирелгән. Беренче ике саны округны билгели.

Районнардан тыш Берлин шулай ук «статистик территория»ләргә ({{lang-de|Statistisches Gebiet}}) бүленгән. Алар торак районнарга тиң һәм өч санлы номер белән билгеләнәләр. Мисал өчен Шёнеберг районында урнашкан Бавария кварталын китереп була (районның күпчелек урамнары [[Бавария]] шәһәрләре исемен йөртә). Статистик территорияләр шәһәр районнарына туры килмәскә дә мөмкин. Мәсәлән, Рудов статистик территориясе Рудов һәм Громиусштадт районнарын ала.

== Халык ==
Халык саны{{col-begin}}{{col-4}}
* [[1650 ел]] — 6 500
* [[1750 ел]] — 90 000
* [[1800 ел]] — 172 000
* [[1850 ел]] — 420 000
* [[1900 ел]] — 1 890 000
{{col-4}}
* [[1950 ел]] — 3 340 000
* [[1987 ел]] — 3 250 000
* [[1997 ел]] — 3 425 000
* [[2007 ел]] — 3 370 000
* [[2009 ел]] — 3 431 420
{{col-4}}
{{col-end}}
Берлин метрополиясендә 5370 квадрат километрда 3 950 887 кеше яши ([[2005 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ына). Халыкның тыгызлыгы бер квадрат километрга 736 кеше тәшкил итә, шәһәр тирәсендә бу күрсәткеч — 123.

Берлинлының уртача яше — 41,7 ([[2004 ел]]).

[[2004 ел]]ның [[Декабрь|декабрендә]] Берлинда якынча 185 илдән 450 900 чит ил кешесе яшәгән. Бу халыкның 14 % дигән сүз. Шуларның 36 000 [[Польша]]дан, 119 000 [[Төркия]]дән.

[[2005 ел]]гы статистика документлары буенча Белинның 60 % халкы бернинди дә дини оешмага керми, 22 % — евангелие христианнары, 9 % — католиклар, 6 % — мөселманнар.

Хатын-кызлар саны ир-атларга караганда бераз күбрәк. 50 % берлинлылар гаиләсез торалар. Рәсми рәвештә теркәлмичә бергә яшәү киң таралган. Гаилә корып, ләкин бергә яшәмәү очраклары да байтак.

Шуны да әйтәсе килә, кафе, һәм башка чәйханә сыман урыннарда өлкән буын вәкилләрен еә очратып була. Аларга төрле оешмалар страховка нигезендә өйдә яки картлар йортында да хезмәт күрсәтәләр. Мәсәлән, массаж, педикюр, чәчтараш һ.б. Пенсионерлар башка оешманы сайламасын өчен, әлеге оешмалар эшләрен сыйфатлы башкарырга тырышалар.

== Мәдәният һәм күренекле урыннар ==
[[Рәсем:2005-10-26 Brandenburger-Tor.JPG|right|250px|thumb|Бранденбург капкалары]]

Шәһәр үзенең урта гасырда төзелгәнгән кайбер элементларны саклап кала алган. [[XVIII гасыр|18]]-[[XIX гасыр|19]] гасырларда дөрес сызыклы мәйданнар (мәсәлән, Жандарменплатц), киң урамнар (Унтер-ден-Линден), [[барокко]] стилендәге биналар төзелә.

[[20 гасыр]] башында төзелеш аеруча зур үсеш ала. [[1920 елд]]а «Шәһәр төзүнең төп принциплары» исемле күргәзмәдә [[Аурупа|Ауропа]] шәһәре үрнәге һәм Берлиның омтылышы чагылыш таба. Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач шәһәрне җимерелгән тарихи урыннары, һәйкәлләре кабат торгызыла.  Шулардан тыш яңалары да өстәлә: көнчыгышта Лихтенберг һәм Марцан районнары, көнбатышта Меркишес Фиртель районы. Иске төзелешләрдән Берлинда Опера театры, Кызыл ратуша, Бельвю Сарае, [[Бранденбург капкалары]], Изге Мария чиркәве, [[Рейхстаг]] ([[1999 ел]]да яңадан төзелә) сакланганар.

Брайтшайдтплатц мәйданында Император Вильгельм чиркәве хәрабәләре сугыш турында искәртмә һәйкәл буларак сакланган. Трептов паркта Берлин өчен көрәштә һәлак булган Совет армиясе сугышчыларына багышланган тарихи мемориаль зират урнашкан. Анарда шулай ук мавзолей һәм Азат итүче сугышчыга һәйкәл дә бар (скульпторы Е.В. Вучетич). Сугыштансоңгы яңа төзелешләрдгә төрле милләтле архитекторлар коллективы тарафыннан төзелгән Ганза кварталын, Олимпия стадионы янындагы торак квартал (архитекторы Ле Корбюзье), Карл-Маркс-аллее, Берлин филармониясе, Яңа милли галереяне һ.б. керә.

=== Берлин парклары ===
Шәһәрнең көнбатышында һәм көньяк-көнчыгышында киң урманнар урнашкан. Каланың һәр урамы диярлек агачлар белән бизәлгән. Шулай итеп Берлинны [[Алмания]]дәге иң яшел метрополия дип атап була. Берлинда 2500 артык парклар һәм ял итү урыннары бар. Аларның гомуми мәйданы 5500 гектар. Парклар, урманнар, елгалар, күлләр һәм каналлар шәһәр мәйданының 30 % җирен били.

Шәһәр уртасында Тиргартен паркы урнашкан. 5 гасырдан артык вакыт дәверендә ул шәһәрнең иң иске һәм зур (210 гектар) паркы. Элек Тиргартен шәһәр капкалары алдындагы урман булган. Аны каланың аксөякләре атта йөрү һәм аучылык өчен кулланганнар. Соңрак шәһәр үсеп урманны биләп алган.

Тиргартен паркыннан тыш Трептов-парк та зур мәйдан алып тора. Ул [[1876 ел|1876]]-[[1882 ел|1882]] елларда Берлинның беренче бакча төзелеше директоры Иоганн Генрих Густав Мейер җитәкчелегенә төзелә. [[1896 ел]]да Трептов-паркта һөнәрләр күргәзмәсе үтә.

Берлин ботаника бакчасы аерым игътибарга лаек. Ул шәһәрнең көньяк-көнбатышында урнашкан һәм шәһәрдәшләр арасында ял итү урыны буларак популяр.

Шуннан тыш Берлинда 2 зоопарк бар: Берлин зоология бакчасы һәм Фридрихсфельде. [[1844 ел]]да нигезе салынган Берлин зоопаркы Алманиядә иң искеләрдән санала һәм ул иң зур коллекциягә ия (14000 хайван, 1500 төр). Икенче зоопарк Көнчыгыш Алманиядә төзелә һәм Аурупада мәйданы буенча иң зур зоопарк булып санала (160 гектар).

=== Музейлар ===
Берлин — музейлар шәһәре. Аларның тарихы [[Алмания]]нең тарихына бәйле. Элекеге [[Пруссия]] патшалары җыелмасы сугыш вакытында өлешчә эвакуацияләнә, өлешчә качырыла. Сугыш тәмамлангач коллекциянең бер өлеше Көнчыгышта, икенчесе Көнбатышта булып чыга. Хәзерге Берлинның берничә музейлар үзәкләре бар. Беренче чиратта, үзенә Иске милли галереяне, Боде һәм Пергам музейларын сыйдырган, Көнчыгышта урнашкан Музейлар утравы. Көнбатыштагы музейлар исә аурупа рәсем сәнгате һәм башка әсәрләрнең байлыгы белән дан тота. Мисыр музее, Далем-Дорфада урнашкан Далем музейлары (этнология музее, Һиндстан сәнгате музее һ.б.) шулай ук игътибарга лаек.

Музейлар сугыштан күп зыян күрә, тик төп коллекция сакланып калына.

Берлин дәүләт музейларының үзенчәлеге: һәр пәнҗешәмбе 16:00 дан 20:00 кадәр керү бушлай.

=== Театрлар ===
Театр тормышы Берлинда бер дә туктап тормый. Аны сәяси вакыйгалар да, сугыш та өзә алмый. Ул, хәтта, бүленгән шәһәрне берләштерүче булып та тора. Берлин театрлары: Немец операсы, Берлин дәүләт операсы, Комише Опер, Шиллер исемендәге театр, Курфюрстендаммдагы театр, Берлин ансамбле, Фридрихштадт-палас, Халык театры, Метрополь театры, бик күп варьете һәм кабаре һ.б. Үз вакытында Вильгельм Фуртвенглер һәм Герберт фон Караян дирижер булган Берлин филармония оркестры бөтен дөньяга танылган.

=== Дин ===
==== Христианлык ====
===== Католиклык =====
===== Протестантизм =====
===== Православие =====
==== Ислам ====
* [[Вильмерсдорф мәчете]]
==== Яһүд дине ====

== Инфраструктура ==
Берлин — зур транспорт үзәге. Каналлар челтәре шәһәрне Эльба һәм Одер елгалары белән тоташтыра. Тегель — Берлинның халыкара аэропорты. Берлинның үзәк вокзалы — [[Аурупа]]дагы иң зур вокзал. Шәһәр транспорт челтәре төрле транспорт (S-Bahn, U-Bahn, трамвай, автобус ) белән күрсәтелгән. [[Велосипед]]та йөрү дә зур үсеш алган.

== Мәгариф һәм фән ==
Берлинның [[Пруссия]], соңрак [[Алман империясе]] башкаласы булуы, аның фәнни үзәккә әверелүен алдан ук билгели. Икенче бөтендөнья сугышы тәмамлангач, белгәнебезчә, шәһәр бүленә. Көнчыгыш өлешендә зур фәнни оешмалар яңадан торгызыла. Шулар арасында [[Алмания фәннәр академиясе]], [[Гумбольдт исемендәге Берлин университеты]], [[Берлин техник университеты]], [[Берлин сәнгать университеты]] бар. Көнчыгыш [[Берлинның Ирекле университеты]] һәм Макс Планк җәмгыяте һәм башка фәнни үзәкләр ачыла. Алмания берләшкәч, Берлин [[Аурупа]]ның алдынгы фәнни үзәкләрнең берсе булган статусын кире кайтара.  Хәзер Берлин студентлары саны якынча 140 000 кеше тәшкил итә.

== Кардәш шәһәрләр ==
{{col-begin}}
{{col-4}}
* {{Байрак/АКШ}} [[Лос-Анджелес]], [[Америка Кушма Штатлары]] ([[1967 ел]])
* {{Байрак/Франция}} [[Париж]], [[Франция]] (партнёр шәһәр, [[1987 ел]])
* {{Байрак/Испания}} [[Мадрид]] [[Испания]] ([[1988 ел]])
* {{Байрак/Төркия}} [[Истанбул]], [[Төркия]] ([[1988 ел]])
* {{Байрак/Россия}} [[Мәскәү]], [[Россия]] ([[1990 ел]])
* {{Байрак/Польша}} [[Варшава]], [[Польша]] ([[1991 ел]])
* {{Байрак/Маҗарстан}} [[Будапешт]], [[Маҗарстан]] ([[1991 ел]])
* {{Байрак/Бельгия}} [[Брүссел]], [[Бельгия]] ([[1992 ел]])
* {{Байрак/Индонезия}} [[Җакарта]], [[Индонезия]] ([[1993 ел]])
{{col-4}}
* {{Байрак/Үзбәкстан}} [[Ташкәнт]], [[Үзбәкстан]] ([[1993 ел]])
* {{Байрак/Мексика}} [[Мехико]], [[Мексика]] ([[1993 ел]])
* {{Байрак/Кытай}} [[Пекин]], [[Кытай]] ([[1994 ел]])
* {{Байрак/Япония}} [[Токио]], [[Япония]] ([[1994 ел]])
* {{Байрак/Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]], [[Аргентина]] ([[1994 ел]])
* {{Байрак/Чехия}} [[Праһа]], [[Чехия]] ([[1995 ел]])
* {{Байрак/Намибия}} [[Виндхук]], [[Намибия]] ([[2000 ел]])
* {{Байрак/Бөекбритания}} [[Лондон]], [[Бөекбритания]] ([[2000 ел]])
{{col-4}}
{{col-end}}
== Шәхесләр ==
* [[Готһолд Вайль]] (Gotthold Eljakim Weil, 1883―1960), алман-израиль шәрык белгече, филолог һәм китапханәче, профессор.

== Галерея ==
{{Panorama simple
|image      = Image:Fernsehturm Berlin Panorama 2007-03-15.jpg
|fullwidth  = 23985
|fullheight = 1205
|caption    = Берлин панорамасы
|height     = 270
}}

{{Панорама|Gendarmenmarkt berlin 2008 c filtered.jpg|1000px|&lt;center&gt; Жандарменмаркт мәйданы&lt;center&gt;}}

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt; 
Файл:Brandenburger Tor Blaue Stunde.jpg|&lt;center&gt;[[Бранденбург капкалары]]
Файл:Reichstag - front view.jpg|&lt;center&gt;[[Рейхстаг (бина)|Рейхстаг]]
Файл:Staatsoper Berlin Nacht.JPG|&lt;center&gt;[[Берлин дәүләт операсы]]
Файл:Berlin Rotes Rathaus 2.jpg|&lt;center&gt;[[Кызыл ратуша (Берлин)|Кызыл ратуша]]
Файл:Emperor Wilhelm's Memorial Church (Berlin, Germany).jpg|&lt;center&gt;[[Кайзер Вильгельмның мемориаль чиркәве, 1900]]
Файл:Gedächtniskirche1.JPG|&lt;center&gt;[[Кайзер Вильгельмның мемориаль чиркәве, 2004]]
Файл:Schloss Bellevue.jpg|&lt;center&gt;[[Бельвю сарае]]
Файл:Siegessäule 2.JPG|&lt;center&gt;[[Җиңү колоннасы]]
Файл:Bodemuseum - Front.jpeg|&lt;center&gt;[[Боде музее]]
Файл:AlteNationalgalerie 1a.jpg|&lt;center&gt;[[Иске милли галерея]] 
Файл:AltMuseum 1a.jpg|&lt;center&gt;[[Мисыр музее (Берлин)|Мисыр музее]] 
Файл:Schloss Charlottenburg Berlin 2007.jpg|&lt;center&gt;[[Шарлоттенбург сарае]] 
Файл:Berlin Deutscher Dom Apel.jpg|&lt;center&gt;[[Немец соборы]]
Файл:Reiterstandbild Friedrichs des Großen 2.jpg|&lt;center&gt;[[Фридрих Бөекнең атлы сыны]] 
Файл:PotsdamerPlatz Vogelperspektive 2004 1.jpg|&lt;center&gt;[[Потсдам мәйданы]]
Файл:Berlin Fernsehturm 2005.jpg|&lt;center&gt;[[Берлин телеманарасы]]
Файл:Berlin Olympiastadion main entrance 2.jpg|&lt;center&gt;[[Олимпия стадионы (Берлин)|Олимпия стадионы]]
Файл:Moschee Wilmersdorf.jpg|[[Вильмерсдорф мәчете]]  
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Моны да карагыз ==
* [[Берлин дивары]]
* [[Берлин 1936|Җәйге Олимпия уеннары 1936]]

== Искәрмәләр ==
{{reflist}}

== Чыганаклар ==
* [[:ru:Берлин|Рус Википедиясе]] {{ref-ru}}
* [http://germany.destinations.ru/berlin/history Берлин тарихы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111120050530/http://germany.destinations.ru/berlin/history |date=2011-11-20 }} {{ref-ru}}
* [http://www.destinations.ru/fact/18 Берлин стенасы турында кызыклы фактлар] {{ref-ru}}

== Сылтамалар ==
{{Навигация|Викиҗыентык=Berlin}}
* [http://matbugat.ru/news/?id=1010 Герман җирендә татар эзләре]
* [http://www.berlin-guide.ru/ www.berlin-guide.ru] {{ref-ru}}
* [http://tat.tatar-inform.ru/news/2005/10/19/7005/ Алманиядә милләттәшләребез күмелгән зират тәртипкә китерелгән] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121108110335/http://tat.tatar-inform.ru/news/2005/10/19/7005/ |date=2012-11-08 }}

{{Аурупа башкалалары}}
{{Алмания җирләре}}
{{Сайланган мәкалә}}

[[Төркем:Берлин| ]]
[[Төркем:Миллионлы шәһәрләр]]</text>
      <sha1>kfljk5runmvzhrrz6webu77vahs21wq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Актаныш районы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25011</id>
    <revision>
      <id>3525229</id>
      <parentid>3521968</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:30:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75859" xml:space="preserve">{{TwinCYR|Aqtanış rayonı}}
{{АТБВМ}}
'''Актаныш районы''' ({{lang-ru|Актанышский район}}) — [[Русия|Русия Федерациясе]] [[Татарстан| Татарстан Республикасы]] составындагы, аның төньяк-көнчыгышында урнашкан  [[Татарстан районнары исемлеге|муниципаль район]] һәм [[административ-территориаль берәмлек]]. Мәркәзе — [[Актаныш]] авылы. 28 авыл җирлеге һәм 87 авылдан тора.

[[1930 ел]]да барлыкка килә. [[1963 ел]]да ТАССР административ берәмлекләрен эреләндерү нәтиҗәсендә район бетерелә, территориясе [[Минзәлә районы]]на тапшырыла, ләкин [[1965 ел]]ның [[12 гыйнвар]]ында ук яңадан торгызыла&lt;ref name=posle-revolyucii&gt;{{cite web
|url= https://realnoevremya.ru/articles/59405-territorialnoe-delenie-tatarstana-posle-revolyucii
|title= Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам
|author= Лев Жаржевский
|date= 2017-03-17
|publisher= Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=558}} {{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР|1958}}. 2020 ел башына районда 29 384 кеше яши. Район халкын бары тик авыл халкы гына тәшкил итә &lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf
|title = Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень
|date = 2020
|publisher = Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики
по Республике Татарстан
|accessdate =2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;.

Район территориясендә 1995 елдан бирле Актаныш чыганагы эшләнә. Икътисадның нигезе — авыл хуҗалыгы. 2017 елдан 13 гектар мәйданлы  «Актаныш» сәнәгать паркы эшли&lt;ref name=neftyanaya-kompaniya-iz-tatarstana&gt;{{cite web
|url= https://trt-tv.ru/news/neftyanaya-kompaniya-iz-tatarstana-popala-v-rejting-50-bystro-razvivayushhixsya-kompanij-rossii-2019/
|title= Нефтяная компания из Татарстана попала в рейтинг «50 быстро развивающихся компаний России 2019»
|date= 2019-10-31
|publisher= Государственный Интернет-Канал «Россия»
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rekonstruiruyut&gt;{{cite web
|url= https://gge.ru/press-center/news/na-aktanyshskom-mestorozhdenii-v-tatarstane-rekonstruiruyut-dozhimnuyu-nasosnuyu-stantsiyu/
|title= На Актанышском месторождении в Татарстане реконструируют дожимную насосную станцию
|date= 2020-11-11
|publisher= ФАУ «Главгосэкспертиза России»
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=view136988&gt;{{cite web
|url= https://prokazan.ru/news/view/136988
|title= «Стыд! Позор!»: Минниханов раскритиковал работу министерства экономики РТ
|date= 2020-02-10
|publisher= ProKazan.ru
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.


== Географиясе ==
=== Урнашу ===
Актаныш районы Татарстанның төньяк-көнчыгышында урнашкан. Төньякта район [[Удмуртия]]нең [[Каракүл районы]] белән, көньякта [[Башкортстан]]ның [[Бакалы районы]], көньяк-көнчыгышта [[Илеш районы]], көнчыгышта [[Кызыл Кама районы]] белән; төньяк-көнбатышта, Чулман елгасы аша, — Татарстанның [[Әгерҗе районы]], көнбатышта — [[Минзәлә районы]], көньяк-көнбатышта [[Мөслим районы]] белән чиктәш. Территориясенең мәйданы — 2037,8 квадрат километр, шуның 1251,44 квадрат километры — авыл хуҗалыгы өчен бирелгән җирләр, 154,38 квадрат километр мәйданда урманнар урнашкан.  Район төньяктан көньякка —  60, ә көнбатыштан көнчыгышка 48 километрга сузылган.

=== Климат  ===
{{temperatura12-y-cyrillic|−11,5|−11,2|−6,0|3,9|13,1|18,7|20,4|17,6|11,9|4,0|−5,3|−10.8|3,7}}

Актаныш районы өчен уртача-континенталь [[климат]] хас. Җәй җылы, ә кыш исә уртача-салкын. Климат, нигездә, һава массаларының көнбатыш күчемнәре тәэсирендә формалаша. [[Атлантик океан]]нан күчүче җылы һәм дымлы һава массалары климатны йомшарта. Салкын һава Арктик бассейннан килә. Кыш көне еш кына уртача киңлекләрдәге салкын континенталь һава килеп керә. Җылы тропик һава көньяк-көнбатыштан, көньяктан, җәй көнне көньяк-көнчыгыштан килә.

=== Рельеф ===
Актаныш районы территориясендә бик күп санда инешләр, елгалар ага. Алар арасында [[Аурупа]]да иң зурлардан саналган [[Чулман]] һәм [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] дә бар.

Районның өслеге дулкынсыман тигезлектән тора. Биеклекләрнең амплитудасы 60–235 м тирәсендә&lt;ref name=articles45479&gt;{{cite web
|url= https://realnoevremya.ru/articles/45479
|title= Актанышский район: немецкая клиника, первый президент и татаро-башкирский клан Мутиных
|author= Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин
|date= 2016-10-16
|publisher= Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.  Территориянең иң түбән нокталары Агыйдел һәм Чулман елгалары тугайларында урнашкан. Ә иң югары урыннар районнның көньяк өлешендә. Рельефның 235 м биеклектәге иң югары ноктасы [[Пучы]] авылыннан көньяктарак урнашкан.

=== Файдалы казылмалар ===
Актаныш районында файдалы казылмалар аз. Районның бер өлешендә [[нефть]] ятмалары, Агыйдел белән Кама тугайларында [[ком]] һәм [[гравий]] бар&lt;ref name=&quot;терплан&quot;&gt;[http://terplan.tatarstan.ru/graddoc/files/stp_aktan/Tom%203_OOS.pdf  Территориальное планирование]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

=== Табигать ===
Урманнар район территориясенең 6,79 % өлеше алып тора&lt;ref name=&quot;терплан&quot; /&gt;. Алар бердәм массив булып оешмаган, 50 аерым участоктан торалар. Ылыслы урманнар бик аз. Иң еш очраганнары — [[имән]] яки [[каен]]-[[усак]] урманнары. Куаклыклар күп. Дала [[чия]]се үскән урыннар очрый.

Район биләмәләренең биштән бер өлешен болыннар алып тора.

== Рәсми символлар ==
{{Төп мәкалә|Актаныш районы гербы|Актаныш районы флагы}}
Актаныш районының рәсми символлары — [[Актаныш районы флагы|флаг]] һәм [[Актаныш районы гербы|герб]]. Ике символның да бизәк-сурәтләре бер үк. Байрактагы чыгып килүче кояш районның көнчыгышта урнашуын аңлата. Кояш — озын гомер, активлык, көч һәм эш сөючәнлек билгесе дә булып тора. Ике акчарлак һәм дулкынсыман сызык район аша үткән елгаларның әһәмиятле ролен сурәтли. Ак төс (көмеш төс) — чисталык, камиллек,  тынычлык символы. Районның хуҗалык эшчәнлеге 12 башактан торган көлтә белдерә. 12 башак — ул 12 ай, киная белән еллык [[авыл хуҗалыгы]] циклы хакында әйтелә. Көлтә — уңдырышлылык, дуслык билгесе.

Гербта шул ук символлар кабатлана. Районның рәсми символлары [[2005 ел]]ның 10 декабрендә кабул ителә.

== Тарих ==
=== Борынгы тарих ===
Актаныш районы җирләрендә борынгы чорларда фин-угыр халыклары яшәгән. Бу турыда [[Такталачык]], [[Чиялек (Актаныш районы)|Чиялек]]&lt;ref&gt;Иванов В. Финно-угры на Южном Урале и в Приуралье // История татар с древнейших времён / в 7 томах. — Т. 1. — Казань, 2002. — С. 209.&lt;/ref&gt;, [[Татар Әҗбие]], [[Семиостров]], [[Ямалы]], [[Мәсәде]], [[Гәрәй]], [[Илчебай]], [[Ирмәш]], [[Актаныш]], Карач, [[Шәбез]] авыллары тирәсендә табылган [[бронза гасыры]]ның археологик мәгълүматлары сөйли&lt;ref&gt;[http://www.tataroved.ru/publicat/fu_10.pdf Татьяна Ютина. Исследования Дербёшкинского могильника в Актанышском районе Республики Татарстан // Журнал Finno-Ugrica №10. 2007]&lt;/ref&gt;.

=== Россия империясе чоры ===
Җирлектә [[Емельян Пугачёв|Емельян Пугачев]] җитәкчелегендә баш күтәрү барышында һәм [[Ватандашлар сугышы]] вакытында хәрби хәрәкәтләр башкарыла, җирлек халкы Теләкәй, Күчем һәм Акай җитәкләгән баш күтәрүләрдә катнаша.

[[Казан ханлыгы]] Мәскәү дәүләтенә кушылгач, бу җирләр Казан приказының Минзәлә воеводалыгына буйсындырыла. [[1708 ел]]дан [[Казан губернасы]]на, [[1719 ел]]дан Уфа провинциясенә, 1728 елдан Казан воеводасына, [[1735 ел]]дан — Башкорт комиссиясенә, [[1744 ел]]дан — [[Оренбург губернасы]]на кертелә. [[1781 ел]]дан Уфа наместниклыгына буйсындырыла, [[1796 ел]]да кабат [[Оренбург губернасы]] составына күчә, [[1865 ел]]да [[Уфа губернасы]] [[Минзәлә өязе]]нең бер өлеше була{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=558}}. 

=== ТАССР чоры ===
{{seealso|Актаныш районы күмәк хуҗалыклары исемлеге}}

[[1920 ел]]да Татарстан Республикасына кергән. [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Татарстан АССР]] эчендәге административ район рәвешендә [[1930 ел]]ның [[10 август]]ында оештырыла, аңа [[Актаныш вулысы|Актаныш]], [[Байсар вулысы|Байсар]], [[Такталачык вулысы|Такталачык]], [[Өшәр вулысы|Өшәр (Семиостров)]], [[Иске Кормаш вулысы|Иске Кормаш]], [[Пучы вулысы|Пучы]] һәм [[Әмәкәй вулысы|Әмәкәй]] волостьләре кертелә. Ул вакытта районга 53 авыл советы, 98 торак пункт кергән, аларда 54 813 кеше яшәгән (шуларның 52 474е — татар, 1494е — рус, 845е — башка милләт вәкилләре). [[1935 ел]]да бу административ берәмлек Актаныш һәм [[Калинин районы (Татарстан)|Калинин]] районнарына бүленә (соңгысының үзәге — [[Пучы|Пучы авылы]])&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://aktanysh.tatarstan.ru/tat/istoriya-rayona.htm Район тарихы — Актаныш муниципаль районы сайты]&lt;/ref&gt;. 1940 елда район мәйданы — 1298 квадрат километр, ә саны — 41,9 мең кеше, авыл советлары саны — 27, торак пунктлар — 77 була. [[1959 ел]]да Калинин районы юк ителә, аның җирләре Актаныш һәм [[Мөслим районы|Мөслим]] районнарына бүлеп бирелә.  Актаныш районы мәйданы 2044,5 квадрат километр тәшкил итә, ул 25 авыл советыннан һәм 129 торак пункттан тора. [[1963]] елның 1 февралендә район [[Минзәлә районы|Минзәлә колхоз-совхоз территориаль-җитештерү идарәсенә]] буйсындырыла, ә [[1965]] елның [[12 гыйнвар]]ында янәдән Актаныш районы итеп төзелә. Ул вакытта мәйданы 2019 квадрат километр тәшкил итә, халык саны 52,6 мең кеше була, 25 авыл советы һәм 112 торак пункт керә&lt;ref name=posle-revolyucii/&gt;{{sfn|Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель|1999|c=558}}{{sfn|Ведомости Верховного Совета СССР|1958}}&lt;ref name=tatarica&gt;{{cite web
|url= https://tatarica.org/ru/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/aktanyshskij-rajon/aktanyshskij-rajon-1
|title= Актанышский район
|date= 2016
|publisher= Tatarica. Татарская энциклопедия
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.

=== Татарстан республикасы чоры ===
[[2006 ел]]да [[Русиядә җирле үзидарә реформасы (2003–2009)|Русиядәге муниципаль реформа]] барышында «Актаныш муниципаль районы» муниципаль берәмлеге оештырыла&lt;ref&gt;[http://aktanysh.tatarstan.ru/tat/ustav-munitsipalnogo-obrazovaniya-aktanishskiy.htm «Татарстан Республикасы Актаныш муниципаль районы» муниципаль берәмлеге Уставы]&lt;/ref&gt;.

== Хакимият ==
Актаныш муниципаль районында хакимият [[муниципаль район башлыгы]], муниципаль район советы (шурасы) һәм башкарма комитет тарафыннан гамәлгә ашырыла. Гамәлдәге идарә тәртибе [[2006 ел]]гы муниципаль реформадан соң урнаштырыла. Мәхкәмә хакимияте  район идарә системасыннан бәйсез.
 
=== Район башлыгы ===
2013–2017 елларда район башлыгы вазифасын [[Фаил Камаев]] башкарган. 2018―2022 елларда район башлыгы — [[Энгель Фәттахов]]. «Муниципаль берәмлек» статусын алганнан соң районнын беренче башлыгы Энгель Фәттахов була. 2022 елның 22 июненнән ― Ленар Зарипов, 21 июньдә район башлыгы урынбасары итеп билгеләнгән, аңа кадәр ― ААҖ «Челтәр компаниясе» төзелә торган объектлар дирекциясен җитәкләүче, шулай ук  Чаллы шәһәр советының IV чакырылыш депутаты &lt;ref&gt;''Энҗе Габдуллина.'' [https://intertat.tatar/news/za-derzavu-obidno-egetlar-aktanys-baslygy-engel-fattaxovny-esennan-aldylar-5853702 Актаныш башлыгы Энгель Фәттахов: «Мин өйрәнгән, өченче мәртәбә китәм инде эштән».] [[Интертат]], 22.06.2022&lt;/ref&gt;.

=== Муниципаль район советы ===
Муниципаль район советы (шурасы) — Актаныш районының вәкиллекле җирле үзидарә органы. Ул район уставын кабул итә, район башлыгын сайлый, район бюджетын һәм аның үтәлеше хакында отчетны раслый, район үсеше программаларын һәм планнарын кабул итә; җирле референдумны игълан итә һәм үз мөмкинлекләре кысаларында башка төрле гамәлләр башкара.

Совет эчендә биш даими комиссия эшли. Актаныш районы Советы рәисе - Энгель Фәттахов.

=== Башкарма комитет ===
Актаныш муниципаль районы Башкарма комитетына берничә бүлек керә&lt;ref&gt;[http://bazazakonov.ru/doc/?ID=406346 Башкарма комитет нигезләмәсе]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;:
* инфраструктур үсеш бүлеге;
* опека һәм попечительлек бүлеге;
* архив бүлеге;
* мәгариф идарәсе;
* социаль һәм агарту бүлеге;
* яшьләр белән эшләү, спорт һәм туризм бүлеге;
* гражданлык хәле актларын теркәү бүлеге;
* икътисад бүлеге;
* мәгълүматлаштыру бүлеге.

Башкарма комитет җитәкчесе — Илшат Габделхәев. Аның төрле юнәлешләр буенча дүрт урынбасары бар.

=== Мәхкәмәләр ===
Актаныш район суды гомуми юрисдикциясе федераль мәхкәмәләренең түбән дәрәҗәсенә карый. Моннан тыш ике «мировой» мәхкәмә эшчәнлек алып баралар.
== Административ бүленеш ==
Актаныш районында 26 авыл җирлеге составындагы 86 торак пункт бар.
{{map draw |zoom=9 | height=450 | width=450 |frameless=s | latitude= 55.65| longitude = 53.75   |geotype1=geoshape |ids1={{#invoke:wikibase|id}}| fill1=#0000CD
   |geotype2=geomask |stroke-width2=1 | fill-opacity2=0.2
   |ids2= Q24292590, Q24292588, Q24292586, Q24292587, Q24292585, Q24292577, Q24292576, Q24292575, Q24292574, Q24292573, Q24292583, Q24292582, Q24292581, Q24292580, Q24292578, Q24292572, Q24292571, Q4452519, Q24292570, Q24292569, Q24292568, Q24292567, Q24292566, Q24292565, Q24292584, Q24292579
  }}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!№
!Авыл җирлеге
!Идарә үзәге
!Торак
пунктлар

саны
!Халык саны
|-
|1
|[[Аеш авыл җирлеге]]
|[[Аеш]] авылы
|1
|{{ Население|Аишевское сельское поселение|тс }}
|-
|2
|[[Аккүз авыл җирлеге]]
|[[Аккүз (Актаныш районы)|Аккүз]] авылы
|6
|{{ Население|Аккузовское сельское поселение|тс }}
|-
|3
|[[Актаныш авыл җирлеге]]
|[[Актаныш]] авылы
|1
|{{ Население|Актанышское сельское поселение|тс }}
|-
|4
|[[Актанышбаш авыл җирлеге]]
|[[Актанышбаш]] авылы
|4
|{{ Население|Актанышбашское сельское поселение|тс }}
|-
|5
|[[Әтәс авыл җирлеге]]
|[[Әтәс]] авылы
|6
|{{ Население|Атясевское сельское поселение|тс }}
|-
|6
|[[Иске Айман авыл җирлеге]]
|[[Иске Айман]] авылы
|3
|{{ Население|Староаймановское сельское поселение|тс }}
|-
|7
|[[Иске Байсар авыл җирлеге]]
|[[Иске Байсар]] авылы
|4
|{{ Население|Старобайсаровское сельское поселение|тс }}
|-
|8
|[[Иске Богады авыл җирлеге]]
|[[Иске Богады (Татарстан)|Иске Богады]] авылы
|5
|{{ Население|Старобугадинское сельское поселение|тс }}
|-
|9
|[[Иске Кормаш авыл җирлеге]]
|[[Иске Кормаш (Татарстан)|Иске Кормаш]] авылы
|5
|{{ Население|Старокурмашевское сельское поселение|тс }}
|-
|10
|[[Иске Сәфәр авыл җирлеге]]
|[[Иске Сәфәр]] авылы
|3
|{{ Население|Старосафаровское сельское поселение|тс }}
|-
|11
|[[Кәзкәй авыл җирлеге]]
|[[Кәзкәй]] авылы
|2
|{{ Население|Казкеевское сельское поселение|тс }}
|-
|12
|[[Киров авыл җирлеге]]
|[[Киров совхозы|Киров]] авылы
|2
|{{ Население|Кировское сельское поселение (Татарстан)|тс }}
|-
|13
|[[Күҗәкә авыл җирлеге]]
|[[Күҗәкә]] авылы
|4
|{{ Население|Кузякинское сельское поселение|тс }}
|-
|14
|[[Мәсәде авыл җирлеге]]
|[[Мәсәде]] авылы
|2
|{{ Население|Масадинское сельское поселение|тс }}
|-
|15
|[[Пучы авыл җирлеге]]
|[[Пучы]] авылы
|2
|{{ Население|Поисевское сельское поселение|тс }}
|-
|16
|[[Такталачык авыл җирлеге]]
|[[Такталачык]] авылы
|2
|{{ Население|Такталачукское сельское поселение|тс }}
|-
|17
|[[Татар Суыксу авыл җирлеге]]
|[[Татар Суыксуы (Актаныш районы)|Татар Суыксу]] авылы
|6
|{{ Население|Татарско-Суксинское сельское поселение|тс }}
|-
|18
|[[Татар Ямалы авыл җирлеге]]
|[[Татар Ямалысы|Татар Ямалы]] авылы
|3
|{{ Население|Татарско-Ямалинское сельское поселение|тс }}
|-
|19
|[[Теләкәй авыл җирлеге]]
|[[Теләкәй]] авылы
|2
|{{ Население|Тлякеевское сельское поселение|тс }}
|-
|20
|[[Түке авыл җирлеге]]
|[[Түке]] авылы
|3
|{{ Население|Тюковское сельское поселение (Татарстан)|тс }}
|-
|21
|[[Уразай авыл җирлеге]]
|[[Уразай (Актаныш районы)|Уразай]] авылы
|5
|{{ Население|Уразаевское сельское поселение (Актанышский район)|тс }}
|-
|22
|[[Усы авыл җирлеге]]
|[[Качкын]] авылы
|2
|{{ Население|Усинское сельское поселение (Татарстан)|тс }}
|-
|23
|[[Чалманарат авыл җирлеге]]
|[[Чалманарат]] авылы
|5
|{{ Население|Чалманаратское сельское поселение|тс }}
|-
|24
|[[Чуракай авыл җирлеге]]
|[[Чуракай]] авылы
|2
|{{ Население|Чуракаевское сельское поселение|тс }}
|-
|25
|[[Югары Яхшый авыл җирлеге]]
|[[Югары Яхшый]] авылы
|4
|{{ Население|Верхнеяхшеевское сельское поселение|тс }} 
|-
|26
|[[Яңа Әлем авыл җирлеге]]
|[[Яңа Әлем]] авылы
|2
|{{ Население|Новоалимовское сельское поселение|тс }}
|}

== Халык == 
{| class='standard' style='text-align: center;' width=100%
|- class='bright'
! [[1959]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php&lt;/ref&gt; !! [[1970]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php&lt;/ref&gt; !! [[1979]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php&lt;/ref&gt; !! [[1989]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php&lt;/ref&gt; !! [[2002]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php&lt;/ref&gt; !! [[2010]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php&lt;/ref&gt;
![[2012 ел|2012]]
![[2014 ел|2014]]
![[2016 ел|2016]]
![[2017 ел|2017]]
|- class='bright'
| 49 171 || 50 714 || 42 985 || 32 750 || 31 712 || 31 971
|31 743
|31 232
|30 831
|30 575
|}

=== Милләтләр ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=100%
|- class='bright'
! Милләт !! [[1970]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;&gt;Мустафин М.Р,  Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (экономико-географический справочник). — Казань, 1994.&lt;/ref&gt; !! [[1979]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[1989]]&lt;ref name=&quot;ВОТ&quot;/&gt; !! [[2002]]&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2013-10-10 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;!! [[2010]]&lt;ref name=&quot;Татстат-2010&quot;&gt;[http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/нац%20состав.pdf Национальный состав населения Республики Татарстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029192537/http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |date=2013-10-29 }} {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;
|- class='bright'
| [[татарлар]] || 93,5 % || 95,2 % || 96,4 % || 96,7 % || 96,9 %
|- class='bright'
| [[марилар]] || ? || ? || 2,0 % || 1,7 % || 1,6 %
|- class='bright'
| [[руслар]] || 4,3 % || 2,1 % || 0,6 % || 0,6 % || 0,6  %
|}
[[Бөтенрусия халык санын алу, 2010|2010 елгы җанисәп]] мәгълүматлары буенча, Актаныш районында 31971 кеше яшәгән. Шуның 30989 (96,9 процент) — татарлар. Халык саны буенча икенче урында чирмешләр (1,6 процент). Руслар халыкның 0,6 процентын тәшкил итә. Актаныш районында 108 [[башкортлар|башкорт]] бар, бу исә гомуми халык санының якынча 0,3 процент өлешен алып тора&lt;ref name=&quot;Татстат-2010&quot; /&gt;. Шулай ук бу республиканың марилар саны буенча икенче урында торган бердәнбер районы.

== Икътисад == 
=== Сәнәгать  ===
Районның ташкүмер системасы катламнарында берничә вак нефть  чыганагы, шул исәптән 1960нчы елда ачылган Актаныш нефть яткылыгы ачыкланган. 1995нче елда Азнакай нефте эшли башлый. 2009нче елдан башлап нефть чыгару белән «Татарстанның Кече нефть компаниясе» шөгыльләнә&lt;ref name=neftyanaya-kompaniya-iz-tatarstana/&gt;&lt;ref name=rekonstruiruyut/&gt;. Бу тармак өчен төзелеш һәм төзелеш материаллары һәм эшләнмәләр җитештерү өлкәсендә төп оешмаларның берсе булып «Газстройсервис» тора&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1021605559910-ooo-gazstrojservis/
|title = Газстройсервис
|date = 2020-10-16
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.

Сәнәгать күбесенчә районның төп икътисади эшчәнлеге булган [[Авыл хуҗалыгы|авыл хуҗалыгы]]на хезмәт күрсәтә. Компанияләр, нигездә, авыл хуҗалыгы продукциясен эшкәртү һәм техниканы ремонтлау белән мәшгуль&lt;ref name=tatcenter/&gt;. Биредә 2020 елга түбәндәге эре предприятиеләр эшли: «Актаныш икмәк комбинаты»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1021605559909-potrebitelskoe-obschestvo-potrebitelskoe-obschestvo-aktanyishskij-hlebokombinat/
|title = Актанышский хлебокомбинат
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Агрокөч» филиалы — «Актаныш икмәк кабул итү предприятиесе»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://realnoevremya.ru/companies/327-aktanyshskoe-hlebopriemnoe-predpriyatie
|title = ОАО Актанышское хлебоприёмное предприятие
|date = 2020-08-13
|publisher = Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Актанышагропромснаб»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1041634601183-ooo-aktanyishagropromsnab/
|title = Актанышагропромснаб
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Актаныш агрегат заводы» ЯАҖ &lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1061682043301-zao-aktanyishskij-agregatnyij-zavod/
|title = Актанышский агрегатный завод
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;,  «Актаныш-хлеб» ҖЧҖ&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1081682004205-ooo-aktanyish-hleb/
|title = Актаныш-хлеб
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Мехотряд» ҖЧҖ &lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1031635200948-ooo-mehotryad/
|title = Мехотряд
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, Актаныш  кирпече&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1131674003340-ooo-aktanyishskij-kirpich/
|title = Актанышский кирпич
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА «РБК» 
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Актаныш сөт  комбинаты»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1171690116949-ooo-obschestvo-s-ogranichennoj-otvetstvennostyu-aktanyishskij-molochnyij-kombinat/
|title = Актанышский молочный комбинат
|date = 2020-10-13
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, «Актанышурман»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1081682003303-ooo-aktanyishles/
|title = Актанышлес
|date = 2020-10-21
|publisher = ИА «РБК»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында гына да 2,6 миллиард сумлык урында җитештергән товар төяп җибәрелгән, ә 2013 ел мәгълүматлары буенча, бер ел эчендә товарлар суммасы 1,4 миллиард сум булган&lt;ref name=Ratings&gt;{{cite web
|url= https://mert.tatarstan.ru/TerritorialDevelopment/Ratings.html
|title= Рейтинг муниципальных образований
|date= 2020
|publisher= Министерство экономики Республики Татарстан
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.
Район территориясендә 2017 елдан бирле 13 гектар мәйданлы «Актаныш» сәнәгать паркы эшли. Аның 2020 елга ул 8 процентка тулган&lt;ref name=view136988/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.advis.ru/php/view_news.php?id=448F707D-BA9C-D148-AA04-95CCE63ECE53
|title = Минэкономики РТ: В Татарстане действует 63 промплощадки муниципального уровня.
|author = 
|date = 2018-05-14
|publisher = ИА INFOLine
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.

=== Авыл хуҗалыгы ===
Авыл хуҗалыгы җирләре 1251,44 квадрат километр мәйданны били. Бу өлкәдә 15 [[җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять]] һәм ике: «Әнәк»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://rt-online.ru/delaj-delo-na-den-ranshe-no-ni-na-sekundu-pozzhe/
|title = Делай дело на день раньше, но ни на секунду позже
|author = Якушева Фарида
|date = 2020-09-10
|publisher = Газета «Республика Татарстан»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt; һәм  «Актаныш»&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.rbc.ru/companies/id/1071682001973-ooo-agrofirma-aktanyish/
|title = Актаныш
|date = 2020-10-14
|publisher = ИА РБК 
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt; агрофирмасы, шулай ук 67 фермер хуҗалыгы  эшли. Авыл хуҗалыгын үстерүнең төп юнәлеше — ашлыкчылык-терлекчелек&lt;ref name=tatcenter&gt;{{cite web
|url= https://tatcenter.ru/district/aktanyshskij-rajon/
|title= Актанышский район 
|date= 2020
|publisher= Интернет-портал TatCenter.ru
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. [[Терлекчелек]]нең төп тармагы — ит-сөт терлекчелеге&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Районда сабан бодае, көзге арыш, [[арпа]], [[солы]], [[борчак]] игәләр, [[бәрәңге]], [[кукуруз]] үстерәләр&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://trt-tv.ru/news/v-aktanyshskom-rajone-nachali-uborku-kukuruzy/
|title = В Актанышском районе начали уборку кукурузы
|date = 2020-09-29
|publisher = Государственный Интернет-Канал «Россия» 
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://realnoevremya.ru/news/187559-marat-zyabbarov-otchitalsya-o-hode-uborochnoy-2020
|title = В закрома республики поступило 5,3 миллиона тонн зерна
|date = 2020-09-15
|publisher = Интернет-газета «Реальное время»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.dairynews.ru/news/v-tatarstane-zavershaetsya-uborka-rapsa.html
|title = В Татарстане завершается уборка рапса
|date = 2020-10-07
|publisher = The DairyNews
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. 2020 елда Актаныш районы көндәге сөт җитештерү буенча (178 тонна) Татарстанда бишенче урында тора&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://mamadysh-rt.ru/news/obshchestvo/kak-pandemiya-koronavirusa-povliyala-na-selskoe-khozyaystvo-rayona
|title = Как пандемия коронавируса повлияла на сельское хозяйство района
|author = Минневарис Мингалиев
|date = 2020-10-11
|publisher = Нократ
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. Авыл хуҗалыгы өлкәсендә Актаныш районы Татарстан Республикасы районнары рейтингында 3 нче урынны били&lt;ref&gt;[http://agro.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_973341.pdf Рейтинг районов по сельскому хозяйству 2016 год — Министерство сельского хозяйства и продовольствия Республики Татарстан]&lt;/ref&gt;.
2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 1,2 миллиард сум тәшкил иткән (2013 ел өчен бу күрсәткеч 2 миллиард сумнан артык булган)&lt;ref name=Ratings/&gt;.

=== Инвестицион потенциал ===
Районда [[эшсезлек]] дәрәҗәсе 2010 елдан 2019 елга кадәр, күрсәткечләр 1,49 процентка кадәр кимегән 2011 елдан тыш, республика буенча уртачадан түбәнрәк була һәм 0,17 проценттан 0,39 процентка кадәр үзгәрә. 2020 елда коронавирус пандемиясе аркасында эшсезлек соңгы 8 елда иң зур күрсәткечкә  — 0,51 процентка җитә, әмма бу бөтен республика буенча иң түбән күрсәткеч&lt;ref&gt;{{cite web
|url= https://mert.tatarstan.ru/index.htm/news/1841454.htm
|title= В 34 муниципальных образования республики показатель по уровню безработицы ниже среднестатистического значения
|date= 2020-10-06
|publisher= Министрство экономики Республики Татарстан
|accessdate=2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Ratings/&gt;.
2010 елдан 2020 елга кадәр айлык уртача хезмәт хакының минималь куллану бюджетына карата нисбәте 1,56 пункттан 2,38 пункткача арта(+0,82).  Шул ук вакытта, 2010 елда уртача хезмәт хакы 10 мең сумга якын булган, ә 2012 елда 14,5 меңгә кадәр арткан&lt;ref name=Ratings/&gt;.

Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2019 елда Актаныш районына 1,83 миллиард сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан кергән табышлардан тыш), бу гомуми төбәк өлешенең 0,6 процентын тәшкил итә. 2018 елда сумма 7 миллион сумга кимрәк була һәм 1,15 миллиард сум тәшкил итә&lt;ref name=polugodie/&gt;&lt;ref name=za_2019&gt;{{cite web
|url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/242/osnovnye_pokazateli_investitsionnoy_i_stroitelnoy_deyatelnosti_v_rt_za_2019_god.pdf 
|title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан
|date= 2020
|publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;. Татарстан Республикасының Социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында районның төп капиталына инвестицияләр күләме 1,2 миллиард сумнан артык, ягъни инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,6 процент яки җан башына 426 мең сум, тәшкил иткән. 2010 елда бу күрсәткеч 4 тапкыр диярлек кимрәк — җан башына 114 мең сум була&lt;ref name=polugodie&gt;{{cite web
|url= https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf
|title= Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан
|date= 2020
|publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан
|accessdate=2020-11-07
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Ratings/&gt;. Инвестицияләр юнәлеше буенча, комитет мәгълүмате буенча, [[авыл хуҗалыгы]], [[балыкчылык]], аучылык (барсы бергә 235 миллион сум), файдалы казылмалар чыгару (209 миллион сум), [[электр энергиясе]] (32 миллион сум) һәм [[төзелеш]] (10 миллион сум) алда бара&lt;ref name=polugodie/&gt;.


=== Торак фонды ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Торак йортларны файдалануга тапшыр &lt;ref name=&quot;polugodie&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;za_2019&quot; /&gt;
! rowspan=&quot;3&quot; |
! colspan=&quot;4&quot; |2018 ел
! colspan=&quot;4&quot; |2019 елд
! colspan=&quot;4&quot; |2020 ел (гыйнвар-июнь)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |кв.м
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; | ТРда
| rowspan=&quot;2&quot; |кв.м
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; | ТРда
| rowspan=&quot;2&quot; |кв.м
| rowspan=&quot;2&quot; |%
| colspan=&quot;2&quot; | ТРда
|-
|м²
|район %
|кв.м
|район %
|м²
| район %
|-
| Барлыгы
|14177
|100
|2409949
|0,59
|14073
|
|2675529
|0,53
|7309
|100
|1353428
|0,54
|-
| Шул исәптән предприятиеләр һәм оешмалар
|599
|4,23
|1301195
|0,05
|272
|1,93
|1569808
|0,02
| -
| -
|551485
| -
|-
| Шул исәптән халык
|13578
|95,77
|1108754
|1,22
|13801
|98,07
|1105721
|1,25
|7309
|100
|801943
|0,91
|}


Районда сугыш һәм тыл ветераннарына йортлар салына, капиталь ремонтлар үткәрелә, төрле җәмәгать биналары төзелә. 2013 елда Актаныш авылында «Нөркә» торак комплексы төзү хакында карар кабул ителә &lt;ref&gt;[http://aktanysh.tatarstan.ru/rus/file/pub/pub_175760.jpg Карар тексты]&lt;/ref&gt;.

== Транспорт ==
Районның көньяк өлешеннән [[М7 «Идел»|М-7]] федераль юлы уза. [[Актаныш]] — [[Пучы]], [[Актаныш]] — [[Дүртөйле]], [[Актаныш]] — [[Бакалы]] — [[Октябрьски]], [[Чуракай]] — [[Мөслим (Мөслим районы)|Мөслим]] — [[Әлмәт]] юллары район һәм төбәк өчен әһәмияткә ия. [[Башкортстан]]ның [[Агыйдел]], [[Нефтекамск]] шәһәрләренә уңайлы юлны [[Агыйдел елгасы]] аша паром тәэмин итә ([[Әҗәкүл]] — [[Иске Җанҗегет]] маршруты).

== Экология ==
Районның үзәк өлешеннән Көнчыгыш [[Шәбез (елга)|Шәбез]] һәм Көнбатыш Шәбез елгалары ага. Көнчыгыш Шәбезнең озынлыгы 45 чакрым, ә Көнбатышныкы — 30 чакрым. Ике елгада да киң тугайлардан агалар. Актаныш районында су белән тәэмин ителеш җир асты сулары нигезендә оештырыла, су махсус скважиналар белән җыела.

[[Көләгәш сазлыгы|Көләгәш табигый һәйкәле]] — Татарстан территориясендә иң зур күл — сазлык массивы, районның төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Аның гомуми мәйданы 5000 гектарга якын, көнбатыштан көнчыгышка таба — 17,5 километрга, төньяктан көньякка 10 километрга сузылган. Биредә республикада иң эре торф чыганагы урнашкан: торфның гомуми запаслары 5 миллион тоннага якын {{sfn|Экологический гид|2015|c=51}}&lt;ref name=articles45479/&gt;.  Күләгеш сазлыгы эчендә күлләр бик күп. Аларның иң зурысы — Көләгеш күле, массивка аның исеме бирелгән. Шунда ук Киндер күл, Әҗби күле һәм башка күлләр урнашкан. Моннан тыш, Агыйдел һәм Чулман тугайларында төрле күлләр күп. Аларның барысы да озынча формада һәм артык тирән түгел (мәсәлән, Актаныш авылындагы Иске Идел, Өшәр авылы янындагы Сөзәк күл, Әҗәкүл һ.б.).

Район сулыклары табигый һәйкәл статусына ия.  [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] елгасы кушылдыгы [[Сөн]] елгасы районның көнчыгыш чиге буйлап 67,2 км дәвамында уза {{sfn|Экологический гид|2015|c=51}}&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://tatarica.org/ru/razdely/priroda/gidrograficheskaya-set/reki/syun
|title = Сюнь
|date = 2019
|publisher = Tatarica. Татарская энциклопедия
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Гидронимия Актанышского района Республики Татарстан|2011}}. [[Кама елгасы|Кама]]ның сул кушылдыгы — [[Ык елгасы]]. Чокылган күл. Сөн елгасының сул як ярында  Чишмә авылыннан ерак түгел урнашкан төбәк әһәмиятендәге табигать һәйкәле. 100-50 метрга турыпочмаклы{{sfn|Экологический гид|2015|c=51}}&lt;ref name=articles45479/&gt;. 

Район территориясендә өлешләтә Чулман-Ык дәүләт ау тыюлыгы урнашкан. Ул 1963 елда поши, кыр кәҗәсе, горностай, Европа чәшкесе, ондатра, су кошларын саклау өчен оештырылган &lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://www.tatar-inform.ru/news/ecology/09-10-2020/kamsko-ikskiy-zakaznik-v-tatarstane-vnesli-v-reestr-osobo-ohranyaemyh-ob-ektov-5777414
|title = Камско-Икский заказник в Татарстане внесли в реестр особо охраняемых объектов Подробнее: 
|author = Михаил Захаров 
|date = 2020-10-09
|publisher = Татар-информ 
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. Тулаем алганда, урманнар зур булмаган мәйданнарны били (район территориясенең 4,9 проценты), флораны [[имән]]-[[юкә]] һәм [[каен]]-усак агачлары тәшкил итә. Су бүлгеч һем чокырларнын текә авышлыгында типчәле-төрле үләнле һәм типчәле-чуалчыклы, елга тугайларын  кыяклы-төрлө үләнле болыннар биләй. Елга үзәнендәге сазлыклы участокларда дым яратучы үсемлекләр үсә. Район территориясендә [[поши]], куяннар, [[төлке]], [[селәүсен |селәүсен]], [[сусар]], [[көртлекләр]] очрый&lt;ref name=tatarica/&gt;.

== Социаль өлкә ==
=== Мәгариф ===
Районда 2019 ел соңына 13 урта, 20 төп гомуми, 31 башлангыч мәктәп, 1 кадет мәктәп-интернат, 1 коррекцион мәктәп-интернат, 39 балалар бакчасы, [[Актаныш технология техникумы]] исәпләнә. Шулай ук, Балалар иҗат үзәге, балалар сәнгать мәктәбе һәм аның филиаллары, спорт мәктәбе кебек белем бирү оешмалары эшли&lt;ref&gt;[https://edu.tatar.ru/aktanysh/type/1  Электронное образование в Республике Татарстан]&lt;/ref&gt;.

Актаныш районында «[[Сәләтле балалар өчен гуманитар гимназия-интернат]]ы» ДАГУ урнашкан. Ул 2011 елның 1 октябрендә Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карары нигезендә ачыла&lt;ref&gt;[http://prav.tatarstan.ru/docs/post/post1.htm?page=3&amp;pub_id=99475 Постановление Кабинета Министров № 894 от 29.10.2011 &quot;О принятии муниципального автономного общеобразовательного учреждения «Актанышская гимназия» Актанышского муниципального района Республики Татарстан в собственность Республики Татарстан и создании на его базе государственного автономного общеобразовательного учреждения «Гуманитарная гимназия-интернат для одаренных детей&quot; ]&lt;/ref&gt;. Монда Татарстан, Русия һәм БДБ илләреннән татар балалары укыйлар.

Мәгариф өлкәсендә эшчәнлекне Башкарма комитетның Мәгариф идарәсе оештыра.

=== Мәдәният һәм сәнгать ===
[[Файл:Актаныш РМЙ.jpg|200px|thumb|left|Әлфия Авзалова исемендәге Мәдәният сарае]]
Районда 113 мәдәният оешмасы бар, шулардан авыл мәдәният йортлары — 34, авыл клублары — 33. Авылларның күпчелегендә җәмәгать үзәкләре ачылган. Район үзәгендә Әлфия Авзалова исемендәге Мәдәният сарае, «Яшьлек» мәдәни үзәге, кинотеатр урнашкан.

Актанышта 1974 елда халык театры исеменә лаек булган Актаныш халык театры нигезендә 2019 елда оешкан [[Актаныш драма һәм комедия театры|Актаныш муниципаль драма һәм комедия театры]], [[«Агыйдел» дәүләт җыр һәм бию ансамбле]]&lt;ref name=tatcenter/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://aktanysh.tatarstan.ru/istoriya-rayona.htm
|title = История района
|date = 2019-12-09
|publisher = Актанышский муниципальный район
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt; эшли. «Агыйдел» ансамбле 1966 елда ук оешкан халык ансамбле нигезендә 2012 елда оештырыла, 1990 елда «Агыйдел» халык җыр һәм бию ансамбле Татарстанның [[Муса Җәлил премиясе]]нә лаек дип табыла.

Авылларда халык театрлары һәм башка төрле халык коллективлары эшчәнлек алып бара кайберләренең республика бәйгеләрендә җиңү яулаганнары да бар&lt;ref&gt;[http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/11/26/61400/]&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Актаныш музее.jpg|150px|thumb|right|[[Актаныш районы туган як музее]]]]
[[Файл:Әнәк музее.jpg|150px|thumb|right|[[Шәрип Шәймиев музей-йорты (Әнәк)|Шәрип Шәймиев музей-йорты]] ([[Әнәк]])]]

=== Музейлар ===
*«[[Актаныш районы туган як музее]]» дәүләт бюджет оешмасы статусында эшли. Ул [[1975 ел]]да иҗтимагый башлангычта барлыкка килә, [[1993 ел]]да дәүләт карамагына күчеп, [[ТР милли музее|Татарстан Милли музееның]] филиалы булып оеша. [[2003 ел]]дан мөстәкыйль эшли. Музейда Актаныш җирләрендә яшәгән кыргый хайваннарның һәм кошларның сыннарын, археологик экспедицияләр материалларын, төбәктә яшәүче халыкларның һөнәрләре һәм кулланышта булган көнкүреш хезмәт коралларын күреп була, район һәм Татарстан тарихының төрле чорларын чагылдырган экспозицияләр бар. Русия һәм Татарстанның атказанган спорт остасы [[Фирая Солтанова-Жданова]]га багышланган зал оештырылган.

*Музейның [[Әнәк|Әнәк авылында]] урнашкан филиалы — [[Шәрип Шәймиев музей-йорты (Әнәк)|Шәрип Шәймиев музей-йорты]]. Ул Татарстанның беренче Президенты [[Минтимер Шәймиев]]нең әтисе Шаһишәрип Шәймиевкә багышланган. Музейда гаиләнең көнкүреше торгызылган, әти-әниләренең һәм балаларының шәхси әйберләре урын алган. Шулай ук ХХ гасыр татар халкының йорт кирәк-яраклары һәм җиһазлары белән танышырга мөмкин&lt;ref&gt;[http://museum.tatar.ru/tt/museum/aktanyshskiy_rayonnyy_kraevedcheskiy_muzey_/filials/#tab Татарстан Республикасы Актаныш туган якны өйрәнү музее]&lt;/ref&gt;.
 
Райондагы кайбер авылларда һәм мәктәпләрдә туган якны өйрәнү музейлары бар. [[Иске Кормаш (Татарстан)|Иске Кормаш]] авылы мәктәбендә Башкортстанның халык рәссамы [[Зилфәт Басыйров]]ның иҗат галереясы-музее эшли&lt;ref&gt;[https://www.azatliq.org/a/28771425.html Иске Кормаш мәктәбе сынчы-рәссам Зилфәт Басыйров мирасын кайтару өчен көрәшә]&lt;/ref&gt;.


;Районның мәдәни мирас объектлары
* [[Меңнәр]] авылы янында урнашкан некрополь — Сөн елгасының сул як ярындагы [[бронза гасыр]] каберлеге. Археологлар [[Урал]]дан алып [[Дунай]]га кадәр кырларда көтү көткән күчмә кабиләләргә хас предметлар тапкан{{sfn|Экологический гид|2015|c=52}}.
* Чишмә каберлеге — бронза гасыр һәйкәле. Курган 23 метр диаметрлы һәм 0,6 метр биеклектә. Җирләнгән кешене 1,55 метр тирәнлектәге чокырга башы белән көнчыгышка каратып, уң ягына  салганнар. Аның сөякләренең төсе үзгәргән була. Шулай ук күкрәгендә көмеш диск эзләре дә табыла. Курган чикләрендә балалар кабере дә табылган{{sfn|Экологический гид|2015|c=53}}&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/570801161
|title = Об утверждении границ территории, предмета охраны и режима использования объекта культурного (археологического) наследия федерального значения «Чишминский курганный могильник» (Чишма-3, курганный могильник)
|date = 2020-05-13
|publisher = АО «Кодекс»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;.

* Уразай авылы янындагы каберлек — башлары көнчыгышка каратып  салынган кешеләрнең җәсәдләре кабере. Янәшәдә генә андрон савыт-саба табыла, камырда кабырчык катнашмасы ачыклана. Антропологик төр буенча каберлектә катнаш, ягъни монголоид һәм европа билгеләре булган халык җирләнгән. Археологлар фикеренчә, бу төркем черкаскүл  мәдәниятенә  һәм безнең эрага кадәр [[XIV гасыр]] чорына карый{{sfn|Экологический гид|2015|c=53}}&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://www.tataroved.ru/publication/almet/7/3/
|title = Древняя история края
|author = Е. Казаков, 3. Рафикова
|date = 2019
|publisher = Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;

*Актаныш авылында Ш. Мөхитов йорты — [[XIX гасыр]]да сәүдәгәрләр Мөхитовлар өчен төзелгән&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://docs.cntd.ru/document/917000113
|title = Об утверждении Перечня жилых домов (помещений), являющихся объектами культурного наследия 
|date = 1994-09-15
|publisher = АО «Кодекс»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;. Аңа XIX гасыр ахырында — XX гасыр башында тиреләрне саклау өчен төзелгән товар склады бинасы да карарга тиеш була&lt;ref&gt;{{cite web
|url = https://aktanysh.tatarstan.ru/o-poselenii-424036.htm
|title = О поселении
|date = 2014-12-29
|publisher = Актанышский муниципальный район
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;, әмма 2017 елда аны сүтәләр&lt;ref&gt;{{cite web
|url = http://rt-online.ru/buldozerom-po-istorii/
|title = Бульдозером по истории
|author = Якушева Фарида
|date = 2017-05-31
|publisher = Газета «Республика Татарстан»
|accessdate =2020-11-15
}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Экологический гид|2015|c=51}}.

=== Сәламәтлек саклау ===
Район җирлегендә сәламәтлек саклау оешмалары системасы эшли. Ул Актаныш үзәк район хастаханәсеннән, Пучы участок хастаханәсе, Такталачык, Татар Суыксу, Иске Байсар амбулаторияләре һәм 61 фельдшерлык-акушерлык пунктыннан гыйбарәт. Үзәк район хастаханәсе 1974 елда ачылган, ул Актаныш авылында урнашкан. Үзәк хастаханә көненә 450 кешене кабул итә ала, ятаклар фонды — тәүлек буе ята торган 125 һәм көндез ята торган 36 урын&lt;ref&gt;[https://zdrav.tatar.ru/crbaktanysh/about Актанышская ЦРБ — О больнице]&lt;/ref&gt;.

=== Спорт ===
Районда «Актаныш» универсаль спорт залы, «Лачын» боз сарае, «Иман» спорт сарае, 2 спорт мәктәбе, «Бүләк»  чаңгы базасы урнашкан. Барысы 129 спорт корылмасы бар&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. «Лачын» спорт мәктәбенә боз сарае һәм чаңгы базасы керә. Бу мәктәптә чаңгыда шуу, алкалы хоккей, спорт ориентлашу һәм шорт-трек белән шөгыльләнәләр. «Актаныш» спорт мәктәбе үз эченә универсаль спорт залын, стадион һәм йөзү бассейнын ала. Монда 12 төрле спорт белән шөгыльләнәләр: милли көрәш, шахмат, җиңел атлетика, футбол, өстәл теннисы, герь спорты, йөзү, волейбол, баскетбол, акробатика, бадминтон, дзюдо&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

== Җәмгыять ==
=== Диннәр ===
Актаныш районында 52 мәчет эшли. Башка дин гыйбадәтханәләре юк. Мөселманнар хәнәфи мәзһәбендә, имамнар [[Татарстан Җөмһүрияте мөселманнарының Диния нәзарәте|Татарстан Җөмһүрияте Мөселманнары диния нәзарәте]] буйсынуында. Район мөселманнарын Актаныш мөхтәсибәте берләштерә. Җирлектә мөселман бәйрәмнәре — Корбан гаете һәм Ураза гаете — уздырыла, мөселманнар өчен махсус бәйрәмнәр дә үткәрелә (мәсәлән, Мөселман Сабан туе&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/2018/07/09/167481/ Татарстан мөфтие Камил хәзрәт Сәмигуллин — Актанышның мәртәбәле кунагы /]&lt;/ref&gt;). Актаныш мөхтәсибәте айга бер үзенең газетасын нәшер итә.

Башка дин вәкилләренең рәсми берләшмәләре юк.

=== Җинаятьчелек ===
2017 елда Актаныш районында 235 җинаять теркәлгән, шуның 49 — авыр һәм аеруча авыр җинаятьләр, 128 җинаять урлашу белән бәйле. Актаныш, Актанышбаш һәм Пучы авыл җирлекләрендә аеруча күп җинаять кылынган&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation |title=Доклад начальника Отдела МВД России по Актанышскому району по итогам оперативно-служебной деятельности за 2017 год |url=https://mvd.ru/upload/site1681/folder_page/010/336/301/1/Doklad_2017.pdf |access-date=2018-08-19 |archive-date=2021-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210411090659/https://mvd.ru/upload/site1681/folder_page/010/336/301/1/Doklad_2017.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;. 2017 елда Актаныш районы территориясендә 29 юл-транспорт һәлакәте булган, шуларда 5 кеше һәлак булган һәм 28 кеше җәрәхәтләнгән. 2016 елда исә 41 һәлакәт булып, шуларда 14 кеше һәлак булган һәм 51 кеше җәрәхәтләнгән&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

== Күренекле кешеләр ==
{{Шулай ук карагыз|Актаныш районының танылган шәхесләре исемлеге}}
Актаныш ягы төрле өлкәләрдә билгеле шәхесләр биргән төбәк:
=== Хәрбиләр, дәүләт эшлеклеләре, оешма җитәкчеләре ===
* [[Шәйгардан Шәймәрдәнов]] ([[Иске Байсар]]), дәүләт эшлеклесе.
* [[Баян Дәүләтов]], [[Советлар Берлеге Каһарманы]]
* [[Гатаулла Минаев|Гатаулла Минаев (''Николай Орлов'')]] ([[Зөбәер]]), [[Советлар Берлеге Каһарманы]].
* [[Минтимер Шәймиев]], Татарстанның беренче президенты ([[Әнәк]])
* [[Энгель Фәттахов]] (Чишмә), Татарстанның мәгариф министры (2012–2017)
* [[Һани Юлдашев]] (1902, [[Югары Яхшый]] — 1940) — [[КПСС|фирка]] эшлеклесе, тәрҗемәче, [[Казан (Идел буе) федераль университеты|КДУ]] фәнни китапханәсе директоры.
* [[Хәсән Заманов]] (1912, [[Күҗәкә]] — 1956), [[Советлар Берлеге Каһарманы]].
* [[Галим Шәмсетдинов]], [[ССРБ Югары Шурасы|ССРБ Югары шурасы]] депутаты, БК(б)Ф [[Дөбъяз районы|Дөбьяз район]] комитеты беренче сәркәтибе.
* [[Мирхаҗиан Сәлахов]] (1928), 1955―1990 елларда [[күмәк хуҗалык]] җитәкчесе ([[Мөслим районы]]).
* [[Индус Фәтхуллин]] (1933, [[Актаныш]]―1993, [[Казан]]), 1968―1973 елларда [[ТАССР азык-төлек сәнәгате министрлыгы|ТАССР азык-төлек сәнәгате министры]].
* [[Илшат Фәрдиев]] (1960), «Челтәр компаниясе» генераль директоры.
* [[Ринат Фәрдиев]] (1956―2008), [[Зәй районы]] башлыгы (1999―2008).

=== Рәссамнар, сынчылар ===
* [[Васыйл Маликов]] (Иске Кормаш, 1924–1992, Татарстанның халык рәссамы, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты, сынчы), 
* [[Зилфәт Басыйров]] ([[Иске Кормаш]], 1922–2001, сынчы, график).
* [[Әсгать Сәфәргалин]] (Иске Кормаш, рәссам).
* [[Фирдәвис Ханов]] (1951, [[Актанышбаш]]), РФ һәм ТР атказанган архитекторы.

=== Язучылар, шагыйрьләр ===
* [[Зәет Мәҗитов|Зәет Мәҗит улы Мәҗитов]] ( [[Иске Айман]], 1927–2000); 
* [[Нур Гыйззәтуллин]] ([[Яңа Байсар]] авылы, 1928–2004); 
* [[Наип Лаисов]] ([[Түбән Яхшый]], 1935); 
* [[Альберт Фәтхи]] ([[Такталачык]], 1937–1992);
* [[Риза Ишморат]] (Риза Фәхретдин улы Ишморатов, [[Уразай]], 1903–1995);
* [[Марат Әмирханов|Марат Әмирхан улы Әмирханов]] ([[Кәзкәй]], 1933);
* [[Гамил Әфзал]] (Гамил Гыймазетдин улы Әфзалов, Такталачык, 1921–2003  Татарстанның халык шагыйре, [[Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге]] лауреаты; 
* [[Мөхәммәт Мирза]] (Илфак Мирза улы Ибраһимов, [[Чалманарат]], 1953);
* [[Роза Хәлиуллина]] (Әҗәкүл, 1931); 
* [[Эльмира Шәрифуллина|Эльмира Мөхәммәтулла кызы Шәрифуллина]] ([[Зөбәер]], 1947); 
* [[Вахит Имамов|Вахит Шәйхенур улы Имамов]] (Иске Байсар, 1954); 
* [[Фәйрүзә Мөслимова|Фәйрүзә Әсгать кызы Мөслимова]] ([[Иске Балтач (Актаныш районы)|Иске Балтач]], 1954―2021);
* [[Лена Шакирҗанова]] (Шагыйрьҗан) — татар шагыйрәсе, [[Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге]] лауреаты;
* [[Ленар Шәех]] ([[Такталачык]], 1982, шагыйрь, журналист).
* [[Әлфия Ситдыйкова]] ([[Күҗәкә]], 1957), шагыйрә, тәрҗемәче.
* [[Нур Баян]] ([[Әнәк]], 1905–1945), шагыйрь.
* [[Ягъсуф Шәфыйков]] (1937, [[Түбән Карач (Татарстан)|Түбән Карач]]―2022).
* [[Әхмәдулла Әхмәтгалиев]] (1931, [[Усы (Актаныш районы)|Усы]]—2005), төбәк тарихчысы, [[ТАССР атказанган мәдәният хезмәткәре]] (1980).
* [[Айгөл Әхмәтгалиева]] (1973, [[Иске Сәфәр]]), язучы, [[Саҗидә Сөләйманова премиясе]] иясе (2011).
* [[Мирһади Разов]] (1960, [[Аеш]]), шагыйрь, журналист. [[ТР атказанган мәдәният хезмәткәре]].
* [[Чулпан Әхмәтова]] (''Таңчулпан'', 1966, [[Бишкүмәч]]), шагыйрә, ТР Дәүләт Шурасы матбугат үзәгендә баш белгеч.
* [[Лилия Гыйбадуллина]] (1987, [[Әҗмәт]]), язучы, [[Саҗидә Сөләйманова премиясе]] лауреаты (2021).

=== Галимнәр, журналистлар ===
* [[Мөхәммәтгали Арсланов]] (Түмерҗә, 1947), сәнгать фәннәре докторы, [[Татарстанның атказанган фән эшлеклесе]];
* [[Габделхәй Әхәтов]] (Иске Айман, 1927–1986), филология фәннәре докторы, профессор.
* [[Рина Зарипова]] (1941–2008), [[«Татарстан яшьләре» газетасы|Татарстан яшьләре]] гәзитенең озак еллар &quot;Сердәш&quot; сәхифәсен алып барган журналист, укытучы, [[Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре]].
* [[Назыйф Зиннәтуллин]] (Актаныш, 1936), гидромеханик, техник фәннәр докторы, [[Татарстанның атказанган фән эшлеклесе]],
* [[Клара Зиннәтуллина]] (Иске Семистрау, 1935), тел галимәсе, Казан педагогика университеты профессоры, Татарстан Республикасының фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт бүләге лауреаты.
* [[Фарсель Зыятдинов]] (1937—2021), икътисадчы-галим, язучы, бакчачы, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре һәм фән эшлеклесе.
* [[Кадрия Идрисова]] (Чынык, 1958), филология фәннәре кандидаты, [[Бөтендөнья татар конгрессы]] каршындагы «Ак калфак» татар хатын-кызлары иҗтимагый оешмасы рәисе (2014 елдан),
* [[Хәлиф Курбатов]] (Яңа Богады, 1927–2005), тел галиме-стилист, филология фәннәре докторы (1993),

=== Артистлар, җырчылар, музыкантлар ===
* [[Мөхтәр Мутин]] (Такталачык, 1886–1941, актер, режиссер)
* [[Салих Хөснияров]] (Теләкәй, 1915–1992, опера җырчысы)
* [[Әлфия Әфзалова]] (Актаныш, 1933–2017, Русиянең атказанган, Татарстанның халык артисткасы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты)
* [[Хәнәви Шәйдуллин]] (Табанлы Күл, 1938–2001)
* [[Кирам Сатиев]] (Татар Ямалы, 1955)
* [[Газинур Фарукшин]] (Ирмәш, 1956)
* [[Асаф Вәлиев]] (Адай, 1959)
* [[Рәис Нәгыймов]] (Күҗәкә, 1954)
* [[Илгиз Закиров]] (Аеш, 1954)
* [[Азат Хөсәенов (1959)|Азат Хөсәенов]] (Әтәс, 1959)
* [[Инсаф Хәбибуллин]] (Ирмәш, 1967)
* [[Әнисә Сабир]] (1968, Пучы).
* [[Лилия Муллагалиева]] (Зөбәер, 1979), җырчы.
* [[Артур Исламов]] ([[Актаныш]], 1988) — җырчы (''баритон'')
* [[Азат Хөсәенов (1958)|Азат Хөсәенов]] (''[[Азат Тимершәех]]'') (Богады, 1958), [[җырчы]].
* [[Джон Мусин]] ([[Күҗәкә]], 1945), вокал буенча педагог, җырчы, БР атказанган мәдәният хезмәткәре (1992).
* [[Әминә Галиева]], [[Татарстан Республикасының Атказанган артисты|Татарстан Республикасының атказанган артисты]] ([[2019 ел|2019]]).
* [[Гүзәл Шакирова (актриса)|Гүзәл Шакирова]], [[Татарстан Республикасының Атказанган артисты|Татарстанның атказанган артисты]] (2015) (тумышы белән Яр Чаллыдан, әмма 1993 елда Чишмә авылына күченәләр).
* [[Айгөл Шәкүрова]], драма актрисасы, [[Камал театры]] артисты.
* [[Ләйсән Каюмова]], драма актрисасы.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [http://aktanysh.tatarstan.ru/tat/index.htm Актаныш районы рәсми сайты]
* Рухи башкалабыз: Мәшһүр татар авыллары / Ф.Г. Гарипова. — Казан: Мәгариф, 2005. — 247 б.

== Сылтамалар ==
* [https://www.instagram.com/aktanysh_zaman/ Районның Instagramдагы рәсми аккаунты]

{{Яхшы мәкалә}}

{{Татарстан}}
{{Актаныш районы}}
{{Актаныш районы авыл җирлекләре}}

[[Төркем:Актаныш районы| ]]
[[Төркем:Татарстан районнары]]</text>
      <sha1>32a29pie9e1j56i5aziju9iizap5j8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Debian</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25261</id>
    <revision>
      <id>3525108</id>
      <parentid>3480762</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6231" xml:space="preserve">{{ОС
 | name                   = Debian
 | logo                   = [[Рәсем:Debian-OpenLogo.svg|75px]]
 | screenshot             = [[Рәсем:Debian-8-desktop-background.png|300px]]
 | caption                = Debian GNU/Linux 8.0 ''(«Jessie»)'' [[GNOME]] [[эш өстәле тирәлеге|эш өстәле]] белән
 | developer              = Debian проекты
 | family                 = [[Unix-охшаш операцион система|Unix]], [[GNU]], [[Linux]]
 | source_model           = [[Ирекле программа белән тәэмин ителеш|Ирекле]]
 | released               = [[16 август]] [[1993 ел|1993]]
 | latest_release_version = 8.1, кодлы исеме — Jessie
 | latest_release_date    = [[6 июнь]] [[2015 ел|2015]]
 | kernel_type            = [[Монолитлы төш|Монолит]] ([[Linux kernel|Linux]], [[FreeBSD]], [[NetBSD]]), [[Микротөш|Микро]] ([[GNU Hurd|Hurd]])
 | ui                     = [[GNOME]], [[KDE]], [[Xfce]], һәм [[LXDE]]
 | license                = [[GNU GPL]], һәм башкалар&lt;ref name=&quot;dsc&quot;&gt;{{Cite web
 | url                    = http://www.debian.org/social_contract.ru.html
 | title                  = Debian җәмәгать килешүе
 | publisher              = [[Software in the Public Interest, Inc.]]
 | datepublished          = [[26 апрель]], [[2004 ел|2004]]
 | accessdate             = [[4 гыйнвар]], [[2009 ел|2009]]
}}&lt;/ref&gt;
 | default_ui             = [[GNOME]], [[KDE]], [[Xfce]] һәм [[LXDE]]
 | working_state          = Актуаль
 | website                = [http://www.debian.org www.debian.org]
}}
'''Debian''' ({{IPA|[ˈdɛbiən]}} кебек әйтелә)&amp;nbsp;— ачык кодлы [[ирекле программа белән тәэмин ителештән]] һәм кайбер ябык кодлардан торучы [[операцион система]]. Бүгенгесе көндә '''Debian [[GNU/Linux]]'''&amp;nbsp;— иң популяр һәм их кирәкле [[Linux дистрибутив]]лары рәтенә керә&lt;ref&gt;[http://distrowatch.com/stats.php?section=popularity Linux Distributions&amp;nbsp;— Facts and Figures]&lt;/ref&gt;, бары аның ярдәмендә генә мондый төрдәге ОС үзенең үсү чорын кичерә&lt;ref&gt;[http://www.debian.org/misc/children-distros Software distributions based on Debian]&lt;/ref&gt;. Шула&amp;nbsp;ук башка төшләрдә ясалган дистрибутивлар: [[Debian GNU/Hurd]], [[Debian GNU/kNetBSD]] һәм [[Debian GNU/kFreeBSD]]. Debian операцион система буларак [[Сервер (аппаратлы тәэмин ителеш)|серверлар өчен]] һәм [[эш станцияләре]] өчен&amp;nbsp;дә кулланыла ала.

Debian башка дистрибутивларга караганда иң күп [http://www.ru.debian.org/distrib/packages.ru.html пакетлар саклагычына]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112022954/http://www.debian.org/distrib/packages.ru.html |date=2012-01-12 }} ия, аларның барсында&amp;nbsp;да куллану өчен кирәкле программалар, хәтта аларның сан ягыннан түгел, ә&amp;nbsp;тәэмин итүче архитектуралар ягыннан алар: [[ARM (архитектура)|ARM]]-нан башлап, популяр булган [[x86]] һәм [[PowerPC]], яңа 64-разрядлы [[AMD]], һәм [[IBM S/390]] белән тәмамлана.

Саклагычлар белән эш итү өчен бик күп программалар бар, аларның иң популяры&amp;nbsp;— [[Advanced Packaging Tool]] (APT).

Debian бик күп дистрибутивлар өчен башлангыч булып тора (''йөздән артык, тулырак [[Debian аша нигезләнгән дистрибутивлар]]''). Иң танылганнары&amp;nbsp;— Adamantix, Bioknoppix, [[Dreamlinux]], Clusterix, [[Gnoppix]], [[Knoppix]], [[Ubuntu]], Libranet, Linspire, [[MEPIS]], [[Xandros Desktop OS]] һәм [[Maemo]].

«Debian» сүзе проектка нигез салучы [[Ян Мёрдок]] ('''Ian''' Murdock) һәм аның якын дусты (''соңрак хатыны, хәзер элеккеге хатыны'') Дебра ('''Deb'''ra) баш иңекләреннән килеп чыккан.

== Релизлары ==
Debian релизлары өч тармакка бүленә:
* стабиль (''stable''), ул үз өченә рәсми дистрибутивка кергән барлык пакетларны ала;
* тест ясалучы (''testing''), бу юрамадан стабиль дистрибутив ясала;
* стабиль булмаган (''unstable''), бу пакеттан барысы&amp;nbsp;да тест ясалучы релизга күчерелә.
Шула ук эксперименталь(''experimental'') релиз&amp;nbsp;да була, моңа бик күп үзгәрешләр кичергән пакетлар гына урнаштырыла.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.debian.org/ Рәсми халыкара сәхифәсе]
* [http://www.debianhelp.org/ Debian GNU/Linux урнаштыру буенча ярдәмче сайт]{{ref-en}}
* [http://www.debian-administration.org/ Debian идарәчеләренә һәм кулланучыларына ярдәм] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210154809/http://www.debian-administration.org/ |date=2011-02-10 }}{{ref-en}}
* [http://www.debian.org/consultants/ Debian консультантлары]{{ref-ru}}
* [http://wiki.debian.org/ru/ Debian Wiki]{{ref-ru}}
* [[unixforum.org]] сәхифәсендә [http://unixforum.org/index.php?showforum=13 Debian тармагы]{{ref-ru}}

{{Навигация
|Портал=Технология}}

{{Навигация
|Портал=Санак}}

{{Линукс дистрибутивлары}}

[[Төркем:Linux]]
[[Төркем:Операцион система]]</text>
      <sha1>6l7kycmp9uw0yqym4opi3lmyj4x7zkj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альбина Әпсәләмова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29407</id>
    <revision>
      <id>3525247</id>
      <parentid>3524169</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:39:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11267" xml:space="preserve">{{Язучы
 |Исем              = Альбина Әпсәләмова
 |Оригинал телендә  = Альбина Булатовна Абсалямова-Васильева
 |Фото              = Albina Absalyamova (2022-07-14).JPG
 |Киңлек            = 
 |Рәсем язуы        = Альбина Әпсәләмова, 2022 ел
 |Тугач бирелгән исеме = Альбина Булат кызы Әпсәләмова 
 |Псевдонимнар      = 
 |Туу датасы        = 24.08.1981
 |Туу урыны         = [[Казан]]
 |Үлем датасы       = 
 |Үлем урыны        = 
 |Ватандашлык       = {{Байрак/Россия}} [[Россия]]
 |Эшчәнлек төре     = язучы, шагыйрә, журналист
 |Иҗат итү еллары   = 
 |Юнәлеш            = 
 |Жанр              = 
 |Иҗат итү теле     = [[рус теле|рус]]
 |Дебют             = 
 |Премияләр         = 
 |Бүләкләр          = «Алтын каләм» бәйгесе лауреаты
 |Имза              = 
 |Сайт              = 
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Әпсәләмов}}&lt;/small&gt;
'''Альбина Булат кызы Әпсәләмова (Васильева)''' — [[рус теле]]ндә иҗат итүче [[язучы]], [[шагыйрь|шагыйрә]]. [[Габдрахман Әпсәләмов]]ның оныгы. [[«Идел» журналы]]ның русча басмасының мөхәррире, 2020 елдан [[Казань (журнал)|«Казань»]] журналының баш мөхәррире&lt;ref&gt;[https://tatar-inform.tatar/news/letters/30-12-2020/idel-zhurnaly-tik-tok-m-storis-formatynda-chyga-bashlayachak-5796401 «Идел» журналының рус басмасы Тик-ток һәм сторис форматында чыга башлаячак.] [[Татар-информ]], 30.12.2020&lt;/ref&gt;.

== Тормыш юлы ==
Альбина Булат кызы Әпсәләмова [[1981 ел]]ның [[24 август]]ында Казан шәһәрендә туган. Ул татар әдәбиятының күренекле язучысы Г.Әпсәләмовның улы гаиләсендә туа. 1998 елда  Казан шәһәренең 18  урта мәктәбен тәмамлый.  [[2003 ел]]да [[Казан дәүләт финанс-икътисад институты]]н бетергәннән сон, аспирантурага керә. 2006 елда кандидатлык диссертациясен яклый. Мәктәптә укыганда ук республикада чыгучы газеталар белән хезмәттәшлек итә. 2002–2004 елларда «Восточный экспресс» газетасының культура бүлегендә корреспондент булып эшли, 2004 елның маеннан «Парадигма» матбугат йортында директор урынбасары вазифаларын башкара.

КДФЭИның аспирантурасында «Экономик теория» белгечлеге буенча укый.

===Ижади баскычлары===
Альбина Әпсәләмованың тәүге шигырьләре матбугатта 1995 елдан күренә башлый («Пионерская правда» газетасы, «Подснежник» шигыре). Алга таба ул «[[Идел журналы|Идел]]», «Казань», «АНКО» журналларының, «[[Казанские ведомости (гәҗит)|Казанские ведомости]]», «Молодежь Татарстана», «Женщина» һ.б. газеталарның даими авторларыннан берсе булып таныла.

1982 елда шагыйрәнең «Осколки снов» исемле беренче шигъри җыентыгы басыла, «Я люблю писать курсивом» исемле икенче җыентыгы 2001 елда дөнья күрә.

А.Әпсәләмова үзен проза жанрында да сынап карый. Аның проза әсәрләре белән «Казань» һәм «Идель» журналлары битләрендә танышырга мөмкин. [[Андрей Вознесенский|А.Вознесенский]], [[З.Богуславская]], [[В.Зимянин]], [[Т.Бек]], [[Василий Аксёнов|В.Аксенов]] кебек язучылар әдәбият мәйданына үзенчәлекле яшь автор килүен әйтеп, матбугатта уңай фикерләрен язып чыгалар.

А.Әпсәләмова күп кенә шәһәр һәм Бөтенроссия күләмендә үткәрелгән конкурсларда дәрәҗәле урыннар яулый.

2002-2004 елларда А.Әпсәләмова «Восточный экспресс» газетасында {{коммент|мөхбир|корреспондент}} булып эшли. 2004 елның маеннан «Парадигма» Иҗат йортының креатив директор урынбасары вазифаларын башкара. Аннары ул «Алга!» иҗат берләшмәсенең җитәкчесе, шулай ук «Agriculture» фәнни-популяр журналының баш мөхәррир урынбасары булып эшли.

А.Әпсәләмова - шәһәр һәм Бөтенроссия бәйгеләре лауреаты. 1997 елда Казан шәһәрендә яшь журналистлар арасында үткәрелгән «Алтын каләм» бәйгесендә ул лауреат исеменә лаек була. 1999 елда һәм 2002 елларда ел саен үткәрелүче «Галактика любви» дип аталган поэзия һәм автор башкаручылар бәйгесендә беренче урынны ала, 1999 елда яшь шагыйрьләрнең «Нәфис» бәйгесендә призлы урын яулый.

2001 елда А.Әпсәләмова «Я люблю писать курсивом» җыентыгы һәм әдәбият, сәнгатьтә югары нәтиҗәләргә ирешкән өчен «Триумф» кызыксындыру премиясенә лаек дип табыла.

А.Әпсәләмова 2002-2004 елларда Халыкара Пушкин фестивале («С веком наравне») финалисты була. 

«Белая ворона» әдәби үзәге һәм Халыкара Пушкин фестивале («С веком наравне») чыгарган шигъри җыентыкларда да Әпсәләмова әсәрләренә урын бирелә.

А.Әпсәләмова – 2001 елдан Татарстан, 2002 елдан Россия Язучылар берлеге әгъзасы.

== Танылу ==
* 2001 елда «Я люблю писать курсивом» дигән китабы өчен А.Әпсәләмова Россия «Триумф» бәйсез премиясенә лаек була.
* 2002-2004 елларда ул - «С веком наравне» халыкара [[Пушкин]] фестивале финалисты.
* 2001 елдан - [[Татарстан язучылар берлеге]] әгъзасы.
* 2002 елдан - [[Россия язучылар берлеге]] әгъзасы.

== Иҗаты турында ==

* Бабасына онык бүләге // Мәдәни җомга. — 2001. — 28 дек.
* Муравьев А. Ей минуло шестнадцать лет// Молодежь Татарстана. — 1998. — №35. —С. 7.
* Б а р м и н Г. Неразбитые сердца в осколках снов // Молодежь Татарстана. — 1998. —№49. —С. 7.
* М о л н и н С. Той жизни осколки // Казанские ведомости. — 1999. — № 298. — С. 5.
* Юзенчук В. Приз за признание в любви // Казанские ведомости. — 2001. —-№154. —С. 1
* Кузнецов В. Номинанты удивительно хороши // Известия. — 2001. — №225. —С. 2.
* Зиганшина А. Триумф казанской поэтессы // Веч. Казань. — 2001. — №195. —С. 1.
* ГазизоваЛ. О той, что любит курсив //Респ. Татарстан. — 2001. — № 246. — С. 3.
* Латыпов Т. Студентка из Казани — лауреат «Триумфа» // Время и день-ги. — 2001. — № 225-226. — С. 4.
* Добровольская Е. Дорогая Альбина // Известия. — 2001. — № 230. — С. 8.
* Орлов К. Недомолвки Альбины // Известия. — 2001. — № 1. — С. 4;
* Моя газета. — 2002. — № 3. — С. 6.
* Абсалямова М. «Триумф»Альбины Абсалямовой//Восточный экспресс. — 2002. —№1. —С. 8.

* Зиганшина А. Бэлла Ахмадуллина на сцене волнуется, как дебютантка // Веч. Казань. — 2002. — № 35-36. — С. 12.
* Фролов А. В четверг и больше никогда // Независимая газета. — 2002. — 21 февр.

* Митина О. После «Триумфа» // Респ. Татарстан. — 2002. — № 41-42. — С. 5.
* Владимиров С. «Триумф»: лица и комментарий // Идель. — 2002. — № 4.
* Ларина М. Белый цветок Абдурахмана Абсалямова // Веч. Казань. — 2002. — №188. —С. 4. 
* Гилязова Л. Ноты в песнях, буквы в книжках // Казанский университет. — 2002. —№20-21. —С. 16.
{{Rq|stub}}

== Чыганаклар ==
* Әдипләребез — 1 нче том. Төзүчеләре — Рәис Даутов, Равил Рахмани. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2009.

== Сылтамалар ==
* [http://www.tatkniga.ru/stock/56 Әпсәләмова Альбина Булат кызы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140227214439/http://www.tatkniga.ru/stock/56 |date=2014-02-27 }}
* ''Марат Сафаров.'' [http://kazan-journal.ru/2016-10-24-11-50-08/item/753-dom-i-uteshenie Дом и утешение]
== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Әпсәләмова, Альбина }}
[[Төркем:Рус телле язучылар]]
[[Төркем:Татарстан язучылар берлеге әгъзалары]]
[[Төркем:Мөхәррирләр]]
[[Төркем:Казан дәүләт финанс-икътисад институтын тәмамлаучылар]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>frf4mv02sjl77f1db7qiimzx2nmrsak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ачылыкүл (авыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51427</id>
    <revision>
      <id>3525281</id>
      <parentid>3175642</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6931" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = авыл
 |татар исеме = Ачлыкүл
 |чын исем = 
 |ил = Россия
 |герб = 
 |байрак = 
 |герб киңлеге = 
 |байрак киңлеге = 
  |lat_deg = 55|lat_min = 31|lat_sec = 40
  |lon_deg = 62|lon_min = 25|lon_sec = 44
  |CoordAddon = 
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = 
 |ил харитасы зурлыгы = 250
 |төбәк харитасы зурлыгы = 
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре = өлкә
 |төбәк = Чиләбе өлкәсе
 |төбәк җәдвәлдә = 
 |район төре = район
 |район = Красноармейский районы
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 
 |башлык төре = авыл советы башлыгы
 |башлык = 
 |нигезләү датасы = 1712
 |беренче телгә алу = 1715
 |элеккеге исемнәр = 
 |халәт = 
 |мәйдан = 
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 
 |климат = 
 |рәсми тел = 
  |халык саны = 519&lt;ref&gt;«Численность населения Челябинской области по данным Всероссийской переписи населения 2010 года»: статистический сборник / Челябинскстат, Челябинск, 2012 – 71 с.&lt;/ref&gt;
  |исәп елы = 2010
  |халык тыгызлыгы = 
  |агломерация = 
  |милли состав =  татарлар
  |дини состав = 
  |этнохороним = 
 |сәгать кушагы = +3
 |DST = 
 |телефон коды = 
 |почта индексы = 456686
 |почта индекслары = 
 |автомобил коды = 
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = 
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = Урысча атама  
 |add2                    = Ачли́куль
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
}}
'''Ачлыкүл''' – [[Чиләбе өлкәсе]]нең төньягында, [[Корган өлкәсе]] чигендә урнашкан татар авылы. [[Чиләбе]]гә кадәр 100 км юл, туры автобус йөри. Кызыл армия районындагы бердәнбер татар авылы.

Авылда татарлар-мишәрләр яши. Авыл [[1712]] белән [[1715]] еллар арасында нигезләнгән. 
Инкыйлаб алдыннан Ачлыкүл зур авыл булган, [[1913]] елда 520 хуҗалык, 3253 кеше яшәгән. Халык татар теленең [[эчкен сөйләше]]ндә сөйләшә.

Авылның иң зур – Тукай урамы Ачылыкүл буенда урнашкан. [[Ачылы күл (Чиләбе өлкәсе)|Ачлыкүл]]  яссы урында урнашкан, түгәрәк формасында, ярлары комлы. Күл өсте 140 га тәшкил итә.

Авылда җитештерү предприятиеләре калмады. Халык үз хуҗалыклары белән көн күрә, һөнәрчеләр бар (тегүчелек, үргән мебель ясау, чигү аяк киеме тегү һ.б.). Төп 9-еллык мәктәп, медпункт, балалар бакчасы, кибет бар.

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 594|| 519|| 249|| 270
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[татарлар]] (96%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2014-08-09 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

[[Рәсем:Ачылы күл.jpg|700px|thumb|center|Ачылыкүл авылы «күлләр илендә» урнашкан]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}{{Чиләбе өлкәсе татар торак пунктлары}}

==Чыганак==
* [http://kraeved.kruo.edusite.ru/DswMedia/achlikul-.ppt Хәмидуллина С.А. Минем туган ягым, 2006 ел] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304220728/http://kraeved.kruo.edusite.ru/DswMedia/achlikul-.ppt |date=2016-03-04 }}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсе татар авыллары]]</text>
      <sha1>7c0qvhhbauvjc5fi1p8st5cwat8nnik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арыслан (Нязепетровск районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51524</id>
    <revision>
      <id>3525272</id>
      <parentid>3458739</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:08:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9825" xml:space="preserve">{{ТП
 |халәт = авыл
 |татар исеме = Арыслан
 |чын исем = 
 |ил = Россия
 |герб = 
 |байрак = 
 |герб киңлеге = 
 |байрак киңлеге = 
  |lat_deg =56 |lat_min =12 |lat_sec =19 
  |lon_deg =59 |lon_min =18 |lon_sec =08 
  |CoordAddon = 
  |CoordScale = 
 |ЯндексХарита = 
 |ил харитасы зурлыгы = 276
 |төбәк харитасы зурлыгы = 
 |район харитасы зурлыгы = 
 |төбәк төре = өлкә
 |төбәк = Чиләбе өлкәсе
 |төбәк җәдвәлдә = 
 |район төре = район
 |район = Нязепетровск районы
 |район җәдвәлдә = 
 |җәмгыять төре = 
 |җәмгыять = 
 |җәмгыять таблицада = 
 |ил харитасы =
 |төбәк харитасы = 
 |район харитасы =
 |эчке бүленеш = 
 |башлык төре = авыл советы башлыгы
 |башлык = 
 |нигезләү датасы = 
 |беренче телгә алу = 1663
 |элеккеге исемнәр = 
 |халәт = 
 |мәйдан = 
 |биеклек төре = 
 |ТП мәркәзе биеклеге = 
 |климат = 
 |рәсми тел = 
  |халык саны = 711
  |исәп елы = 2010
  |халык тыгызлыгы = 
  |агломерация = 
  |милли состав =  татарлар
  |дини состав = 
  |этнохороним = 
 |сәгать кушагы = +3
 |DST = 
 |телефон коды = 
 |почта индексы = 456981
 |почта индекслары = 
 |автомобил коды = 
 |Commons-та төркем = 
 |сайт = [http://araslan-school.ucoz.ru Авылның мәктәп сайты]
 |сайт теле              = 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = Урысча атама  
 |add2                    = Арасланово
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
}}
{{мәгънәләр|Арыслан (мәгънәләр)}}
'''Арыслан'''  – [[Чиләбе өлкәсе]]нең Нязепетровск районындагы татар авылы. Шәмәхә авыл советына карый. [[Караидел (елга)|Уфа (Караидел)]] елгасы ярында урнашкан. Авылдан 7 км көнбатыш тарафта [[Башкортстан]] башлана.

Район үзәге [[Нязепетровск]]  шәһәренә 32 км, [[Шәмәхә (авыл)|Шәмәхә]]  авылына 5 км ара.

== Тарихи белешмә ==
[[File:Ufa river 011.jpg|thumb|left]]
Арслан авылы Чиләбе өлкәсенең Нязепетровск районына кереп киткән (1934 елда), гәрчә элек Уфа елгасы буендагы башка татар авыллары белән ук [[Кызылъяр өязе]]нә караган булса да (Кызылъяр өязе 1781 елда оештырыла, 1923 елда юкка чыгарыла). Авылны [[Чулман|Кама]] аръягыннан, Строганов җирләреннән күчеп килгән Арсланбай дигән татар кешесе нигезләгән. Документлар буенча ул [[типтәр]] дип язылган.

Авыл картлары Бәйрәмгулов Хәерзаман (1905 елда туган), Исмагилов Саргәскәр (1904 елда туган) сөйләүләре буенча, башта авыл икенче урында урнашкан булган һәм ул “Йорт өсте” дип аталган. Шуннан соң хәзерге [[Мельничная елгасы]] (элек Арыслан елгасы дип аталган) буена авылдан ул елгага тикче 4 км) күчеп утырган.

Арысланбай [[Шәкүр (Свердловск өлкәсе)|Шәкүр]] авылыннан кыз алып өйләнгән, тормыш корган. Үзе сунарчылык белән көн күргән. 
ТоАвыл халкының байтагы [[күмер]] яндырып якындагы заводларга ташып сатканнар.

Авылда башкортлар да булган, ләкин галимнәр аларның башкортлыгы икеле, дип белдерәләр. Авыл халкы Идел, Кама буеннан килгән татарлар исәбенә нык арткан.

Документларда авыл [[1745]] елда күренә башлаган. Димәк ул вакытта инде булган. [[1834]] елгы ревизия күрсәткәнчә, 120 типтәр (ирләр) яшәгәнлеге мәгълүм. Ә 1859 елда инде бөтенесе бергә 63 хуҗалыкта 381 кеше яшәгән (?).&lt;ref&gt;[[Илдус Хуҗин|И. Хуҗин]] [http://tatural.ru/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=132&amp;Itemid=34&amp;limit=1&amp;limitstart=1 Топонимнар (Урта Уралдагы географик атамалар)]&lt;/ref&gt;
[[Рәсем:Арслан - Караидел елгасы.jpg|200px|thumb|left|Арслан авылы [[Уфа елгасы]] буенда урнашкан]]

== Икътисад ==
Әлеге вакытта авылда «Шәмәхә» ЯАҖ идарәсе урнашкан. Мәдәният йорты, ФАП, РЭС идарәсе, почта бүлекчәсе, 6 кибет бар.&lt;ref&gt;[http://nzp.ucoz.ru/index/0-7 Неофициальный сайт г.Нязепетровска. с.Арасланово.]&lt;/ref&gt;
Арсланда борынгы һөнәрләр сакланган. Арслан осталары [[шомырт]] чыбыгыннан кәрзиннәр үрәләр, [[киез ката]]лар ясыйлар, татар кәпәчләре чигәләр һәм бозау тиресеннән борынгы аяк киеме «кисы» тегәләр.

== Мәгариф ==
Татар урта мәктәбе һәм «Айгөл» балалар бакчасы эшли. Мәктәп һәм бакча Татарстан белән методик элемтәләр урнаштырган. Мәктәптә 2011 елда 93 бала укыган.
== Мәдәният ==
«Ләйсән» фольклор ансамбле – өлкә «Уралым – 2011» өлкә төрки мәдәниятләр фестивалендә гран-при иясе.

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 892|| 711|| 351|| 360
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[татарлар]] (94%), [[башкортлар]] (5%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-08-12 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

=== Танылган шәхесләр ===
* [[Нурулла Мөфлихунов]], совет чорында танылган Ислам дине әһеле.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Чиләбе өлкәсе татар торак пунктлары}}
{{Нязепетровск районы}}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсе татар авыллары]]
[[Төркем:Назыпетровск районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>gxvwyd44eodnlshw1e5zx09a2ko341r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Куу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53883</id>
    <revision>
      <id>3525111</id>
      <parentid>717136</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="787" xml:space="preserve">'''Куу''' ({{lang-la|distillatio}} — тамчылап агу) яки '''дистильләтү''' — очучан [[сыеклык]]ларны [[пар]]га әйләндереп шуннан соң бу парларны [[конденсацияләү]] юлы белән беришле катнашмаларны аеру алымы.
[[File:Zosimos distillation equipment.jpg|thumb|right|3-енче гасыр алхимигы Панополис Зосимосы Византия Юнан Parisinus graces кулъязмасыннан дистилляция җиһазлары.]]

== Шулай ук карагыз ==

{{Портал|Физика|Химия|Технология}}

{{rq|stub|image}}

[[Төркем:Лаборатор техника]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>aznmxkpco7vkj3qnonizuix0sol6iam</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525112</id>
      <parentid>3525111</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:25:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="793" xml:space="preserve">'''Куу''' ({{lang-la|distillatio}} — тамчылап агу) яки '''дистильләтү''' — очучан [[сыеклык]]ларны [[пар]]га әйләндереп шуннан соң бу парларны [[конденсацияләү]] юлы белән беришле катнашмаларны аеру алымы.
[[File:Zosimos distillation equipment.jpg|thumb|right|3-енче гасыр алхимигы Панополис Зосимосының Византия Юнан Parisinus graces кулъязмасыннан дистилляция җиһазлары.]]

== Шулай ук карагыз ==

{{Портал|Физика|Химия|Технология}}

{{rq|stub|image}}

[[Төркем:Лаборатор техника]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>5tt5vx013xkdwkke9omhj9ggm38bkb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Состав даимилеге законы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53885</id>
    <revision>
      <id>3525149</id>
      <parentid>717106</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:14:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="818" xml:space="preserve">'''Матдәләрнең состав даимилеге законы'''н [[1799]]—[[1806 ел]]ларда француз галиме [[Ж. Пруст]] ачкан. Закон болай тәгъбирләнгән:
{{цитата|автор=|Һәр химик саф матдә табылу урыны һәм ысулына карамастан бер үк даими составка ия.}}
Хәзерге вакытта үзгәрүчән составлы кушылмалар да билгеле.
== Шулай ук карарга мөмкин ==
* [[Атом-молекуляр тәгълимат]]
* [[Масса саклану законы]]
* [[Кабат нисбәтләр законы]]

[[Төркем:Химик законнар]]
[[Төркем:Стехиометрия]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>lx8m5ebws5cqknxl6jqi9hxmsk30htz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Гыйльметдинов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58196</id>
    <revision>
      <id>3525242</id>
      <parentid>3087224</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:26:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12722" xml:space="preserve">{{Башка мәгънәләр/фамилия|Гыйльметдинов}}
{{Шәхес
| исем =Альберт Гыйльметдинов
| рәсем =Альберт Гыйльметдинов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = ректор
| туу датасы = 27.07.1956
| туу җире = {{туу җире|Казан|Казанда}}
| гражданлык = 
| милләт = татар
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{II дәрәҗә «Ватан алдында хезмәтләр өчен» орденының медале}}
ТР фән һәм техника өлкәсендә дәүләт премиясе (''[[2010 ел|2010]]'')
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
'''Альберт Харис улы Гыйльметдинов''' ([[1956 ел|1956 елның]] [[27 июль|27 июле]], [[Казан]], [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Татарстан АССР,]] [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]]) — [[Казан милли тикшеренү техника институты]] ([[Казан авиация институты]]) ректоры (2013 елның мартыннан). [[Татарстан]] [[мәгариф]] министры (2009 елның 17 мартыннан 2012 елның 20 сентябренә кадәр). [[Казан үнивирситите|Казан университеты]] физика факультеты профессоры, [[физика]] галиме, физика-математика фәннәре докторы, [[Татарстан Фәннәр академиясе]] хокукый әгъзасы, [[Татарстанның атказанган фән эшлеклесе]] ([[2007 ел|2007]]), Россияның югары һөнәри мәгарифенең мактаулы хезмәткәре ([[2011 ел|2011]]).

== Биография ==
Альберт Гыйльметдинов 1956 елның 27 июлендә [[Казан|Казанда]] туган. 1978 елда [[Казан (Идел буе) федераль университеты|Казан дәүләт университетының]] физика факультетын тәмамлый. 1984—2000 елларда Казан дәүләт университетының гомуми физика кафедрасы ассистенты, доценты. 1991—1998 елларда [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]], [[Канада]] һәм [[Аурупа|Аурупаның]] әйдәп баручы университетларында чакырулы профессор булып эшли.

2000 елдан 2007 елга кадәр Казан дәүләт университетының гомуми физика кафедрасы профессоры. 2007 елда «технологияләрне коммерцияләштерү нигезләре» юнәлеше буенча [[Русия Хөкүмәте|Россия Федерациясе Хөкүмәте]] каршындагы халык хуҗалыгы академиясен тәмамлый.

2007—2008 елларда [[Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы|Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министры]] урынбасары була. 2009 елның 17 мартында [[Татарстан Республикасы Президенты|Татарстан Президенты]] [[Минтимер Шәймиев]] Альберт Гыйльметдиновны Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министры вазыйфасына билгеләп кую турындагы указга кул куя&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://volga.rian.ru/economy/20090318/81735008.html|title=Президент Татарстана назначил сразу четырех новых министров|author=|website=|date=|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110524121936/http://volga.rian.ru/economy/20090318/81735008.html|archivedate=2011-05-24|accessdate=2021-03-03}}&lt;/ref&gt;. 2012 елның 20 сентябрендә, «башка эшкә күчү сәбәпле», формулировкасы белән, отставкага җибәрелә&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/2026493|title=Министр образования Татарстана Гильмутдинов отправлен в отставку|author=|website=www.kommersant.ru|date=2012-09-20|publisher=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

2012 елның 20 сентябрендә Татарстан Президенты [[Рөстәм Миңнеханов]] [[А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты|А. Н. Туполев исемендәге Казан милли тикшеренү техник университеты]] (КНИТУ-КАИ) гыйльми советына вуз ректоры вазыйфаларын башкаручы урнына Альберт Гыйльметдиновны карарга тәкъдим итә. Аның кандидатурасы хуплана&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/2026446|title=И.о. ректора КНИТУ-КАИ стал Альберт Гильмутдинов|author=|website=www.kommersant.ru|date=2012-09-20|publisher=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;. 2013 елның 16 апреленнән КНИТУ-КАИ ректоры. 2017 елның мартыннан техник университетлар Ассоциациясе вице-президенты. 2021 елның февралендә Альберт Гыйльметдинов КНИТУ-КАИның Гыйльми советы утырышында ректор сайлауларыннан төшерелү турында игълан итә&lt;ref&gt;{{Сылтама|https://www.business-gazeta.ru/article/497717|Кто развяжет пуп земли: Альберт Гильмутдинов уходит из КНИТУ-КАИ, слово – Сергею Когогину?}}&lt;/ref&gt;.

== Бүләкләр ==

* 2017 ― II дәрәҗә [[Ватан алдындагы хезмәтләр өчен ордены|«Ватан алдындагы казанышлары өчен» ордены]] медале ― ''фән, мәгариф үсешенә, квалификацияле белгечләр әзерләүгә зур өлеш керткәне һәм күпьеллык намуслы хезмәте өчен''&lt;ref&gt;[http://protatarstan.ru/2017/09/page/4/ Путин подписал указ о награждении ректора КНИТУ-КАИ медалью ордена «За заслуги перед Отечеством».] [[Татарстан (журнал)|«Татарстан»]], 2017, сентябрь&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=https://kai.ru/main?p_p_id=101&amp;p_p_lifecycle=0&amp;p_p_state=maximized&amp;p_p_mode=view&amp;_101_struts_action=%2Fasset_publisher%2Fview_content&amp;_101_returnToFullPageURL=https%3A%2F%2Fkai.ru%2Fmain%3Fp_auth%3D2ZjDGWER%26p_p_id%3D3%26p_p_lifecycle%3D1%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_state_rcv%3D1&amp;_101_assetEntryId=9451110&amp;_101_type=content&amp;_101_urlTitle=rektoru-knitu-kai-vrucili-medal-ordena-za-zaslugi-pered-otecestvom-&amp;inheritRedirect=true|title=Ректору КНИТУ-КАИ вручили медаль ордена «За заслуги перед Отечеством»|author=|website=kai.ru|date=|publisher=|accessdate=2021-03-03|archivedate=2020-10-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201010213903/https://kai.ru/main?p_p_id=101&amp;p_p_lifecycle=0&amp;p_p_state=maximized&amp;p_p_mode=view&amp;_101_struts_action=%2Fasset_publisher%2Fview_content&amp;_101_returnToFullPageURL=https%3A%2F%2Fkai.ru%2Fmain%3Fp_auth%3D2ZjDGWER%26p_p_id%3D3%26p_p_lifecycle%3D1%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_state_rcv%3D1&amp;_101_assetEntryId=9451110&amp;_101_type=content&amp;_101_urlTitle=rektoru-knitu-kai-vrucili-medal-ordena-za-zaslugi-pered-otecestvom-&amp;inheritRedirect=true}}&lt;/ref&gt;;
* 2010 ― Фән һәм техника өлкәсендә Татарстан Республикасы Дәүләт Премиясе
* 2007 ―  [[Үһән|Уһән]] университетының мактаулы профессоры ([[Кытай]]);
* 2007 ― [[Татарстан Республикасының Атказанган фән эшлеклесе|«Татарстан Республикасының Атказанган фән эшлеклесе»]] 
* 1998 ― «Спектроскопия үсешенә зур өлеш керткән өчен» Йоханус Маркус Марси исемендәге халыкара премиясе һәм медале
* 1995 ― Atomic Spectroscopy Award атом спектроскопиясе буенча «Атом спектроскопиясенә мөһим өлеш керткән өчен» Халыкара премия лауреаты.

== Китаплар һәм басмалар ==
* Гильмутдинов, Альберт Харисович. Уроки лидерства: курс личностного развития / А.Х. Гильмутдинов, А.А. Гильмутдинова; Мин-во образ-я и науки РФ, ФГБОУ ВПО КНИТУ-КАИ им. А.Н. Туполева. — Казань: Изд-во КНИТУ-КАИ, 2016. — 260 с.
* М.В. Морозов, А.Х. Гильмутдинов, М.Х. Салахов, «Влияние шероховатости поверхности на электрохимическую активность никелевых электродов», Учен. зап. Казан. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2013), 119—126
* А.Х. Гильмутдинов, К.Ю. Нагулин, И.В. Цивильский, «Атомизация вещества в двухстадийном термохимическом реакторе для аналитической спектрометрии», Учен. зап. Казан. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2011), 71—84
* М.В. Морозов, А.Е. Староверов, А.Х. Гильмутдинов, М.Х. Салахов, «Трехмерная структура электромагнитных полей в индуктивно-связанной плазме», Учён. зап. Казан. гос. ун-та. Сер. Физ.-матем. науки, (2008), 67—72
* Ориентация оси электромагнитного поля винтового индуктора для индуктивно-связанной плазмы. Р.А. Ибрагимов; А.Е. Староверов; А.Х. Гильмутдинов // Ученые записки КФУ. Физико-математические науки 2008 N3
* А.Х. Гильмутдинов, А.В. Волошин, К.Ю. Нагулин, «Атомно-абсорбционная спектрометрия с пространственным разрешением», Усп. хим., (2006), 339—353

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Чыганаклар ==
*[http://info.tatcenter.ru/whoiswho/1/1274/ Гильмутдинов Альберт Харисович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130719075252/http://info.tatcenter.ru/whoiswho/1/1274/ |date=2013-07-19 }}
*[https://kai.ru/rector Казан милли тикшеренү техник университеты - КАИ рәсми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201204173725/https://kai.ru/rector |date=2020-12-04 }}
{{Портал|Физика|Шәхесләр|Татарстан|Мәгариф|Татар мәдәнияте}}

{{ТР мәгариф министрлары}}

[[Төркем:ССРБ физиклары]]
[[Төркем:Русия физиклары]]
[[Төркем:Татарстанның мәгариф министрлары]]
[[Төркем:Сәясәтчеләр]]
[[Төркем:Физика-математика фәннәре докторлары]]
[[Төркем:Татарстанның атказанган фән эшлеклеләре]]
[[Төркем:РФ югары һөнәри мәгарифенең мактаулы хезмәткәрләре]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>ixkawrovuqeovuylo0j1g2bpwbyti7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын табан балык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99265</id>
    <revision>
      <id>3525237</id>
      <parentid>2879238</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:10:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1901" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Алтын табан балык
| image file = Crucian Carp.jpg
| image descr = Carassius carassius
| regnum = Хайваннар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Нурканатлы балыклар]]
| ordo = [[Карпсыманнар]]
| familia = [[Карплылар]]
| genus =  [[Табан балыгы]]
| species = '''Алтын табан балык'''
| latin = {{btname|Carassius carassius| &lt;br /&gt; ([[Linnaeus]], 1758)}}
| commons = Category:Carassius carassius
| wikispecies = Carassius carassius
| ncbi =163352
| itis =217509
}}
{{Портал|Балыклар|Хайваннар|Биология}}
'''Алтын табан балык''' ({{lang-la|Carassius carassius}}) — [[карплылар]] [[гаилә (биология)|гаиләсендәге]] [[төче су]] балыгы. [[Аурупа]] hәм [[Себер]] сулыкларында киң таралган. Озынлыгы 50 см гача һәм 5 кг авырлыккача җитәргә мөмкин.

Аның озынлыгы 9-24 см, авырлыгы 600 г. Яшәвенең 4-5 нче елында җенси җитлегә. Үрчемлелеге 137-300 мең бөртек уылдык. 10-12 ел яшиләр.

Алтын табан балык бөҗәк курчагы, [[суүсем]], детрит, кортлар белән туклана.

[[Файл:Carassius carassius Prague Vltava 1.jpg|border|200px|]]

== Сылтамалар ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes/104.html Позвоночные животные России: золотой, или обыкновенный карась] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200713005230/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes%2F104.html |date=2020-07-13 }}

[[Төркем:Балыклар]]
[[Төркем:Әлифба буенча хайваннар]]</text>
      <sha1>d46jc0793rv6twpvord6rnwasmg3cd9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амамбайка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100173</id>
    <revision>
      <id>3525249</id>
      <parentid>3159733</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:01:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5354" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Амамбайка

|чын исеме ={{lang-ru|Амамбайка}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чиләбе өлкәсенең Кызыл районы{{!}}Чиләбе өлкәсенең Кызыл районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 262
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457621
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Амамбайка''' ({{lang-ru|Амамбайка}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кызыл районы (Чиләбе өлкәсе)|Кызыл районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 287|| 262|| 122|| 140
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (62%), [[казахлар]] (32%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чиләбе өлкәсенең Кызыл районы}}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең Кызыл районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>iz5g3tpsn2tj5g0jmfa2txl2o8hg7bi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аксарка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104407</id>
    <revision>
      <id>3525227</id>
      <parentid>3506283</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:26:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4746" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аксарка
|рус исеме  =
|чын исем  =
|герб  =
|байрак  =
  |lat_deg = 66 |lat_min = 33 |lat_sec = 32
  |lon_deg = 67 |lon_min = 48 |lon_sec = 13
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы   = 
|төбәк харитасы   = 
|район харитасы   = 
|ил харитасы зурлыгы   = 
|төбәк харитасы зурлыгы   = 
|район харитасы зурлыгы   = 
|төбәк = Ямал-Ненец автономияле округы
|төбәк җәдвәлдә= Ямал-Ненец автономияле округы   
|район төре   = Муниципаль район
|район = Урал буе районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре  = Авыл җирлеге 
|җирлек    =
|җирлек җәдвәлдә   = 
|эчке бүленеш    = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу    = 
|элекке исемнәр  = 
|бирле    = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге    = 
|халык саны   = 3133
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык   = 
|агломерация  = 
|милли состав   =
|дини состав = 
|этнохороним  = 
|почта индексы = 629620
|сәгать кушагы = + 4
|почта индекслары= 
|телефон коды = 34993
|санлы идентификатор  = 71 158 903 001
|Commons та төркем   = 
|сайт  = 
}}

'''Аксарка''' ({{lang-ru|Аксарка}}, {{lang-yrk|Хоя'-Сале}}) — авыл, [[Ямал-Ненец автономияле округы]]ның [[Урал буе районы]] административ үзәге.

[[Халык саны]] — 3 133 кеше (2010).&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.xlsx ЧИСЛЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИИ, ФЕДЕРАЛЬНЫХ ОКРУГОВ, СУБЪЕКТОВ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ, РАЙОНОВ, ГОРОДСКИХ НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ, СЕЛЬСКИХ НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ –РАЙОННЫХ ЦЕНТРОВ И СЕЛЬСКИХ НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ С НАСЕЛЕНИЕМ 3 ТЫСЯЧИ ЧЕЛОВЕК И БОЛЕЕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130702213008/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.xlsx |date=2013-07-02 }}.&lt;/ref&gt;
== Тарих ==
Авыл [[1930]]—[[1932]] елларда көньяк һәм урта [[Урал]]дан күчеп утырган кешеләр тарафыннан нигезләнә.

== Халык ==
{| class='standard' style='text-align: center;' width=64%
|- class='bright'
! [[1959]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php&lt;/ref&gt; !! [[1970]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php&lt;/ref&gt; !! [[1979]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php&lt;/ref&gt; !! [[1989]]&lt;ref&gt;http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php&lt;/ref&gt; !! [[2002]]&lt;ref name='база'&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; !! [[2010]]&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;/&gt;
|- class='bright'
| 1 488
| 1 752
| 2 171
| 2 365
| 2 569
| 3 133
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халык: [[руслар]] (44,4%), [[хантлар]] (17,7%), [[ненецлар]] (12,3%), [[комилар]] (9,3%), [[украиннар]] (7,3%), [[татарлар]] (2,4%).&lt;ref name='база'/&gt;

== Икътисад ==
Балык заводы, пристән.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Урал буе районы}}

[[Төркем:Урал буе районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Ямал-Ненец автономияле округы торак пунктлары]]


{{Yamal-Nenets-geo-stub}}</text>
      <sha1>foiohbrc97rlxk23kk5gmrdeb6ylk9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтырка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107498</id>
    <revision>
      <id>3525239</id>
      <parentid>3159633</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:14:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5232" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Алтырка
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Алтырка}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Варна районы{{!}}Варна районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 283
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457218
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Алтырка''' ({{lang-ru|Алтырка}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Варна районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 368|| 283|| 139|| 144
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (46%), [[татарлар]] (13%), [[украиннар]] (5%), [[казахлар]] (33%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Варна районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Варна районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>oszs09ngl0etbv7qhb28vxbv9yul8xf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айлы (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107531</id>
    <revision>
      <id>3525222</id>
      <parentid>3159476</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5193" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Айлы
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Айлино}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чаткы районы{{!}}Чаткы районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 1441
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456926
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Айлы''' ({{lang-ru|Айлино}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Чаткы районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 1642|| 1441|| 649|| 792
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (82%), [[татарлар]] (10%), [[башкортлар]] (7%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чаткы районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Саткы районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>oas9jb0ztguq2vez67siw814dnplauy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атҗитәр (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107553</id>
    <revision>
      <id>3525279</id>
      <parentid>3175529</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5316" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Атҗитәр
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аджитарово}}
|герб =
|байрак =
 |lat_deg = 54.995165
 |lon_deg = 60.790932
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чибәркүл районы{{!}}Чибәркүл районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 100
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456414
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Атҗитәр''' ({{lang-ru|Аджитарово}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Чибәркүл районы]] составына керүче башкорт авылы.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 115|| 100|| 53|| 47
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[башкортлар]] (67%), [[руслар]] (24%), [[татарлар]] (9%), .&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чибәркүл районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Чибәркүл районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе татар авыллары]]</text>
      <sha1>16g8jhpbgbj65zbdjsj6ccwb652e26n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Архангельское (Сосновка районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107585</id>
    <revision>
      <id>3525267</id>
      <parentid>3175433</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5376" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Архангельское
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Архангельское}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Сосновка районы{{!}}Сосновка районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = ?
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456537
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Архангельское''' ({{lang-ru|Архангельское}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Сосновка районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 879|| ?|| || 
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (25%), [[татарлар]] (8%), [[башкортлар]] (65%), [[казахлар]] (1%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Сосновка районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Сосновка районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе башкорт авыллары]]</text>
      <sha1>sgvuzasf547lbxhvxjbtj5kw6ubp0b2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аратское</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107626</id>
    <revision>
      <id>3525262</id>
      <parentid>3159924</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:17:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5265" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аратское
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аратское}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Катав-Ивановск районы{{!}}Катав-Ивановск районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 164
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456105
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аратское''' ({{lang-ru|Аратское}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Катав-Ивановск районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 188|| 164|| 79|| 85
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (90%), [[татарлар]] (7%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Катав-Ивановск районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Кытау-Ивановск районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>nmat63zh8qmugcfhrilh6s3xumhlrcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арчаглы-Аят</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107627</id>
    <revision>
      <id>3525268</id>
      <parentid>3175448</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5232" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Арчаглы-Аят
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арчаглы-Аят}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Варна районы{{!}}Варна районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 1231
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457206
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Арчаглы-Аят''' ({{lang-ru|Арчаглы-Аят}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Варна районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 1566|| 1231|| 577|| 654
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (77%), [[татарлар]] (7%), [[казахлар]] (9%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Варна районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Варна районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>8wxlefw0qyxew1tolurbo64c6cd46ej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айбат</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107667</id>
    <revision>
      <id>3525221</id>
      <parentid>3159463</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:42:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5263" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Айбат
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Айбатова}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Аргаяш районы{{!}}Аргаяш районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 254
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456894
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Айбат''' ({{lang-ru|Айбатова}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Аргаяш районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 302|| 254|| 129|| 125
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[татарлар]] (6%), [[башкортлар]] (90%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Аргаяш районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Аргаяш районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе башкорт авыллары]]</text>
      <sha1>rk0vbe01gddxev8yxqytw10tvlh6qlj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амурски (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107675</id>
    <revision>
      <id>3525250</id>
      <parentid>3159762</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5241" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Амурский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Амурский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Бреды районы{{!}}Бреды районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 558
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457335
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Амурский''' ({{lang-ru|Амурский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Бреды районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 661|| 558|| 272|| 286
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (73%), [[татарлар]] (6%), [[башкортлар]] (7%), [[казахлар]] (11%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Бреды районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Бреды районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>3fkt2gftgrhbg13xvj8xrsr7o30bwrc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аргаҗы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107724</id>
    <revision>
      <id>3525263</id>
      <parentid>3159930</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:22:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5363" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аргаҗы
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аргази}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Аргаяш районы{{!}}Аргаяш районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 238
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456893
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аргаҗы''' ({{lang-ru|Аргази}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Аргаяш районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 275|| 238|| 121|| 117
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (22%), [[татарлар]] (5%), [[башкортлар]] (73%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[Аргаҗы сусаклагычы]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Аргаяш районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Аргаяш районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе башкорт авыллары]]</text>
      <sha1>2pb3uze282828ve7iyy5ruw787o1c97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аткүл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107741</id>
    <revision>
      <id>3525278</id>
      <parentid>3175505</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:32:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5225" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аткүл
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аткуль}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Эткүл районы{{!}}Эткүл районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 270
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456578
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аткүл''' ({{lang-ru|Аткуль}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Эткүл районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 228|| 270|| 142|| 128
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (71%), [[татарлар]] (5%), [[украиннар]] (5%), [[башкортлар]] (15%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Эткүл районы}}

[[Төркем:Эткүл районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>j5q3mi2lblxio7ldioxqdwbw89wy3r2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алабуга (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107808</id>
    <revision>
      <id>3525231</id>
      <parentid>3159553</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:49:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5443" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Алабуга
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Алабуга}}
|герб =
|байрак =
  |lat_deg = 55 |lat_min = 32 |lat_sec = 9
  |lon_deg = 62 |lon_min = 21 |lon_sec = 13
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы{{!}}Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 846
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456686
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Алабуга''' ({{lang-ru|Алабуга}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кызыл Армия районы (Чиләбе өлкәсе)|Кызыл Армия районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 976|| 846|| 391|| 455
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (93%), [[татарлар]] (4%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>tjj8da9rja64sgmfqde5emfrbcjzr7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атамановски (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107809</id>
    <revision>
      <id>3525277</id>
      <parentid>3175497</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:28:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5242" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Атамановский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Атамановский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Бреды районы{{!}}Бреды районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 709
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457344
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Атамановский''' ({{lang-ru|Атамановский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Бреды районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 899|| 709|| 348|| 361
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (78%), [[татарлар]] (4%), [[казахлар]] (14%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-23 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Бреды районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Бреды районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>se0qiyt45jhye0452voz4j99p6xebwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айлыкүл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107891</id>
    <revision>
      <id>3525223</id>
      <parentid>3159477</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:53:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5246" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Айлыкүл
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Айдыкуль}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Коншак районы{{!}}Коншак районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 0
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456710
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Айлыкүл''' ({{lang-ru|Айдыкуль}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Коншак районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 0|| 0|| -|| -
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Коншак районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Коншак районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең юкка чыккан торак пунктлары]]</text>
      <sha1>lp11zujv4q9od8u1khndmbbd17q2qam</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ак Чишмә (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107892</id>
    <revision>
      <id>3525224</id>
      <parentid>3159488</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:02:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5316" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Ак Чишмә
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Ак-Чишма}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нагайбәк районы{{!}}Нагайбәк районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 0
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = юк
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Акчишмә}}&lt;/small&gt;
'''Ак Чишмә''' ({{lang-ru|Ак-Чишма}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нагайбәк районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 0|| 0|| -|| -
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Нагайбәк районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Нугайбәк районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең юкка чыккан торак пунктлары]]</text>
      <sha1>t3zct2dqg2vktpn0zqs6p84kxevbs9o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдрахман (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107962</id>
    <revision>
      <id>3525214</id>
      <parentid>3249603</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:33:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5371" xml:space="preserve">&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Абдрахман}}&lt;/small&gt;
{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Абдрахман
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Абдрахманова}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нязепетровск районы{{!}}Нязепетровск районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 7
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456982
|сәгать кушагы = + 5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Абдрахман''' ({{lang-ru|Абдрахманова}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нязепетровск районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 12|| 7|| 4|| 3
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[татарлар]] (100%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
{{Чиләбе өлкәсе татар торак пунктлары}}
{{Нязепетровск районы}}

[[Төркем:Назыпетровск районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>nxh6s2t7fszq00io8nwh3164esgk1ym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдулла (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107963</id>
    <revision>
      <id>3525215</id>
      <parentid>3159379</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:33:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5156" xml:space="preserve">{{Orphan|date=апрель 2014}}
{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Абдулла
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Абдулка}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Әшә районы{{!}}Әшә районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 12
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456004
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Абдулла''' ({{lang-ru|Абдулка}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Әшә районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 12|| 12|| 6|| 6
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (64%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Әшә районы}}

[[Төркем:Әшә районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>c9jffso6yjrzv1wnr0yb4sumw50shzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анненское</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107965</id>
    <revision>
      <id>3525256</id>
      <parentid>3159840</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:46:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5188" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Анненское
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Анненское}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Карталы районы{{!}}Карталы районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 2320
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457383
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Анненское''' ({{lang-ru|Анненское}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Карталы районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 2321|| 2320|| 1048|| 1272
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (96%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Карталы районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Кәртәле районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>0obmmqadid7vvjg3k7xijd7nqc2zusl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтынташ (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108052</id>
    <revision>
      <id>3525238</id>
      <parentid>3159632</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:13:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5319" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Алтынташ
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Алтынташ}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чибәркүл районы{{!}}Чибәркүл районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 485
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456417
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Алтынташ''' ({{lang-ru|Алтынташ}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Чибәркүл районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 524|| 485|| 249|| 236
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (50%), [[татарлар]] (7%), [[башкортлар]] (40%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чибәркүл районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Чибәркүл районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе башкорт авыллары]]</text>
      <sha1>cr0k2oanatdkicz98f9mbg2umm9gkw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Адищево</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108067</id>
    <revision>
      <id>3525217</id>
      <parentid>3159440</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:20:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5358" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Адищево
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Адищево}}
|герб =
|байрак =
 |lat_deg = 55.193615
 |lon_deg = 61.954977
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы{{!}}Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 8
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456688
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Адищево''' ({{lang-ru|Адищево}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кызыл Армия районы (Чиләбе өлкәсе)|Кызыл Армия районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 10|| 8|| 6|| 2
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>svixam5kvyq7i808bibvnx0tfpz7sej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ай (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108070</id>
    <revision>
      <id>3525220</id>
      <parentid>3159462</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T06:41:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5142" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = тимер юл станциясе
|татар исеме= Ай
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Ай}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Кусә районы{{!}}Кусә районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 10
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456958
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Ай''' ({{lang-ru|Ай}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кусә районы]] составына керүче тимер юл станциясе.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 19|| 10|| 4|| 6
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (84%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Кусә районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Куса районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>hzdsi1sahs1o8zfeenq6pg49lvcinzs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Акмулла (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108072</id>
    <revision>
      <id>3525226</id>
      <parentid>3159520</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:21:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5219" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Акмулла
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Акмулла}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Карталы районы{{!}}Карталы районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 120
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457375
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Акмулла''' ({{lang-ru|Акмулла}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Карталы районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 148|| 120|| 60|| 60
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (69%), [[чуашлар]] (17%), [[казахлар]] (14%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Карталы районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Кәртәле районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>g4y5r1uy8gfm2fk92hj8s47e4wkhnsk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Акчакүл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108074</id>
    <revision>
      <id>3525230</id>
      <parentid>3159545</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5188" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Акчакүл
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Акчакуль}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Коншак районы{{!}}Коншак районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 62
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456700
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Акчакүл''' ({{lang-ru|Акчакуль}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Коншак районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 65|| 62|| 30|| 32
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (74%), [[башкортлар]] (26%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Коншак районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Коншак районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>e2g6mogkzsaq4ol1fzcsce416ifgyw6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анбашская</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108085</id>
    <revision>
      <id>3525251</id>
      <parentid>3159789</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:21:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5301" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Анбашская, ж.д.станция
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Анбашская}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Кыштым шәһәр округы{{!}}Кыштым шәһәр округы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 56
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456870
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Анбашская, ж.д.станция''' ({{lang-ru|Анбашская}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кыштым шәһәр округы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 45|| 56|| 30|| 26
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (69%), [[башкортлар]] (22%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Кыштым шәһәр округы}}

[[Төркем:Кыштым шәһәр округы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>kf1zx02qy0u2m32rkdhnbw6zaw8f7v4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андреевка (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108087</id>
    <revision>
      <id>3525252</id>
      <parentid>3159807</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5194" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Андреевка
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Андреевка}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Увельский районы{{!}}Увельский районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 65
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457018
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Андреевка''' ({{lang-ru|Андреевка}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Увельский районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 57|| 65|| 31|| 34
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (93%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Увельский районы}}

[[Төркем:Уйелга районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>hb3e7jm5rdnqa09g2x12o1c58ryi3va</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андреевски (Пласт районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108089</id>
    <revision>
      <id>3525254</id>
      <parentid>3159811</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5165" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Андреевский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Андреевский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Пласт районы{{!}}Пласт районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 6
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457034
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Андреевский''' ({{lang-ru|Андреевский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Пласт районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 0|| 6|| 4|| 2
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Пласт районы}}

[[Төркем:Пласт районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>dsb4fl9i11xaxmtrjicduekt65reczk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анфалово (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108091</id>
    <revision>
      <id>3525257</id>
      <parentid>3159871</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:01:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5388" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Анфалово
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Анфалово}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы{{!}}Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 9
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456664
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Анфалово''' ({{lang-ru|Анфалово}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кызыл Армия районы (Чиләбе өлкәсе)|Кызыл Армия районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 12|| 9|| 7|| 2
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы}}

[[Төркем:Чиләбе өлкәсенең Кызыл Армия районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>7crg2kfkf8woxxy6ri9q0rjovx5hsze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аракай (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108094</id>
    <revision>
      <id>3525258</id>
      <parentid>3159915</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:13:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5161" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аракай
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аракаева}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Аргаяш районы{{!}}Аргаяш районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 23
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456893
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аракай''' ({{lang-ru|Аракаева}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Аргаяш районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 35|| 23|| 13|| 10
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[башкортлар]] (100%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Аргаяш районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Аргаяш районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>mwthzh6cofxmj3p2mvv7sulsnbz24ss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аракүл (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108096</id>
    <revision>
      <id>3525259</id>
      <parentid>3391733</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5138" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аракүл
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аракуль}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Касли районы{{!}}Касли районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 73
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456848
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аракүл''' ({{lang-ru|Аракуль}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Касли районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 89|| 73|| 32|| 41
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (93%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Касли районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Кәсле районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>d9k8tx7za45oxkt4lz1ugy08o8ayj27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арасламбаевски</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108098</id>
    <revision>
      <id>3525261</id>
      <parentid>3159923</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:17:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5247" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Арасламбаевский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арасламбаевский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нагайбәк районы{{!}}Нагайбәк районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 296
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457664
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Арасламбаевский''' ({{lang-ru|Арасламбаевский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нагайбәк районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 344|| 296|| 150|| 146
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: , [[казахлар]] (94%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Нагайбәк районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Нугайбәк районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>lde065ue67jvthnpk25zg5919zfl9pb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Архангельское (Мияс шәһәр бүлгесе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108100</id>
    <revision>
      <id>3525266</id>
      <parentid>3175432</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:02:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5236" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Архангельское
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Архангельское}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Мияс шәһәр округы{{!}}Мияс шәһәр округы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 21
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456390
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Архангельское''' ({{lang-ru|Архангельское}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Мияс шәһәр округы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 16|| 21|| 12|| 9
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (94%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Мияс шәһәр округы}}

[[Төркем:Мияс шәһәр округы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>rjmhc869sv1bn5eh5fl50c7iki95qx6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арчалы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108102</id>
    <revision>
      <id>3525269</id>
      <parentid>3175449</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:05:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5154" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Арчалы
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арчалы}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Карталы районы{{!}}Карталы районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 24
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457353
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Арчалы''' ({{lang-ru|Арчалы}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Карталы районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 29|| 24|| 12|| 12
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (56%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Карталы районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Кәртәле районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>pp4c7ebf62o5u9g8quw5e9slw0i1yi9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аршинка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108104</id>
    <revision>
      <id>3525270</id>
      <parentid>3175456</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:06:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5164" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аршинка
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аршинка}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Кусә районы{{!}}Кусә районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 51
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456954
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аршинка''' ({{lang-ru|Аршинка}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Кусә районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 59|| 51|| 21|| 30
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (83%), [[башкортлар]] (15%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Кусә районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Куса районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>2wzr54aq7y5r3x1z7tctnnqgfxqjmki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Акбаш (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108134</id>
    <revision>
      <id>3525225</id>
      <parentid>3159492</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5242" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Акбаш
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Акбашева}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Аргаяш районы{{!}}Аргаяш районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 1273
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456895
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Акбаш''' ({{lang-ru|Акбашева}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Аргаяш районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 1225|| 1273|| 613|| 660
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар:  [[башкортлар]] (88%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Аргаяш районы}}

[[Төркем:Аргаяш районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе башкорт авыллары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>7sv820etiav8qpjzmdu5qpqs158l8lj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Астафьевски (Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108333</id>
    <revision>
      <id>3525276</id>
      <parentid>3175491</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:21:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5497" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Астафьевский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Астафьевский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нагайбәк районы{{!}}Нагайбәк районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 253
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457657
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Астафьевский''' ({{lang-ru|Астафьевский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нагайбәк районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 345|| 253|| 111|| 142
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (13%), [[казахлар]] (10%), [[нагайбәкләр]] (73%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}{{Чиләбе өлкәсе татар торак пунктлары}}

{{Нагайбәк районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Нугайбәк районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе нагайбәк авыллары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе татар авыллары]]</text>
      <sha1>3o9orgglbwlxw3l3hp42k8e4fkscjhp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андреевски (Бреды районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108395</id>
    <revision>
      <id>3525253</id>
      <parentid>3159810</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:31:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5209" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Андреевский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Андреевский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Бреды районы{{!}}Бреды районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 1440
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457342
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Андреевский''' ({{lang-ru|Андреевский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Бреды районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 1414|| 1440|| 717|| 723
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (83%), [[казахлар]] (9%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Бреды районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Бреды районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>nrmcj4fffscxnsg0lty1sacv9li1pap</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алакамыш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108596</id>
    <revision>
      <id>3525233</id>
      <parentid>3159555</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:52:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5181" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Алакамыш
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Алакамыс}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Варна районы{{!}}Варна районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 184
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457202
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Алакамыш''' ({{lang-ru|Алакамыс}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Варна районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 376|| 184|| 86|| 98
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (50%), [[казахлар]] (43%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2015-12-18 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Варна районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Варна районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>6dklhhb72zm23w3yec1cr8rqlorksb5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арсински</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108600</id>
    <revision>
      <id>3525265</id>
      <parentid>3175415</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:53:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5224" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Арсинский
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арсинский}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нагайбәк районы{{!}}Нагайбәк районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 1068
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457662
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Арсинский''' ({{lang-ru|Арсинский}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нагайбәк районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 1347|| 1068|| 492|| 576
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (83%), [[казахлар]] (11%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Нагайбәк районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Нугайбәк районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>gnwjwb21t1t8e57h0q9fipsgis3udpi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аркаим (авыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108755</id>
    <revision>
      <id>3525264</id>
      <parentid>3175372</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:36:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5125" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Аркаим
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Аркаим}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Бреды районы{{!}}Бреды районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 15
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 457334
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Аркаим''' ({{lang-ru|Аркаим}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Бреды районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| ?|| 15|| 9|| 6
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Бреды районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Бреды районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>k2mthvml782nsl9szeh7bnjbjol74xb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арыкова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108757</id>
    <revision>
      <id>3525271</id>
      <parentid>3175457</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:07:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5145" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = авыл
|татар исеме= Арыкова
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арыкова}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = |lat_min =|lat_sec = 
|lon_deg =|lon_min =|lon_sec =
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Коншак районы{{!}}Коншак районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 14
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456710
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}

'''Арыкова''' ({{lang-ru|Арыкова}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Коншак районы]] составына керүче авыл.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| ?|| 14|| 8|| 6
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: билгесез.&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2013-07-24 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Коншак районы}}

[[Төркем:Коншак районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]


{{Chelyab-obl-geo-stub}}</text>
      <sha1>gucumifw5zjhztbkkerrunlvrt7hrd1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jethro Tull</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109782</id>
    <revision>
      <id>3525204</id>
      <parentid>3326990</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T22:04:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4614" xml:space="preserve">{{Muzıka başqaruçı 
| isem =  Jethro Tull
| räsem = Jethro-Tull-9-73(3).jpg
| yazu = Jethro Tull törkeme säxnädä, 1973
| räsem_zur = 400px
| kiñ =  
| tös = törkem
| tuğan_isem = 
| quşamat = 
| tuu_k = [[1967]]-xäzer 
| ülem = 
| tuu_u =  
| qoral = 
| taw =  
| janr =   folk-rok, art-rok, xard-rok
| waz =  
| icat_y = [[1980]]-tän başlap
| label =Chrysalis Records
| yoğıntı = 
| tema = 
| URL =  http://www.j-tull.com
| xäzerge =    	Ian Anderson,
Martin Barre,
Doane Perry,
David Goodier,
John O'Hara
| elek =  
| töp_qoral = 
}}
[[Файл:Jethro Tull 5.jpg|250px|мини|уңда|Ian Anderson - Jethro Tull törkeme baş cirçısı häm cırnı yazuçı]]

'''Jethro Tull''' (''tatar äyteleşe'' - '''Cetro Tal''') - [[Böyekbritaniä]] rok-törkeme, Blackpool şähärenda [[1968]] yılda barlıqqa kilgän.

Ian Anderson - rok-muzıkasında fleytada uynağan berençe muzıkant. 

Törkem başta blüz-rok stilendä uynağan, läkin soñraq cırlarında folk, jazz häm klassik muzıkası yoğıntısı işetelä.

Törkem ''Jethro Tull'' - 17 ğasırda yañartılğan sabannı buldırğan ğalim - istälegenä atalğan.

Qıyın aranjirovkağa qaramastan Jethro Tull törkeme ayıruça [[1970]] yıllarda bik populär bulğan. Törkemneñ 5 albomı ağaltın, 11 altın statusına iä bula. 

Dönyada 60 million albom küçermäse satılğan.

İñ tanılğan cırları - &quot;A Christmas Song&quot;, &quot;Acres Wild&quot;, &quot;The Whistler&quot;, &quot;Jack-A-Lynn&quot;.

== Diskografiä ==

*    This Was (1968)
*    Stand Up (1969)
*    Benefit (1970)
*    Aqualung (1971)
*    Thick as a Brick (1972)
*    Living in the Past (1972) (сборник)
*    A Passion Play (1973)
*    War Child (1974)
*    Minstrel in the Gallery (1975)
*    M.U. — The Best of Jethro Tull (1976) (сборник)
*    Too Old to Rock ’n’ Roll: Too Young to Die! (1976)
*    Songs from the Wood (1977)
*    Repeat — The Best of Jethro Tull — Vol II (1977) 
*    Heavy Horses (1978)
*    Bursting Out (1978) 
*   Stormwatch (1979)
*    A (1980)
*    Broadsword and the Beast (1982)
*    Under Wraps (1984)
*    Original Masters (1985) (cıyıntıq)
*    A Classic Case (1985)
*    Crest of a Knave (1987)
*    20 Years of Jethro Tull (1988)
*    Rock Island (1989)
*    Live at Hammersmith '84 (1990) 
*    Catfish Rising (1991)
*    A Little Light Music (1992) 
*    25th Anniversary boxed set (1993) (cıyıntıq)
*    The Best of Jethro Tull: The Anniversary Collection (1993) (cıyıntıq)
*    Nightcap (1993) (cıyıntıq)
*    Roots To Branches (1995)
*    In Concert (1995) 
*    Through The Years (1998) (cıyıntıq)
*    J-Tull Dot Com (1999)
*    The Very Best of Jethro Tull (2001) (cıyıntıq)
*    Living with the Past (2002)  
*    The Essential Jethro Tull (2003) (cıyıntıq)
*    The Jethro Tull Christmas Album (2003)
*    Nothing Is Easy: Live at the Isle of Wight 1970 (2005)  
*   Aqualung Live (2005) 
*    The Best of Acoustic Jethro Tull (2007)
*    The Jethro Tull Christmas Album, special edition (2009)
*The Zealot Gene (2022)

== Şulay uq qarağız ==
{{Портал|Шәхесләр|Музыка}}
==Sıltamalar==
* [http://www.j-tull.com/ Официальный сайт группы]
* [http://www.jethro-tull.ru/ Русский сайт группы Jethro Tull]
* [http://www.lib.ru/SONGS/jethro.txt Тексты песен] в [http://www.lib.ru/ библиотеке Мошкова]
* [http://jethro-tull.at.ua/load Архив музыки Jethro Tull в MP3]
* [http://collecting-tull.com/ Английский сайт фанатов и коллекционеров Jethro Tull]
* [http://allmusic.com/cg/amg.dll?p=amg&amp;sql=11:99n8b5t4tsqf~T1 Jethro Tull]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160316152402/http://allmusic.com/artist/p4610 |date=2016-03-16 }}{{ref-en}} на [[Allmusic]].
* [http://www.tullpress.com/ Статьи в прессе, интервью, фото группы]{{ref-en}}
* [http://www.apronus.com/music/jethrotullalbums.htm Дискография]{{ref-en}}
* [http://www.classicrockcentral.com/classic_rock_gimme5-Display.cfm?week=21 Интервью с Иэном Андерсоном] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080220021653/http://www.classicrockcentral.com/classic_rock_gimme5-Display.cfm?week=21 |date=2008-02-20 }}{{ref-en}}
* [http://www.ytime.com.ua/ru/50/2318 Песни группы JETHRO TULL: история, комментарии и переводы (проект «Рок-песни: толкование»)]{{ref-ru}}


[[Төркем:Рок-төркемнәр]]
[[Төркем:Музыкантлар]]</text>
      <sha1>gb8z4ifpch4gwjcfsyrb9bf0yf2w1td</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Däwlätara aviatsiä komitetı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118743</id>
    <revision>
      <id>3525109</id>
      <parentid>3196050</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6442" xml:space="preserve">{{Карточка
|имя               = Däwlätara aviatsiä komitetı
|стиль_тела        = vcard
|название          = 
|стиль_названия    = 
|вверху            = &lt;big&gt;Däwlätara aviatsiä komitetı&lt;/big&gt;&lt;br/&gt;rusça&lt;br/&gt; ''МАК''
|класс_вверху      = fn
|стиль_вверху      = background-color:{{{фон|#0a9379}}}; color:{{{цвет|white}}};
|вверху2           = 
|класс_вверху2     = nickname
|стиль_вверху2     = color: #000000;
|изображение       = {{#if: {{{изображение|}}}|[[Файл:{{{изображение|}}}|
 {{#if: {{{ширина|}}}|{{{ширина}}}|280px}}|
 {{#if: {{{подпись|}}}||}}]]}}
|стиль_изображения = 
|подпись           = {{{подпись|}}}
|стиль_подписи     = 
|стиль_заголовков  = width:600px;
|стиль_меток       = background: #eee; text-align: center; width:100px;
|стиль_текста      = text-align: center;

|заголовок1 = 
|метка1     = Nigezläw waqıtı
|текст1     = 30 dekäber, 1991 yıl
|заголовок3 = 
|метка3     = Elekke oyışma 
|текст3     = Gosavianadzor

|заголовок4 = 
|метка4     = Eşçänlek idäräse 
|текст4     = [[BDB]]

|заголовок6 = 
|метка6     = Baş idärä
|текст6     = [[Mäskäw]], Zur Urda uramı (Bolşaya Ordınka), 22/2/1 yortı

|заголовок7 = 
|метка7     = Räis
|текст7     = Tatiana Anodina

|заголовок8 = 
|метка8     = Säxifä 
|текст8     = mak-iac.org/

|заголовок9 = 
|метка9     = 
|текст9     = 
}}
[[File:BolOrdynka-BTolmachevsky Lane Moscow 01-2016.jpg|thumb|Däwlätara aviatsiä komitetınıñ baş yortı, [[Mäskäw]]]]
'''Däwlätara aviatsiä komitetı''' (rusça ''Межгосударственный авиационный комитет'')- elekke [[SSRB]] (xäzerge [[Bäysez Däwlätlär Bergälege]]) illäreneñ watandaşlar aviatsiäse tarmağı häm hawa kiñlege qullanışı buyınça  başqarma komitetı. 

[[1991]] yılnıñ 30 dekaberendä oyıştırılğan.

Hawa sudnoları, hawa alannarı, aviaşirkätlär terkälü belän şöğellänä. Şulay uq hawa transportında bulğan waqiğalar (şul isäptän aviahäläkätlär) belän şöğellänä.

DAK baş idäräse Mäskäwdä urnaşa: Zur Urda uramı (Bolşaya Ordınka), 22/2/1 yortı.

==Oyışmanıñ äğza-illäre==
=== Ğämäldäge ===
*{{AZE-lat}}
*{{Байрак|Әрмәнстан}} [[Ärmänstan]]
*{{Байрак|Белоруссия}} [[Belarus]]
*{{KAZ-lat}}
*{{Байрак|Кыргызстан}} [[Qırğızstan]]
*{{Байрак|Молдавия}} [[Молдавия|Moldova]]
*{{RUS-lat}}
*{{Байрак|Таҗикстан}} [[Таҗикстан|Tacikstan]]
*{{Байрак|Төрекмәнстан}} [[Төрекмәнстан|Törekmänstan]]
*{{Байрак|Үзбәкстан}} [[Üzbäkstan]]
*{{Байрак|Украина}} [[Ukraina]]

===Elekke===
*[[File:Flag_of_Georgia.svg|20px|border]] [[Görcistan]] &lt;ref name=&quot;Main&quot;&gt;&quot;[http://www.mak.ru/english/o_mak.html Main].&quot; () Interstate Aviation Committee. Retrieved on 24 June 2010. Member list: &quot;By present time the participants of the Agreement are republics ''Azerbaijan, Armenia, Belarus, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Russian Federation, Tadjikistan, Turkmenistan, Uzbekistan and Ukraine''.&quot; Address: &quot;119017, Moscow, Russia Bolshaya Ordynka str. 22/2/1&quot; [http://www.mak.ru/russian/russian.html Russian home page](): Address: &quot;119017, Москва, Россия ул.Большая Ордынка, 22/2/1&quot; Member list: &quot;Участниками Соглашения к настоящему времени являются ''Азербайджанская Республика, Республика Армения, Республика Беларусь, Грузия, Республика Казахстан, Кыргызская Республика, Республика Молдова, Российская Федерация, Республика Таджикистан, Туркменистан, Республика Узбекистан и Украина.''&quot;&lt;/ref&gt; according to the Civil Aviation and Airspace Use Treaty, signed on December 25, 1991.&lt;ref&gt;[http://zakon.nau.ua/doc/?code=997_405 Соглашение о гражданской авиации и об использовании воздушного пространства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130630125939/http://zakon.nau.ua/doc/?code=997_405 |date=2013-06-30 }} {{ru icon}}&lt;/ref&gt;
**Görcistan Bäysez Däwlätlär Berlegennän çığuğa qaramastan, 2011 yılğı mäğlümatlarğa qarağanda gruzin däwlät oyışmaları DAK belän xezmättäşlegen däwam itä alalar.&lt;ref&gt;Brilyov, Sergei (Сергей Брилев). &quot;[http://www.vesti.ru/doc.html?id=650406 МАК предотвращает катастрофы].&quot; () ''[[Rossiya 24|Vesti]]''. 3 December 2011. Retrieved on 6 April 2013. &quot;- Это последнее поступление? Как я понимаю, это самописцы с самолета Ил-76, который потерпел катастрофу в Пакистане. Самолет был зарегистрирован в Грузии.
Ошибки нет. Прозвучало слово &quot;Грузия&quot;. Михаил Саакашвили мог выйти из СНГ, но грузинские авиаторы продолжают контактировать с МАК. Он - вне политики.&quot;&lt;/ref&gt;

''Tübändäge elekke [[SSRB]] äğzä-illäre elek küzätüçe statusqa iä buldılar'':
*{{EST-lat}} &lt;ref name=IAC2001&gt;[https://web.archive.org/web/20010809100851/http://www.mak.ru/make/index.htm Home]. Interstate Aviation Committee. 9 August 2001. Retrieved on 13 June 2011. &quot;Republics Latvia and Estonia have observer status.&quot; - [https://web.archive.org/web/20020128084344/http://www.mak.ru/new/home.htm Russian]: &quot;Статус наблюдателей имеют Латвийская Республика и Эстонская Республика.&quot;&lt;/ref&gt;
*{{LVA-lat}} &lt;ref name=IAC2001/&gt;

==Sıltama==
* [http://mak-iac.org/ Räsmi säxifä] {{ru icon}}/{{en icon}}
* [http://www.mak.ru Räsmi säxifä] {{ru icon}}/{{en icon}} - old website
[[Төркем:Очкычлар]]

==İskärmälär==
{{reflist}}</text>
      <sha1>ig4hnt0qgdgvw5qzjcml16tjul2rt28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Osventsim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119782</id>
    <revision>
      <id>3525209</id>
      <parentid>3086087</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T01:18:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5780" xml:space="preserve">[[Файл:Auschwitz II-Birkenau (main gate).JPG|300px|мини|уңда|Birkenau (Auşwits) ülem lagereneñ baş qapqası, 2013 yıl]]
[[Файл:Child survivors of Auschwitz.jpeg|300px|мини|уңда|Qızıl Ğäskär tarafınnan azat itelgän Osventsim yäş isän qalğan totqınnarı.]]
[[Файл:Crematorium at Auschwitz I 2012.jpg|300px|мини|уңда|Osventsim (Auşwits) keşe yandıru miçläre]]

'''Kontsentratsion häm ülem lagere Osventsim''' ([[almança]] ''Konzentrationslager Auschwitz'', [[poläkçä]] ''Obóz Koncentracyjny Auschwitz''), '''Kontsentratsion häm ülem lagere Birkenau''' ([[almança]] ''Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau'', [[poläkçä]] ''Obóz Koncentracyjny Birkenau'') - [[alman]] kontslagerläre häm ülem lagerläre kompleksı, [[1940]]-[[1945]] yılda Osventsim şähäre  yanında ([[Krakov]] qalasınnan 60&amp;nbsp;km arada) urnaşa.

[[1939]] yılda [[Adolf Hitler]] ämere buyınça Osventsim [[Өченче рейх|Öçençe Reix]]ka quşıla häm yaña isemen &quot;Auşwits&quot; birelä.

Dönyada yağni faşist [[Almaniä]]da qullanılğan &quot;Auşwits&quot;  iseme astında tanılğan , läkin sovet häm [[Rusiä]] kitaplarında poläk iseme astında - Osventsim dip yörtelä.

Osventsim ülem lagerendä [[1941]]-[[1945]] yılda '''1 400 000 keşe üterelgän''', şul isäptän 1000000 [[yähüd]].

Osventsim - iñ zur alman natsist ülem lagere, [[Holokost]]nıñ töp simvolı bulıp sanala.

==Azat itü==

[[1945]] yılnıñ 27 ğinwarında palkawnik '''[[Fedor Krasavin]]''' citäkçelegenäge Sovet ğäskärläreneñ 263-nçe uqçı tömäne häm  '''yanaral-palkawnik Kuroçkin''' citäkçelegendä  [[1-nçe Ukrain frontı]]nıñ ğäskärläre Osventsim ülem lageren azat itälär.

[[1945]] yılnıñ 27 ğinwarında [[Qızıl Ärme]] '''yanaral-mayor Krasavin''' citäkçelegendä ğäskärläre Auşwits ülem lageren  azat itälär.

1945 yılda Oswentsim şähäre häm andağı kontslagernı azat itü burıçı quyıla. 4,5 meñ gektar cirne bilägän ülem şähären ike pexota diviziäse, tanklar, ayırım batalionnar, ä lagerne SS batalionı saqlağan. Sovet ğäskärläre artilleriä faydalana almıy, çönki totqınnarğa da zıyan kiterüdän qurqa. Şturm 1945 yılnıñ 27 ğinwarında irtänge säğät 7dä başlana. Töşkä sovet ğäskärläre şähär östenä qızıl bayraq qadap, isän qalğan un meñ totqınnı irekkä çığara. Şturm waqıtında Krasavin diviziäse 67 suğışçısın yuğalta, 119 keşe yaralana. Krasavin üzeneñ xärbi beldermäsendä faşistlar üzläreneñ cinäyätlären yäşerü öçen biş krematoriynıñ dürtesen şartlatırğa, häm yuq itelgän totqınnarnıñ äyberlären, kiem-salımın Germaniägä cibärü öçen saqlağan 35 skladnıñ 29ın yandırırğa ölgerüen xäbär itä. Qalğan skladlarda ğına da 800 meñ xatın-qız kieme, 350 meñ ir-at kieme häm ayaq kiemnäre, 7 tonna xatın-qız çäçe, distälägän meñ altın teş protezları tabıla&lt;ref&gt;http://intertat.ru/tt/society-tt/item/53527-holokost-korbannaryin-isk%D3%99-alalar.html{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

Soñraq Krasavin [[Qazan]]nıñ garnizonı komandirı itep bilgelängän. [[1947]] yılda Fedor Krasavin ülgännän soñ, [[Qazan]]nıñ Arça ziratında kümelgän.

'''Azat itü suğışında 234-350 sovet soldatı wafat bulğan'''.

[[1947]] yılda Osventsim lagerendä muzey açıla, ul [[YUNESKO]] Bötendönya Mirası isemlegenä kertelgän.

==Ädäbiät==

*    Marty Bloomberg, Buckley Barry Barrett. The Jewish Holocaust: an annotated guide to books in English / Buckley Barry Barrett.. — 2. — Wildside Press LLC, 1995. — 312 p. — (Studies in Judaica and the Holocaust). — ISBN 9780809504060
* [http://vip.lenta.ru/topic/victory/auschwitz.htm Несколько портретов на фоне колючей проволоки]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613221202/http://vip.lenta.ru/topic/victory/auschwitz.htm |date=2011-06-13 }}
* [http://baursak.info/?p=9004 Концентрационный лагерь Аушвиц. 38 фото.]
* [http://www.wise-travel.ru/europe/poland/otzyv-3140.html Освенцим: концлагерь Аушвиц-Биркенау]
* [http://www1.yadvashem.org/exhibitions/album_auschwitz/page01.html Концентрационный лагерь Аушвиц: фотоальбом в музее Яд Вашем]
* [http://www.vz.ru/society/2008/9/23/210939.html Деловая газета Взгляд: Концентрационный лагерь Аушвиц может исчезнуть.]
* [http://osvenc.narod2.ru/Oswenzim_v_glazah_ss.djvu Аушвиц в глазах СС — djvu версия книги]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://gulagraf.narod.ru/hoess.html Комендант К л Аушвиц. Автобиографические записки Рудольфа Гесса (полное издание)]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.vesti.ru/doc.html?id=337610 ФСБ обнародовала новые данные о количестве погибших в Освенциме]
* [http://war2.name/osvencim-gess1/ Концентрационный лагерь Аушвиц глазами Хесса (Гесса)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100413132427/http://war2.name/osvencim-gess1/ |date=2010-04-13 }}
* [http://www.youtube.com/watch?v=O2rRGrxLzsM&amp;feature=related Video Tour AUSCHWITZ — BIRKENAU — Schindler Factory]

[[Төркем:Икенче бөтендөнья сугышы]]
[[Төркем:Һолокост]]
[[Төркем:Үлем лагерьләре]]</text>
      <sha1>cn7htsxy73qy6lua6gigoaj3pjfmiym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>24-нче укчы төмәне</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127376</id>
    <revision>
      <id>3525097</id>
      <parentid>3196028</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:42:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10631" xml:space="preserve">{{ ССРБ хәрби берләшмәсе (2-нче бөтендөнья сугышы, җәяүле гаскәр)
 | Исеме                        = '''24-нче укчы Самаро-Ульяновск Бердичев Кызыл Байрак Суворов һәм Кутузов орденлы дивизиясе&lt;br&gt;24 уд&lt;br&gt;''{{lang-ru|'''24-я стрелковая Бердичевская Краснознамённая орденов Суворова и Кутузова дивизия'''&lt;br&gt;(24 сд)}}''
 | Ил                           = [[ССРБ]]
 | бүләкләр                     = «Самара», «Ульяновск», «Бердичев»  {{Октябрь Инкыйлабы ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} [[Файл:XSuvorov-2.gif|35px]] [[Файл:XKutuzov-2.gif|35px]]&lt;!-- {{Ленин ордены|тип=хәрби часть}}--&gt;
 | хөрмәтле исемләр             = Самаро-Ульяновск Бердичев
 | гаскәрләр                    = [[Коры җир гаскәрләре]]
 | гаскәрләр ыругы              = [[җәяүле гаскәр]]
 | оештырылган                  = [[1918 ел]]ның [[26 июль|26 июлендә]]
 | таратылган (яңадан корылган) = [[2003 ел]]&lt;!-- ның [[29 май|29 маендә]]--&gt;
 | элгәре                       = &lt;!-- [[64-нче диңгез укчы бригадасы]]--&gt;
 | дәвам итүче                  = 
 | сугыш хәрәкәтләре районнары  = [[Харьков операциясе (1941)]], [[Елец операциясе]], [[Сталинград сугышы]]
 }}
{{Мәгънәләр|24-нче дивизия}}
: ''[[24-нче мотоукчы дивизиясе|24-нче мотоукчы дивизиясе белән бутамагыз]]''
[[24-нче укчы дивизиясе (1932 елны килеп чыкты)|УрХО оештырылган 24-нче укчы дивизиясе белән чуалмагыз]]

'''24-нче укчы Бердичев Кызыл Байрак Суворов һәм Кутузов орденлы {{comment|төмәне|дивизиясе}}''' ({{lang-ru|'''24-я стрелковая Бердичевская Краснознамённая орденов Суворова и Кутузова дивизия''' (24 сд)}}'' — [[Бөек Ватан сугышы]] вакытында [[ЭККГ]] [[укчы дивизиясе]].

== Сугыш юлы ==
Дивизия [[1918 ел]]ның [[26 июль|26 июлендә]] оештырылган

== Тулы исеме ==
* 9.08.1918 — 24-нче Сембер Тимер укчы дивизия
* __.__.1922 — 24-нче Самара-Сембер Тимер укчы дивизия
* __.__.1924 — 24-нче Самара-Ульяновск Тимер укчы дивизия
* 22.06.1941 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск өч тапкыр Кызыл Байраклы Тимер дивизия
* {{0}}1.01.1942 — 24-нче укчы дивизия (2-нче формалаштыру)
* {{0}}6.01.1944 — 24-нче укчы Бердичев дивизия
* 20.02.1944 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск Бердичев өч тапкыр Кызыл Байраклы Тимер дивизия
* __.05.1945 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск Бердичев өч тапкыр Кызыл Байраклы Суворов һәм Богдан Хмельницкий Тимер дивизия
* __.__.1957 — 24-нче мотоукчы Самара-Ульяновск, Бердичев Тимер, өч тапкыр Кызыл Байраклы, Суворов һәм Богдан Хмельницкий орденлы {{comment|төмәне|дивизиясе}}
* 21.02.1978 — 24-нче мотоукчы Самара-Ульяновск, Бердичев Тимер, Октябрь Инкыйлабы орденлы, өч тапкыр Кызыл Байраклы, Суворов һәм Богдан Хмельницкий орденлы {{comment|төмәне|дивизиясе}}

== Җитәкчеләр составы ==
* 27.07.1918 — 20.11.1918 [[Гая Гай]] (1887—1937)
* 20.11.1918 — 02.02.1919 [[Василий Павловский]] (1894—1934)
* 02.02.1919 — 25.04.1919 [[Эдуард Вилумсон]] (1883—1929)
* 25.04.1919 — 30.04.1919 [[Михаил Муретов]]
* 30.04.1919 — 21.07.1920 [[Василий Павловский]] (1894—1934)
* 21.07.1920 — 11.01.1921 [[Михаил Муретов]]
* [[Никифор Полянский]], [[комбриг]] - (1935 елның 10 гыйнварыннан  - 1938 елгача).

=== Украинаның 24-нче мех. дивизия ===
* 1991—1993 [[полковник]] [[Сергей Четверов]]. 18.01.1992 &lt;!-- принял присягу вместе с дивизией на верность народу Украины.--&gt;
* 1993—1996 [[генерал-майор]] Петрук Н.Н.
* 1996—1997 [[полковник]] /генерал-майор/ Малюх В.А.
* 1997—1999 [[полковник]] Куцын М.Н.

== Бүләкләр һәм исемләр ==
{| class=&quot;wide&quot;
|-
! Бүләкләр (исемләр)
! Дата
! Нәрсәгә бирелгән
|-
| {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}}
| 01.02.1933
| &lt;!-- по преемственности--&gt; 
|-
| «[[Бердичев]]»
| 20.02.1944 
| [[Бердичев]] шәһәрен азат итү өчен
|-
| {{II дәрәҗә Суворов ордены|тип=хәрби часть}} 
| 31.10.1944
| &lt;!-- за успешное выполнение заданий командования на фронте борьбы с немецко-фашистскими оккупантами, за проявленный героизм и мужество личного состава и взятие Риги.--&gt; 
|-
| {{II дәрәҗә Кутузов ордены|тип=хәрби часть}}
| 08.03.1945 
| &lt;!-- за успешное выполнение заданий командования на фронте борьбы с немецко-фашистскими оккупантами, за проявленный героизм и мужество личного состава в Висло-Одерской операции--&gt;
|-
|}

== Дивизияның батырлык күрсәткән хәрби хезмәткәрләре ==
{| class=&quot;wide&quot;
|-
! Бүләк
! Ф.И.А.
! Хезмәт урыны
! Дәрәҗә
! Бүләкләү датасы
! Искәрмәләр
|-
| {{Исемлек өчен Совет Берлеге Каһарманы Йолдызы}}
| [[Антон Бурлачук]] 
| [[601-нче укчы полк]] станоклы пулемет төзәүчесе
| [[кызылармияче]]
| 31.05.1945
| үлгәнән соң, 31.05.1945 һәлак булган
|-
| [[Файл:OrderofGlory123.JPG|35px]]
| [[Виктор Ветошкин]] 
| [[601-нче укчы полкы]] миномет төзәүчесе &lt;br&gt;601-нче укчы полкы миномёт расчёты командиры
| [[сержант]]
| 14.02.1945  &lt;br&gt;   26.04.1945 &lt;br&gt;   15.05.1945 
| Бүләкләнүе турында [[1970 ел]]да гына белә.
|-
|}

== Әдәбият ==
* {{Китап:Киевский Краснознамённый}}
* Военный энциклопедический словарь. М., Военное издательство, 1984. УкрВОс.763;Ю-ЗапВОс.838
* Дубинский И. В. Трубачи трубят тревогу. — М.: Воениздат, 1962. («Военные мемуары»)

== Сылтамалар ==
# [http://samsv.narod.ru/Div/Sd/sd024/default.html История дивизии на сайте samsv.narod.ru]
# [http://s57.ulstu.ru/mo/enc/index.php?page_id=TOM1J1_14&amp;char=%C6 Железная дивизия в Энциклопедии Ульяновской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231248/http://s57.ulstu.ru/mo/enc/index.php?page_id=TOM1J1_14&amp;char=%C6 |date=2007-09-26 }}
# [https://archive.is/20121222000510/victory.mil.ru/rkka/units/0/123.html На сайте 60 лет Победы (официальный сайт Минобороны России)]
# [http://www.rkka.ru/handbook/reg/24sd18.htm На сайте rkka.ru]
# [http://lib.ololo.cc/b/211597/read Оболганная победа Сталина. Штурм линии Манергейма.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110627104711/http://lib.ololo.cc/b/211597/read |date=2011-06-27 }}
# [http://militera.lib.ru/docs/da/nko_1943-1945/09.html Сайт милитера, «Военная Литература» Первоисточники, Приказы]
# «Архивы России», Центральный государственный архив Советской Армии. [http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=121&amp;sid=91911 РАЗДЕЛ VIII. УПРАВЛЕНИЯ И ШТАБЫ СТРЕЛКОВЫХ СОЕДИНЕНИЙ И ЧАСТЕЙ. УПРАВЛЕНИЯ СТРЕЛКОВЫХ КОРПУСОВ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017005209/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=121&amp;sid=91911 |date=2013-10-17 }} (7с)
# http://zeldiv24.narod.ru.(8с)
# [http://rkka.ru/ihandbook.htm «Выписка из перечня оргмероприятий, проводимых по УРам».]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120212180146/http://www.rkka.ru/ihandbook.htm |date=2012-02-12 }}(9с)

== Тышкы сылтамалар ==
* [http://samsv.narod.ru/Div/Sd/sd082/default.html Справочник на сайте клуба &quot;Память&quot; Воронежского госуниверситета]
* [http://www.soldat.ru/perechen Перечень № 5 стрелковых, горнострелковых, мотострелковых и моторизованных дивизий, входивших в состав действующей армии в годы Великой Отечественной войны]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{ССРБ укчы төмәннәре}}

[[Төркем:Бөек Ватан сугышы]]</text>
      <sha1>j0uw0x552ngnj73fttbsg0fvh4i4tts</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>7-нче укчы төмәне (1-нче формалаштыру)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127557</id>
    <revision>
      <id>3525101</id>
      <parentid>3196038</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13072" xml:space="preserve">{{ ССРБ хәрби берләшмәсе (2-нче бөтендөнья сугышы, җәяүле гаскәр)
 | Исеме                        = '''7-нче укчы Самаро-Ульяновск Чернигов Кызыл Байрак Суворов һәм Кутузов орденлы төмәне&lt;br&gt;7 уд&lt;br&gt;''{{lang-ru|'''7-я стрелковая Черниговская Краснознамённая орденов Суворова и Кутузова дивизия'''&lt;br&gt;(7 сд)}}''
 | Ил                           = [[ССРБ]]
 | бүләкләр                     = «Самара», «Ульяновск», «[[Чернигов]]»  {{Октябрь Инкыйлабы ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}} [[Файл:XSuvorov-2.gif|35px]] [[Файл:XKutuzov-2.gif|35px]]&lt;!-- {{Ленин ордены|тип=хәрби часть}}--&gt;
 | хөрмәтле исемләр             = Самаро-Ульяновск Чернигов
 | гаскәрләр                    = [[Коры җир гаскәрләре]]
 | гаскәрләр ыругы              = [[җәяүле гаскәр]]
 | оештырылган                  = [[1918 ел]]ның [[11 сентябрь|11 сентябрендә]]
 | таратылган (яңадан корылган) = [[2003 ел]]&lt;!-- ның [[29 май|29 маендә]]--&gt;
 | элгәре                       = &lt;!-- [[64-нче диңгез укчы бригадасы]]--&gt;
 | дәвам итүче                  = 
 | сугыш хәрәкәтләре районнары  = [[Харьков операциясе (1941)]], [[Елец операциясе]], [[Сталинград сугышы]]
 }}
{{Мәгънәләр|7-нче төмән}}
: ''[[7-нче мотоукчы төмәне|7-нче мотоукчы төмәне белән бутамагыз]]''
[[7-нче укчы төмәне (1932 елны килеп чыкты)|УрХО оештырылган 7-нче укчы төмәне белән чуалмагыз]]

'''7-нче укчы Чернигов Кызыл Байрак Суворов һәм Кутузов орденлы төмән''' ({{lang-ru|'''7-я стрелковая Черниговская Краснознамённая орденов Суворова и Кутузова дивизия''' (7 сд)}}'' — [[Бөек Ватан сугышы]] вакытында [[ЭККГ]] [[укчы төмәне]].

== Төмәннең тарихы ==
7-нче укчы Чернигов (башта Владимир) төмәне [[1918 ел]]ның [[сентябрь|сентябрендә]] [[Ярославль хәрби округ]]ында оештырыла башланды.&lt;ref name=&quot;7Ч(В)&quot;&gt;{{Китап|башлык = 7-ая Черниговская (Владимирская) имени «Юго-Сталь» стрелковая Краснознаменная дивизия: История боевой и мирной жизни за 10 лет|сылтама = http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=461714&amp;basename=OldBook| нәшрият = Издание Политотдела. Государственная Типография|урын = Чернигов|ел = 1928}}&lt;/ref&gt;

[[1918 ел]]ның [[27 сентябрь|27 сентябрендә]] [[Кастрама]]да [[19-нче укчы бригада|19-нче бригады]] оештырыла башланды&lt;ref name=&quot;7Ч(В)&quot; /&gt;.

== Сугыш юлы ==

== Тулы исеме ==
&lt;!-- * 9.08.1918 — 24-нче Сембер Тимер укчы төмәне
* __.__.1922 — 24-нче Самара-Сембер Тимер укчы төмәне
* __.__.1924 — 24-нче Самара-Ульяновск Тимер укчы төмәне
* 22.06.1941 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск өч тапкыр Кызыл Байраклы Тимер төмәне
* {{0}}1.01.1942 — 24-нче укчы төмәне (2-нче формалаштыру)
* {{0}}6.01.1944 — 24-нче укчы Бердичев төмәне
* 20.02.1944 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск Бердичев өч тапкыр Кызыл Байраклы Тимер төмәне
* __.05.1945 — 24-нче укчы Самара-Ульяновск Бердичев өч тапкыр Кызыл Байраклы Суворов һәм Богдан Хмельницкий Тимер төмәне
* __.__.1957 — 24-нче мотоукчы Самара-Ульяновск, Бердичев Тимер, өч тапкыр Кызыл Байраклы, Суворов һәм Богдан Хмельницкий орденлы төмәне
* 21.02.1978 — 24-нче мотоукчы Самара-Ульяновск, Бердичев Тимер, Октябрь Инкыйлабы орденлы, өч тапкыр Кызыл Байраклы, Суворов һәм Богдан Хмельницкий орденлы төмәне--&gt;

== Җитәкчеләр составы ==
* 25 сентябрь 1918 ел — 14 апрель 1919 ел — [[Герасим Романов]]
* 14 апрель 1919 ел — 11 октябрь 1919 ел — [[Александр Соболев]]
* 11 октябрь 1919 ел — 13 декабрь 1920 ел — [[Александр Голиков]]
* 13 декабрь 1920 ел — 01 август 1921 ел — [[Александр Бахтин]]
* 1925 — декабрь 1928 ел — [[Ярослав Штромбах]]
&lt;!-- * 27.07.1918 — 20.11.1918 [[Гая Гай]] (1887—1937)
* 20.11.1918 — 02.02.1919 [[Василий Павловский]] (1894—1934)
* 02.02.1919 — 25.04.1919 [[Эдуард Вилумсон]] (1883—1929)
* 25.04.1919 — 30.04.1919 [[Михаил Муретов]]
* 30.04.1919 — 21.07.1920 [[Василий Павловский]] (1894—1934)
* 21.07.1920 — 11.01.1921 [[Михаил Муретов]]
* [[Никифор Полянский]], [[комбриг]] - (1935 елның 10 гыйнварыннан  - 1938 елгача).

=== Украинаның 24-нче мех. төмәне ===
* 1991—1993 [[полковник]] [[Сергей Четверов]]. 18.01.1992 &lt;!-- принял присягу вместе с дивизией на верность народу Украины.--&gt;
* 1993—1996 [[генерал-майор]] Петрук Н.Н.
* 1996—1997 [[полковник]] /генерал-майор/ Малюх В.А.
* 1997—1999 [[полковник]] Куцын М.Н.--&gt;

== Бүләкләр һәм исемләр ==
{| class=&quot;wide&quot;
|-
! Бүләкләр (исемләр)
! Дата
! Нәрсәгә бирелгән
|-
| {{Кызыл Байрак ордены|тип=хәрби часть}}
| 01.02.1933
| &lt;!-- по преемственности--&gt; 
|-
| «[[Чернигов]]»
| 20.02.1944 
| [[Чернигов]] шәһәрен азат итү өчен
|-
| {{II дәрәҗә Суворов ордены|тип=хәрби часть}} 
| 31.10.1944
| &lt;!-- за успешное выполнение заданий командования на фронте борьбы с немецко-фашистскими оккупантами, за проявленный героизм и мужество личного состава и взятие Риги.--&gt; 
|-
| {{II дәрәҗә Кутузов ордены|тип=хәрби часть}}
| 08.03.1945 
| &lt;!-- за успешное выполнение заданий командования на фронте борьбы с немецко-фашистскими оккупантами, за проявленный героизм и мужество личного состава в Висло-Одерской операции--&gt;
|-
|}

== Төмәннең батырлык күрсәткән хәрби хезмәткәрләре ==
{| class=&quot;wide&quot;
|-
! Бүләк
! Ф.И.А.
! Хезмәт урыны
! Дәрәҗә
! Бүләкләү датасы
! Искәрмәләр
|-
| {{Исемлек өчен Совет Берлеге Каһарманы Йолдызы}}
| [[Антон Бурлачук]] 
| [[601-нче укчы полк]] станоклы пулемет төзәүчесе
| [[кызылармияче]]
| 31.05.1945
| үлгәнән соң, 31.05.1945 һәлак булган
|-
| [[Файл:OrderofGlory123.JPG|35px|]]
| [[Виктор Ветошкин]] 
| [[601-нче укчы полкы]] миномет төзәүчесе &lt;br&gt;601-нче укчы полкы миномёт расчёты командиры
| [[сержант]]
| 14.02.1945  &lt;br&gt;   26.04.1945 &lt;br&gt;   15.05.1945 
| Бүләкләнүе турында [[1970 ел]]да гына белә.
|-
|}

== Әдәбият ==
* {{Китап|башлык = 7-ая Черниговская (Владимирская) имени «Юго-Сталь» стрелковая Краснознаменная дивизия: История боевой и мирной жизни за 10 лет|сылтама = http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&amp;idbook=461714&amp;basename=OldBook| нәшрият = Издание Политотдела. Государственная Типография|урын = Чернигов|ел = 1928}}
* Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Издание второе, исправленное и дополненное. Киев, издательство политической литературы Украины, 1979.
* Военный энциклопедический словарь. М., Военное издательство, 1984. УкрВО — с.763;Ю-ЗапВО — с.838;
* [[Мельтюхов, Михаил Иванович]] Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг. Часть третья. Сентябрь 1939 года. Война с запада — М., 2001. Глава: Советские военные приготовления. (Книга на сайте: http://militera.lib.ru/research/meltyukhov2/index.html)

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
# [http://samsv.narod.ru/Div/Sd/sd024/default.html История дивизии на сайте samsv.narod.ru]
# [http://s57.ulstu.ru/mo/enc/index.php?page_id=TOM1J1_14&amp;char=%C6 Железная дивизия в Энциклопедии Ульяновской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231248/http://s57.ulstu.ru/mo/enc/index.php?page_id=TOM1J1_14&amp;char=%C6 |date=2007-09-26 }}
# [https://archive.is/20121222000510/victory.mil.ru/rkka/units/0/123.html На сайте 60 лет Победы (официальный сайт Минобороны России)]
# [http://www.rkka.ru/handbook/reg/24sd18.htm На сайте rkka.ru]
# [http://lib.ololo.cc/b/211597/read Оболганная победа Сталина. Штурм линии Манергейма.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110627104711/http://lib.ololo.cc/b/211597/read |date=2011-06-27 }}
# [http://militera.lib.ru/docs/da/nko_1943-1945/09.html Сайт милитера, «Военная Литература» Первоисточники, Приказы]
# «Архивы России», Центральный государственный архив Советской Армии. [http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=121&amp;sid=91911 РАЗДЕЛ VIII. УПРАВЛЕНИЯ И ШТАБЫ СТРЕЛКОВЫХ СОЕДИНЕНИЙ И ЧАСТЕЙ. УПРАВЛЕНИЯ СТРЕЛКОВЫХ КОРПУСОВ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017005209/http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=121&amp;sid=91911 |date=2013-10-17 }} (7с)
# http://zeldiv24.narod.ru.(8с)
# [http://rkka.ru/ihandbook.htm «Выписка из перечня оргмероприятий, проводимых по УРам».]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120212180146/http://www.rkka.ru/ihandbook.htm |date=2012-02-12 }}(9с)

== Тышкы сылтамалар ==
* [http://samsv.narod.ru/Div/Sd/sd082/default.html Справочник на сайте клуба &quot;Память&quot; Воронежского госуниверситета]
* [http://www.soldat.ru/perechen Перечень № 5 стрелковых, горнострелковых, мотострелковых и моторизованных дивизий, входивших в состав действующей армии в годы Великой Отечественной войны]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{ССРБ укчы төмәннәре}}

[[Төркем:Бөек Ватан сугышы]]</text>
      <sha1>broge41ef6ntq1fwdh62dtqk3kuuviu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikidata</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140241</id>
    <revision>
      <id>3525211</id>
      <parentid>3437658</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T04:34:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7511" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Wikidata''', şulay uk '''Wikimäğlümat''' yäki '''Wikibirelmälär''' ({{lang-en|Wikidata}}, {{lang-ru|Викиданные}})&amp;nbsp;— [[Wikimedia fondı]] qaramağında irekle üzgärtülär kertü mömkinlekle [[birelmälär nigeze]], [[Wikipediä]] kebek Wikimedia proyektları öçen urtaq [[mäğlümat]]lar häm [[birelmälär]] çığanağı bulıp tora.&lt;ref name=&quot;Wikidata Main Page archive&quot;&gt;[http://www.wikidata.org Wikidata]&amp;nbsp;—&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.wikimedia.de/wiki/Pressemitteilungen/PM_3_12_Wikidata_EN |title=Data Revolution for Wikipedia |date=2012 |publisher=Wikimedia Deutschland |accessdate=2012 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6AbXpDAbW?url=http://www.wikimedia.de/wiki/Pressemitteilungen/PM_3_12_Wikidata_EN |archivedate=2012-09-11 |deadurl=no }}&lt;/ref&gt;

== Tarix ==
Wikimedia fondına qarağan här ber proyektınıñ [[Wikipediä cämğiäte|Wikipediäneke kebek ük]] üz cämğiäte bar: ''[[Tatar Wikipediäse]] cämğiäte üz proyektın [[suveren däwlät]] kebek bulmasa da, [[avtonomiäle cömhüriät]] kebek möstäkil räweştä üsterep kilä.'' 

Berär proyekt yäki bülektäge [[WP:Mäqälä|mäqälä]] uquçısı bu tema buyınça başqa bülek/proyektlarında tuplanğan faydalı mäğlümatnı ciñel taba aluı öçen elek [[Ярдәм:İnterwiki|İnterwiki]] ısulı qullanğan ide. Tik bu oçraqta, här proyektnıñ här bülektäge qatnaşuçıları üz bitlärenä bar başqalarına [[Ярдәм:Sıltama|sıltamalarnı]] beräm-beräm urnaştırırğa häm bäyle bitlär küçerelğän/yuq itelgän çaqta bu sıltamalarnı üzgärtergä mäcbür qala ide. 

Üz bülege eçtälegen bayıtu belän mawıqqan [[WP:Wikipediäçelär|wikipediäçelärneñ]] bu eşkä waqıtları ğadättä tabılmawı arqasında, küpçelek oçraqlarda bu hiç yasalmıy ide. Bu wäzğiätne tözäter öçen Wikimediä fondı [[xezmätkär]]läre bar interwiki sıltamalarnı häm başqa urtaq mäğlümatlarnı Wikidata proyektı çiklärendä tuplarğa başladı. [[2013]] yıldan bu ısul bar proyektları öçen ğämälgä kerde. 

Xäzer [[Artsız urındıq]] mäqäläsen şul uq töşençägä bağışlanğan [[:en:Stool (seat)]], [[:es:Taburete]], [[:fi:Jakkara]], [[:fr:Tabouret]], [[:pt:Banqueta]], [[:ru:Табурет]], [[:tr:Tabure]] häm başqalarğa sıltamalarnı urnaştıru häm bäyle uzgärtülärne küzätep toru urınına, alardan berse arqılı ber tapqır bäyle Wikidata elementı kodın (bu oçraqta [[:d:q33163]]) tabıp, anarğa bäyläw citä. 

== Wikimäğlümat nigezendä eşlägän proyektlar ==
* http://histropedia.com/
* http://guessr.morr.cc/
* https://tools.wmflabs.org/reasonator/
* http://tools.wmflabs.org/hay/vizquery/

== Tellärneñ kiläçäge öçen ähämiäte ==
{|
|{{Өземтә башы}}
{{Өземтә|автор=[[wmru:User:Drbug|Vladimir Мedeyko]]|Wiki-birelmälärdä saqlanğan mäğlümat, törle mäğlümat sistemnarında qullanıla inde, häm, hiçşiksez, qullanu kiñäyäçäk äle. Wiki-birelmälärdä mäqalälärneñ eçtälekläre arasındağı bäyläneşläre xalıqaralı, häm teldän buysınmıy. Мäqaläneñ eçtälegen inde tiñläşterü härber bilgele teldä, mäğlümat sistemnarı belän, tärcemä sistemnarı belän, yasalma intellekt sistemnarı belän qullanıla, häm qullanılaçaq, çönki alar añlap alırğa häm tekstnı tabiğıy tellärdä tözergä taläp itälär... Мöğaen, bilgele teldäge eçtäleklär tasvirlamalarınıñ tulım däräcäse, bu tel aldağı mäğlümat sistemnarında tulı bulışlıq alır yäki yuq mikänen bilgeläüçe bulırğa ixtimal.}}
{{oq|ru|
{{Өземтә|автор=[[wmru:User:Drbug|Владимир Медейко]]|Информация, хранящаяся в Вики-данных, уже используется в различных информационных системах, и, безусловно, использование будет расширяться и дальше. Взаимосвязи между предметами статей в Вики-данных интернациональны, не зависят от языка. Идентификация же предмета статьи в каждом конкретном языке используется, и будет использоваться информационными системами, системами перевода, системами искусственного интеллекта, которым требуется распознавать и создавать тексты на естественных языках... Вероятно, уровень заполненности описаний предметов на конкретном языке может стать определяющим, получит ли этот язык полноценную поддержку в будущих информационных системах или нет.&lt;ref&gt;''[[:wmru:Простейшая работа в Вики-данных|Простейшая работа в Вики-данных]]'', [[:wmru:Финно-угорский вики-семинар 2016/Итоговое обсуждение|Итоговое обсуждение]], [[:wmru:Финно-угорский вики-семинар 2016|Финно-угорский вики-семинар 2016]]&lt;/ref&gt;}}}}
{{Өземтә азагы}}
|}

== Şulay uq qarağız ==
* [[:ru:Википедия:Викиданные|Wikipediä:Wikibirelmälär]]
* [[d:Help:Contents]]&amp;nbsp;— [[d:Help:Contents/ru]]
* [[d:Wikidata:Community portal]]&amp;nbsp;— [[d:Wikidata:Community portal/ru]]
* [[d:Wikidata:Status updates|Wikimäğlümat yañalıqları]]:
** [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikidata E-mail xäbärläşmä isemlege]
** [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikidata-tech E-mail xäbärläşmä isemlege/Texnik sorawlar]
* [[:wmru:Вики-конференция 2015/Программа/Доклады/Вокруг Викиданных: инструменты, проекты, перспективы|Вокруг Викиданных: инструменты, проекты, перспективы]]
** [[d:Wikidata:Database reports/List of properties/Top100]]
* [[:wmru:Простейшая работа в Вики-данных|Простейшая работа в Вики-данных]]
** [[d:User:Drbug/list]]&amp;nbsp;— zarur tamğalar
** [[Махсус:UnconnectedPages|Elementlar belän bäylänmägän bitlär]]
* [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2016-May/084165.html ArticlePlaceholder now live on first 4 Wikipedias]
* [[d:Wikidata:Status_updates]]&amp;nbsp;— proyektıñ yañalıqlar büllttennäre {{ref-en}}
* [[d:Wikidata:Wikidata in Wikimedia projects]]&amp;nbsp;— Wikidata mäğlümatların başqa proyektlarda qullanu {{ref-en}}
* Русча [[Викиверситет]]ы курсы: «[[:v:tt:Программирование Викиданных|Программирование Викиданных]]» {{ref-ru}}
* [[d:Wikidata:Teaching with Wikidata]]&amp;nbsp;— [[Mäğärif]] öçen Wikidata: bu moxitne uquçılarnıñ [[belem]] häm [[mäğrifätçelek]] däräcälären üsterü öçen qullanu.
* [http://wikipediaweekly.org/podcast/wikipedia-weekly-126-introduction-to-wikidata/ Podcast: Wikipedia Weekly #126&amp;nbsp;— Introduction to Wikidata] {{ref-en}}

== İskärmälär ==
{{Reflist|30em}}
{{rq-lat|stub}}
{{Wikimedia fondı proyektları}}</text>
      <sha1>cf1roeuqvdba7xd0xhazfqff6d9ah6z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арыслан (бистә, Чиләбе өлкәсе)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150574</id>
    <revision>
      <id>3525273</id>
      <parentid>3175459</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:08:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5507" xml:space="preserve">{{ТП-Русия
|халәт = [[бистә]]
|татар исеме= Арыслан
|рус исеме = 
|чын исем ={{lang-ru|Арасланово}}
|герб =
|байрак =
|lat_deg = 56 |lat_min = 13 |lat_sec = 05
|lon_deg = 59 |lon_min = 22 |lon_sec = 40
|CoordAddon = 
|CoordScale = 
|ил харитасы  = 
|төбәк харитасы  = 
|район харитасы  = 
|ил харитасы зурлыгы  = 
|төбәк харитасы зурлыгы  = 
|район харитасы зурлыгы  = 
|төбәк = Чиләбе өлкәсе 
|төбәк җәдвәлдә=Чиләбе өлкәсе 
|район төре  = Муниципаль район
|район = Нязепетровск районы{{!}}Нязепетровск районы
|район җәдвәлдә = 
|җирлек төре = Авыл җирлеге 
|җирлек  =
|җирлек җәдвәлдә  = 
|эчке бүленеш  = 
|башлык = 
|нигезләнү елы = 
|беренче язма искә алу  = 
|элекке исемнәр = 
|бирле  = 
|мәйдан= 
|ТП үзәге биеклеге  = 
|халык саны  = 481
|исәп елы = 2010 
|тыгызлык  = 
|агломерация = 
|милли состав  =
|дини состав = 
|этнохороним = 
|почта индексы = 456980
|сәгать кушагы = +5
|почта индекслары= 
|телефон коды = 
|санлы идентификатор = 
|Commons та төркем  = 
|сайт = 
}}
{{мәгънәләр|Арыслан (мәгънәләр)}}
'''Арыслан''' ({{lang-ru|посёлок Арасланово}}) — [[Чиләбе өлкәсе]]нең [[Нязепетровск районы]] составына керүче [[бистә]]. Бу бистәдә [[Арыслан (станция)|Арыслан]] дип аталган тимер юл станциясы урнашкан.

== Климат ==
Климаты уртача континенталь. Биредә һава торышы бик үзгәрүчән, моның төп сәбәбе булып [[Урал таулары]] тора. Монда алар биек булмаса да, [[Русия]]нең [[Аурупа]] өлешеннән килгән һава массаларын кертми, шуңа да монда салкын [[Арктика]] һавасы да, кызу [[Урта Азия]] һава массалары да җиңел үтә. Боларның нәтиҗәсе булып, биредә һава торышының кинәт үзгәреше еш күзәтелә.

== Сәгать поясы ==
{{ОбъектныңСәгатьКушагы/MSK+2|Объект={{PAGENAME}}}}

== Халык ==
Халык саны динамикасы:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Гомуми демографик күрсәткечләр'''&lt;ref&gt;[http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar Численность и размещение населения Челябинской области. Таблица 11] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190402155311/http://chelstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/chelstat/resources/66820f804e9e868b9ba79b8e65563e6a/%D0%A2%D0%BE%D0%BC+1.+%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8.rar |date=2019-04-02 }}.&lt;/ref&gt;

|--- class='bright'
| colspan=2 | Гомуми халык саны || colspan=2 | 2010 елга җенес составы
|--- class='shadow'
| 2002 || 2010 || ир-атлар || хатын-кызлар 
|---
| 631|| 481|| 229|| 252
|}

[[2002 ел]]гы җанисәп буенча күпчелекне алып торучы халыклар: [[руслар]] (88%), [[татарлар]] (9%).&lt;ref&gt;{{Citation |title=2002 елгы җанисәп алу базасы. |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |access-date=2014-06-29 |archive-date=2018-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615111631/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/guestUserGuide.jsp?tableViewTabForm:_idcl=tableViewTabForm:j_id_jsp_1807425244_41&amp;tableViewTabForm_SUBMIT=1&amp;javax.faces.ViewState=8df2zF%2F30JdRqQUnDyAJB7uPztaProtW9GCDP9riU6vi7I1f5N3Sg5oSn1ZJrQxqsEBHHPL%2BMR9QP9w%2FObfO8XHjGC2iBZu03Ab8VvwoRa7M%2BIlhhvePIinZy34ZldQ3qNO%2FBA%3D%3D |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

{{Нязепетровск районы}}
{{Chelyab-obl-geo-stub}}

[[Төркем:Назыпетровск районы торак пунктлары]]
[[Төркем:Чиләбе өлкәсе торак пунктлары]]</text>
      <sha1>ogs2dplpu2ub1o2p2vgsj90otv1p20o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bundestag</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160958</id>
    <revision>
      <id>3525106</id>
      <parentid>2114969</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4647" xml:space="preserve">{{Карточка
|имя               = Bundestag 
|стиль_тела        = vcard
|название          = 
|стиль_названия    = 
|вверху            = &lt;big&gt;Bundestag &lt;/big&gt;&lt;br/&gt;''Deutscher Bundestag''&lt;br/&gt;  
|класс_вверху      = fn
|стиль_вверху      = background-color:{{{фон|#0a9379}}}; color:{{{цвет|white}}};
|вверху2           = 
|класс_вверху2     = nickname
|стиль_вверху2     = color: #000000;
|изображение       = {{#if: {{{изображение|Deutscher Bundestag logo.svg}}}|[[Файл:{{{изображение|Deutscher Bundestag logo.svg}}}|
 {{#if: {{{ширина|}}}|{{{ширина}}}|100px}}|
 {{#if: {{{подпись|}}}||}}]]}}
|стиль_изображения = 
|подпись           = {{{подпись|}}}
|стиль_подписи     = 
|стиль_заголовков  = width:600px;
|стиль_меток       = background: #eee; text-align: right; width:100px;
|стиль_текста      =

|заголовок1 = 
|метка1     = Räis  
|текст1     = 
Norbert Lammert, XDB, 2009 yıldan

|заголовок3 = 
|метка3     = Wazifalarına kerü
|текст3     = [[2009]] yıldan

|заголовок4 = 
|метка4     = Räsmi säxifäse
|текст4     = http://www.bundestag.de/

|заголовок6 = 
|метка6     = Säyäsi firqälär
|текст6     = 
[[Файл:Bundestag 2015.svg|200px|мини|]]
*[[XDB]] (255)
* [[ASDF]] (193)
*[[XSB]] (56)
Oppozitsiä:
*Sul (64)
*Yäşel (63) 
|заголовок7 = 
|метка7     =Deputatlar sanı
|текст7     = 631

|заголовок8 = 
|метка8     = Saylaw tärtibe
|текст8     =Qatnaş

|заголовок9 = 
|метка9     = 
|текст9     = 
}}
[[Файл:Reichstag exterior 317.JPG|300px|мини|уңда|
[[Reyxstag]] - bundestag utırışları urını]]
'''Bundestag''' (almança ''Bundestag'' — '''fedelal' cıyılış''', ''Bund'' - '''berlek''', ''Tag, Tagung'' - '''cıyılış''', mäcles) - [[Almaniä|Almaniä Federativ Cömhüriäte]]neñ berpulatlı xalıq wäkillege organı.

== Tarix ==
=== Alman imperiäse (1871-1918) ===
[[1871]] yılda [[Alman imperiäse]] nigezlängännän soñ, ğomum Almaniä parlamentı - Reyxstag oyışa.

[[1894]] yıldan [[Рейхстаг|bügenge binada]] utırışlar uzalar.

=== Weymar cömhüriäte (1918-1933) ===
[[1918]] yılda [[Almaniä  noyäber inqıylabı|noyäber inqıylabı]] näticäsendä Almaniä monarxiädän respublika tärtibenä küçä, [[1919]] qabul itelgän Konstitutsiä buyınça reyxstag - milli parlament bulıp raslana. Bu [[Weymar cömhüriäte]] çorı (1918-1933).

=== Öçençe reyx (1933-1945) ===
[[1932]] yılda saylawlarda [[Almaniäneñ natsist-sotsialist firqäse]] 33,09 % tawış ala, häm koalitsion uñ xökümätne tözi.

[[1933]] yılda reyxprezident maxsus färmannı çığara, anıñ buyınça xökümät reyxstag qatnaşmağanda yaña qanunnar çığara ala. [[Öçençe reyx]] (1933-1945) çorında utırışlar siräk ütkärelä, soñğısı [[1942]] ylda uza.

[[Reyxstagnı yandıru]]dan soñ utırışlar Kroll-opera binasında uzalar.

=== Almaniä Federativ Cömhüriäte (1949 yıldan)===

[[1949]] yılda könbatış Almaniädä yaña Konstitutsiä qabul itelä, anıñ buyınça milli parlament - bundestag - federal' xakimiät berdänber organı.

Almaniä berläşkängä qädär utırışlar [[Bonn]] şähärendä uza, [[1999]] yıldan [[Рейхстаг|Berlinnıñ Reyxstag binası]]nda ütkärelä.

== Saylaw tärtibe ==

Bundestag Almaniä watandaşları tarıfınnan 4 yılğa saylana. Federal' prezident waqıtınnan elek bundestagnı tarata ala.

Deputat sanı 631. Saylawlar '''qatnaş sistema''' buyınça uzalar: majoritar sistemada häm firqä isemlege buyınça.

'''Kerü kirtäse: 5%.'''

== Wazifalar ==

*Qanunnar çığaru
* [[Almaniä federal' kanslerı|Federal' kantsler]]nı saylaw
* Federal'xökümät eşçänlegen küzätü.

== Sıltamalar ==
* {{Commonscat-inline|Bundestag|Бундестаг}}
* [http://www.bundestag.de/ Рәсми сәхифә]
* [http://www.pe-a.ru/De/De-ru.php Бундестаг на политическом атласе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120706055719/http://www.pe-a.ru/De/De-ru.php |date=2012-07-06 }}
* [http://www.mid.ru/bdomp/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/22fd4c5340755a4044257a000041ae3b!OpenDocument Бундестаг ФРГ. Справка на сайте МИД РФ]


[[Төркем:Алмания]]
[[Төркем:Илләр буенча парламентлар]]</text>
      <sha1>r8j5cggaby868lmvyanwlkxjdvlao3o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Stratosfera</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162084</id>
    <revision>
      <id>3525210</id>
      <parentid>3519345</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T03:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2455" xml:space="preserve">[[Файл:Endeavour silhouette STS-130.jpg|300px|мини|уңда|Şatl Endevor stratosfera çigendä. Sarı tös - troposfera]]
[[Файл:1000px-Atmosphere layers-en.PNG|100px|мини|уңда|[[Cir]] atmosferası]]
'''Stratosfera''' (latinça ''stratum'' - qat) - '''11-50 km''' bieklegendä urnaşqan [[Cirneñ atmosferası]] qatı.

*11-25 km qatında temperatura üzgärmi diärlek
*25-40 km qatında temperatura -56,5 °C dan 1,8°C gä qädär arta
* 40-55 km bieklegendä temperatura  0 °C (273 K) ga tigez. Daimi temperaturalı qat '''stratopauza''' dip yörtelä, [[mezosfera]] belän çiktäş.

Stratosferada 15-20 dän 55-60 km qädär [[ozon qatı]] urnaşqan häm [[Qoyaş]] zararlı ultraşämäxä nurlanışın yota. '''NO''' irekle radikallar belän tä'sir iteleşü näticäsendä ozon beterelä.

Stratosferada ultraşämäxä nurlanış häm qısqa dulqınnar energiäse üzgärtelä, näticädä [[ionlaşu]] bara häm [[Tönyaq balqışı]] kilep çığa.

Stratosferada [[Qoyaş]] nurlanışı tä'sirendä gaz molekulaları bülenälär, gaz ionlaşuı bara.

Stratosferada su buı yuq diärlek.

== Sıltamalar ==

* П. В. Васильев, Г. Д. Глод. Научное обоснование возможности космических полётов человека и их медико-биологическая подготовка. Космическая энциклопедия «ASTROnote» (11 марта 2011).
* [http://www.fai.org/icare-records/100km-altitude-boundary-for-astronautics Документ об определении 100 км границы для астронавтики на сайте ФАИ]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110809093537/http://www.fai.org/astronautics/100km.asp |date=2011-08-09 }}
* [http://galspace.spb.ru/orbita/17.htm/ Описание орбит космических аппаратов и их использование]
* [http://oep-ka.narod.ru/ Оптико-электронные приборы космических аппаратов (1972)]
* [http://n-t.ru/tp/ts/kd3.htm Космические двигатели третьего тысячелетия]
* [http://spaceportal.ru/index/0-11/ Зарубежные космические аппараты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130617122904/http://spaceportal.ru/index/0-11/ |date=2013-06-17 }}

[[Törkem:Җир атмосферасы]][[Törkem:Космос]]</text>
      <sha1>s33g4c71e0mhl5h2gqaozzj7k0u1kx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фермент</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166176</id>
    <revision>
      <id>3525153</id>
      <parentid>2054469</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:30:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1992" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә.
== Фермент төрләре ==

== Чыганаклар ==

== Тышкы сылтамалар ==

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
̈* [[ːenːIndustrial enzymes]]
* [[ːenːList of enzymes]]
* [[ːenːMolecular machine]]

== Фермент бирелгән мәгълүмат базалары ==

̈* [[ːenːBRENDA]]
̈* [[ːenːExPASy]]
̈* [[ːenːIntEnz]]
̈* [[ːenːKEGG]]
̈* [[ːenːMetaCyc]]

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>pxr2wiz2ijoxu2s2iuohwgtxq4z6hso</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525154</id>
      <parentid>3525153</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:31:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук карарга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1986" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә.
== Фермент төрләре ==

== Чыганаклар ==

== Тышкы сылтамалар ==

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
̈* [[enːIndustrial enzymes]]
* [[enːList of enzymes]]
* [[enːMolecular machine]]

== Фермент бирелгән мәгълүмат базалары ==

̈* [[ːenːBRENDA]]
̈* [[ːenːExPASy]]
̈* [[ːenːIntEnz]]
̈* [[ːenːKEGG]]
̈* [[ːenːMetaCyc]]

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>1c72o5ldzjmdi2yos5eg9ew1r1nzmlx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525155</id>
      <parentid>3525154</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:31:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Фермент бирелгән мәгълүмат базалары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1976" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә.
== Фермент төрләре ==

== Чыганаклар ==

== Тышкы сылтамалар ==

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

== Шулай ук карарга мөмкин ==
̈* [[enːIndustrial enzymes]]
* [[enːList of enzymes]]
* [[enːMolecular machine]]

== Фермент бирелгән мәгълүмат базалары ==

̈* [[enːBRENDA]]
̈* [[enːExPASy]]
̈* [[enːIntEnz]]
̈* [[enːKEGG]]
̈* [[enːMetaCyc]]

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>2wd7brxdzs0z9jzmhaicq0iyb7w93i8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525156</id>
      <parentid>3525155</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:32:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1670" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә.
== Фермент төрләре ==

== Чыганаклар ==

== Тышкы сылтамалар ==

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>sxmgsow16yhftp6qlez914q2ud6rm3l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525157</id>
      <parentid>3525156</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2817" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә. Ферментлар белән катализланучы реакция реагентларын субстрат дип, ә барлыкка килгән матдәләрне продукт дип атыйлар. Ферментның активлыгы активаторлар һәм ингибиторлар белән көйләнә ала (активаторлар — тизләтә, ингибиторлар — әкренәйтә). Аксым ферментлары рибосомаларда синтезлана, ә рибосомаль РНК-ның синтезы күзәнәк төшендә башкарыла. «Фермент» һәм «энзим» терминнары күптән синоним буларак кулланыла (беренчесе урыс һәм алман әдәбиятында, икенчесе — инглиз һәм француз телле әдәбиятта). Ферментлар турында фән, ферментология дип түгел (латин һәм грек телдәрендәге сүз тамырын бутамау өчен), ә энзимология дип атала. 
== Фермент төрләре ==

== Чыганаклар ==

== Тышкы сылтамалар ==

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>lkgv58efuhks698g3h90h0m4uimk54t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525202</id>
      <parentid>3525157</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T21:10:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15804" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә. Ферментлар белән катализланучы реакция реагентларын субстрат дип, ә барлыкка килгән матдәләрне продукт дип атыйлар. Ферментның активлыгы активаторлар һәм ингибиторлар белән көйләнә ала (активаторлар — тизләтә, ингибиторлар — әкренәйтә). Аксым ферментлары рибосомаларда синтезлана, ә рибосомаль РНК-ның синтезы күзәнәк төшендә башкарыла. «Фермент» һәм «энзим» терминнары күптән синоним буларак кулланыла (беренчесе урыс һәм алман әдәбиятында, икенчесе — инглиз һәм француз телле әдәбиятта). Ферментлар турында фән, ферментология дип түгел (латин һәм грек телдәрендәге сүз тамырын бутамау өчен), ә энзимология дип атала.&lt;br/&gt; 
== Өйрәнү тарихы ==
[[XIX гасыр]]да [[Луи Пастер]], чүпрәдә углеводларның [[этил спирты]]на әверелүен өйрәнеп, әчү процессы ниндидер яшәү көче (ферментлар) ярдәмендә башкарыла дигән нәтиҗә ясый. Бу яшәү көче чүпрәнең тере күзәнәкләреннән аерылгысыз дип исәпли. Бу караш озак вакыт фәндә өстенлек ала. Юстус  Либихның әчү теориясына каршы килә. Аның теориясы буенча әчү — каталик характердагы химик процесс (спиртлы әчү чүпрә молекулалары тибрәлүе сәбәпле шикәргә тапшырыла һәм шикәр спирт һәм углекислый газга таркала башлый дип саный; шулай итеп чүпрә күзәнәкләре яшәгән вакытта түгел, үлгәч әчетә дип фаразлый&lt;ref&gt;http://www.borodinsky.com/zakvaska/books/o-brozhenijah/predstavlenija.html&lt;/ref&gt;&lt;span style=&quot;line-height: 1.5em; background-color: rgb(254, 252, 224);&quot;&gt;.&lt;/span&gt;
Спиртлы әчешү табигате турындагы [[Луи Пастер|Л. Пастер]] һәм икенче яктан механицист Марселен Бертло һәм Ю. Либих арасындагы бәхәс фәнни мохиттә ике термин булдыра. Гамәлдә ''ферментлар'' дип ({{Калып:Lang-la|fermentum}} — әчетке) «оешкан ферментлар»ны атыйлар, ягъни микроорганизмнарны. Бу теорияга каршы [[1876]] елда, ашказанда (пепсин) һәм эчәклектә (трипсин, амилаза) барлыккы килгән «оешмаган ферментлар»ны билгеләү өчен, В. Кюне ''энзим'' ({{Калып:Lang-el|ἐν-}} — һәм {{Калып:Lang-el2|ζύμη}} — «чүпрәдә», әчеткедә) терминын тәкъдим итә.&lt;br/&gt;
[[1897 ел]]да Эдуард Бухнер «Чүпрә күзәнәкләрнең спиртлы әчешү» дигән хезмәтен басып чыгара. Был хезмәтендә ул күзәнәкләре булмаган чүпрә сутында, таркалмаган чүпрә күзәнәкләрендәге кебек үк, спиртлы әчешү процессы бара дип күрсәтә. 1907 елда бу хезмәте өчен [[Нобель премиясе]]нә тәкъдим ителә. Югары сафлыктагы кристалл ферментын (уреаза) [[1926]] елда Дж. Самнер алуга ирешә. Азаккы 10 елда тагын берничә фермент алына, ферментларның аксым булуы исбатлана.
== Ферментларның функцияләре ==
[[Файл:Lock and key(rus).png|мини|Фермент үзе катализлаучы субстратка йозакка ачкыч туры килгән кебек эшли (актив үзәк булып торган урыны бар)]]'''Химик реакция тизлеген арттыруның ике төп ысулы бар'''.&lt;br/&gt; 
- Беренче юл — температураны арттыру, ягъни молекулаларның җылылык хәрәкәтен тизләтү, бу күчү хәленә ирешү өчен җитәрлек эчке энергиягә ия булган молекулаларның пропорциясен арттыруга китерә. Гадәттә, температураның 10 °C күтәрелүе химик реакциянең якынча 2 тапкырга тизләнүенә китерә (кара: Ван'т Хофф кагыйдәсе).&lt;br/&gt;
- Химик реакцияне тизләтүнең икенче ысулы — катализатор өстәү. Катализаторлар, молекулаларга активлашу барьерын түбәнрәк энергия дәрәҗәсендә үтәргә мөмкинлек биргән «чишелешләр» табып, химик реакцияларны тизләтә.&lt;br/&gt;
Катализатор (К хәрефе белән билгеләнә ) ара стадиясендә  А реагенты белән үзара тәэсир итешеп, КА  катлаулы берләшмәсен барлыкка китерә.  Аның күчү хәле катализланмаган реагент А реакциясендә  күчү хәле белән чагыштырганда сизелерлек түбән активлашу энергиясенә туры килә.&lt;br/&gt;
Реактив-катализатор (КА) комплексы алга таба П продуктына һәм ирекле катализаторга таркала.  Ул  А молекуласы белән тагын берләшә  һәм бөтен циклны кабатлый ала.&lt;br/&gt; 
Катализаторлар химик реакциянең активлашу энергиясен нәкъ шулай киметә. алар булганда   вакыт берәмлегендә молекулаларның күбрәк  өлеше  реакцияга керә ала. Ферментлар, башка катализаторлар кебек үк, каталитик цикл вакытында субстратлары белән берләшә.&lt;br/&gt;
Ферментлар бөтен тере күзәнәкләрдә дә бар һәм  бер матдәләрдең икенчесенә әверелүенә булышлык итә. Ферментлар тере организмнардагы барлык диярлек биохимик реакцияләрдә катализатор ролен үти.&lt;br/&gt;
2013 елга 5000-дән күбрәк төрле фермент ачыкланган. Алар бөтен тереклек процессларында да катнашып , организмның матдәләр алмашынуын  көйләүдә хәлиткеч роль уйныйлар.&lt;br/&gt;
Бөтен катализаторлар кебек үк, ферментлар да туры һәм кире реакцияләрне тизләтә, процессның активлашу энергиясен киметә. Химик тигезлек турыга да, кире якка да авышмый.&lt;br/&gt; 
Ферментларның аксым булмаган табигатьле  катализаторлар белән чагыштырганда аермасы  булып аларның югары үзенчәлеге (высокая специфичность)  тора: кайсыбер субстратларның аксымга бәйләүче даимилыгы 10&lt;sup&gt;−10&lt;/sup&gt; моль/л-га барып җитәргә  яки аннан да кимрәк булуы мөмкин. Ферментның һәр молекуласы секундына берничә меңнән алып берничә миллионга кадәр &quot;операция&quot; ясарга сәләтле.&lt;br/&gt;
Шул ук вакытта ферментларның нәтиҗәлелеге аксым табигатьле булмаган  катализаторларның нәтиҗәлегеннән күпкә югарырак — ферментлар реакцияны миллионнарча һәм миллиард тапкырга тизләтә, аксымсыз катализаторлар — йөзләрчә һәм мең тапкыр гына.&lt;br/&gt;
== Ферментларга исем бирү турында килешүләр ==
Гадәттә ферментлар катализланган реакция төре белән атала.  Субстрат исеменә -аза суффиксы өстәлә. Мәсәлән, лактаза — лактозаны конверсияләүдә катнашкан фермент).&lt;br/&gt;
Шулай итеп, бер үк функцияны үтәгән төрле ферментлар бер үк исемгә ия була яки бер үк фермент ике яки аннан да күбрәк исемгә ия була. Мондый ферментлар башка үзенчәлекләр белән аерыла, мәсәлән, оптималь pH (селтеле фосфотазa) яки күзәнәктә локальләшү (мембрана ATP-азасы ) буенча.&lt;br/&gt;
Күп кенә ферментларның үз субстратларының атамасына бәйле булмаган, тарихи  тривиаль исемнәре бар, мәсәлән, пепсин һәм трипсин   исемнәре  бар. Шул һәм башка кыенлыклар, шулай ук яңа ачылган ферментларның саны арта баруы нәтиҗәсендә системалы номенклатура булдыру  һәм ферментларны классификацияләү буенча халыкара килешү кабул ителә{{sfn|Ленинджер|1985|c=229}}.
==Ферментларны классификацияләү==
[[Файл:Process of DNA transcription.png|мини|РНК-полимераза ярдәмендә  ДНК молекуласыннан  РНК  молекуласына мәгълүматны күчереп алу процесы (транскрипция) ]]Катализланган реакция төре буенча  ферментларның иерархик классификациясендә 6 класс билгеләнә (КФ, EC — Enzyme Comission code). 
Классификация халыкара биохимия һәм молекуляр биология союзы (International Union of Biochemistry and Molecular Biology) тарафыннан тәкъдим ителә.&lt;br/&gt;
Һәр класста субкласслар бар, шулай итеп ферментны дүрт саннан торган җыентык сүрәтли. Мәсәлән, пепсин EC 3.4.23.1 атамасына ия. Беренче сан якынча фермент белән катализланган реакция механизмын тасвирлый:

КФ 1: Электрон транспортын  катализлаучы оксидоредуктаза, ягъни окисьлану яки тергезү. Мисал: каталаза, спиртлы дегидрогеназа.

КФ 2: Химик төркемнәрне  бер субстрат молекуласыннан икенчесенә күчүен катализлаучы трансферазалар. Трансферада арасында, кагыйдә буларак, АТФ молекуласыннан фосфат төркемен  күчерүче  киназалар  аерылып тора.

КФ 3: Химик бәйләнеш гидролизын катализлаучы гидролазмалар. Мисал: эстераза, пепсин, трипсин, амилаза, липопротеин липаза.

КФ 4: Продукциянең бересендә икеләтә бәйләнеш булдырып, химик бәйләнешләрнең гидролизсыз өзелүен катализлаучы,  шулай ук кире реакциялар барлыкка китерүче лиазалар.

КФ 5: Субстрат молекуласында структур яки геометрик үзгәрешләрне катализлаучы һәм  изомер  формалар барлыкка китерүче изомеразалар.

КФ 6: АТФ гидролизына бәйле конденсация реакцияларе исәбенә  субстратлар арасында C-C, C—S, C-O һәм C-N химик бәйләнешләре барлыкка килүен катализлаучы лигазалар. Мисал: лигаза

КФ 7: Мембраналар аша ионнарны яки молекулаларны ташуны яки аларның мембраналарда бүленешен катализлаучы транслоказалар.
Фермент атамасындагы икенче сан субклассны чагылдыра, өченче — ассубкласс, дүртенчесе — ассубкласстагы ферментларның тәртип номеры.

Катализатор буларак, бөтен ферментлар да туры  һәм кире реакцияләрне тизләтә. Шуңа күрә, мәсәлән, лиазалар кире реакцияне — икеләтә бәйләнеш буенча берләшү реакциясен да  катализлау мөмкинлегенә ия.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]


{{Biosci-stub}}
{{Chem-stub}}</text>
      <sha1>9mxh8ojgchdp5nj8ndpdlisc8rtg2ug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525203</id>
      <parentid>3525202</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T21:12:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15772" xml:space="preserve">[[Файл:Purine Nucleoside Phosphorylase.jpg|thumb| Фермент нуклеозидфосфорилазы моделе]]
'''Фермент''' яки '''энзим''' ({{lang-la|fermentum}}, {{lang-el|ζύμη, ἔνζυμον}} — ачыткыч, закваска) — [[Тереклек|тере]] организмнарда барлыкка килә торган һәм [[организм]]да төрле [[химия|химик]] процессларны тизләтә торган катлаулы [[аксым]] матдә. Ферментлар белән катализланучы реакция реагентларын субстрат дип, ә барлыкка килгән матдәләрне продукт дип атыйлар. Ферментның активлыгы активаторлар һәм ингибиторлар белән көйләнә ала (активаторлар — тизләтә, ингибиторлар — әкренәйтә). Аксым ферментлары рибосомаларда синтезлана, ә рибосомаль РНК-ның синтезы күзәнәк төшендә башкарыла. «Фермент» һәм «энзим» терминнары күптән синоним буларак кулланыла (беренчесе урыс һәм алман әдәбиятында, икенчесе — инглиз һәм француз телле әдәбиятта). Ферментлар турында фән, ферментология дип түгел (латин һәм грек телдәрендәге сүз тамырын бутамау өчен), ә энзимология дип атала.&lt;br/&gt; 
== Өйрәнү тарихы ==
[[XIX гасыр]]да [[Луи Пастер]], чүпрәдә углеводларның [[этил спирты]]на әверелүен өйрәнеп, әчү процессы ниндидер яшәү көче (ферментлар) ярдәмендә башкарыла дигән нәтиҗә ясый. Бу яшәү көче чүпрәнең тере күзәнәкләреннән аерылгысыз дип исәпли. Бу караш озак вакыт фәндә өстенлек ала. Юстус  Либихның әчү теориясына каршы килә. Аның теориясы буенча әчү — каталик характердагы химик процесс (спиртлы әчү чүпрә молекулалары тибрәлүе сәбәпле шикәргә тапшырыла һәм шикәр спирт һәм углекислый газга таркала башлый дип саный; шулай итеп чүпрә күзәнәкләре яшәгән вакытта түгел, үлгәч әчетә дип фаразлый&lt;ref&gt;http://www.borodinsky.com/zakvaska/books/o-brozhenijah/predstavlenija.html&lt;/ref&gt;&lt;span style=&quot;line-height: 1.5em; background-color: rgb(254, 252, 224);&quot;&gt;.&lt;/span&gt;
Спиртлы әчешү табигате турындагы [[Луи Пастер|Л. Пастер]] һәм икенче яктан механицист Марселен Бертло һәм Ю. Либих арасындагы бәхәс фәнни мохиттә ике термин булдыра. Гамәлдә ''ферментлар'' дип ({{Калып:Lang-la|fermentum}} — әчетке) «оешкан ферментлар»ны атыйлар, ягъни микроорганизмнарны. Бу теорияга каршы [[1876]] елда, ашказанда (пепсин) һәм эчәклектә (трипсин, амилаза) барлыккы килгән «оешмаган ферментлар»ны билгеләү өчен, В. Кюне ''энзим'' ({{Калып:Lang-el|ἐν-}} — һәм {{Калып:Lang-el2|ζύμη}} — «чүпрәдә», әчеткедә) терминын тәкъдим итә.&lt;br/&gt;
[[1897 ел]]да Эдуард Бухнер «Чүпрә күзәнәкләрнең спиртлы әчешү» дигән хезмәтен басып чыгара. Был хезмәтендә ул күзәнәкләре булмаган чүпрә сутында, таркалмаган чүпрә күзәнәкләрендәге кебек үк, спиртлы әчешү процессы бара дип күрсәтә. 1907 елда бу хезмәте өчен [[Нобель премиясе]]нә тәкъдим ителә. Югары сафлыктагы кристалл ферментын (уреаза) [[1926]] елда Дж. Самнер алуга ирешә. Азаккы 10 елда тагын берничә фермент алына, ферментларның аксым булуы исбатлана.
== Ферментларның функцияләре ==
[[Файл:Lock and key(rus).png|мини|Фермент үзе катализлаучы субстратка йозакка ачкыч туры килгән кебек эшли (актив үзәк булып торган урыны бар)]]'''Химик реакция тизлеген арттыруның ике төп ысулы бар'''.&lt;br/&gt; 
- Беренче юл — температураны арттыру, ягъни молекулаларның җылылык хәрәкәтен тизләтү, бу күчү хәленә ирешү өчен җитәрлек эчке энергиягә ия булган молекулаларның пропорциясен арттыруга китерә. Гадәттә, температураның 10 °C күтәрелүе химик реакциянең якынча 2 тапкырга тизләнүенә китерә (кара: Ван'т Хофф кагыйдәсе).&lt;br/&gt;
- Химик реакцияне тизләтүнең икенче ысулы — катализатор өстәү. Катализаторлар, молекулаларга активлашу барьерын түбәнрәк энергия дәрәҗәсендә үтәргә мөмкинлек биргән «чишелешләр» табып, химик реакцияларны тизләтә.&lt;br/&gt;
Катализатор (К хәрефе белән билгеләнә ) ара стадиясендә  А реагенты белән үзара тәэсир итешеп, КА  катлаулы берләшмәсен барлыкка китерә.  Аның күчү хәле катализланмаган реагент А реакциясендә  күчү хәле белән чагыштырганда сизелерлек түбән активлашу энергиясенә туры килә.&lt;br/&gt;
Реактив-катализатор (КА) комплексы алга таба П продуктына һәм ирекле катализаторга таркала.  Ул  А молекуласы белән тагын берләшә  һәм бөтен циклны кабатлый ала.&lt;br/&gt; 
Катализаторлар химик реакциянең активлашу энергиясен нәкъ шулай киметә. алар булганда   вакыт берәмлегендә молекулаларның күбрәк  өлеше  реакцияга керә ала. Ферментлар, башка катализаторлар кебек үк, каталитик цикл вакытында субстратлары белән берләшә.&lt;br/&gt;
Ферментлар бөтен тере күзәнәкләрдә дә бар һәм  бер матдәләрдең икенчесенә әверелүенә булышлык итә. Ферментлар тере организмнардагы барлык диярлек биохимик реакцияләрдә катализатор ролен үти.&lt;br/&gt;
2013 елга 5000-дән күбрәк төрле фермент ачыкланган. Алар бөтен тереклек процессларында да катнашып , организмның матдәләр алмашынуын  көйләүдә хәлиткеч роль уйныйлар.&lt;br/&gt;
Бөтен катализаторлар кебек үк, ферментлар да туры һәм кире реакцияләрне тизләтә, процессның активлашу энергиясен киметә. Химик тигезлек турыга да, кире якка да авышмый.&lt;br/&gt; 
Ферментларның аксым булмаган табигатьле  катализаторлар белән чагыштырганда аермасы  булып аларның югары үзенчәлеге (высокая специфичность)  тора: кайсыбер субстратларның аксымга бәйләүче даимилыгы 10&lt;sup&gt;−10&lt;/sup&gt; моль/л-га барып җитәргә  яки аннан да кимрәк булуы мөмкин. Ферментның һәр молекуласы секундына берничә меңнән алып берничә миллионга кадәр &quot;операция&quot; ясарга сәләтле.&lt;br/&gt;
Шул ук вакытта ферментларның нәтиҗәлелеге аксым табигатьле булмаган  катализаторларның нәтиҗәлегеннән күпкә югарырак — ферментлар реакцияны миллионнарча һәм миллиард тапкырга тизләтә, аксымсыз катализаторлар — йөзләрчә һәм мең тапкыр гына.&lt;br/&gt;
== Ферментларга исем бирү турында килешүләр ==
Гадәттә ферментлар катализланган реакция төре белән атала.  Субстрат исеменә -аза суффиксы өстәлә. Мәсәлән, лактаза — лактозаны конверсияләүдә катнашкан фермент).&lt;br/&gt;
Шулай итеп, бер үк функцияны үтәгән төрле ферментлар бер үк исемгә ия була яки бер үк фермент ике яки аннан да күбрәк исемгә ия була. Мондый ферментлар башка үзенчәлекләр белән аерыла, мәсәлән, оптималь pH (селтеле фосфотазa) яки күзәнәктә локальләшү (мембрана ATP-азасы ) буенча.&lt;br/&gt;
Күп кенә ферментларның үз субстратларының атамасына бәйле булмаган, тарихи  тривиаль исемнәре бар, мәсәлән, пепсин һәм трипсин   исемнәре  бар. Шул һәм башка кыенлыклар, шулай ук яңа ачылган ферментларның саны арта баруы нәтиҗәсендә системалы номенклатура булдыру  һәм ферментларны классификацияләү буенча халыкара килешү кабул ителә{{sfn|Ленинджер|1985|c=229}}.
==Ферментларны классификацияләү==
[[Файл:Process of DNA transcription.png|мини|РНК-полимераза ярдәмендә  ДНК молекуласыннан  РНК  молекуласына мәгълүматны күчереп алу процесы (транскрипция) ]]Катализланган реакция төре буенча  ферментларның иерархик классификациясендә 6 класс билгеләнә (КФ, EC — Enzyme Comission code). 
Классификация халыкара биохимия һәм молекуляр биология союзы (International Union of Biochemistry and Molecular Biology) тарафыннан тәкъдим ителә.&lt;br/&gt;
Һәр класста субкласслар бар, шулай итеп ферментны дүрт саннан торган җыентык сүрәтли. Мәсәлән, пепсин EC 3.4.23.1 атамасына ия. Беренче сан якынча фермент белән катализланган реакция механизмын тасвирлый:

КФ 1: Электрон транспортын  катализлаучы оксидоредуктаза, ягъни окисьлану яки тергезү. Мисал: каталаза, спиртлы дегидрогеназа.

КФ 2: Химик төркемнәрне  бер субстрат молекуласыннан икенчесенә күчүен катализлаучы трансферазалар. Трансферада арасында, кагыйдә буларак, АТФ молекуласыннан фосфат төркемен  күчерүче  киназалар  аерылып тора.

КФ 3: Химик бәйләнеш гидролизын катализлаучы гидролазмалар. Мисал: эстераза, пепсин, трипсин, амилаза, липопротеин липаза.

КФ 4: Продукциянең бересендә икеләтә бәйләнеш булдырып, химик бәйләнешләрнең гидролизсыз өзелүен катализлаучы,  шулай ук кире реакциялар барлыкка китерүче лиазалар.

КФ 5: Субстрат молекуласында структур яки геометрик үзгәрешләрне катализлаучы һәм  изомер  формалар барлыкка китерүче изомеразалар.

КФ 6: АТФ гидролизына бәйле конденсация реакцияларе исәбенә  субстратлар арасында C-C, C—S, C-O һәм C-N химик бәйләнешләре барлыкка килүен катализлаучы лигазалар. Мисал: лигаза

КФ 7: Мембраналар аша ионнарны яки молекулаларны ташуны яки аларның мембраналарда бүленешен катализлаучы транслоказалар.
Фермент атамасындагы икенче сан субклассны чагылдыра, өченче — ассубкласс, дүртенчесе — ассубкласстагы ферментларның тәртип номеры.

Катализатор буларак, бөтен ферментлар да туры  һәм кире реакцияләрне тизләтә. Шуңа күрә, мәсәлән, лиазалар кире реакцияне — икеләтә бәйләнеш буенча берләшү реакциясен да  катализлау мөмкинлегенә ия.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
{{wiktionary|фермент}} 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ферменты, в физиологии|[[Тарханов, Иван Романович|Тарханов И. Р.]],}}
* Волькенштейн М.&amp;nbsp;В., Догонадзе Р.&amp;nbsp;Р., Мадумаров А.&amp;nbsp;К., Урушадзе З.&amp;nbsp;Д., Харкац Ю.&amp;nbsp;И. К теории ферментативного катализа.- Молекулярная биология, т. 6, вып. 3, 1972, ст. 431—439.
* Диксон, М. Ферменты / М. Диксон, Э. Уэбб. — В 3-х т. — Пер. с англ. — Т.1-2. — М.: Мир, 1982. — 808 с.
* Koshland D. The Enzymes, V.&amp;nbsp;I, Ch.&amp;nbsp;7. New York, Acad. Press, 1959.
* Urushadze Z. About a Real Conceptual Framework for Enzyme Catalysis.- Bull. Georg. Natl. Acad. Sci., Vol. 173, No 2, 2006, 421—424.

[[Төркем:Биология]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>9fjjh5zefkkawj69syx8geplqk16kzc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Meril Strip</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168390</id>
    <revision>
      <id>3525207</id>
      <parentid>3358110</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T22:53:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1834" xml:space="preserve">{{Şäxes
| isem = Meril Strip&lt;br&gt;&lt;br&gt;inglizçä ''Mary Streep''
| räsem =Meryl Streep by Jack Mitchell.jpg
| räsem_zurlığı = 250px
| alt = Brijit Bardo
| räsem yazuı =Meril Strip, 1970
| tulı isem =  Meryl Streep ( Mary Louise Streep )
| hönär = teatr häm kino aktrisası
| tuu datası = 22.6.1949
| tuu cire = Summit, Nyu Cersi, [[AQŞ]]
| grajdanlıq = [[AQŞ]]
| millät = 
| ülem datası =  
| ülem cire =  
| äti = 
| äni =
| ir =
| xatın =
| balalar =
| büläk häm premiälär =&quot;Oskar&quot; öç premiäse
| sayt =
| başqa mäğlümat = 
| dine =  
}} 
'''Meril Strip''' (inglizçä ''Mary Louise «Meryl» Streep'', [[1949]]) - [[AQŞ]] teatr häm kino aktrisası. Xäzerge zamandağı iñ tanılğan aktrisalarnıñ berse bulıp sanala.

&quot;Oskar&quot; premiäse öç tapqır iäse (19 nominatsiä), &quot;Sputnik&quot;, ''BAFTA'' büläge 2 märtäbä iäse, [[AQŞ]] kinoaktörları gildiäse, &quot;Emmi&quot;, &quot;Altın globus&quot; premiäse 8 tapqır iäse (29 nominatsiä), [[Holliwud]] &quot;Dan alleyäse&quot; isemle yoldızı, Kann ([[1989]]) häm [[Berlin]] ([[2003]]) kinofestivale büläge iäse.

Meril Strip qantnaşuı belän iñ tanılğan filmnar: &quot;Bolannarğa awçı&quot; (''The Deer Hunter'', 1978), &quot;Kramer Kramerğa qarşı&quot; (''Kramer vs. Kramer'', 1979), &quot;Sofi saylawı&quot; (''Sophie's Choice'', 1982), &quot;Afrikadan&quot; (''Out of Africa'', 1985), &quot;İblis Prada nı kiep yöri&quot; (''The Devil Wears Prada'', 2006), &quot;Medison bülgese küperläre&quot;(''The Bridges of Madison County'', 1995), &quot;Şiklänü&quot; (''Doubt'', 2008), &quot;Timer xatın&quot; (''The Iron Lady'', 2011).

==  Ädäbiät ==
{{commonscat|Meryl Streep}}
*    http://www.merylstreeponline.net/{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120225093555/http://www.merylstreeponline.net/ |date=2012-02-25 }} Räsmi säxifä
* http://www.simplystreep.com/

[[Төркем:Актрисалар]]</text>
      <sha1>8m0s7hqr3a2j7vesja9mpx1bpfs3jxy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Галия Измайлова (халык комиссары)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169678</id>
    <revision>
      <id>3525199</id>
      <parentid>3028794</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:22:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ {{ТАССР җитәкчеләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5201" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Галия Измайлова
| рәсем = G.G.Izmaylova.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = Г.Г. Измайлова
| тулы исем = Галия Гыйләҗ кызы Измайлова
| һөнәр = тукучы, ''соңрак'' министр
| туу датасы = 15.05.1909
| туу җире = [[РИ]], [[Казан губернасы]], {{туу җире|Казан|Казанда}}
| гражданлык = {{байраклаштыру|Русия}}→&lt;br/&gt;{{байраклаштыру|РСФСР}}→&lt;br/&gt; {{байраклаштыру|ССРБ}}
| милләт = [[татар]]
| үлем датасы = 10.09.1983
| үлем җире = [[ССРБ]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{үлем җире|Казан|Казанда}}
| әти = 
| әни =
| ир = 
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{Ленин ордены}}{{Хезмәт Кызыл Байрагы ордены}}{{Хөрмәт билгесе ордены}}
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Измайлов}}
''Бу халык комиссары турында мәкалә, [[балет]] биючесе турында [[Галия Измайлова (балерина)|моннан]] укыгыз.''

'''Галия Измайлова''', Галия Гыйләҗ кызы Измайлова (''[[1909 ел]]ның [[15 май|15 мае]], [[РИ]], [[Казан губернасы]], [[Казан]] — [[1983 ел]]ның [[10 сентябрь|10 сентябре]], [[ССРБ]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') — [[Татарстан АССР]] социаль тәэминат, җиңел сәнәгать, азык-төлек сәнәгате халык комиссары, [[ТАССР]] Югары шурасы рәисе.

== Тәрҗемәи хәле ==
[[1909 ел]]ның [[15 май|15 маенда]] [[Казан]]да туган. ФЗӨ мәктәбен ([[1927]]) тәмамлаган. [[КПСС|ВКП (б)]] әгъзасы ([[1932]]).

== Хезмәт юлы ==
* [[1924]]-[[1934]] [[Казан җитен комбинаты]]нда тукучы, һөнәри берлек җитәкчесе.
* [[1934]]-[[1937]] Казан җитен комбинатында хезмәтне саклау инспекторы.
* [[1937]]-[[1938]] Казан җитен комбинаты [[КПСС|фирка]] комитеты сәркатибе.
* [[1938]]-[[1939]] [[Татарстан АССР]] социаль тәэминат халык комиссары.
* [[1939]]-[[1942]] [[Татарстан АССР]] җиңел сәнәгать халык комиссары.
* [[1942]]-[[1943]] [[Татарстан АССР]] азык-төлек сәнәгате халык комиссары.
* [[1943]]-[[1951]] [[КПСС|ВКП (б]]) [[Татарстан АССР|өлкә]] комитетында башта азык-төлек сәнәгате бүлеге, аннары җиңел сәнәгать бүлеге мөдире.

== Иҗтимагый эшчәнлеге ==
* [[1938]]-[[1959]] [[Татарстан АССР]] Югары шурасы депутаты.
* [[1938]]-[[1951]] [[РСФСР]] Югары шурасы депутаты.
* [[1943]]-[[1947]], [[1951]]-[[1955]] [[Татарстан АССР]] Югары шурасы рәисе.
* [[1951]]-[[1955]] [[Казан]] [[шәһәр]] советы башкарма комитеты рәисенең җиңел сәнәгать буенча урынбасары.
* [[1955]]-[[1959]] [[Казан]] [[шәһәр]] советының [[авыл хуҗалыгы]] бүлеге мөдире.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* [[Ленин ордены]]
* [[Хезмәт Кызыл Байрагы ордены]]
* [[Хөрмәт Билгесе ордены]]

== Чыганаклар ==
# «Татарский энциклопедический словарь».  Казан, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1999.
# «Татарская энциклопедия».  Казан, Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2002-2014.

== Сылтамалар ==
* [http://www.millattashlar.ru/index.php/%D0%98%D0%B7%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F_%D0%93%D0%B8%D0%BB%D1%8F%D0%B7%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0  Г.Г. Измайлова «Милләттәшләр» сайтында]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{ТАССР җитәкчеләре}}
{{ТАССР министрлары}}
{{DEFAULTSORT:Измайлова, Галия (халык комиссары)}}
[[Төркем:Министрлар]]
[[Төркем:Татарстан АССР министрлары]]
[[Төркем:Татарстан АССР халык комиссарлары]]
[[Төркем:Татарстан парламенты җитәкчеләре]]
[[Төркем:ТАССР Югары Шурасы депутатлары]]</text>
      <sha1>8h9bohtmg2shiheelgukcuh27l7yl69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Мәүликов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170772</id>
    <revision>
      <id>3525243</id>
      <parentid>3087226</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:27:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5244" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Альберт Мәүликов
| рәсем =А.В.Мавликов.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = А.В. Мәүликов
| тулы исем = Альберт Вәзил улы Мәүликов
| һөнәр = таможня хезмәткәре
| туу датасы = 22.05.1968
| туу җире = {{туу җире|Казан|Казанда}}
| гражданлык = {{байраклаштыру|ССРБ}}→&lt;br/&gt;{{байраклаштыру|Россия}}
| милләт = [[татар]]
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти = [[Вәзил Мәүликов]]
| әни =
| ир = 
| хатын =
| балалар = уллары
| бүләк һәм премияләр = {{Казанның 1000 еллыгы истәлегенә медале}}
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия| Мәүликов}}
'''Альберт Мәүликов''', Альберт Вәзил улы Мәүликов — [[РФ]] федераль таможня хезмәтенең [[Идел|Идел буе]] таможня  идарәсе [[Татарстан]] таможнясы башлыгы (''[[2008]]''). Таможня хезмәте генерал-майоры. ТР наркотикларга каршы комиссиясе әгъзасы&lt;ref&gt;[http://www.antinarc.ru/antinarc/sostav/person/mavlikov/ ТР наркотикларга каршы комиссиясе сайты]&lt;/ref&gt;. [[ТАССР атказанган төзүчесе]] [[Вәзил Мәүликов]]ның улы.

== Тәрҗемәи хәле ==
[[1968 ел]]ның [[22 май|22 маенда]] [[Казан]]да туган. [[Яр Чаллы]]да [[Кама дәүләт һәндәси-икътисади академия (ИНЭКА)|Кама политехника институтын]] ([[1992]]), [[Нижгар]]да  Идел-Нократ дәүләт хезмәте академиясен ([[2006]]) тәмамлаган. [[әрме|Хәрби хезмәттә]] булган.

== Хезмәт юлы ==
* [[1992]]-[[1995]] — «[[КамАЗ]]» ААҖ инженер-конструкторы.
* [[1995]]-[[1996]] — [[Яр Чаллы]] таможнясы  инспекторы.
* [[1996]]-[[1998]] — [[Яр Чаллы]] таможнясы  өлкән инспекторы
* [[1998]]-[[2000]] — [[Яр Чаллы]] таможня посты әйдәүче  инспекторы.
* [[2000]]–[[2004]] — [[Яр Чаллы]] таможня постының таможня нәзарәте һәм таможня тутыруы бүлеге башлыгы урынбасары.  
* [[2004]]-[[2006]] — [[Яр Чаллы]] таможня постының башлык урынбасары.
* [[2006]]-[[2008]] — [[Яр Чаллы]] таможня постының башлыгы. 
* [[2008 ел]]дан — [[Татарстан]] таможнясының башлыгы&lt;ref&gt;[http://www.rt-online.ru/aticles/rubric-69/86208/ Татарстан таможнясында яңа башлык]{{Deadlink|date=July 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* Таможня хезмәте отличнигы күкрәк билгесе.
* 2- һәм 3- дәрәҗә Таможня органнарында хезмәт иткән өчен медальләре.
* Казанның меңьеллыгы хөрмәтенә медале.

== Кызыклы факт ==
[[Казан Халыкара аэропорты|Казан халыкара һава аланы]] таможня посты өлкән инспекторы вазифасын алу өчен 1 урынга 23 намзәт көрәшә&lt;ref&gt;[http://pandia.ru/text/77/382/32407.php .А.Мәүликов: Таможня хезмәткәренә карап ил турында фикер йөртәләр]&lt;/ref&gt;.

== Сылтамалар ==
* [http://info.tatcenter.ru/whoiswho/11/1321/ ТР эшлекле үзәге] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151026060144/http://info.tatcenter.ru/whoiswho/11/1321/ |date=2015-10-26 }} 
* [http://1997-2011.tatarstan.ru/?id=4425&amp;node_id=1175  Шәхесләр: Татарстан Республикасы] 
* [http://nailtimler.com/people_page/people_12m/mavlikov_albert_vazilovich.html   А.В. Мәүликов «Чикләрсез татарлар» сайтында] 
* [http://www.tatar-inform.ru/news/2010/07/03/225982/?font=normal   А. Мәүликов «Татаринформ» сайтында]

== Моны да карагыз ==
* [http://pandia.ru/text/77/382/32407.php  Альберт Мәүликов белән әңгәмә]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{DEFAULTSORT:Мәүликов, Альберт}}
[[Төркем:Кама политехника институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Идел-Нократ дәүләт хезмәте академиясен тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Генераллар]]
[[Төркем:Шәхесләр:КамАЗ]]</text>
      <sha1>gelnoql3ipqet2oa5s716mgqololuip</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:ТАССР җитәкчеләре</title>
    <ns>10</ns>
    <id>171144</id>
    <revision>
      <id>3525197</id>
      <parentid>3390053</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:14:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Галия Измайлова (халык комиссары)|Галия Измайлова]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7887" xml:space="preserve">{{Navbox
|name           = ТАССР җитәкчелеге
|title          = [[ТАССР|&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР&lt;/span&gt;]] &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;җитәкчелеге&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222;  color:Gold;
|groupstyle     = background:#B22222;  color:Gold;
| state = uncollapsed
|list1       = 	{{Navbox|child
|name           = Беренче сәркәтипләр
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;Беренче сәркәтипләр&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Александр Таняев]] (1920) • [[Дмитрий Орлов]] (1920–1921) • [[Карл Фиге]] (1-3. 1921) • [[Николай Барышев (1898)|Николай Барышев]] (3-6.1921) • [[Александр Карпов]] (6-12.1921) • [[Алексей Галактионов]] (1-6.1922) • [[Дмитрий Живов]] (1922–1923) • [[Борис Пинсон]]  (1923–1924) • [[Иван Бажанов]] (1924)  • [[Иван Морозов]] (1924–1925) • [[Мендель Хатаевич]] (1925–1928) • [[Михаил Разумов]] (1928–1933) • [[Альфред Лепа]] (1933–1937) • [[Александр Алемасов]] (1937–1938, в.б.) • [[Александр Алемасов]] (1937–1942) • [[Анатолий Колыбанов]] (1942–1943) • [[Владимир Никитин]] (1943–1944) • [[Зиннәт Моратов]] (1944–1957) • [[Семён Игнатьев]] (1957–1960) • [[Фикрәт Табиев]] (1960–1979) • [[Рәшит Мусин]] (1979–1982) • [[Гомәр Усманов]] (1982–1989) • [[Минтимер Шәймиев]] (1989–1990) • [[Рево Идиятуллин]] (1990–1991)
}}
|list2       = 	{{Navbox|child
|name           = Икенче сәркәтипләр
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;Икенче сәркәтипләр&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Барый Абдуллин]] (1931-1935) • [[Галим Мөхәммәтҗанов]] (1936-1937) • [[Ефим Матвеев]] (1939-1940) • [[Хәбир Пазиков]] (1942-1944) • [[Зиннәт Моратов]] (1944) • [[Сергей Малов]] (1944-1945) • [[Вячеслав Лобков]] (1945-1952) • [[Григорий Кузнецов]] (1952-1956) • [[Пётр Ураев]] (1956-1957) • [[Салих Батыев]] (1957-1960) • [[Анатолий Скочилов]] (1960-1961) • [[Виктор Никонов]] (1961-1967) • [[Фёдор Панин]] (1967–1978) • [[Василий Дергунов]] (1978–1986) • [[Леонид Смагин]] (1986–1987) • [[Аркадий Родыгин]] (1987–1990) • [[Николай Белешев]] (1990–1991)
}}
|list3       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР халык кәмисәрләре шурасы/министрлар шурасы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР халык кәмисәрләре шурасы/министрлар шурасы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em
|list1       = [[Сәхибгәрәй Сәетгалиев]] (1920–1921) • [[Кәшшаф Мохтаров]] (1921–1924) • [[Хаҗи Габидуллин]] (1924–1927) • [[Шәйгардан Шәймәрдәнов]] (1927–1928) • [[Кәримулла Исмаев]] (1928–1930) • [[Кыям Абрамов]] (1930–1937) • [[Аркадий Новосёлов]] (1937) • [[Әхмәтсафа Дәүләтьяров]] (1937) • [[Әмин Тынчеров]] (1938–1940) • [[Сөләйман Гафиятуллин]] (1940–1943) • [[Сәет Шәрәфиев]] (1943–1950, 1957–1959) • [[Миргарифан Азизов]] (1950–1957) • [[Габделхак Әбдерәзәков]] (1959–1966) • [[Гомәр Усманов]] (1966–1982) • [[Илдус Садыйков]] (1982–1985) • [[Минтимер Шәймиев]] (1985–1989) • [[Мөхәммәт Сабиров]] (1989–1995)&lt;ref&gt;[[1991 ел|&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;1991 елдан&lt;/span&gt;]] - ТР Премьер-министры&lt;/ref&gt;
}}
|list4       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР Үзәк башкарма комитеты/Югары шурасы президиумы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР Үзәк башкарма комитеты/Югары шурасы президиумы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Борһан Мансуров]] (1920-1921) • [[Рәүф Сабиров]] (1921-1924) • [[Шәйгардан Шәймәрдәнов]] (1924-1927) • [[Миңнегәрәй Әхмәтшин]] (1927-1929) • [[Харис Моратхуҗин]] (1929-1932) • [[Мидхәт Яһудин]] (1932-1934) • [[Гомәр Байчурин]] (1934-1937) • [[Гали Динмөхәммәтов]] (1938-1951) • [[Сәләх Низамов]] (1952-1959) • [[Камил Фасиев]] (1959-1960) • [[Салих Батыев]] (1960-1983) • [[Әнвәр Баһаветдинов]] (1983-1986) • [[Шамил Мостаев]] (1986-1990)
}}
|list5       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР Югары шурасы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР Югары шурасы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em
|list1       = [[Самат Мөхәммәтов]] (1938–1942) • [[Галия Измайлова (халык комиссары)|Галия Измайлова]] (1943–1946) • [[Гали Дәүләтхуҗин]] (1947–1950) • [[Галия Измайлова (халык комиссары)|Галия Измайлова]] (1951–1954) • [[Мария Замова]] (1955–1959) • [[Габделхак Бәдыйгов]] (1959–1963) • [[Мансур Габдрахманов]] (1963–1971) • [[Рәшит Нигъмәтуллин (1923)|Рәшит Нигъмәтуллин]] (1971–1979) • [[Мирфатыйх Зәкиев]] (1980–1990)
}}
|below      =&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;&lt;br /&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/span&gt;
|belowstyle     = background:#B22222;  color:Gold; 
}}</text>
      <sha1>5zfx9d1iwog3uy9fbm5r25o0952hcof</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525198</id>
      <parentid>3525197</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:18:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Николай Балешев]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7887" xml:space="preserve">{{Navbox
|name           = ТАССР җитәкчелеге
|title          = [[ТАССР|&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР&lt;/span&gt;]] &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;җитәкчелеге&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222;  color:Gold;
|groupstyle     = background:#B22222;  color:Gold;
| state = uncollapsed
|list1       = 	{{Navbox|child
|name           = Беренче сәркәтипләр
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;Беренче сәркәтипләр&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Александр Таняев]] (1920) • [[Дмитрий Орлов]] (1920–1921) • [[Карл Фиге]] (1-3. 1921) • [[Николай Барышев (1898)|Николай Барышев]] (3-6.1921) • [[Александр Карпов]] (6-12.1921) • [[Алексей Галактионов]] (1-6.1922) • [[Дмитрий Живов]] (1922–1923) • [[Борис Пинсон]]  (1923–1924) • [[Иван Бажанов]] (1924)  • [[Иван Морозов]] (1924–1925) • [[Мендель Хатаевич]] (1925–1928) • [[Михаил Разумов]] (1928–1933) • [[Альфред Лепа]] (1933–1937) • [[Александр Алемасов]] (1937–1938, в.б.) • [[Александр Алемасов]] (1937–1942) • [[Анатолий Колыбанов]] (1942–1943) • [[Владимир Никитин]] (1943–1944) • [[Зиннәт Моратов]] (1944–1957) • [[Семён Игнатьев]] (1957–1960) • [[Фикрәт Табиев]] (1960–1979) • [[Рәшит Мусин]] (1979–1982) • [[Гомәр Усманов]] (1982–1989) • [[Минтимер Шәймиев]] (1989–1990) • [[Рево Идиятуллин]] (1990–1991)
}}
|list2       = 	{{Navbox|child
|name           = Икенче сәркәтипләр
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;Икенче сәркәтипләр&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Барый Абдуллин]] (1931-1935) • [[Галим Мөхәммәтҗанов]] (1936-1937) • [[Ефим Матвеев]] (1939-1940) • [[Хәбир Пазиков]] (1942-1944) • [[Зиннәт Моратов]] (1944) • [[Сергей Малов]] (1944-1945) • [[Вячеслав Лобков]] (1945-1952) • [[Григорий Кузнецов]] (1952-1956) • [[Пётр Ураев]] (1956-1957) • [[Салих Батыев]] (1957-1960) • [[Анатолий Скочилов]] (1960-1961) • [[Виктор Никонов]] (1961-1967) • [[Фёдор Панин]] (1967–1978) • [[Василий Дергунов]] (1978–1986) • [[Леонид Смагин]] (1986–1987) • [[Аркадий Родыгин]] (1987–1990) • [[Николай Балешев]] (1990–1991)
}}
|list3       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР халык кәмисәрләре шурасы/министрлар шурасы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР халык кәмисәрләре шурасы/министрлар шурасы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em
|list1       = [[Сәхибгәрәй Сәетгалиев]] (1920–1921) • [[Кәшшаф Мохтаров]] (1921–1924) • [[Хаҗи Габидуллин]] (1924–1927) • [[Шәйгардан Шәймәрдәнов]] (1927–1928) • [[Кәримулла Исмаев]] (1928–1930) • [[Кыям Абрамов]] (1930–1937) • [[Аркадий Новосёлов]] (1937) • [[Әхмәтсафа Дәүләтьяров]] (1937) • [[Әмин Тынчеров]] (1938–1940) • [[Сөләйман Гафиятуллин]] (1940–1943) • [[Сәет Шәрәфиев]] (1943–1950, 1957–1959) • [[Миргарифан Азизов]] (1950–1957) • [[Габделхак Әбдерәзәков]] (1959–1966) • [[Гомәр Усманов]] (1966–1982) • [[Илдус Садыйков]] (1982–1985) • [[Минтимер Шәймиев]] (1985–1989) • [[Мөхәммәт Сабиров]] (1989–1995)&lt;ref&gt;[[1991 ел|&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;1991 елдан&lt;/span&gt;]] - ТР Премьер-министры&lt;/ref&gt;
}}
|list4       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР Үзәк башкарма комитеты/Югары шурасы президиумы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР Үзәк башкарма комитеты/Югары шурасы президиумы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em 
|list1       = [[Борһан Мансуров]] (1920-1921) • [[Рәүф Сабиров]] (1921-1924) • [[Шәйгардан Шәймәрдәнов]] (1924-1927) • [[Миңнегәрәй Әхмәтшин]] (1927-1929) • [[Харис Моратхуҗин]] (1929-1932) • [[Мидхәт Яһудин]] (1932-1934) • [[Гомәр Байчурин]] (1934-1937) • [[Гали Динмөхәммәтов]] (1938-1951) • [[Сәләх Низамов]] (1952-1959) • [[Камил Фасиев]] (1959-1960) • [[Салих Батыев]] (1960-1983) • [[Әнвәр Баһаветдинов]] (1983-1986) • [[Шамил Мостаев]] (1986-1990)
}}
|list5       = 	{{Navbox|child
|name           = ТАССР Югары шурасы рәисләре
|title          = &lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;ТАССР Югары шурасы рәисләре&lt;/span&gt;
|titlestyle     = background:#B22222
|state          = 
|above          = 
|abovestyle     = background:#B22222
|image          = 
|imagestyle     = background:#B22222
|imageleft      = 
|imageleftstyle = background:#B22222;
|groupstyle = background:#B22222; width: 150px
|liststyle = background: transparent; text-align: center;

|groupwidth = 3em
|list1       = [[Самат Мөхәммәтов]] (1938–1942) • [[Галия Измайлова (халык комиссары)|Галия Измайлова]] (1943–1946) • [[Гали Дәүләтхуҗин]] (1947–1950) • [[Галия Измайлова (халык комиссары)|Галия Измайлова]] (1951–1954) • [[Мария Замова]] (1955–1959) • [[Габделхак Бәдыйгов]] (1959–1963) • [[Мансур Габдрахманов]] (1963–1971) • [[Рәшит Нигъмәтуллин (1923)|Рәшит Нигъмәтуллин]] (1971–1979) • [[Мирфатыйх Зәкиев]] (1980–1990)
}}
|below      =&lt;span style=&quot;color:gold;&quot;&gt;&lt;br /&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/span&gt;
|belowstyle     = background:#B22222;  color:Gold; 
}}</text>
      <sha1>34rjezwuhh1mruan87gkz2rzo1y044t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zlatan İbrahimoviç</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179309</id>
    <revision>
      <id>3525212</id>
      <parentid>3188023</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:04:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3125" xml:space="preserve">{{Şäxes
| isem = Zlatan İbrahimoviç&lt;br&gt;bosniçä ''Zlatan Ibrahimović''
| räsem =Zlatan Ibrahimović Euro 2012 vs France 02.jpg
| räsem_zurlığı = 250px
| alt = Zlatan İbrahimoviç
| räsem yazuı =Zlatan İbrahimoviç
| tulı isem = Zlatan İbrahimoviç
| quşamat =  
| hönär = futbolçı (höcümçe)
| tuu datası = 3.10.1981
| tuu cire =   [[Malmö]], [[Şvetsiä]] 
| grajdanlıq = [[Şvetsiä]] 
| millät = Büsnä-xorvat
| ülem datası =  
| ülem cire =  
| äti = 
| äni =
| ir =
| xatın =
| balalar =
| büläk häm premiälär =
| sayt =
| başqa mäğlümat = 
| dine =  
}}

'''Zlatan İbrahimoviç''' (bosniçä ''Zlatan Ibrahimović''; [[1981]], [[Malmö]], [[Şvetsiä]]) — [[büsnä]]-[[Xorvatiä|xorvat]] çığışlı [[Şvetsiä]] cıyılma taqımı höcümçese, kapitanı.

[[2013]] yılda ''The Guardian'' gäzite buyınça dönyanıñ iñ yaxşı futbolçıları arasında 3-nçe urında.

[[1993]] yıldan [[Malmö]] yäşlek taqımı öçen çığış yasıy.

[[2001]] yılda [[Nidirlan]] [[Ayaks]] taqımına küçä, anda 2 çempion titulın yawlıy.

[[2004]] yılda [[İtaliä]] [[Yuventus]] taqımına kitä, şul uq yılda İtaliä çempionı bula.

[[2006]] yılda [[İnter Milan futbol taqımı|İnter]] taqımına küçä (24,8 mln evro), anda öç ''skudetto'' yawlıy🇷🇺🙇😘

[[2009]] yılda 46 mln evrodan [[Barselona (futbol klubı, Barselona)|Barselona]] taqımına kilä, şul uq yılda ike tapqır [[Rubin|Rubin Qazan]] taqımına qarşı [[Çempionnar ligası]]nda uynıy, Kamp Nou stadionında Rubinğa ber tup kertä, şuña qaramastan Rubin Barselonanı ciñä, şulay uq [[Qazan]]ğa kilep cawap uyınıda qatnaşa.

[[2010]] yılda baş trener [[Xosep Gvardiola]] belän nizağ säbäple [[Milan futbol taqımı|Milan]] taqımına kitä.

[[2012]] yılda [[Pari Señ-Jermen]] taqımına 60 mln evrodan küçä, anda 4 tapqır [[Fransiä]] çempionı bula.

[[2001]] yıldan Şvetsiä cıyılma taqımında uynıy, 4 EVRO ([[2004]], [[2008]], [[2012]], [[2016]]) bäygesendä häm 2 dönya yarışında (2002, 2006) qatnaşa.

Parij Sen Jermen häm Şvetsiä cıyılma taqımı tarixında iñ yaxşı bombardirı.

Ätise - Büsnä möselman slavän keşese, änise - xorvat xatını.

== Sıltamalar ==
* {{Twitter|ibra_official|Златан Ибрагимович}}
* {{facebook|ZlatanIbrahimovic|Златана Ибрагимовича}}
* [http://ru.uefa.com/teamsandplayers/players/player=59217/profile/index.html Профиль на официальном сайте УЕФА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160714090706/http://ru.uefa.com/teamsandplayers/players/player=59217/profile/index.html |date=2016-07-14 }}
* [http://www.psg.fr/fr/Equipe-Pro/300002/Fiche-joueur/2737/Ibrahimovic-Zlatan Профиль на официальном сайте ФК «Пари Сен-Жермен»]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130413031323/http://www.psg.fr/fr/Equipe-Pro/300002/Fiche-Joueur/2737/Ibrahimovic-Zlatan |date=2013-04-13 }} {{ref-fr}}

[[Төркем:Швеция футболчылары]]


{{Soccer-stub}}</text>
      <sha1>ezabwxjqqlq0ln3y2ji524j5l8l72ti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dönya xalıqları täqwaları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>187780</id>
    <revision>
      <id>3525110</id>
      <parentid>3483391</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:02:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2968" xml:space="preserve">[[Файл:Israel-Yad Vashem Garden of righteous.jpg|250px|мини|уңда|[[İsrail]] [[İerusalim]]da Täqwalar alleyasında xäter taşı]]
[[Файл:Schindler, Oskar.jpg|150px|мини|уңда|Oskar Şindler]]
[[Файл:Raoul Wallenberg.jpg|150px|мини|уңда|Raul Wallenberg]]
'''Dönya xalıqları täqwaları''' (yähüdçä ''‏חסידי אומות העולם‏‎'', xäsidäy umot xa-ğäläm) — [[İkençe Bötendönya suğışı]]nda [[Holokost]] waqıtında cäberlänä torğan yähüdlärne qotqarğan yä bulışqan şäxeslärgä birelüçe şäräfle däräcä. [[İsrail]] qaza häm batırlıq institutı '''&quot;Yäd Wä-Şem&quot;''' tarafınnan diplom häm isemle medal' birelä.

[[İsrail]]neñ [[Holokost]] turında Xäter qanunı ([[1951]]) buyınça [[Awrupa]]nı [[Өченче рейх|natsist basıp alu waqıtı]]nda ezärleklängän yähüdlärne qotqarğan yähüd bulmağan keşelärgä '''Dönya täqwası''' däräcäse birelä.

[[2016]] yılğa &quot;Yad wä-Şem&quot; istitutı 51 ildän '''26 119''' keşene täqwa bulıp tanığan. Alar arasında da [[Qırım]] [[tatar]] xatını [[Säidä Arifova]] bar.

Dönya täqwaları rätenä kertelgän iñ mäşhür keşelär:
*[[Oskar Şindler]] - [[alman]] eşmäkäre üz fabrikasında eş birep, Plaşov ülem lagerennän 1000 artıq yähüd qotqarğan 
* [[Vena]]dağı [[Qıtay]] konsulı '''He Fenşän''' yähüdlärgä 1000 viza [[Singapur]]ğa birgän
* [[Parij]]dağı [[İran]] ilçelegeneñ xezmätkäre '''Abdul-Xösäyen Särdari''' yähüdlärgä 3000 İran vizasın birgän 
*[[Raul Wallenberg]] - [[Şvetsiä]] diplomatı [[Macarstan]]da küp yähüdlärgä viza birgän häm [[Budapiş]] gettosın yuq itüdän qotqarğan.

==Ädäbiät==
* [http://www.yadvashem.org/yv/ru/righteous/statistics.asp Праведники народов мира - по странам и национальной принадлежности спасителей]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130423141845/http://www.yadvashem.org/yv/ru/righteous/statistics.asp |date=2013-04-23 }}
* {{cite web
|url=http://www.ushmm.org/research/research-in-collections/search-the-collections/bibliography/rescuers
|title=Rescuers
|publisher=
|accessdate=2015-11-2
|lang=en
}}
* [http://www.vestnik.com/issues/2003/1210/win/palisad.htm Интервью с Евгением Берковичем, автором книги «Банальность добра» о Праведниках мира]
* Mordecai Paldiel. The Path of the Righteous: Gentile Rescuers of Jews During the Holocaust. — Jersey City, NJ: KTAV Publishing House, 1993. — 401 p. — ISBN 9780881253764.
*Mordecai Paldiel. Diplomat Heroes of the Holocaust. — Jersey City, NJ: KTAV Publishing House, 2007. — 241 p. — ISBN 9780881259094.
*François Wisard. Les Justes suisses. — Genève: CICAD, 2007. — 115 p.

[[Төркем:Икенче бөтендөнья сугышы]]
[[Төркем:Һолокост]]</text>
      <sha1>olvgnhmf8l2fnha952q6raziu7myrtj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Baqçasaray xan sarayı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>188334</id>
    <revision>
      <id>3525105</id>
      <parentid>3174805</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T14:53:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7599" xml:space="preserve">{{Карточка
|имя               = Miğmariät häykäle
|стиль_тела        = vcard
|название          =Miğmariät häykäle
|стиль_названия    = background: #eee; text-align: center;  
|вверху            = &lt;big&gt;Baqçasaray xan sarayı&lt;/big&gt;
|класс_вверху      = fn
|стиль_вверху      = background-color:{{{фон|#FDEB6C}}}; color:{{{цвет|#339900}}};
|вверху2           = 
|класс_вверху2     = nickname
|стиль_вверху2     = color: #000000;
|изображение       = {{#if: {{{изображение|Hansaray1.jpg}}}|[[Файл:{{{изображение|Hansaray1.jpg}}}|
 {{#if: {{{ширина|}}}|{{{ширина}}}|280px}}|
 {{#if: {{{подпись|}}}||}}]]}}
|стиль_изображения = 
|подпись           = {{{подпись|}}}
|стиль_подписи     = 
|стиль_заголовков  = width:600px;
|стиль_меток       = background: #eee; text-align: center; width:100px;
|стиль_текста      = text-align: center;

|заголовок1 = 
|метка1     = İl 
|текст1     =  [[RF]]/[[Ukraina]]

|заголовок3 = 
|метка3     =  Töbäk 
|текст3     =  [[Qırım]]

|заголовок4 = 
|метка4     = Miğmariät stile 
|текст4     =   Qırım tatar miğmariäte

|заголовок6 = 
|метка6     = Tözelgän 
|текст6     =   XVI ğasır

|заголовок7 = 
|метка7     =  Tözüne başlağan xakim 
|текст7     =  [[Säxib I Gäräy]]

|заголовок8 = 
|метка8     =  Tözüne tämamlağan xakim 
|текст8     =   [[Qırım Gäräy]]

|заголовок9 = 
|метка9     =  Binalar
|текст9     =  Xan mäçete
*baş korpus, 
*[[xäräm]], 
*xan aşxanäse, 
*at abzarı, 
*kitapxanä, 
*laçın manarası, 
*farsı baqçası, 
*xan ziratı, 
*Dilärä Bikeç törbäse, 
*Tönyaq häm Könyaq törbälär, 
*&quot;Sarı-Güzäl&quot; munçası

|заголовок10 = 
|метка10     = Xalät  
|текст10     = Tarixi häm mädäni häykäl

|заголовок11 = 
|метка11     = Miras obyektı sanı 
|текст11     =   
}}
[[Файл:Hansaray Courtyard 2.jpg|300px|мини|уңда|Saray mäydanı]]
[[Файл:Bakhchysarai 04-14 img14 Palace Grand Mosque.jpg|300px|мини|уңда|Zur xan mäçete]]
'''Baqçasaray xan sarayı''' yäki '''Xansaray''' ([[qırımtatarça]] ''Han Saray'', ukrainça Ханський палац в Бахчисараї) - [[Qırım xanlığı|Qırım xannarı]]nıñ elekke sarayı. [[Dönya tarixı|Bötendönya tarixı]] häm [[mädäniät]] ähämiätlegeneñ [[häykäl]]e.

Dönyada berdänber saqlanğan qırımtatar saray miğmäriäteneñ ürnäge.

Baqçasaray xan sarayı [[Baqçasaray]] tarixi-mädäni tıyulığına kerä. Saray eçendä qırımtatar tarixı häm mädäniät muzeye, qoral kürgäzmäse häm sänğät muzeye urnaşqan.

Saray kompleksı 4,3 ga bili, elek 18 ga täşkil itkän.

Saray Çirek-Su (qır.tat. ''Çürük-Su'') yılğasınıñ sul yarında urnaşqan. Saray kompleksına saray mäydanı, baş korpus, [[xäräm]], xan aşxanäse, at abzarı, [[kitapxanä]], laçın manarası, xan mäçete, farsı baqçası, xan ziratı, Dilärä Bikeç törbäse, Tönyaq häm Könyaq törbälär, rotonda, &quot;Sarı-Güzäl&quot; munçası, yar buyı uramı öç küper belän, [[Yekaterina miläse]], baqçalar.

Saraynıñ miğmäriät stile XVI-XVII ğasır [[Ğosmanlı]] [[miğmariät]]eneñ ğädätlären däwam itterä. Miğmariätneñ töp fikere - ocmax baqçasın [[Cir]]dä ğämälgä aşıru.

Saray eçendä küp çäçäklär, fontannar bar. Bar binalar bizälgän.

Federal' ähämiättäge [[Mädäni miras]] obyektı.

==Saray tarixı==

[[Baqçasaray]]da xan sarayın tözegängä qädär, Qırım xannarı baş yortı Aşlama-Dere üzänendä urnaşqan bulğan.

XVI ğasır başında [[Säxib I Gäräy]] idärä itkän çorda Baqçasaray şähäre salınğan häm yaña saray tözelä başlağan.

Zur Xan mäçete häm Sarı-Güzäl munçaları [[1532]] yılda tözelgän. [[1503]]  yılda iske Timer Qapqa (''Demir Qapı'') salınğan.

[[Däwlät I Gäräy]] xan törbäsen, [[İsläm III Gäräy]] cıyılış zalın häm tağı ber törbä,  [[Qaplan I Gäräy]] Altın fontan, [[Arıslan Gäräy]] mädräsä, [[Qırım Gäräy]] &quot;Yäşlär fontanı&quot;n tözi.

[[1736]] yılda Rusiä [[Qırım xanlığı]]na qarşı suğışında feldmarşal Minix Baqçasaraynı basıp ala häm saraynı yandıra. Saray zur zıyan kürä häm yañadan tözelä.

[[1786]] yılda Rusiä Qırım xanlığın yawlap ala, [[1787]] yıl [[Yekaterina II]] kilgänenä Potemkin saraynı tözätergä tırışa. Yekaterina miläse urnaştırıla, qayber häykällär küçerelä.

[[2015]] yıldan Federal' ähämiättäge Mädäni miras isemlegenä kerä.

== Sıltamalar==
* {{cite web|url=http://bikz.org|title=Официальный сайт Бахчисарайского историко-культурного заповедника|accessdate=2012-10-30}}
* {{cite web|url=http://www.hansaray.org.ua|title=Сайт о Бахчисарайском Ханском дворце|accessdate=2012-10-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bvnt8SL3?url=http://www.hansaray.org.ua/|archivedate=2012-11-04}}
* {{cite web|url=http://muslimlife.ru/places/mosques/ханский-дворец-в-бахчисарае|title=Ханский дворец в путеводителе MUSLIM LIFE|archiveurl=https://www.webcitation.org/65616Effl?url=http://muslimlife.ru/places/mosques/%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D1%86-%D0%B2-%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B5|archivedate=2012-01-31|accessdate=2021-08-13}}
* {{cite web|author=Юрий Данилевский.|url=http://www.planetakrim.com/catalog/01/bahchis/|title=Бахчисарай — виртуальная экскурсия|work=Туристическая планета Крым|accessdate=30 апреля 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/6560oiFkc?url=http://www.planetakrim.com/catalog/01/bahchis/|archivedate=2012-01-31}}
* {{cite web|author=В. Гарагуля.|url=http://krym.sarov.info/bakhchisaraiskii_dvorets1.html|title=Бахчисарайский дворец|work=Жемчужина Крым|accessdate=30 апреля 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/6560tueew?url=http://krym.sarov.info/bakhchisaraiskii_dvorets1.html|archivedate=2012-01-31}}
* [http://bakhchisaray.org/index.php?showtopic=28 Карта Бахчисарая] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304073946/http://bakhchisaray.org/index.php?showtopic=28 |date=2016-03-04 }}
* [http://www.onixtour.com.ua/books/91c2h16/index.htm Бахчисарай путеводитель 1979] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130706191029/http://www.onixtour.com.ua/books/91c2h16/index.htm |date=2013-07-06 }}
* [http://www.hansaray.org.ua/ Официальный сайт Ханского дворца]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070711231843/http://www.hansaray.org.ua/ |date=2007-07-11 }}
* [http://in-crimea.com/blog/bahchisaray/ Достопримечательности Бахчисарая] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140314191445/http://in-crimea.com/blog/bahchisaray/ |date=2014-03-14 }}
{{Украина мәчетләре}}
[[Төркем:Кырым]]
[[Төркем:Татар тарихы]]
[[Төркем:Архитектура тарихы]]
[[Төркем:Мәчетләр]]</text>
      <sha1>l9m6qmlve3ovez2cqvxz7lewlwr315n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Laytkoin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191870</id>
    <revision>
      <id>3525205</id>
      <parentid>3519319</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T22:29:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5039" xml:space="preserve">{{Карточка
|имя               = Laytkoin 
|стиль_тела        = vcard
|название          = 
|стиль_названия    = 
|вверху            = &lt;big&gt;Laytkoin &lt;/big&gt;&lt;br/&gt;&lt;br/&gt;inglizçä ''Litecoin''
|класс_вверху      = fn
|стиль_вверху      = background-color:{{{фон|#FFFF00}}}; color:{{{цвет|#6633CC}}};
|вверху2           = 
|класс_вверху2     = nickname
|стиль_вверху2     = color: #000000;
|изображение       = {{#if: {{{изображение|LTC-400.png}}}|[[Файл:{{{изображение|LTC-400.png}}}|
 {{#if: {{{ширина|}}}|{{{ширина}}}|280px}}|
 {{#if: {{{подпись|}}}||}}]]}}
|стиль_изображения = 
|подпись           = {{{подпись| }}}
|стиль_подписи     = 
|стиль_заголовков  = width:600px;
|стиль_меток       = background: #eee; text-align: center; width:100px;
|стиль_текста      = text-align: center;

|заголовок1 = 
|метка1     = Tör 
|текст1     = Kriptografik aqça

|заголовок3 = 
|метка3     = Avtor 
|текст3     =  Çarlz Li

|заголовок4 = 
|метка4     = Yazılğan 
|текст4     =  [[C++]] telendä

|заголовок6 = 
|метка6     = [[Operatsion sistema]] 
|текст6     =   [[Windows]], [[Linux]], Mac OS X

|заголовок7 = 
|метка7     = Berençe çığarılış 
|текст7     =   12,10,2011

|заголовок8 = 
|метка8     = Soñğı yurama 
|текст8     = '''0.10.4.0''' (3.1.[[2016]])

|заголовок9 = 
|метка9     = Säxifä 
|текст9     = https://litecoin.org

|заголовок10 = 
|метка10    = Bäyäse
|текст10     = 334 [[USD]] (12.12.[[2017]])
}}
'''Laytkoin''' (inglizçä '''''Litecoin''''', ''lite'' - ciñel, ''coin'' - täñkä) - [[Bitkoin]] tarmağı ([[fork]]ı),  [[piring]] elektron tüläw sisteması, [[İnternet]] çeltärendä eşläwçe üzäkläşterelmägän kriptografik [[aqça]].

Laytkoinda ''Segwit'' kertelgännän soñ, Bitkoinğa xas masştablaştıru probleması xäl itelgän (xäzer Bitkoin çılbırında sekundada iñ küp - 7 tranzaksiä uza ala).

Laytkoyn - Bitkonnıñ 2-nçe tarmağı (forkı), [[Neymkon]]nan (''Namecoin'') soñ.

Laytkoin Bitkoinğa häm bütän kriptoaqçağa häm ğadi aqçağa maxsus [[birja]]larda almaşıp bula.

Laytkoin kriptografik ısullar yärdämendä  eş itelä häm yaqlana.

Laytkoin [[2011]] yılda '''Çarlz Li''' tarafınnan buldırılğan.
==Blok çılbırı==

Laytkoinda Bitkoinda kebek mäğlümat [[bloklar çılbırı]]nda yazdırıla, här bloknıñ [[heş]]endä elekke heşe bar.

Bitkoinda heş '''SHA-256''' funksiäse yärdämendä tabıla, ä Laytkoinda '''''scrypt''''' funksiäse yärdämendä tabıla.

Laytkoin adresları '''L''' xärefennän başlana.

==Bitkoin belän çağıştıru==

Laytkoin çeltärendä Bitkoin çeltärenä qarağanda bloklar 4 tapqır tizräk buldırıla, nibarı '''2,5 minutta''' (Bitkoinda 10 minutta).

Laytkoinnıñ ğomumi çığarılu sanı '''84 million''' täşkil itäçäk. Bitkoinnıñ ğomumi çığarılu sanı '''21 million''' täşkil itäçäk.

840 meñ blok yasawdan soñ aqçalata tüläw ike tapqır kimi.

== Zäğiflege ==

Bitkoinnan ayırmalı bularaq Laytkonda ber zäğiflege bar, ul '''Time Warp''' dip atala. Laytkoin çeltärendä bloklar tiz yasalğanğa kürä cinäyänçe-[[xaker]] tiz laytkoinnar çığara ala, şunıñ öçen cinäytçeneñ kontrole astında  çeltärneñ 51% ı bulırğa tieş. Lakin bu sanğa berkem ireşmi.

[[2017]] yılnıñ [[28 avgust]]ında Laytkoin bäyäse 63 USD täşkil itä.

==Sıltamalar==

* [http://litecoin.org/ Litecoin.org]
* [http://wiki.litecoin.net/index.php/Main_Page Litecoin wiki] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130103001726/http://wiki.litecoin.net/index.php/Main_Page |date=2013-01-03 }}
* [http://forum.litecoin.net/ Форум Litecoin]
* [http://ltc.block-explorer.com/ Litecoin block explorer (New)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130406101655/http://ltc.block-explorer.com/ |date=2013-04-06 }}
* [http://explorer.litecoin.net/ Litecoin block explorer (Original)]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130515103800/http://explorer.litecoin.net/ |date=2013-05-15 }}
* [http://ltc.block-explorer.com/charts Показатели сети и статистика Litecoin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130404003929/http://ltc.block-explorer.com/charts |date=2013-04-04 }}
* [https://www.litecoinpool.org/stats Статистика сети Litecoin]
* [https://cointradeanalysis.com/dashboard/db/exchanges-overview?refresh=15m&amp;orgId=2&amp;var-currency=ltc_usd&amp;var-exchange=All&amp;var-interval=$__auto_interval Информация по торгам Litecoin на биржах (графики)]

[[Төркем:Акча| ]]
[[Төркем:Криптографик акча]]
[[Төркем:Программалар]]</text>
      <sha1>gs93e8b5awrdszwuj6txss770a3rt9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marvel кинематографик галәме</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204736</id>
    <revision>
      <id>3525206</id>
      <parentid>3358086</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T22:52:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37668" xml:space="preserve">{{ҮК}}
'''«Marvel кинематографик галәме»''' ({{lang-en|«Marvel Cinematic Universe»}}; кыскача '''МКГ''') — [[Уйлап чыгарылган дөнья|уйлап чыгарылган галәм]], [[АКШ]] [[Медиафраншиза|медиа-франшиза]]сы, [[Marvel Comics|Marvel]] [[комикс]]лары нигезендә оештырылган һәм [[Marvel Studios]] киноширкәте белән эшләнгән [[супербатырлар турындагы фильмнар]] [[медиафраншиза|серия]]се. Берничә фильмнарны актёрлары белән һәм персонажлары белән гомуми сюжет сызыгына кушу юлы белән ясалган галәм. 

Бүгенгесе көнгә, шулай итеп сюжетлары белән кушылган, әмма төрле, ләкин кайчакта гына фильмнан фильмга бер берсе белән кисешеп үткән персонажлары белән, күп кенә фильмнар чыкты инде: «[[Тимер кеше (фильм)|Тимер кеше]]» (2008), «[[Искиткеч Һалк (фильм)|Искиткеч Һалк]]» (2008), «[[Тимер кеше 2]]» (2010), «[[Тор (фильм)|Тор]]» (2011), «[[Капитан Америка: Беренче үч алучы]]» (2011), «[[Үч алучылар (фильм, 2012)|Үч алучылар]]» (2012), «[[Тимер кеше 3]]» (2013), «[[Тор 2: Караңгылык дөньясы]]» (2013), «[[Капитан Америка: Кышкы солдат]]» (2014), «[[Галактиканың сакчылары (фильм)|Галактиканың сакчылары]]» (2014), «[[Үч алучылар: Альтрон дәвере]]» (2015), «[[Кырмыска-кеше (фильм)|Кырмыска-кеше]]» (2015), «[[Капитан Америка: Ватандашлар сугышы]]» (2016), «[[Доктор Стрәнҗ (фильм, 2016)|Доктор Стрәнҗ]]» (2016), «[[Галактиканың сакчылары 2]]» (2017), «[[Үрмәкүч-кеше: Өйгә кайту]]» (2017), «[[Тор: Рагнарөк]]» (2017), [[Кара Каплан (фильм)|Кара Каплан]] (2018), «[[Үч алучылар: Чиксезлек сугышы]]», «[[Кырмыска-кеше һәм Шөпшә]]» (2018), «[[Капитан Марвел]]» (2019), «[[Үч алучылар: Уен ахыры]]» (2019) һәм «[[Үрмәкүч-кеше: Өйдән еракта]]» (2019).

Телесериаллар «[[«К.А.Л.К.А.Н.» агентлары]]» (2013—хәзерге вакыт), «[[Агент Картер]]» (2015—2016), «[[Башкисәр (телесериал)|Башкисәр]]» (2015—хәзерге вакыт), «[[Җессика Җоунс (телесериал)|Җессика Җоунс]]» (2015—хәзерге вакыт), «[[Лүк Кейҗ (телесериал)|Лүк Кейҗ]]» (2016—хәзерге вакыт), «[[Тимер йодрык (телесериал)|Тимер йодрык]]» (2017—хәзерге вакыт), «[[Яклаучылар (телесериал, 2017)|Яклаучылар]]» (2017—хәзерге вакыт), «[[Кеше-түгелләр (телесериал)|Кеше-түгелләр]]» (2017), «[[Җәзалаучы (телесериал)|Җәзалаучы]]» (2017—хәзерге вакыт), «[[Качкыннар (телесериал)|Качкыннар]]» (2017—хәзерге вакыт) һәм «[[Marvel One-Shots]]» — кыска метражлы фильмнар сериясе, шулай ук шушы галәмнең өлешенә керәләр.

Иң табышлы фильмнар серияләре исемлегендә Marvel кинематографик галәме беренче урында тора. Гомуми җыемнары $22,4 миллиард доллардан артык, ә «[[Үч алучылар: Уен ахыры]]», «[[Үч алучылар: Чиксезлек сугышы]]», «[[Үч алучылар (фильм, 2012)|Үч алучылар]]», «[[Үч алучылар: Альтрон дәвере]]» һәм [[Кара Каплан (фильм)|Кара Каплан]] фильмнары [[2018 ел]]ның [[29 июнь|29 июненә]] кинематографның бөтен тарихындагы [[иң кассалы фильмнар исемлеге]]ндә беренче, дүртенче, җиденче, тугызынчы һәм унынчы урыннарны алып торалар.

МКГ-ның һәрбер фильмнары һәм телесериаллары бер-берсенә сылтау ясыйлар, нәтиҗә буларак шушы хәл аларны бер галәмгә берләштерә. Бүтән [[Marvel Comics комикслары нигезендә оештырылган фильмнар исемлеге|Marvel комикслары нигезендә оештырылган фильмнарның һәм телесериалларның]] барысы да берничек тә бу сериягә бәйләнмәгәннәр, чөнки алар башка ширкәтләр белән төшерелгәннәр һәм бер-берсе белән бәйләнеш гомуми сюжет сызыгы юк аларда. Аңа карамастан шушы барлык персонажлар бер уйлап чыгарылган [[Marvel галәме|комикслар галәменнән]].

== Иҗат ==
[[2005 ел]]да [[Variety]] журналы [[Marvel Studios]] үз фильмнарын җитештерә башлаячак һәм аларны [[Paramount Pictures]] аша таратачак, дип хәбәр итте. Элегрәк студия үзе уйлап тапкан персонажларны экранлаштыруда со-продюсер ролендә генә тора иде (иң билгеле&amp;nbsp;— [[20th Century Fox]] белән җиде еллык килешү). Әлеге алыш-бирешләрдән алынган керемнәрне, Marvel җитәкчелеге үзенең гомумиләштерелгән франшизасына салырга хәл итә, булдыру процессы тулысынча студиянең контролендә булачак. Шул максаттан 7 елга [[Merrill Lynch]] белән 525 млн $ күләмендә яңартылган кредит килешүе төзелде&lt;ref name=&quot;June2007NYTimes&quot;&gt;{{cite news |date=June 18, 2007 |last=Waxman |first=Sharon |title=Marvel Wants to Flex Its Own Heroic Muscles as a Moviemaker |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2007/06/18/business/media/18marvel.html |page=[https://www.nytimes.com/2007/06/18/business/media/18marvel.html?pagewanted=2 2] |accessdate=February 1, 2009 |archivedate=2013-03-31 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6FX4azFew?url=http://www.nytimes.com/2007/06/18/business/media/18marvel.html?_r=0 |deadurl=no }}&lt;/ref&gt;.

{|
|{{Өземтә башы}}
{{Өземтә|автор=[[Кевин Файги]], Marvel Studios президенты, гомуми киногаләмнең структуры турында.&lt;ref name=&quot;FiegeQuote&quot;&gt;{{cite web |date=April 26, 2010 |first=Jami |last=Philbrick |title=Kevin Fiege Talks Iron Man 2, The Avengers and More |url=http://www.movieweb.com/news/exclusive-kevin-fiege-talks-iron-man-2-the-avengers-and-more |publisher=[[MovieWeb]] |accessdate=May 10, 2010 |archivedate=2013-03-27 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6FQ5JhiZP?url=http://www.movieweb.com/news/exclusive-kevin-fiege-talks-iron-man-2-the-avengers-and-more |deadurl=no }}&lt;/ref&gt;|«Бу бер үк вакытта куркыныч та, күңелле дә. Бу — элек беркем дә эшләмәгән нәрсә, һәм нәкъ менә шул яңалык рухы аркасында барысы да шундый алымны энтузиазм белән кабул итә. Башка режиссерлар инде ангажланган актерларны башка фильмнардан җәлеп итәргә, билгеле бер сюжет сызыкларына яки урыннарга бәйләнергә күнекмәгән, тик, нәтиҗәдә, барысы да риза булган һәм моны күңелле дип саный. Нигездә, без һәрвакыт шуны раславыбызны дәвам итәбез: хәзерге вакытта без эшләгән фильм барыннан да югарырак. Безнең барлык “бәйләм” — болар барысы да күңелле һәм шулай ук бик мөһим булачак, әгәр дә сез теләсәгез. Әгәр дә иҗат сөючеләр, алга таба карарга һәм артык тирән элемтәне күрергә тели икән — ул анда булачак. Алар артыннан төп аудитория дә иярә алыр дип өметләнәбез. Тик... барлык режиссерлар бу нияттә катнашырга ризалашканның сәбәбе — аларның фильмнары үзләре конкурентлыкка сәләтле булырга тиеш. Аларга өр-яңа караш, уникаль тон кирәк, ә тамашачы бу икмәк валчыклары эзләреннән барырга тели икән, фильмнарның үзара бәйләнгән булырга мөмкинлеге — бонус була аларга».}}
{{oq|ru|
{{Өземтә|автор=Kevin Feige, President of Production for Marvel Studios, on constructing a shared film universe.&lt;ref&gt;Philbrick, Jami (April 26, 2010). &quot;Kevin Fiege Talks Iron Man 2, The Avengers and More&quot;. MovieWeb. Archived from the original on March 27, 2013. Retrieved May 10, 2010.&lt;/ref&gt;|«It is daunting but it’s fun. It’s never been done before and that’s kind of the spirit everybody’s taking it in. The other filmmakers aren’t used to getting actors from other movies that other filmmakers have cast, certain plot lines that are connected or certain locations that are connected, but I think … everyone was on board for it and thinks that it’s fun. Primarily because we’ve always remained consistent saying that the movie that we are making comes first. All of the connective tissue, all of that stuff is fun and is going to be very important if you want it to be. If the fans want to look further and find connections, then they’re there. There are a few big ones obviously, that hopefully the mainstream audience will able to follow as well. But … the reason that all the filmmakers are on board is that their movies need to stand on their own. They need to have a fresh vision, a unique tone, and the fact that they can interconnect if you want to follow those breadcrumbs is a bonus.»}}}}
{{Өземтә азагы}}
|}

[[Marvel Studios]] президенты [[Кевин Файги]] бу серияне «Marvel Cinema Universe» дип атарга тәкъдим ителүен искә төшерде&lt;ref name=&quot;Marvel&quot;&gt;{{cite web|url=http://marvel.com/news/moviestories.10812.marvel_decade~colon~_kevin_feige|title=Marvel Decade: Kevin Feige|work=[[Marvel Comics|Marvel]]|publisher=Marvel Entertainment|accessdate=2009-12-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/691PppPPS?url=http://marvel.com/news/story/10812/marvel_decade_kevin_feige|archivedate=2012-07-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;feige-on-future&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.movieweb.com/news/NE9YdebdOtt9cb|title=Marvel's Kevin Feige on the Future of The Avengers, Thor, Ant Man, Doctor Strange, and Captain America!|publisher=MovieWeb.com|accessdate=2010-10-19|archiveurl=https://www.webcitation.org/691PqnUEw?url=http://www.movieweb.com/news/marvels-kevin-feige-on-the-future-of-the-avengers-thor-ant-man-doctor-strange-and-captain-america|archivedate=2012-07-09}}&lt;/ref&gt;, ләкин башка атаманы — «Marvel Cinematic Universe» дип сайладылар&lt;ref&gt;Douglas, Edward. [http://www.superherohype.com/features/articles/100681-exclusive-marvel-studios-production-head-kevin-feige «Exclusive: Marvel Studios Production Head Kevin Feige»], SuperheroHype.com, April 26, 2010..&lt;/ref&gt;. Беренче фильмнар [[Paramount Pictures]] һәм [[Universal Pictures]] ярдәмендә таратылды. [[2012 ел]]дан башлап, [[Walt Disney Pictures]] дистрибьюторына әверелә&lt;ref&gt;{{cite news | last = Grase | first = Marc | coauthors =  | title = Paramount, Marvel extend pact | work =  | pages =  | publisher = [[Variety]] | date = 29 сентября 2008 | url = http://www.variety.com/article/VR1117993058.html?categoryid=13&amp;cs=1 | accessdate = 2009-01-01 | deadlink = yes | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090106040314/http://www.variety.com/article/VR1117993058.html?categoryid=13&amp;cs=1 | archivedate = 2009-01-06 }}&lt;/ref&gt;, ул бу вакытка [[Marvel Entertainment]] ширкәтен сатып ала, ул [[The Walt Disney Company]] бүлекчәсенә әверелә&lt;ref&gt;{{Citation |title=UPDATE: Disney приобретает Marvel за $4 миллиарда&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |url=http://starkindustries.ru/news/2009-08-31-1086 |access-date=2019-07-28 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004121704/http://starkindustries.ru/news/2009-08-31-1086 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Фильмнар ==
{{main|Marvel кинематографик галәме фильмнары исемлеге}}

=== Чиксезлек сагасы ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot; border=&quot;1&quot; width=&quot;99%&quot;
! width=25% | Фильм
! width=&quot;8%&quot; | Чыгу датасы (РФ)
! width=20% | Режиссёр(лар)
! width=30% | Сценаричы(лар)
|-
| colspan=&quot;5&quot; style=&quot; background-color:#ccccff;&quot; | '''Беренче фаза'''&lt;ref name=&quot;Phase2&quot;/&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Тимер кеше (фильм)|Тимер кеше]]
|01.05.2008
| [[Җон Фавро]]&lt;ref name=iron-man1_1 /&gt;
| Арт Маркам, Мәтт Һоллоуэй, [[Марк Фергус]] һәм [[Һоук Остби]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Искиткеч Һалк (фильм)|Искиткеч Һалк]]
|12.06.2008
| [[Лүи Летерье]]&lt;ref name=hulk1_1 /&gt;
| [[Зәк Пенн]]&lt;ref name=hulk1_2 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Тимер кеше 2]]
|29.04.2010
| [[Җон Фавро]]&lt;ref name=iron-man2_1 /&gt;
| [[Җастин Теру]]&lt;ref name=iron-man2_2 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Тор (фильм)|Тор]]
|28.04.2011
| [[Кеннет Брәна]]&lt;ref name=thor1_1 /&gt;
| [[Дон Пейн]], [[Әшли Миллер]] һәм [[Зәк Стентс]], [[Марк Протосевич]]&lt;ref name=thor1_1 /&gt; һәм [[Җозеф Майкл Стражински]] сюжеты буенча
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Капитан Америка: Беренче үч алучы]]
|28.06.2011
| [[Җоу Җонстон]]&lt;ref name=cap1_1 /&gt;
| [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=cap1_2 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Үч алучылар (фильм, 2012)|Үч алучылар]]
|03.05.2012
| [[Җосс Уидон]]&lt;ref name=avengers1_1 /&gt;
| [[Зәк Пенн]] һәм [[Җосс Уидон]]&lt;ref name=avengers1_1 /&gt; сюжеты буенча
|-
| colspan=&quot;5&quot; style=&quot; background-color:#ccccff;&quot; | '''Икенче фаза'''&lt;ref name=&quot;Phase2&quot;&gt;[http://www.empireonline.com/movies/news/marvel-boss-kevin-feige-phase-2/ Marvel Boss Kevin Feige On Phase 2]&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Тимер кеше 3]]
|02.05.2013
| [[Шейн Бләк]]&lt;ref name=iron-man3_1 /&gt;
| [[Дрү Пирс]] һәм [[Шейн Бләк]]&lt;ref name=iron-man3_1 /&gt;&lt;ref name=iron-man3_2 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Тор 2: Караңгылык дөньясы]]
|07.11.2013
| [[Әлан Тейлор]]&lt;ref name=thor2_1 /&gt;
| [[Кристофер Йост]], [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=thor2_2 /&gt;&lt;ref name=thor2_3 /&gt;&lt;ref name=thor2_4 /&gt;, [[Дон Пейн]] һәм [[Роберт Родәт]] сюжеты буенча
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Капитан Америка: Кышкы солдат]]
|03.04.2014
| [[Руссо кардәшләр|Әнтони һәм Җо Руссо]]&lt;ref name=cap2_1 /&gt;
| [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=cap2_2 /&gt;&lt;ref name=cap2_3 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Галактиканың сакчылары (фильм)|Галактиканың сакчылары]]
|31.07.2014
| [[Җеймс Ганн]]
| [[Җеймс Ганн]] һәм [[Никоул Пөрлмен]]&lt;ref name=guard1_2 /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Үч алучылар: Альтрон дәвере]]
|23.04.2015
| colspan=&quot;2&quot; | [[Җосс Уидон]]&lt;ref name=&quot;avengers2_1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;avengers2_2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;avengers2_3&quot; /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Кырмыска-кеше (фильм)|Кырмыска-кеше]]
|16.07.2015
| [[Пейтон Рид]]
| [[Адәм МакКей]], [[Пол Радд]], [[Эдгар Райт]] һәм [[Җоу Корниш]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url = http://marvel.com/news/movies/22643/director_peyton_reed_and_writer_adam_mckay_join_marvels_ant-man|title = Director Peyton Reed and Writer Adam McKay Join Marvel's Ant-Man|author = |work = |date = |publisher = }}&lt;/ref&gt;, [[Эдгар Райт]] һәм [[Җоу Корниш]] сюжеты буенча
|-
| colspan=&quot;5&quot; style=&quot; background-color:#ccccff;&quot; | '''Өченче фаза'''&lt;ref name=autogenerated3&gt;[http://www.slashfilm.com/marvel-phase-3-kevin-feige/ All Of Your Marvel Phase 3 Questions Answered By Marvel Head Kevin Feige]&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Капитан Америка: Ватандашлар сугышы]]
|05.05.2016
| [[Руссо кардәшләр|Әнтони һәм Җо Руссо]]
| [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=&quot;octEvent&quot; /&gt;&lt;ref name=newFilms /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Доктор Стрәнҗ (фильм, 2016)|Доктор Стрәнҗ]]
|31.10.2016
| [[Скотт Дерриксон]]
| [[Скотт Дерриксон]], [[Җон Спейтс]] һәм [[Кристофер Роберт Каргилл]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Галактиканың сакчылары 2]]
|04.05.2017
| colspan=&quot;2&quot; | [[Җеймс Ганн]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Үрмәкүч-кеше: Өйгә кайту]]
|06.07.2017
| [[Җон Уоттс]]&lt;ref name=&quot;SpiderActorDirector&quot;&gt;[http://marvel.com/news/movies/24758/sony_pictures_and_marvel_studios_find_their_spider-man_star_and_director Sony Pictures and Marvel Studios Find Their 'Spider-Man' Star and Director]&lt;/ref&gt;
| [[Җон Фрәнсис Дейли]] һәм [[Җонатан Гоулдстайн]]&lt;ref name=&quot;SpiderManMCUU&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.kinopoisk.ru/news/2615333/|title=Очередной перезапуск «Человека-паука» нашел сценаристов|publisher=[[Кинопоиск]]|date=20 июля 2015|accessdate=2015}}&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Тор: Рагнарөк]]
|02.11.2017
| [[Тайка Вайтити]]
| [[Кристофер Йост]], [[Эрик Пирсон]] һәм [[Крейг Кайл]]&lt;ref name=&quot;octEvent&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Feb2015Dates&quot;&gt;{{cite web | last=Strom | first=Marc | date=February 10, 2015 | title=Marvel Studios Schedules New Release Dates for 4 Films | url=http://marvel.com/news/movies/24065/marvel_studios_schedules_new_release_dates_for_4_films | publisher=[[Marvel Comics|Marvel.com]] | accessdate=February 9, 2015 | archiveurl=https://www.webcitation.org/6WEO5SAIT?url=http://marvel.com/news/movies/24065/marvel_studios_schedules_new_release_dates_for_4_films | archivedate=2015-02-10 | deadurl=no }}&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Кара Каплан (фильм)|Кара Каплан]]
|26.02.2018&lt;ref&gt;{{Cite news|title=«Чёрную пантеру» в России отложили на полторы недели|first=Вадим|last=Елистратов|url=https://dtf.ru/13862-chernuyu-panteru-v-rossii-otlozhili-na-poltory-nedeli|work=DTF|date=2017-12-21|accessdate=2018-02-19}}&lt;/ref&gt;
| [[Райан Куглер]]&lt;ref&gt;{{Cite web|accessdate = 2016-01-12|title = Black Panther: Creed filmmaker Ryan Coogler to direct Marvel film {{!}} EW.com|url = http://www.ew.com/article/2016/01/11/marvel-black-panther-creed-ryan-coogler|publisher = www.ew.com}}&lt;/ref&gt;
| [[Райан Куглер]] һәм [[Җоу Роберт Коул]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Үч алучылар: Чиксезлек сугышы]]
|03.05.2018
| [[Руссо кардәшләр|Әнтони һәм Җо Руссо]]&lt;ref name=&quot;RussosIW&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/russo-brothers-direct-avengers-infinity-783685|title=Russo Brothers to Direct 'Avengers: Infinity War' Parts 1 and 2|last1=Kit|first1=Borys|last2=Siegemund-Broka|first2=Austin|work=[[The Hollywood Reporter]]|date=March 23, 2015|accessdate=March 23, 2015|archiveurl=https://www.webcitation.org/6XFh6l7ys?url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/russo-brothers-direct-avengers-infinity-783685|archivedate=2015-03-23|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;
| [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=&quot;octEvent&quot; /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Кырмыска-кеше һәм Шөпшә]]
|05.07.2018
| [[Пейтон Рид]]
| [[Әндрү Баррер]] һәм [[Гейбриэл Феррари]], [[Адәм МакКей]] һәм [[Пол Радд]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot;| [[Капитан Марвел (фильм)|Капитан Марвел]]
|07.03.2019
| [[Анна Боден]] һәм [[Райан Флек]]
| [[Җенева Робертсон-Дворет]]
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Үч алучылар: Уен ахыры]]
|02.05.2019
| [[Руссо кардәшләр|Әнтони һәм Җо Руссо]]&lt;ref name=&quot;RussosIW&quot; /&gt;
| [[Кристофер Маркус һәм Стивен МакФили]]&lt;ref name=&quot;octEvent&quot; /&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; style=&quot;text-align:left&quot; | [[Үрмәкүч-кеше: Өйдән еракта]]
|04.07.2019
| [[Җон Уоттс]]
| [[Крис МакКенна]] һәм [[Эрик Соммерс]]
|-
|}

== Комикс-приквеллар һәм тай-иннар ==
{{main|Marvel кинематографик галәме комикслары}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Исем
!Чыгарылышлар саны
!Беренче басманың датасы
!Сценарист(лар)
!Рәссам(нар)
|-
!''Iron Man: I Am Iron Man!''
|2
|27 январь 2010
|[[Питер Дэвид]]
|[[Шон Чен]]
|-
!''Iron Man 2: Public Identity''
|3
|28 апрель
|Җо Кейси һәм Җастин Теру
|Барри Китсон
|-
!''Iron Man 2: Agents of S.H.I.E.L.D.''
|1
|1 сентябрь
|Җо Кейси
|Тим Грин, Феликс Руис һәм Мәтт Камп
|-
!''Captain America: First Vengeance''
|4
|4 май 2011
|Фред ван Ленте
|Нил Эдвартс һәм Лүк Росс
|-
!''Marvel’s The Avengers Prelude: Fury’s Big Week''
|4
|7 март 2012
|''Хикәя:'' Крис Йост һәм Эрик Пирсон
''Сценарий:'' Эрик Пирсон
|Лүк Росс
|-
!''Marvel’s The Avengers: Black Widow Strikes''
|3
|2 май
|Фред ван Ленте
|Нил Эдвардс
|-
!''Marvel’s Iron Man 2''
|2
|7 ноябрь
| rowspan=&quot;3&quot; |Кристос Н. Гейҗ
|Рамон Розанас
|-
!''Marvel’s Iron Man 3 Prelude''
|2
|2 январь 2013
|Стив Курт
|-
!''Marvel’s Thor''
|2
|16 январь
|Лан Медина
|-
!''Marvel’s Thor: The Dark World Prelude''
|2
|5 июнь
|Крәйг Кайл һәм Крис Йост
|Скотт Итон һәм Рон Лим
|-
!''Marvel’s Captain America: The First Avenger''
|2
|6 ноябрь
| rowspan=&quot;2&quot; |Питер Дәвид
|Веллинтон Алвес
|-
!''Marvel’s Captain America: The Winter Soldier Infinite Comic''
|1
|28 январь 2014
|Рок Хе-Ким
|-
!''Marvel’s Guardians of the Galaxy Infinite Comic — Dangerous Prey''
|1
|1 апрель
| rowspan=&quot;2&quot; |Дән Абнетт һәм Әнди Ленниң
|Андреа ди Вито
|-
!''Marvel’s Guardians of the Galaxy Prelude''
|2
|2 апрель
|Веллинтон Алвес
|-
!''Marvel’s The Avengers''
|2
|24 декабрь
| rowspan=&quot;4&quot; |Уилл Корона Пилгрим
|Җо Беннетт
|-
!''Marvel’s Avengers: Age of Ultron Prelude — This Scepter’d Isle''
|1
|3 февраль 2015
|Веллинтон Алвес
|-
!''Marvel’s Ant-Man Prelude''
|2
|4 февраль
|Мигел Сепулведа
|-
!''Marvel’s Ant-Man — Scott Lang: Small Time''
|1
|3 март
|Веллинтон Алвес һәм Дәниел Говар
|-
!''Marvel’s Jessica Jones''
|1
|7 октябрь
|Брайан Майкл Бендис
|Майкл Гайдос
|-
!''Marvel’s Captain America: Civil War Prelude''
|4
|16 декабрь
| rowspan=&quot;13&quot; |Уилл Корона Пилгрим
|Симон Кудрански һәм Ли Фергүсон
|-
!''Marvel’s Captain America: Civil War Prelude Infinite Comic''
|1
|10 февраль 2016
|Ли Фергүсон, Горан Суҗука һәм Гильермо Могоррон
|-
!''Marvel’s Doctor Strange Prelude''
|2
|6 июль
| rowspan=&quot;2&quot; |Һорһе Форнес
|-
!''Marvel’s Doctor Strange Prelude Infinite Comic — The Zealot''
|1
|7 сентябрь
|-
!''Marvel’s Guardians of the Galaxy Vol. 2 Prelude''
|2
|4 январь 2017
|Кристофер Әллен
|-
!''Spider-Man: Homecoming Prelude''
|2
|1 март
|Тодд Наук
|-
!''Marvel’s Thor: Ragnarok Prelude''
|4
|5 июль
|Җей. Әл. Җайлз
|-
!''Marvel’s Black Panther Prelude''
|2
|18 октябрь
|Аннапаола Мартелло
|-
!''Marvel’s Avengers: Infinity War Prelude''
|2
|24 январь 2018
|Тай Уокер
|-
!''Marvel’s Ant-Man and the Wasp Prelude''
|2
|7 март
|Крис Әллен
|-
!''Marvel’s Captain Marvel Prelude''
|1
|14 ноябрь
|Андреа ди Вито
|-
!''Marvel’s Avengers: Endgame Prelude''
|3
|5 декабрь
|Пако Диаз
|-
!''Spider-Man: Far From Home Prelude''
|2
|27 март 2019
|Лүка Мареска
|}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр|refs=
&lt;ref name=iron-man1_1&gt;{{cite news|date=April 27, 2006|first=Pamela|last=McClintock|title=Marvel Making Deals for Title Wave|url=http://www.variety.com/article/VR1117942193|work=[[Variety]]|accessdate=March 1, 2008|archivedate=2011-05-01|archiveurl=https://www.webcitation.org/5yMj0t8bu?url=http://www.variety.com/article/VR1117942193|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hulk1_1&gt;{{cite news|date=October 3, 2011|first=Bryan|last=Cairns|title=Director Louis Leterrier Talks Incredible Hulk|publisher=[[Newsarama.com]]|url=http://www.newsarama.com/film/080602-hulk-leterrier.html|accessdate=February 23, 2013|archivedate=2013-02-23|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EdlkxSd8?url=http://www.newsarama.com/film/080602-hulk-leterrier.html|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hulk1_2&gt;{{cite news|date=July 26, 2008|title=Comic-Con: 'Incredible Hulk' screenwriter Zak Penn discusses strife with Edward Norton|first=Vanessa|last=Juarez|url=http://popwatch.ew.com/2008/07/26/comic-con-adapt/|work=[[Entertainment Weekly]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EbOuxqJr?url=http://popwatch.ew.com/2008/07/26/comic-con-adapt/|archivedate=2013-02-21|deadurl=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150101152123/http://popwatch.ew.com/2008/07/26/comic-con-adapt/ |date=2015-01-01 }}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=iron-man2_1&gt;{{cite news|date=July 9, 2008|first=Nikki|last=Finke|title=So What Was All The Fuss About? Marvel Locks In Jon Favreau For 'Iron Man 2′|url=http://www.deadline.com/2008/07/marvel-locks-in-jon-favreau-for-iron-man-2/|publisher=[[Deadline.com]]|accessdate=August 3, 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/6A5U1OGPy?url=http://www.deadline.com/2008/07/marvel-locks-in-jon-favreau-for-iron-man-2/|archivedate=2012-08-21|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=iron-man2_2&gt;{{cite news|date=July 15, 2008|first=Marc|last=Graser|title=Theroux to write 'Iron Man' sequel|work=[[Variety]]|url=http://www.variety.com/article/VR1117989003.html|accessdate=July 16, 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AADQ49Gu?url=http://www.variety.com/article/VR1117989003|archivedate=2012-08-24|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=thor1_1&gt;{{cite news|date=September 28, 2008|first=Michael|last=Fleming|title=Branagh in talks to direct ’''Thor''’|url=http://www.variety.com/article/VR1117993032.html|work=[[Variety]]|accessdate=September 29, 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/5zxs9bFYL?url=http://www.variety.com/article/VR1117993032.html?categoryid=13|archivedate=2011-07-06|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=cap1_1&gt;{{cite news|date=November 9, 2008|first=Borys|last=Kit|title='Captain America' recruits director|work=[[The Hollywood Reporter]]|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/captain-america-recruits-director-122606|accessdate=November 10, 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/5zsl3VRxw?url=http://www.hollywoodreporter.com/news/captain-america-recruits-director-122606|archivedate=2011-07-02|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=cap1_2&gt;{{cite news|date=November 18, 2008|first1=Borys|last1=Kit|first2=Jay A.|last2=Fernandez|title='Captain America' enlists two scribes|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/captain-america-enlists-two-scribes-123195|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=November 19, 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/5zxs4qFXf?url=http://www.hollywoodreporter.com/news/captain-america-enlists-two-scribes-123195|archivedate=2011-07-06|deadurl=no}}. (First paragraph; subscription required for full story.)&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=avengers1_1&gt;{{cite news|date=April 13, 2010|first=Marc|last=Graser|title=Whedon to head Avengers|url=http://www.variety.com/article/VR1118017689.html|work=[[Variety]]|accessdate=April 14, 2010|archivedate=2011-04-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/5yDehLvaA?url=http://www.variety.com/article/VR1118017689?refCatId=10|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=iron-man3_1&gt;{{cite web|date=March 7, 2011|url=http://www.aintitcool.com/node/48768|title=Shane Black talks direction of Iron Man 3 and whether or not to expect more Marvel cameos!|publisher=[[Ain't It Cool News]]|accessdate=September 3, 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/6APIn23Bo?url=http://www.aintitcool.com/node/48768|archivedate=2012-09-03|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=iron-man3_2&gt;{{cite web|date=March 31, 2011|url=http://www.deadline.com/2011/03/marvel-taps-its-runaways-scribe-drew-pearce-to-write-iron-man-3-script/|title=Marvel Taps Its 'Runaways' Scribe Drew Pearce To Write 'Iron Man 3′ Script|first=Mike|last=Fleming|publisher=[[Deadline.com]]|accessdate=September 3, 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/6APILhOof?url=http://www.deadline.com/2011/03/marvel-taps-its-runaways-scribe-drew-pearce-to-write-iron-man-3-script/|archivedate=2012-09-03|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=thor2_1&gt;{{cite web|last=Masters|first=Kim|date=2011-10-13|title=Official: Disney's 'Lone Ranger' Sets May 31, 2013 Release Date|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/disneys-lone-ranger-sets-may-31-release-date-248191|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2011-10-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/69nLkPvZf?url=http://www.hollywoodreporter.com/news/disneys-lone-ranger-sets-may-31-release-date-248191|archivedate=2012-08-09}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=thor2_2&gt;{{cite web|last=Belloni|first=Matthew|date=2011-12-24|title='Game of Thrones' Director Alan Taylor Chosen for 'Thor 2'|url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/thor-2-director-alan-taylor-276302|work=[[The Hollywood Reporter]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/64DkLU59V?url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/thor-2-director-alan-taylor-276302|archivedate=2011-12-26|accessdate=2011-12-26}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=thor2_3&gt;{{cite web|first=Mike|last=Fleming|url=http://www.deadline.com/2011/07/thor-2-to-be-scripted-by-don-payne/|title='Thor 2' To Be Scripted By Don Payne|date=2011-07-01|publisher=[[Deadline.com]]|accessdate=2011-07-01|archiveurl=https://www.webcitation.org/69nLmK3Qs?url=http://www.deadline.com/2011/07/thor-2-to-be-scripted-by-don-payne/|archivedate=2012-08-09}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=thor2_4&gt;{{cite web|last=Fleming|first=Mike|date=2012-01-10|title=Robert Rodat To Rewrite ‘Thor 2′|url=http://www.deadline.com/2012/01/robert-rodat-to-rewrite-thor-2/|work=[[Deadline.com]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/64c6SI1ZJ?url=http://www.deadline.com/2012/01/robert-rodat-to-rewrite-thor-2/|archivedate=2012-01-11|accessdate=2012-01-11}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=cap2_1&gt;{{cite web|last=Kilday|first=Gregg|date=2012-04-05|title='Captain America: First Avenger' Sequel Release Date Set|url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/captain-america-first-avenger-sequel-release-date-308715|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2012-04-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/67GClBgKC?url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/captain-america-first-avenger-sequel-release-date-308715|archivedate=2012-04-28}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=cap2_2&gt;{{cite web|date=2012-06-06|title=Russo brothers tapped for 'Captain America 2': Disney and Marvel in final negotiations with 'Community' producers to helm pic|url=http://www.chicagotribune.com/entertainment/sns-201206061417reedbusivarietynvr1118055101-20120606,0,569718.story|work=[[Chicago Tribune]]|accessdate=2012-06-06|archiveurl=https://www.webcitation.org/68V3S9hOg?url=http://www.chicagotribune.com/entertainment/sns-201206061417reedbusivarietynvr1118055101-20120606,0,569718.story|archivedate=2012-06-17}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=cap2_3&gt;{{cite web|url=http://splashpage.mtv.com/2011/04/14/captain-america-movie-sequel-avengers|title='Captain America' Writers Talk Sequel, Post-'Avengers' Plans, And The Marvel Movie-Verse|first=Rick|last=Marshall|publisher=MTV Splash Page|date=April 14, 2011|accessdate=2011-04-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/5zxsAqHPq?url=http://splashpage.mtv.com/2011/04/14/captain-america-movie-sequel-avengers|archivedate=2011-07-06|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=guard1_2&gt;[http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/james-gunn-marvel-guardians-of-the-galaxy-363928 James Gunn In Talks to Direct Marvel’s 'Guardians of the Galaxy' (Exclusive) — Hollywood Reporter]&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=avengers2_1&gt;{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/disney-avengers-2-bob-iger-iron-man-thor-captain-america-321670|title=Disney's Robert Iger Says 'Avengers Age of Ultron' in the Works|last=Bond|first=Paul|publisher=[[The Hollywood Reporter]]|date=2012-05-08|accessdate=2012-05-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/69nLrkB22?url=http://www.hollywoodreporter.com/news/disney-avengers-2-bob-iger-iron-man-thor-captain-america-321670|archivedate=2012-08-09}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=avengers2_2&gt;[http://www.kinopsis.ru/disnejmarvel-anonsirovala-datu-vyxoda-mstitelej-2/ «Мстители: Эра Альтрона» выйдут в 2015 году]&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=avengers2_3&gt;{{cite web|date=August 7, 2012|first=Marc|last=Graser|url=http://www.variety.com/article/VR1118057576|title=Joss Whedon will return for 'The Avengers 2'|work=[[Variety]]|accessdate=August 7, 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/69kUk8dbj?url=http://www.variety.com/article/VR1118057576|archivedate=2012-08-07|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=octEvent&gt;{{cite web|url=http://www.newsarama.com/22573-marvel-announces-black-panther-captain-marvel-inhumans-avengers-infinity-war-films-cap-thor-3-subtitles.html|title=Marvel Announces Black Panther, Captain Marvel, Inhumans, Avengers: Infinity War Films, Cap &amp; Thor 3 Subtitles|last=Siegel|first=Lucas|publisher=[[Newsarama]]|date=October 28, 2014|accessdate=October 28, 2014|archiveurl=https://www.webcitation.org/6TfU8mLIr?url=http://www.newsarama.com/22573-marvel-announces-black-panther-captain-marvel-inhumans-avengers-infinity-war-films-cap-thor-3-subtitles.html|archivedate=2014-10-28|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=newFilms&gt;{{cite web|last1=Schillaci|first1=Sophie|last2=McClintock|first2=Pamela|date=June 13, 2013|title=Disney Dates Musical 'Into the Woods' Opposite 'Annie' in December 2014|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/disney-dates-musical-woods-opposite-568528|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=June 14, 2013|archiveurl=|archivedate=|deadurl=no}}&lt;/ref&gt;
}}

{{Marvel кинематографик галәме}}
{{Marvel Comics фильмнары}}

[[Төркем:Киносериялар]]
[[Төркем:Marvel Comics]]
[[Төркем:Супербатырлар турындагы фильмнар]]
[[Төркем:Marvel кинематографик галәме|*]]
[[Төркем:2008 елда барлыкка килгәннәр]]</text>
      <sha1>gdm8xgj6pltgg63kj4vdy8tqb7yxzps</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Марковников кагыйдәсе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211033</id>
    <revision>
      <id>3525113</id>
      <parentid>2304382</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:27:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="643" xml:space="preserve">'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>oqm8jww1uaoewpmf3r5blwyvoujdknf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525114</id>
      <parentid>3525113</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:29:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="994" xml:space="preserve">'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.
== Әдәбият ==
* {{статья|автор=Markownikoff W.|заглавие=I. Ueber die Abhängigkeit der verschiedenen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren Buttersäuren|язык=de|издание=Justus Liebigs Annalen der Chemie|год=1870|том=153|номер=2|страницы=228–259|doi=10.1002/jlac.18701530204}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>mmmja2d7t9pa2sictqvkrs6gfzj9kbo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525116</id>
      <parentid>3525114</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:29:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="926" xml:space="preserve">'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.
== Әдәбият ==
* Markownikoff W. I. Ueber die Abhängigkeit der verschiedenen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren Buttersäuren (нем.) // Justus Liebigs Annalen der Chemie. — 1870. — Bd. 153, Nr. 2. — S. 228–259. — doi:10.1002/jlac.18701530204.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>07v8a070w423wak752rsxwi94nqjs1p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525118</id>
      <parentid>3525116</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:32:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1212" xml:space="preserve">[[Файл:Markovnikov addition ru.png|450px|thumb|[[Пропен]]ның [[Бромоводород кислотасы|бромоводород кислотасы белән тәэсир итешүе вакытында Марковников кагыйдәсенең үтәлүе.]]]]
'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.
== Әдәбият ==
* Markownikoff W. I. Ueber die Abhängigkeit der verschiedenen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren Buttersäuren (нем.) // Justus Liebigs Annalen der Chemie. — 1870. — Bd. 153, Nr. 2. — S. 228–259. — doi:10.1002/jlac.18701530204.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>l9se256u7r0reqjki1xgbfl3db0y08k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525120</id>
      <parentid>3525118</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:32:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1214" xml:space="preserve">[[Файл:Markovnikov addition ru.png|450px|thumb|[[Пропен]]ның [[Бромоводород кислотасы|бромоводород кислотасы]] белән тәэсир итешүе вакытында Марковников кагыйдәсенең үтәлүе.]]]]
'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.
== Әдәбият ==
* Markownikoff W. I. Ueber die Abhängigkeit der verschiedenen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren Buttersäuren (нем.) // Justus Liebigs Annalen der Chemie. — 1870. — Bd. 153, Nr. 2. — S. 228–259. — doi:10.1002/jlac.18701530204.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>5urz3v09bwps5cg16cvtbiq1s83jppa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525121</id>
      <parentid>3525120</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:33:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1212" xml:space="preserve">[[Файл:Markovnikov addition ru.png|450px|thumb|[[Пропен]]ның [[Бромоводород кислотасы|бромоводород кислотасы]] белән тәэсир итешүе вакытында Марковников кагыйдәсенең үтәлүе.]]
'''Марковников кагыйдәсе''' - [[протон]]лы әчелекләрнең яки суның симметриясез алкеннарга яки алкиннарга кушылу закончалыгын билгели. Бу кагыйдә буенча [[су тудыргыч]] [[атом]]ы күбрәк гидрогенизирланган [[күмер тудыргыч]] атомына кушыла. 1869 елда Марковников кагыйдәсен [[Казан]]да [[Владимир Марковников (1838)|Владимир Марковников]] тәгъбирли.
== Әдәбият ==
* Markownikoff W. I. Ueber die Abhängigkeit der verschiedenen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren Buttersäuren (нем.) // Justus Liebigs Annalen der Chemie. — 1870. — Bd. 153, Nr. 2. — S. 228–259. — doi:10.1002/jlac.18701530204.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>b1vwwi9sffnliofdtaq42lah3m8uws1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Химик синтез</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211623</id>
    <revision>
      <id>3525158</id>
      <parentid>3062888</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:39:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="503" xml:space="preserve">'''Химик синтез''' ― гадирәк [[молекула]]лардан катлаулы молекулалар булдыру процесс; [[Химия|химик]] һәм [[Физика|физик]] ысуллар кулланып химик кушлымалар алу. Химик синтез органик һәм нәорганик була ала.
== Моны да карагыз ==
[[Органик синтез]]
[[Төркем:Химик синтез]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>9k4i8zj66x9jytm3w06e3ym2euq4x9l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525159</id>
      <parentid>3525158</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="555" xml:space="preserve">'''Химик синтез''' ― гадирәк [[молекула]]лардан катлаулы молекулалар булдыру процесс; [[Химия|химик]] һәм [[Физика|физик]] ысуллар кулланып химик кушлымалар алу. Химик синтез органик һәм нәорганик була ала.
== Моны да карагыз ==
[[Органик синтез]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Химик синтез]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>4ingh3k5ef6t466p646mckpirtypvtl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525160</id>
      <parentid>3525159</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:45:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="688" xml:space="preserve">'''Химик синтез''' ― гадирәк [[молекула]]лардан катлаулы молекулалар булдыру процесс; [[Химия|химик]] һәм [[Физика|физик]] ысуллар кулланып химик кушлымалар алу. Химик синтез органик һәм нәорганик була ала. Сүзнең хәзерге мәгънәдә төшенчәсен алман химигы Герман Кольбе керткән. 
== Моны да карагыз ==
[[Органик синтез]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Химик синтез]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>kqm8iksjmokucff8k1spjh3ohkij3pg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525161</id>
      <parentid>3525160</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:46:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="692" xml:space="preserve">'''Химик синтез''' ― гадирәк [[молекула]]лардан катлаулы молекулалар булдыру процесс; [[Химия|химик]] һәм [[Физика|физик]] ысуллар кулланып химик кушлымалар алу. Химик синтез органик һәм нәорганик була ала. Төшенчәне сүзнең хәзерге мәгънәсендә алман химигы Герман Кольбе керткән. 
== Моны да карагыз ==
[[Органик синтез]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Химик синтез]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>01zuogi2ag91n19ok0lzmmrumzg57cn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525162</id>
      <parentid>3525161</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:48:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="879" xml:space="preserve">'''Химик синтез''' ― гадирәк [[молекула]]лардан катлаулы молекулалар булдыру процесс; [[Химия|химик]] һәм [[Физика|физик]] ысуллар кулланып химик кушлымалар алу. Химик синтез органик һәм нәорганик була ала. Төшенчәне сүзнең хәзерге мәгънәсендә алман химигы Герман Кольбе керткән. 
== Моны да карагыз ==
[[Органик синтез]]
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
==Тышкы сылтамалар==
* [https://synarchive.com/ The Organic Synthesis Archive]
* [https://organicchemistrydata.org/hansreich/resources/syntheses Natural product syntheses]
[[Төркем:Химик синтез]]
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>tt89l1lfa20zz32hc3r4ri28ts57xqv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Органик синтез</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211650</id>
    <revision>
      <id>3525143</id>
      <parentid>2304668</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:06:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="725" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик молекулалар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>3hzyg7wauci10t51pz9n14p67r84dkc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525144</id>
      <parentid>3525143</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="729" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик [[молекула]]лар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>m0kivt551hib0eb0p9ba11rcfmtyj2a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525145</id>
      <parentid>3525144</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:08:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1016" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик [[молекула]]лар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;
== Дәвам итеп укырга мөмкин ==
* {{cite book | author = Corey EJ | author-link = Elias James Corey |author2=Cheng, X-M | year = 1995  | title = The Logic of Chemical Synthesis | location = New York, NY | publisher = [[John Wiley &amp; Sons]] | isbn = 978-0471115946 }}


[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>pnatdtrlhdj2oldvq0gty5loc3sx2dw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525146</id>
      <parentid>3525145</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:08:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Дәвам итеп укырга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1046" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик [[молекула]]лар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;
== Дәвам итеп укырга мөмкин ==
* {{cite book | author = Corey EJ | author-link = Elias James Corey |author2=Cheng, X-M | year = 1995  | title = The Logic of Chemical Synthesis | location = New York, NY | publisher = [[John Wiley &amp; Sons]] | isbn = 978-0471115946 }} (инглиз телендә)


[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>illuxv0lvagpu7q1b0ldvx1j2u1twcv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525147</id>
      <parentid>3525146</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Дәвам итеп укырга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2158" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик [[молекула]]лар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;
== Дәвам итеп укырга мөмкин ==
*  Джуа, М. История химии, Издательство: М.: Мир, 476 с, 1975 г.
*  Быков Г. В. История органической химии, 1976. 360 с.
*  Чижов О. С., Чижов А О. Рациональное планирование сложного органического синтеза, М., 1986.
*  Смит В. Органический синтез: наука и искусство / В. Смит, А. Бочков — М.: Мир, 2001. — 573 с.
*  Аблесимов Н. Е. Синопсис химии: Справочно-учебное пособие по общей химии Архивная копия от 5 декабря 2009 на Wayback Machine — Хабаровск: Изд-во ДВГУПС, 2005. — 84 с.
*  Аблесимов Н. Е. Сколько химий на свете? ч. 1. // Химия и жизнь — XXI век. — 2009. — № 5. — С. 49-52.
*  О. А. Реутов. Органический синтез. — Издательство технико-теоретической литературы. — 65 с.
* {{cite book | author = Corey EJ | author-link = Elias James Corey |author2=Cheng, X-M | year = 1995  | title = The Logic of Chemical Synthesis | location = New York, NY | publisher = [[John Wiley &amp; Sons]] | isbn = 978-0471115946 }} (инглиз телендә)


[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>retujhzkl6avfdwolhz7lc7zuxhq890</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525148</id>
      <parentid>3525147</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:11:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Дәвам итеп укырга мөмкин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2157" xml:space="preserve">'''Органик синтез''' - органик кушлымаларны органик реакцияләр ярдәмендә алу белән шөгыльләнә торган химия бүлеге. 
Органик [[молекула]]лар еш органик булмаган берләшмәләрдән катлаулырак һәм аларның синетзы органик химиянең иң әһәмиятле тармаклары булуга үскән. Органик синтезның гомуми даирәсе эчендә берничә төп өйрәнү даирәләре барː гомуми синтез, ярымсинтез һәм методология.&lt;br/&gt;
== Дәвам итеп укырга мөмкин ==
* {{cite book | author = Corey EJ | author-link = Elias James Corey |author2=Cheng, X-M | year = 1995  | title = The Logic of Chemical Synthesis | location = New York, NY | publisher = [[John Wiley &amp; Sons]] | isbn = 978-0471115946 }} (инглиз телендә)
*  Джуа, М. История химии, Издательство: М.: Мир, 476 с, 1975 г.
*  Быков Г. В. История органической химии, 1976. 360 с.
*  Чижов О. С., Чижов А О. Рациональное планирование сложного органического синтеза, М., 1986.
*  Смит В. Органический синтез: наука и искусство / В. Смит, А. Бочков — М.: Мир, 2001. — 573 с.
*  Аблесимов Н. Е. Синопсис химии: Справочно-учебное пособие по общей химии Архивная копия от 5 декабря 2009 на Wayback Machine — Хабаровск: Изд-во ДВГУПС, 2005. — 84 с.
*  Аблесимов Н. Е. Сколько химий на свете? ч. 1. // Химия и жизнь — XXI век. — 2009. — № 5. — С. 49-52.
*  О. А. Реутов. Органический синтез. — Издательство технико-теоретической литературы. — 65 с.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>3vc4srl63fcnabei62t7elkq9tuuf0r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төш химиясе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>213503</id>
    <revision>
      <id>3525151</id>
      <parentid>2337506</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:20:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="460" xml:space="preserve">'''Төш химиясе''' - матдәнең физик-химик һәм төш үзлекләре арасында бәйләнешне өйрәнә торган [[төш физикасы]] һәм [[физик химия]] белән чиктәш фән өлкәсе. Төш химиясе радиохимия, химик физика һәм төш физикасы тоташу урынында барлыкка килгән.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>b40skna8fwc65l5fxwboi7q7q4zggyo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525152</id>
      <parentid>3525151</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:25:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1058" xml:space="preserve">'''Төш химиясе''' - матдәнең физик-химик һәм төш үзлекләре арасында бәйләнешне өйрәнә торган [[төш физикасы]] һәм [[физик химия]] белән чиктәш фән өлкәсе. Төш химиясе радиохимия, химик физика һәм төш физикасы тоташу урынында барлыкка килгән.&lt;br/&gt;
== Төш химиясенең төп юнәлешләре ==

* [[төш реакцияләр]]нең һәм аларга юлдаш физик-химик процессларны өйрәнү;
* «яңа атомнар»ның химиясе;
* реактор ысулы белән яңа [[Химик элемент|элементлар]]ны һәм [[Радиоактив изотоплар|радионуклидлар]]ны эзләү һәм аларның синтезы;
* яңа төр [[Радиоактив таркалу|радиоактив таркалуларны]] эзләү.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>sw3c24q07r8avl8830njxu8znray98c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нәзари химия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>222065</id>
    <revision>
      <id>3525122</id>
      <parentid>3064258</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:37:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1285" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
̈* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>j21fj5bk9jp6ofmn9yw2roebszaf42e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525123</id>
      <parentid>3525122</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:39:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3949" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
̈* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>f33xyjrtlv6hkn85juay13vr44gjv6d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525124</id>
      <parentid>3525123</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3949" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
̈* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>a3xud7wldm49ywl12saw3518tvhwjvn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525125</id>
      <parentid>3525124</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3949" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
̈  Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>0lzhzlacudz09ivuce8kpqi3scs3js5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525126</id>
      <parentid>3525125</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:40:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3950" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
 ̈* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>0544l1yino73flph40ol1vbslftd9wl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525127</id>
      <parentid>3525126</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:40:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Әдәбият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3947" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>bbngjtxah7ui9e3t2nfri3tj8tnqfr4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525128</id>
      <parentid>3525127</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:43:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4237" xml:space="preserve">'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈Хәзерге теоретик химиянең иң әһәмиятле бүлекләренә квант химиясе, математик химия, хемоинформатика, теоретик химик кинетика һәм физик химия бүлекләре карый.
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>h2hgrx849un0225hlq3c7rjf4nb5m8t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525129</id>
      <parentid>3525128</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:45:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4513" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. ̈Хәзерге теоретик химиянең иң әһәмиятле бүлекләренә квант химиясе, математик химия, хемоинформатика, теоретик химик кинетика һәм физик химия бүлекләре карый.
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>2bez5028ss32osmix44tzf2owqhv8e7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525131</id>
      <parentid>3525129</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:51:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4616" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː
* Квант химиясе
̈* Исәпләү химиясе
̈* Молекуляр модельләр төзү
̈* Математик химия
* Теоретик химик кинетика
* Хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм)
* Химик инженерлык
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>jqig15f31ricwmmb4uvyjg35tk851a2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525132</id>
      <parentid>3525131</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:53:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4651" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː
* Квант химиясе&lt;br/&gt;
̈* Исәпләү химиясе&lt;br/&gt;
̈* Молекуляр модельләр төзү&lt;br/&gt;
̈* Математик химия&lt;br/&gt;
* Теоретик химик кинетика&lt;br/&gt;
* Хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм)&lt;br/&gt;
* Химик инженерлык&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>3jsju2f4gl3fw6ehiwkh1flagh33l5h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525135</id>
      <parentid>3525132</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4637" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː
Квант химиясе&lt;br/&gt;
̈Исәпләү химиясе&lt;br/&gt;
̈Молекуляр модельләр төзү&lt;br/&gt;
̈Математик химия&lt;br/&gt;
Теоретик химик кинетика&lt;br/&gt;
Хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм)&lt;br/&gt;
Химик инженерлык&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>cbbfv8hn4utlw2v7howfhxmynhlqwvy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525136</id>
      <parentid>3525135</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:55:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4642" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː&lt;br/&gt;
Квант химиясе&lt;br/&gt;
̈Исәпләү химиясе&lt;br/&gt;
̈Молекуляр модельләр төзү&lt;br/&gt;
̈Математик химия&lt;br/&gt;
Теоретик химик кинетика&lt;br/&gt;
Хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм)&lt;br/&gt;
Химик инженерлык&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>3nm6d88rx0ugkx0fepeskiyqsughubv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525137</id>
      <parentid>3525136</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:56:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4649" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː&lt;br/&gt;
 Квант химиясе&lt;br/&gt;
 ̈Исәпләү химиясе&lt;br/&gt;
 ̈Молекуляр модельләр төзү&lt;br/&gt;
 ̈Математик химия&lt;br/&gt;
 Теоретик химик кинетика&lt;br/&gt;
 Хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм)&lt;br/&gt;
 Химик инженерлык&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>pxdvrgzcouq8xmbegk5begdqn9ith7s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525138</id>
      <parentid>3525137</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T16:58:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4574" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt;
Нәзари химиянең тармакларыː квант химиясе, ̈математик химия, теоретик химик кинетика, хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм), химик инженерлык, молекуляр модельләр төзү.
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>h4rgpzmvjl35k8gmpu9b6jfv5jlz5cw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525140</id>
      <parentid>3525138</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4642" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. Нәзари химиянең тармакларыː 
квант химиясе,&lt;br/&gt; ̈
теоретик химик кинетика,&lt;br/&gt; 
хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм),&lt;br/&gt; 
химик инженерлык,&lt;br/&gt; 
молекуляр модельләр төзү,&lt;br/&gt; 
исәпләү химиясе,&lt;br/&gt; 
математик химия.&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>mi0z3w6hxkczp20sd46ztg139zsl57i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525141</id>
      <parentid>3525140</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4647" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә. Нәзари химиянең тармакларыː&lt;br/&gt; 
квант химиясе,&lt;br/&gt; ̈
теоретик химик кинетика,&lt;br/&gt; 
хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм),&lt;br/&gt; 
химик инженерлык,&lt;br/&gt; 
молекуляр модельләр төзү,&lt;br/&gt; 
исәпләү химиясе,&lt;br/&gt; 
математик химия.&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>8mi22hf0eq2pquodqupvc4znp2vaclg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525142</id>
      <parentid>3525141</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4653" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt; 
Нәзари химиянең тармакларыː&lt;br/&gt; 
квант химиясе,&lt;br/&gt; ̈
теоретик химик кинетика,&lt;br/&gt; 
хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм),&lt;br/&gt; 
химик инженерлык,&lt;br/&gt; 
молекуляр модельләр төзү,&lt;br/&gt; 
исәпләү химиясе,&lt;br/&gt; 
математик химия.&lt;br/&gt;
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>k0cjbkh9ay7h35z7qmt5pgsf2wm5089</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525163</id>
      <parentid>3525142</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:22:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4718" xml:space="preserve">[[Image:Jacobus van 't Hoff by Perscheid 1904.jpg|thumb|upright|[[Якобус Һенрикус ван 'т Һофф]] (1852–1911), әһәмиятле нәзари химик һәм [[Химия буенча Нобель Бүләге]]нең беренче отучысы.]]
'''Нәзари химия''' ― төп урынны заманча [[химия]]нең нәзари арсеналына керә торган нәзари гомумиләштерүләр алган химия бүлеге. Нәзари химия химия фәненең барлык тармаклары өчен уртак күзаллау һәм мәсләкләрне берләштерә. Нәзари химия кысаларында химия кануннары, мәсләкләре һәм кагыйдәләре системалаштырыла һәм төгәлләштерелә.&lt;br/&gt; 
Нәзари химиянең тармакларыː&lt;br/&gt; 
квант химиясе,&lt;br/&gt; ̈
теоретик химик кинетика,&lt;br/&gt; 
хеминформатика (шулай ук хемоинформатика буларак мәгълүм),&lt;br/&gt; 
химик инженерлык,&lt;br/&gt; 
молекуляр модельләр төзү,&lt;br/&gt; 
исәпләү химиясе,&lt;br/&gt; 
математик химия.&lt;br/&gt;
== Моны да карарга мөмкин ==
̽- [[PyQuante]]
== Әдәбият ==
* ''Глесстон С.'' [https://web.archive.org/web/20121208182326/http://nglib-free.ru/book_view.jsp?idn=020456&amp;page=3&amp;format=djvu Теоретическая химия. М.: ИИЛ, 1950.] 632c.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. М.: Химия, 1971. 416с.
* ''Дей М. К., Селбин Дж.'' Теоретическая неорганическая химия. Пер. с англ. 3-ие изд. М.: Химия, 1976. 568c.
* ''Корольков Д. В.'' Теоретическая химия. Том 1. Общие принципы и концепции. М: Академкнига, 2007. 463с. ISBN 978-5-94628-283-3
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А.'' Теоретическая химия: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. Издательский дом Санкт-Петербургского университета, 2005. 653 с. ISBN 978-5-288-03639-2
* ''Корольков Д. В., Скоробогатов Г. А''. Основы теоретической химии. М. Академия, 2004. 352с. ISBN 5-7695-1442-6
* ''Пальм В. А.'' Введение в теоретическую органическую химию. М.: Высшая школа, 1974. 448с.
* ''Днепровский А. С., Темникова Т. И.'' Теоретические основы органической химии. {{Л}}.: Химия, 1979; 2-ое изд. Л.: Химия, 1991. 558с.
* ''Николаев Л. А.'' Теоретическая химия. М.: Высшая школа, 1984. 400c.
* [[Татевский, Владимир Михайлович|''Татевский В. М.'']] Квантовая механика и теория строения молекул. М.: Изд-во МГУ, 1965. 162с.
* ''[[Бейдер, Ричард|Бейдер Р.]]'' Атомы в молекулах. Квантовая теория. М.: Мир, 2001. 532c. ISBN 5-03-003363-7
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Общая химия: тенденции развития.] М.: Высшая школа, 1989.
* [[Кузнецов, Владимир Иванович (химик)|''Кузнецов В. И.'']] Диалектика развития химии. От истории к теории развития химии. М.: Наука, 1973. 327с.
* [http://simons.hec.utah.edu/NewUndergradBook/TableofContents.html Simons J. An Introduction to Theoretical Chemistry]
* Robert G. Parr and Weitao Yang, Density-Functional Theory of Atoms and Molecules, Oxford Science Publications; first published in 1989; ISBN 0-19-504279-4, ISBN 0-19-509276-7
* D. J. Tannor, V. Kazakov and V. Orlov, Control of Photochemical Branching: Novel Procedures for Finding Optimal Pulses and Global Upper Bounds, in Time Dependent Quantum Molecular Dynamics, J. Broeckhove and L. Lathouwers, eds., 347-360 (Plenum, 1992)
* Attila Szabo and Neil S. Ostlund, Modern Quantum Chemistry: Introduction to Advanced Electronic Structure Theory, Dover Publications; New Ed edition (1996) ISBN 0-486-69186-1, ISBN 978-0-486-69186-2
[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>azww12p3x2x4ncpgewauefs492ebj8i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Спектрохимия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>230260</id>
    <revision>
      <id>3525150</id>
      <parentid>2405778</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="766" xml:space="preserve">'''Спектрохимия''' ул [[химия]]нең берничә тармакларының теләсә кайсысында [[спектроскопия]]нең кулланышы.&lt;br/&gt;
Ул химия төшенчәләрендә [[спектр]] анализы һәм химик катнашмаларның структурасын белү өчен спектрны куллану, һәм аларның үрнәкләрдә сыйфат һәм микъдар ягыннан анализлаудан гыйбарәт. Ул дулкын озынлыкларына һәм электромагнит нурланышка нигезләнгән химик анализ ысулы.

==Искәрмәләр==
*OED 2nd edition 1989

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>4mql51s002ejlhvnjznlulps6j90zw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>PyQuante</title>
    <ns>0</ns>
    <id>232017</id>
    <revision>
      <id>3525235</id>
      <parentid>2420903</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:05:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3044" xml:space="preserve">{{Orphan|date=гыйнвар 2020}}

'''PyQuante''' - ул [[Гаусс орбиталь|Гаусс типы орбиталь]] [[нигез тупланмалары]]н кулланып квант химиясе ысулларын үстерү өчен ачык чыганак программалар тупланмасы. Программа [[Python]] программалау телендә язылган, әмма аның тизлек өчен [[Cи (программалау теле)|С]] программалау телендә &quot;дәрәҗә билгеләү&quot; язылган модульләре бар, һәм шулай ук Python өчен [[NumPy]] сызыкча алгебра киңәйтүләре бар. Нәтиҗә код, башка квант химия программалары кебек тиз булмаса да, аңлау һәм модификацияләү өчен күпкә җиңелрәк. Бу программа тәэминатының максаты эшләүче квант химиясе программасын тәэмин итү генә түгел, ә галимнәр һәр түбән дәрәҗә рутинасын язу мәшакатеннән арынып үз квант химия программаларын төзү алу.

==PyQuante хасиятләре==
* [[Hartree Fock]]: чикләнгән ябылган кабырчык һәм [[чикләнмәгән]] ачык кабырчык имплементацияләре;
* [[Тызгызлык функция теориясе]]: [[Локаль тыгызлык аппроксимациясе]] (SVWN, Xalpha) һәм [[Гомумиләштерелгән градиент аппроксимациясе]] тыгызлыгы;
* Орбиталарга бәйле тыгызлык функционаллары аппроксимациясе өчен [[Оптималь эффектив потенциал]] ысулы;
* Хузинага, Рис, яки [[Мартин Хед-Гордон]]/[[Джон Попл]] техникаларын кулланып электрон интегралларын исәпләү; бу программаларга [[C]] программалау теле һәм [[Python]] интерфейслары;
* [[MINDO]]/3 [[ярым-эмпирик]] энергияләре һәм куәтләре;
* [[Конфигурация үзара-тәэсир итешү]] - бердәнбер ярсуланган халәтләр;
* [[DIIS]] конвергенция тизләнеше;
* Икенче тәртип [[Мөллер-Плессет пертурбация теориясе]] (MP2).

==Шулай ук карарга мөмкин==
* [http://pyquante.sourceforge.net PyQuante SourceForge Site], which contains information and download links.
*PyQuante is written and maintained by [http://www.cs.sandia.gov/~rmuller Rick Muller].
*[[:en:List of quantum chemistry and solid state physics software]]

[[Төркем:Химия]]
[[Төркем:Программа белән тәэмин ителеш]]</text>
      <sha1>fewyotjbpnsn6vzcn2no0olvromw2h5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амалия Матерна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>234945</id>
    <revision>
      <id>3525248</id>
      <parentid>3434398</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:01:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6583" xml:space="preserve">{{Шәхес}}
'''Амалия Матерна''' (туган чактагы исеме Амалия, соңрак Фридрих-Матерна) ([[10 июль]], [[1844]], Санкт-Георген-ан-дер-Штифинг – [[18 гыйнвар]], [[1918 ел|1918]], [[Вена шәһәре|Вена]]) — [[Австрия|Австрияның]] мәшһүр опера җырчысы, драматик сопрано тембры иясе. Озак еллар Вена опера театры труппасында эшли, соңрак камера җырчысы буларак чыгышлар ясый. Тавышының нечкәлеге дә, дәртле көчлелеге белән дә дан яулаган. Иң әүвәл, [[Рихард Вагнер]] әсәрләрендә башкарган рольләре буенча танылган.

== Иҗаты ==
Амалия Матернаның беренче чыгышы [[1865 ел|1865 елда]] [[Грац|Грац шәһәренең]] Талия театрында урын алган. Актер Карл Фридрихка кияүгә чыгып, аның белән бергә [[Вена шәһәре|Венаның]] Карл театрында һәм шәһәр бистәләрендә урнашкан театрларда чыгышлар ясый. [[1869 ел|1869 елда]] [[Мейербер|Мейерберның]] &quot;Африкан&quot; [[Опера|операсында]] Селика ролен башкарып, Вена дәүләт опера театры сәхнәсен үзенә беренче тапкыр ача&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://w.histrf.ru/articles/article/show/matierna_fridrikh_matierna_amaliia Матерна Амалия] w.histrf.ru&lt;/ref&gt;. Бу чыгыш белән дан яулагач, җырчыга Вена дәүләт опера театры тарафыннан 25 еллык контракт бирелә. Вена театрында җырчының [[1874 ел|1874 елда]] [[Cüzeppe Verdi|Вердиның]] &quot;Аида&quot;сында Амнерис ролен һәм [[1875 ел|1875 елда]] Гольдмаркның &quot;Саба патшабикәсе&quot;ндә баш ролен башкаруы тарих битләренә кереп кала&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Фәкать, җырчы [[Рихард Вагнер]] әсәрләре образларын ачу белән күбрәк таныла&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://greatsingersofthepast.wordpress.com/2012/08/30/materna-amalie-soprano/ Үткәннең мәшһүр җырчылары] {{Ref-en}}&lt;/ref&gt;. [[1876 ел|1876 елда]] [[Байройт|Байройтта]] [[Рихард Вагнер|Рихард Вагнерның]] яңа тәмамланган &quot;Нибелунг йөзеге&quot; циклында, &quot;Валькирия&quot;([[1877 ел|1877)]]  һәм &quot;Зигфрид&quot; ([[1878 ел]]) операларының беренче [[Вена шәһәре|Вена]] куелышларында һәм &quot;Нибелунг йөзеге&quot;нең [[Берлин]] куелышында төп рольне, ягъни Брунһильда ролен башкара&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;. [[1882 ел|1882]]-[[1891 ел|1891 елдарда]] һәр Байройт фестивалендә [[Рихард Вагнер|Рихард Вагнерның]] соңгы операсы &quot;Парсифаль&quot;дагы Кундри ролен башкара.

[[1884 ел|1884 елда]] Амалия Матерна [[АКШ|АКШга]] Герман Винкельман һәм Эмиль Скария белән сәфәр кыла. [[1885 ел|1885 елда]] Метрополитен опера театрында [[Рихард Вагнер|Рихард Вагнерның]] &quot;Тангейзер&quot; операсында Элизабет ролен башкара&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;. Шулай да опера җырчысы бу театрда &quot;Гугенотлар&quot;да Валентин, &quot;Жидовка&quot;да Рахель, &quot;Валькирия&quot;да Брунгильда рольләре белән чыгыш ясый&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

[[1885 ел|1885 елда]] җырчы яңадан [[Вена шәһәре|Вена шәһәренә]] кайта һәм киләсе 9 ел дәвамында чыгышларын дәвам итә. [[1885 ел|1885 елда]] &quot;Танһейзер&quot;да Элизабет ролендә соңгы тапкыр театр сәхнәсендә чыгыш ясый. Лаеклы ялга чыга һәм бу көннән җыр дәресләре генә бирә. [[1913 ел|1913 елда]]  [[Рихард Вагнер|Рихард Вагнерның]] 100 еллыгына багышланган концертта Кундри партиясенең иң популяр өзекләрен башкара&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

{{Портал|Сәнгать|Музыка|Театр}}

== Галерея ==
&lt;center&gt;&lt;gallery perrow=&quot;5&quot; widths=&quot;160&quot; heights=&quot;140&quot; caption=&quot;Амалия Матерна башкарган рольләр&quot;&gt;
Файл:Amalie Materna as Kundry 1882 - IL7.jpg|Кундри, &quot;Парсифаль&quot; операсы ([[Байройт]], [[1882 ел]])
Файл:Amalie Materna as Brünhilde 1876 - IL1.jpg|Брунгильда, &quot;Нибелунг йөзеге&quot; ([[Байройт]], [[1876 ел]])
Файл:Amalie Materna as Elisabeth in Tannhäuser (Met 1885) IL.jpg|Элизабет, &quot;Тангейзер&quot;, Метрополитен опера, [[1885 ел]]
Файл:Amalie Materna as Ortrud Wien - IL.jpg|Ортруда, &quot;Лоэнгрин&quot;, [[Вена шәһәре]]
Файл:Amalie Materna as Rachel - IL.jpg|Рахель, &quot;Жидовка&quot;
Файл:Amalie Materna as Queen of Saba - IL2.jpg|Патшабикә, &quot;Саба патшабикәсе&quot;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==

*[http://www.grovemusic.com Elizabeth Forbes: &quot;Amalie Materna&quot;]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516041031/http://www.grovemusic.com/ |date=2008-05-16 }} ''Grove Music Online'' ed. L. Macy
* [http://greatsingersofthepast.wordpress.com/2012/08/30/materna-amalie-soprano/ Үткәннең мәшһүр җырчылары] {{Ref-en}}

== Шулай да карагыз ==

* [[Рихард Вагнер]]
* 
{{Викиҗыентык|Amalie Materna}}

== Сылтамалар ==

* [http://asp6new.alexanderstreet.com/atho/atho.detail.people.aspx?personcode=per0060765 Amalie Friedrich-Materna: North American Theatre Online]

*

{{DEFAULTSORT:Materna, Amalie}}
[[Төркем:Опера җырчылары]]</text>
      <sha1>jrlmnl6ykb2rkzht9o1pm2l0yxkup60</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>NGC 863</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248108</id>
    <revision>
      <id>3525139</id>
      <parentid>2479256</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T17:01:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tealsscone.enocsslaeT</username>
        <id>43160</id>
      </contributor>
      <comment>usual designation</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1365" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Mrk 590''' ('''NGC 863''') — [[Яңа гомуми каталог|Томанлыклар һәм йолдыз тупланмалары яңа гомуми каталогында]] теркәлгән [[галактика]].

== Тарихы ==

Әлеге галактика [[{{As kəşf|863}} ел]]да {{Astronom-ölkə|{{As aut|863}}}} {{As aut|863}} тарафыннан, яктылык җыючы элемент буларак [[көзге]] кулланучы, {{As teles|863}} зурлыктагы [[оптик телескоп]] ярдәмендә ачылган.&lt;ref name=NGCIC&gt;{{Cite web | url = http://www.ngcicproject.org/ | title= NGC/IC | data= {{{tarix|}}} | language= English| work= NGC 863}}&lt;/ref&gt;

== Чыганаклар ==
{{Тышкы сылтамалар NGC|863}}
* [http://vizier.u-strasbg.fr/viz-bin/VizieR-S?NGC863 VizieR]{{ref-en}}
* [http://nedwww.ipac.caltech.edu/cgi-bin/nph-objsearch?objname=NGC863 NASA/IPAC Extragalactic Database]{{ref-en}}
* {{WikiSky}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Шулай ук карагыз ==
* [[Яңа гомуми каталог]]
* [[Мессье җисемнәр исемлеге]]
{{NGC objekt|863}}
{{космик объект-stub}}

[[Төркем:NGC галактикалары|863]]
[[Төркем:Әлифба буенча галактикалар|863]]</text>
      <sha1>7fp2lc4zaizu9pqpz9o1tcd3gggl2jb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алып (эпос)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>275916</id>
    <revision>
      <id>3525240</id>
      <parentid>2878818</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:17:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7449" xml:space="preserve">{{Әдәби әсәр
| Исем = Алып
| Исем-оригинал = {{lang-cv|Улăп}}
| Жанр = эпос
| Автор = [[Сюин Хведер ]] 
| Оригинал теле = чуаш
| Язылган = [[1980 ел|1980]]
| Нәшер итү = [[1996 ел|1996]]
}}
&lt;small&gt;{{мәгънәләр|Алып (мәгънәләр)}}&lt;/small&gt;
'''«Алып»''' ({{lang-cv|Улăп}}, Улып) — чуаш каһарман [[эпос]]ы, авторы фольклорчы-шагыйрь Сюин Хведер (Симон Федоров, 1913—2002) тарафыннан 1996 елда нәшер ителгән&lt;ref&gt;''Ендеров В. А., Родионов В. Г.'' [http://enc.cap.ru/?t=prsn&amp;lnk=3833 Сюин Хведер.] Чувашская энциклопедия{{ref-cv}}&lt;/ref&gt;. Каһарман мифлар, җырлар һәм әкиятләр нигезендә булдырылган. Балалар өчен җайлаштырылган варианты «Улăп халапĕсем» (Алып хикәятләре) 1980 елда дөньяга чыккан&lt;ref&gt;[http://www.chuvrdub.ru/base/base.html?mode=book&amp;id=20117&amp;aut=1 Улăп. Çуйăн Хĕветĕрĕ сăвăланă халапсем.] Ш.,  1980.&lt;/ref&gt;.

== Язылу тарихы ==
Чуашларның «Алып» халык эпосының иң тулы варианты [[1996 ел]]да дөнья күргән. Эпосны булдырган (20 мең шигъри юллык итеп эшкәрткән) авторы {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Сюин Хведер|Сюин Хведер|cv|Çуйăн Хĕветĕрĕ}} (Симон Федоров, 1913—2002) тарафыннан нәшер ителгән.

[[1924 ел]]да «Сунтал» (''[[1946 ел]]дан'' «Ялав») журналында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Степан Лашман|С. М. Лашман|ru|Лашман, Степан Митрофанович}}   (Авксентьев, 1895—1986) халык әкиятләренә, риваятьләренә һәм җырларына таяна торган чуаш эпосын булдыру кирәклеге турында беренче булып яза. Яңа әсәрне «Улăпиада» дип атарга тәкъдим итә.

[[1927 ел]]да шагыйрь {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Семень Эльгер|Семень Эльгер|ru|Эльгер, Семён Васильевич}} (Семен Васильев, 1894—1966) «Алыплар» (Улăпсем) поэмасын яза. Поэма «Сунтал» журналының 1927 елгы 10нчы саныда басылган, [[1939 ел]]да аерым китап булып чыккан &lt;ref&gt;[https://chuvash.org/lib/haylav/print4897.html Улăпсем]{{ref-cv}}&lt;/ref&gt;. 

[[1975 ел]]да эпоска ихтыяҗ турында {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Антон Салмин|А. К. Салмин|cv|Салмин Антон Кириллович}} «Ялав» журналында язып чыга.

== Эчтәлек ==
Эпос 20 мең шигъри юлны берләштергән кырык җырдан тора. Һәр [[җыр]] — [[чуаш халкы]]ның каһарманнарча үткәненә мәдхия (гимн). Игелекле һәм зирәк [[Алып]] үз ата-бабаларының иң яхшы сыйфатларын гәүдәләндерә. Ул җир сөрә, көтүләрне йөртә, Ватанын дошманнардан һәм явыз көчләрдән саклый, күк буенча сәяхәт кыла һәм илаһлар белән сөйләшә...

== Басмалар ==
«Алып» эпосы [[чуаш теле|чуаш]] (1996, авторы Хведер Сюин), [[рус теле|рус]] (2009, А. И. Дмитриев тәрҗемәсе)&lt;ref&gt;''Васильев, Лев''. [http://sovch.chuvashia.com/?p=19538   «Улып» заговорил по-русски.] — «Советская Чувашия», 17 декабря 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://enc.cap.ru/?t=prsn&amp;lnk=881 Дмитриев Аристарх Иванович.] Чувашская энциклопедия{{ref-cv}}&lt;/ref&gt;, [[төрек теле|төрек]] (2012 ел, Bülent Bayram тәрҗемәсе)&lt;ref&gt;[http://www.irekle.org/news/i1242.html Чувашский эпос издали на турецком языке] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200810215448/http://www.irekle.org/news/i1242.html |date=2020-08-10 }}. — Ирĕклĕ сăмах.&lt;/ref&gt; телләрендә нәшер ителгән.

{{цитата|автор=Аристарх Дмитриев, тәрҗемәче|{{comment|Әсәрне укыгач, һичшиксез, рус теленә тәрҗемә итәргә кирәк, дип уйладым.&lt;br/&gt; Өстәвенә, күп кенә күршеләрнең эпослары бар: башкортларның, татарларның, ә менә чуашларның рус телендә — юк|Когда прочитал произведение, решил, что надо обязательно перевести на русский язык. Тем более, у многих соседей изданы эпосы: у башкир, у татар, а вот у чувашей на русском – нет
}}&lt;ref&gt;''[[Ркаил Зәйдулла]]''. Эпос. [[«Идел» журналы]], 2014 ел, октябрь, 58-59нчы бит.&lt;/ref&gt;}}

== Бүләкләү ==
* [[2012 ел|2012]] – Чуашстан Башлыгының 2012 елның 20 июнендәге Указы белән {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Аристарх Дмитриев|Аристарх Иван улы Дмитриевка|cv|Дмитриев Аристарх Иванович}} әдәбият һәм сәнгать өлкәсендә 2011 елгы Чуваш Республикасының Дәүләт премиясе бирелгән – ''«Алып» чуаш халык эпосын рус теленә тәрҗемә иткән өчен''»&lt;ref&gt;[http://chuvjour.ru/index.php/home/43-2012-02-02-12-25-21/84-2012-06-21-08-30-20   Писателю, журналисту, переводчику — Государственная премия Чувашской Республики.] — 21.06.2012 11:28. Сайт Союза журналистов Чувашии.&lt;/ref&gt;.
 
== Әдәбият ==
* ''[[Ркаил Зәйдулла]]''. Эпос. [[«Идел» журналы]], 2014 ел, октябрь, 58-59нчы бит.
 
== Сылтамалар ==
* [http://www.chuvrdub.ru/base/base.html?mode=book&amp;id=20117&amp;aut=1 Улăп : чăвашсен героикăллă халап-юмахĕ. 1980. I–VII, VIII–XII, XIII–XV бүлекләр.] Чуаш балалар-яшүсмерләр республика китапханәсе сайтында{{ref-cv}}

== Моны да карагыз ==
* [[«Алпамша» (эпос)|Алпамша]]
* [[Гилгәмеш дастаны|Гилгәмеш]] 
* [[Манас]]
* [[Олонхо]]
* [[Рамаяна]]
* [[Урал-батыр]]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

[[Төркем:Әлифба буенча әдәби әсәрләр]]
[[Төркем:Эпос]]
[[Төркем:Чуаш мифологиясе]]
[[Төркем:Төрки мифология]]</text>
      <sha1>ejhdks7sdca4ejvdnw4rq6nypa62xao</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Балешев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>389952</id>
    <revision>
      <id>3525200</id>
      <parentid>2992725</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:23:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Чыганаклар */ {{ТАССР җитәкчеләре}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4213" xml:space="preserve">{{Шәхес}}
'''Николай Федорович Балешев''' (1947 елның 26 ноябре, [[ТАССР]], [[Югары Ослан районы]], [[Ташкабак (Югары Ослан районы)|Ташкабак авылы]] — 2002 елның 21 октябре, [[Казан]], [[Татарстан]]) — совет хуҗалык, дәүләт һәм сәясәт эшлеклесе. КПСС әгъзасы. [[Төрекмәнстан ССР]] Совет милли-территориаль округы [[Ашхабад]] шәһәре халык депутаты. [[Төрекмәнстан ССР]] коммунистлар пртиясенең [[Ашхабад]] шәһәре комитетының беренче серетаре.&lt;ref&gt;Боис Мирошин. Мой адрес – Советский Союз. Том 5. Часть 5.&lt;/ref&gt; 

== Биографиясе ==
Николай Федор улы Балешев 1947 елның 26 ноябрендә [[ТАССР]]ның [[Югары Ослан районы]] [[Ташкабак (Югары Ослан районы)|Ташкабак авылы]]нда туган. 

Хезмәт эшчәнлеген 1963 елда слесарь, аннары Казан моторлар төзү җитештерү берләшмәсендә бригадир булып башлый. Совет Армиясендә хезмәт иткәннән соң, Казан авиация институтының фәнни-тикшеренү институтында механик булып эшли һәм бер үк вакытта [[Казан авиация институты]]нда укый. 1972 елдан алып 1987 елга кадәр Казанда комсомол һәм партия эшендә була, «[[Спартак (аяк киеме фабрикасы)|Спартак]]» аяк киемнәре берләшмәсенең партком секретаре урынбасарыннан алып КПССның Казан шәһәр комитетының сәнәгать-транспорт бүлеге мөдиренә кадәр юл үтә. Тәҗрибәле һәм перспективалы җитәкче буларак, 1987 елда Н. Ф. Балешев Казаннан Ашхабадка җибәрелә. Ул Төрекмән ССР башкаласы Ашхабад шәһәр комитетының икенче, беренче секретаре, Төркмәнстанның үк оештыру-партия һәм кадрлар эше бүлеге мөдире булып эшләгән. 

1990 елда Николай Федор улы Балешев Татарстанга кайта һәм партиянең Татар өлкә комитеты икенче секретаре булып эшли. 1995 елдан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр ул «Казан текстиле» ААҖ генераль директоры була. 

Николай Федорович Балешев Балешеваның күпьеллык хезмәте дәүләт бүләкләре — «Почет Билгесе» ордены, медальләр, Татарстан Республикасы Мактау грамотасы белән билгеләп үтелгән. Николай Федорович Балешев Балешев СССР халык депутаты итеп сайлана.

«Казан текстиле» ААҖ генераль директоры вазифасында хезмәт иткәндә Николай Балешев 2002 елның 21 октябрендә [[Казан]]да авырудан соң вафат була.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [http://rt-online.ru/p-rubr-obsh-3447/ © «Республика Татарстан», № 212-213 (24768-24769) 24 октября 2002.]

{{ТАССР җитәкчеләре}}
[[Төркем:КПСС әгъзалары]]
[[Төркем:КПСС өлкә комитетларының беренче сәркатипләре]]
[[Төркем:Югары Ослан районында туганнар]]
{{MyTatarstan2020}}</text>
      <sha1>6hnncoay9vut5yeyx5sdjf1qc1te7un</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алабугат татарлары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>421243</id>
    <revision>
      <id>3525232</id>
      <parentid>3506350</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T07:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9435" xml:space="preserve">{{Халык
|халык = Алабугат татарлары
|Рәсем = 
|коммент =
|үз аталышы = ''татарлар''
|гомуми сан = 
|яшәү җире = [[Россия]]: [[Әстерхан өлкәсе]], [[Калмыкия]]
|үлеп беткән =
|арх = 
|тел = [[татар теле]]нең [[Алабугат татарлары диалекты|алабугат татарлары сөйләше]]
|раса = 
|дин = мөселманнар
|тамырдаш = 
|бүтән халыкка керүе = [[Татарлар]]
|кертә =
|чыгуы =
}}

'''Алабугат татарлары''' (''татарлар,&lt;ref name = &quot;Коряков&quot;&gt;{{cite web|url =http://lingvarium.org/russia/BD/02c_Astraxanskaja.xls|author = [[Коряков, Юрий Борисович|Коряков Ю. Б.]]|title = База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России»}}&lt;/ref&gt; утар-алабугат татарлары,&lt;ref name=&quot;ТТЭС&quot;&gt;Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. II том (М—Я). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. — 567 б.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. I том (А—Л). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. — 543 б&lt;/ref&gt; шулай ук нугай-алабугатлар, утарлар, утар ногъайлар'') - [[әстерхан татарлары]] составындагы этник төркем.&lt;ref name=&quot;Оксон&quot;&gt;[https://books.google.ru/books?id=fMFE-OYR3dkC&amp;lpg=PA180&amp;hl=ru&amp;pg=PA180#v=onepage&amp;q&amp;f=false Managing Ethnic Diversity in Russia / Ed. Oleh Protsyk, Benedikt Harzl] — Oxon, 2013 — P. 180&lt;/ref&gt; Әстерхан татарларының күпчелеге кебек үк, үзләрен аерым этник җәмгыять буларак аерып тормый, һәм нигездә, үзләрен татарлар дип саныйлар, һәм 2010 елгы халык санын алу барышында алабугат татарларына җиде кеше караган. Халыкның дисперслы таралышы белән характерлана, [[казан татарлары]]на мәдәният һәм тел ягыннан якын.&lt;ref&gt;''Евстигнеев Ю. А.'' [https://books.google.ru/books?id=tlRoMgCpmP4C&amp;pg=PT169#v=onepage&amp;q&amp;f=false Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник)] — СПб.: Litres, 2008&lt;/ref&gt;

== Этноним ==
Утар этнонимы ут-ар сүзтезмәсенә барып тоташа, биредә ут — үлән яки учак буларак кулланыла. Шулай итеп, утарлар үлән белән эш итүче кешеләр яки ут белән эш итүче кешеләр буларак билгеләнәләр. Алабугатлар этнонимы татарлар күчеп йөргән җирләрдәге Алабугат станциясе исеменнән килеп чыккан.&lt;ref name=&quot;Жакиев&quot;&gt;''Жакиев М. Ж. Происхождение тюрков и татар. — М.:Инсан, 2003 — С. 60.&lt;/ref&gt;

== Этногенез ==
XVIII гасыр ахырында күчмә [[йорт татарлары]]ның 100 кибиткасыннан торган төркем административ берләшүе нәтиҗәсендә, калмыклашкан казакълар, төркмән һәм зинзәлә татарлары (үз чиратында алар йорт нугайларының казан татарлары һәм мишәрләр белән кушылуы нәтиҗәсендә барлыкка килгән)&lt;ref name=&quot;КЖБ&quot;&gt;{{Citation |title=Кулькатов Ж. Б. Астраханские татары – «ногаи»: к проблеме происхождения этнонима, особенностей этногенеза и традиционной культуры. |url=http://www.slavakubani.ru/geography/neighbors/peoples-north-caucasus/astrakhanskie-tatary-nogai-k-probleme-proiskhozhdeniya-etnonima-osobennostey-etnogeneza-i-traditsion/ |access-date=2021-02-21 |archive-date=2021-04-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210417151438/http://www.slavakubani.ru/geography/neighbors/peoples-north-caucasus/astrakhanskie-tatary-nogai-k-probleme-proiskhozhdeniya-etnonima-osobennostey-etnogeneza-i-traditsion/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, ә соңыннан аларга «Бохара йорты»ның 25 гаиләсе дә кушыла,&lt;ref&gt;''Сызранов А. В.'' Ислам в Астраханском крае. — Астрахань, 2007—180 с. — С. 34&lt;/ref&gt; өстәвенә, нугайлылар бу төркемнең этногенезында төп роль уйныйлар.&lt;ref name=&quot;Арсланов1980&quot;&gt;Арсланов Л. Ш. Формирование и развитие островных языков и диалектов. (На материале тюркских языков и диалектов Волгоградской, Астраханской областей, Ставропольского края и Калмыцкой АССР) // Диссертация на соискание учёной степени доктора филологических наук. — Елабуга, 1980.&lt;/ref&gt;

XIX гасырның икенче яртысында Алабугат һәм Талагай-Терновская почта станцияләре тирәсендә, Каспий диңгезе буенда күченеп йөргәннәр. XX гасырда ике авыл барлыкка килә. 1930 елдан алып 1962 елга кадәр татар телендә белем бирү сәбәпле, татарларның этномәдәни йогынтысы сизелә, өлешчә татар теленә күчәләр. Л.Ш. Арсланов 1980 елда алабугат татарларының этник үсешендә татар милләтенә якынаю тенденциясе күзәтелмәвен билгеләп үтә. Бу төркем үз телен, этнографик һәм көнкүреш үзенчәлекләрен, этник үзаңын саклый, аларны мөстәкыйль этник төркем дип санарга мөмкинлек бирә. Хәзерге вакытта алабугатлылар аз булу сәбәпле, мәктәпләрдә нугай телен укыту мәсьәләсе куелмый, балалар рус мәктәпләрендә белем ала һәм калмык телен өйрәнә. Шул ук вакытта утарларның «нугай» үзаңын саклап кала. Әмма 2002 елгы Бөтенроссия халык санын алуны әзерләгәндә утарларны әстерхан татарларына кертү турында карар кабул ителә.&lt;ref&gt;[https://books.google.ru/books?id=fMFE-OYR3dkC&amp;lpg=PA180&amp;hl=ru&amp;pg=PA180#v=onepage&amp;q&amp;f=false Managing Ethnic Diversity in Russia / Ed. Oleh Protsyk, Benedikt Harzl] — Oxon, 2013 — P. 180&lt;/ref&gt;

== Таралышлары ==
Калмыкия Республикасының Лагань шәһәрендә, Улан-Хол һәм Северное авылларында, Әстерхан өлкәсендә, Зинзәлә һәм Яңа Әскәр авылларында яшиләр. [[Алабугат татарлары диалекты|Алабугат татар теле]]ндә сөйләшәләр. 1979 елгы халык санын бәяләү — 383 кеше, 1989 елда 422 кеше, 2002 елда халык санын алу вакытында үзләрен алабугат татарлары дип бары 5 кеше генә атаган.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls |access-date=2021-02-21 |archive-date=2021-10-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211006173252/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* Арсланов Л. Ш. Формирование этнических групп алабугатских татар // VII Конгресс этнографов и антропологов России:
* Арсланов Л. Ш. О калмыцких заимствованиях в языке алабугатских татар Каспийского р-на Калм. АССР // Советская тюркология. — Баку, 1979, № 6
* Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник) — СПб.: Litres, 2008
{{Татарлар}}

[[Төркем:Әстерхан өлкәсе]]
[[Төркем:Татарлар]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>3vau7alytdkp7pt5iomcbppeviwrwqh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альбина Шакирова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>422333</id>
    <revision>
      <id>3525246</id>
      <parentid>2994079</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:39:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6308" xml:space="preserve">{{Шәхес|сурәт=Шакирова Альбина.jpg}}

'''Альбина Илдус кызы Шакирова''' ([[1987 ел|1987 елның]] [[30 март|30 марты]], [[Тәтеш]], [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Татарстан АССР]], [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]]) — стендка ату буенча махсуслашкан [[Русия|Россия]] атучысы. [[Җәйге Олимпия уеннары 2016|XXXI Җәйге Олимпия уеннарында]] катнашучы. Россиянең халыкара класслы спорт мастеры. 

== Биография ==
Альбина Шакирова 1987 елның 30 мартында [[Тәтеш]] шәһәрендә туа&lt;ref&gt;[http://www.eurosport.ru/shooting/story_sto5702265.shtml Альбина Шакирова] eurosport.ru, 30.07.2016.&lt;/ref&gt;. 11 яшьтән стендка ату буенча «Олимпия резервының республика махсуслаштырылган балалар-яшүсмерләр спорт мәктәбе»нең Тәтеш филиалында ату белән шөгыльләнә башлый&lt;ref name=&quot;Тетюши2&quot;&gt;[http://tetushi.tatarstan.ru/rus/index.htm/news/213694.htm Тетюшская школа стендовой стрельбы информирует] tetushi.tatarstan.ru, 19.07.2013.&lt;/ref&gt;.

2017 елның 25 октябрендә Россия Федерациясе Спорт министрлыгы боерыгы белән Альбина Шакировага «Россиянең Атказанган спорт мастеры» дигән мактаулы спорт исеме бирелә&lt;ref&gt;{{Сылтама|http://fondvis.ru/news/pozdravlyaem-s-prisvoeniem-sportivnogo-zvaniya|ПОЗДРАВЛЯЕМ С ПРИСВОЕНИЕМ СПОРТИВНОГО ЗВАНИЯ!}}&lt;/ref&gt;

== Спорт карьерасы ==
Казандагы [[Җәйге Универсиада 2013|2013 елгы XXVII Бөтендөнья җәйге Универсиадада]] Альбина Шакирова шәхси зачётта 3 нче урынны һәм скит күнегүендә 1 нче команда урынын ала&lt;ref name=&quot;Тетюши2&quot;/&gt;.

2014 елның июнь ахырында Сарлоспужтада ([[Маҗарстан|Венгрия]]) узган [[Аурупа]] чемпионатында Альбина Шакирова алтынчы була&lt;ref&gt;[http://www.allsportinfo.ru/index.php?id=84107 Альбина Шакирова — шестая на чемпионате Европы по стендовой стрельбе в ските; Алина Фазылзянова — первая среди юниорок] allsportinfo.ru, 25.06.2014.&lt;/ref&gt;. Октябрь аенда ул [[Азәрбайҗан|Әзербайҗанда]], кытай кызы Вэй Мэйны 15:11 исәбе белән җиңеп, ату спорт төрләре буенча [[Дөнья]] кубогы финалына чыга&lt;ref&gt;[http://dontr.ru/vesti/sport/donchanka-al-bina-shakirova-pobedila-v-finale-kubka-mira-po-stendovoj-strel-be/ Дончанка Альбина Шакирова победила в финале Кубка мира по стендовой стрельбе] dontr.ru, 27.10.2014.&lt;/ref&gt;.

2016 елның апрелендә [[Рио-де-Жанейро|Рио-де-Жанейрода]] ([[Бразилия]]) узган стендка һәм пуля белән ату буенча Дөнья Кубогында Альбина Шакирова, 75 мишеньнең 72 мишененә таң калып, квалификация нәтиҗәләре буенча алда була. Ярымфиналга чыккач 5 урынны яулый&lt;ref&gt;[http://shooting-rt.ru/novosti/arkhiv-novostej/1451-albina-shakirova-mozhet-poekhat-na-olimpiadu Альбина Шакирова может поехать на Олимпиаду]{{Deadlink|date=July 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} shooting-rt.ru, 28.04.2016.&lt;/ref&gt;. [[Җәйге Олимпия уеннары 2016|XXXI Җәйге Олимпия уеннарында]] 69 очко җыеп, америкалы Морган Крафт һәм аргентиналы Мелиса Хиль белән алтынчы урынны бүлә&lt;ref&gt;{{Сылтама|https://rsport.ria.ru/20160812/1027575428.html|Шакирова не вышла в полуфинал в дисциплине скит в соревнованиях по стрельбе на ОИ}}&lt;/ref&gt;.

2017 елда стендка ату буенча шәхси беренчелектә дөнья чемпионатының көмеш медален яулый&lt;ref&gt;{{Сылтама|https://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/stendovaya_strelba/spbnews_NI778188_Shakirova_stala_vice_chempionkoj_mira_v_skite|Шакирова стала вице-чемпионкой мира в ските}}&lt;/ref&gt;.

== Спорт казанышлары ==

* Яшүсмер кызлар арасында [[Аурупа]] чемпионаты (2005, 2006) — 1 урын,
* Яшүсмер кызлар арасында Аурупа чемпионаты (2007) — 3 урын,
* Яшүсмер кызлар арасында дөнья чемпионаты (2006) — 2 урын,
* Яшүсмер кызлар арасында дөнья чемпионаты (2007) — 3 урын,
* 2011 Елгы Җәйге Универсиада (команда) —3 урын;
* Россия Чемпионаты (2011) — 1 урын&lt;ref name=&quot;Тетюши2&quot;/&gt;;
* 2013 елгы ату буенча дөнья кубогы (3 этап) — 3 урын;
* [[Җәйге Универсиада 2013|2013 Елгы Җәйге Универсиада]] (шәхси) — 3 урын;
* 2013 Елгы Җәйге Универсиада (команда) — 1 урын.

== Искәрмәләр ==
&lt;references /&gt;
[[Төркем:Тәтештә туганнар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1987 елда туганнар]]
[[Төркем:30 март көнне туганнар]]

{{Tatar 4.0-2021}}</text>
      <sha1>g6c9fq7tuf14igasjbaki54m8we1p25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Афанасия Цумелека</title>
    <ns>0</ns>
    <id>425518</id>
    <revision>
      <id>3525280</id>
      <parentid>3175585</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:42:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4703" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Афанасия''' '''Цумелека''' ({{Lang-el|Αθανασία Τσουμελέκα}}; [[2 гыйнвар]] [[1982 ел|1982]], Превезе) — [[Греция|грек]] җиңел атлеты, 20 чакрымга йөрештә олимпия чемпионы .

== Карьерасы ==
[[2002 ел|2002 елда]] Афанасия Аурупа чемпионатында катнаша. 20 километрлык аралыкта, мизгелдә иң яхшы шәхси нәтиҗә күрсәтеп, 9 нчы була. Бер елдан соң үткән яшьләр чемпионатында Цумелека алтын медальле, ә дөнья чемпионатында 7нче урынны яулый.

Афинада Олимпия уеннарында Афанасия, көмеш медаль иясе Олимпиада Иванованы 5 секундка узып, алтын медальгә лаек була. Күп санлы фикерләр буенча, грек спортчысы финиш сызыгы кагыйдәләрен боза&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://olymp2004.rambler.ru/msg.html?id=102529|title=Олимпиада. Анонс на пятницу|publisher=Rambler-Афины2004|accessdate=2013-01-23|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EDDuM1D5?url=http://olymp2004.rambler.ru/msg.html?id=102529|archivedate=2013-02-05}}&lt;/ref&gt;. Моңа кадәр аңа ике сары карточканы күрсәтәләр һәм дистанциясенең соңгы стадиясендә судья Цумелекка өченче сары карточканы күрсәтә. Әмма моннан соң да квалификациядән мәхрүм итмиләр, Олимпиада Иванова сүзләре буенча, судьялар ярышлар хуҗабикәсен һәм лидерны куып җитәргә мөмкинлек бирмиләр.

Рәсәйле Афанасияны ярыштан төшереп калдырдылар һәм аңа аны куып җитәргә мөмкинлек бирделәр, дип уйлый. Әммә Цумелека финишка барып җитә һәм алтын медаль ала. Русиянең җиңел атлетика Федерациясе протест бирмәскә карар итә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.km.ru/sport/content/sbornuyu-ne-mogut-zashchitit-ot-sudei|title=Сборную не могут защитить от судей|publisher=KM.RU Спорт|accessdate=2013-01-23|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EDE25lu6?url=http://www.km.ru/sport/content/sbornuyu-ne-mogut-zashchitit-ot-sudei|archivedate=2013-02-05}}&lt;/ref&gt;

[[2005 ел|2005 елда]] дөнья чемпионатында Афанасия квалификациясызлана. Пекинда Олимпия уеннарында ул 9 нчы була. Әммә 6 августта үтә торган допинг-тест нәтиҗәләре буенча, аның сидегендә эритропин табалар һәм җиңел атлетны вакытлыча ярышлардан читләтәләр. [[2009 ел|2009 елның]] 17 гыйнварында спортчы карьерасын тәмамлавы турында игълан итә, 29 апрельда аның допинг-тесты уңай нәтиҗә бирә һәм 18 ноябрьдән  халыкара олимпия комитеты Афанасияне дисквалификацияли. 

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

== Сылтамалар ==

* {{Cite web|title=Профиль|url=http://www.iaaf.org/athletes/greece/athanasia-tsoumeleka|archiveurl=https://www.webcitation.org/6EDE3wSpe?url=http://www.iaaf.org/athletes/greece/athanasia-tsoumeleka|archivedate=2013-02-05|publisher=IAAF|accessdate=2013-01-23}}(инг.)&lt;span id=&quot;cxmwQA&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;.&lt;/span&gt;&amp;#x20;&lt;span tabindex=&quot;0&quot;&gt; IAAF.&lt;/span&gt;&amp;#x20;&lt;small tabindex=&quot;0&quot;&gt;[http://www.iaaf.org/athletes/greece/athanasia-tsoumeleka Тәүге чыганактан]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130106083811/http://www.iaaf.org/athletes/greece/athanasia-tsoumeleka |date=2013-01-06 }} архивланган 5 февраль 2013.&lt;/small&gt;&amp;#x20;&lt;small tabindex=&quot;0&quot;&gt;23 гыйнвар 2013 тикшерелгән.&lt;/small&gt;
[[Төркем:Шәхесләр:Греция]]
[[Төркем:1982 елда туганнар]]
[[Төркем:2 гыйнвар көнне туганнар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:Грециядә туганнар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]</text>
      <sha1>dd0gpmvp9r00rtgjb2mxu9sbp8xrgpc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтея Гибсон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>426269</id>
    <revision>
      <id>3525234</id>
      <parentid>3087169</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19381" xml:space="preserve">{{УК}}
'''Алтея Гибсон''' ({{Lang-en|Althea Gibson}}; {{Туу датасы|25|8|1927}}, Силвер, Көньяк Каролина — {{Үлем датасы|28|9|2003}}, Ист-Ориндж, Нью-Джерси) — америка теннисчысы һәм гольфчысы, 1950 нчы елларның икенче яртысындагы дөнья хатын-кызлар теннисы лидеры.

* Зур шлем турнирларының 1956-1958 елларда ялгыз, парлы һәм катнаш разрядларда 11 тапкыр җиңүчесе.
* Зур шлем турнирларында җиңгән беренче кара тәнле җиңүче.
* AP версиясе буенча «Ел спортчысы» ([[1957 ел|1957]]).
* Халыкара теннис даны залы әгъзасы ([[1971 ел|1971 елдан]] алып).

== Тормыш юлы ==
Алтея Гибсон мамыкчы һәм зур көч түгеп фәкирлектә яшәүче фермерлар гаиләсендә туа. Ул биш бала арасында иң өлкәне.

Бөек Торгынлык елларында аларның гаиләсе [[Нью-Йорк|Нью-Йоркка]] күчеп килә, Алтеяның атасы, Дэниел Гибсон, мондагы гаражларның берсендә эш урыны таба.

Бала чагында Алтея берничә ел апасы йортында [[Filadelfiä|Филадельфиядә]] яши{{Sfn|pp=23—28|Biracree|1990}}. Ул бик иртә мәктәптә укуын ташлый һәм 14 яшендә берничә эш урынын алыштырып өлгерә{{Sfn|p=186|Johnson|1996}}.

1946 елдан алып Гибсон Уилмингтонның ([[Төньяк Каролина]]) мәктәбендә укый. Мәктәпне тәмамлаганнан соң аның дуслары Алтеяга кара тәнле студентлар өчен ачылган [[Флорида (штат)|Флорида]] авыл хуҗалыгы һәм механика университетына (Талхина) укырга керергә ярдәм итә.

Алтея бу уку бинасын [[1953 ел|1953 елда]] «физик тәрбия» һөнәре буенча тәмамлап чыга. Укуны тәмамлаганнан соң, ул Джефферсон-Ситидагы, шулай ук кара тәнле студентлар әзердәүче Линкольн университетында бераз вакыт тренер булып эшли.

Бер үк вакытта ул Сидни Ллевеллинда теннис буенча күнекмәләр ала. Сидни ЛеЛлевеллин җитәкчелегендә Алтея унъеллыкның икенче яртысында үтә торган эре турнирларда җиңүләргә ирешә.

[[1958 ел|1958 елда]] данлыклы Гибсон үзенең «Я всегда хотела кем-то стать» автобиографик китабын яза ({{Lang-en|I Always Wanted to Be Somebody}}).

Бер ел үткәч, аның башкаруында җырлар пластинкасы чыга. Ул шулай ук, «Кавалеристы» нәфис фильмында кинога төшә.

1965 елда ул кияүгә чыга. 1983 елда, ире Дарбен белән аерылышканнан соң, ул үзенең элекке тренеры Сидни Ллевеллинга кияүгә чыга. Ләкин озакламый аның белән дә аерылыша.

1970 нчы елларның урталарында ул Нью-Джерси штатында һәм федераль күләмдә административ вазифалар башкара (спорт эшләре буенча комиссар, физкультура һәм спорт мәсьәләләре буенча губернатор киңәшчесе була).

1990 нчы еллар уртасында Алтея Гибсон инсульт кичерә. Саулыгын югалту аның финанс хәлен авырлаштыра. Бары корт буенча элеккеге партнеры Анджела Бакстон оештырган мәрхәмәтлек җыемнары аны үз-үзенә кул салудан саклап кала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://books.google.ca/books?id=ekIEAAAAMBAJ&amp;pg=PA49&amp;lpg=PA49&amp;dq=althea+gibson+stroke+buxton+help&amp;source=bl&amp;ots=UbPBHbdndg&amp;sig=LiJjUePUEFc87BLaX-AIWwePYv8&amp;hl=en&amp;ei=XxDpTYzGIofTgQee99SxAQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=10&amp;ved=0CEQQ6AEwCQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false|title=Courting Change: The Life of Tennis Legend Althea Gibson|author=Darryll Lorenzo Wellington.|date=Nov-Dec 2004|work=The Crisis|accessdate=2011-06-02}}&lt;/ref&gt;.

Алтея Гибсон Ист-Оринджда ([[Нью-Джерси]]) [[2003 ел|2003 елның]] сентябрендә вафат була.

== Теннис карьерасы ==
Алтея Гибсон яшүсмер чагында ук теннис уйный башлый. Аңа 14 яшь булганда Нью-Йорк социаль ярдәм идарәлеге хезмәтчәннәре Алтеяга сакчы хезмәтен таба һәм аңа урындагы полиция бүлегенең спорт секциясенә юнәлеш бирә.

Биредә Нью-Йоркның иң яхшы «Космополитен» негрлар клубы тренеры Алтеяга игътибар итә.

1941 елда Гибсон клуб әгъзасы абонементын сатып ала алсын өчен, тренер аңа мәрхәмәтлек акчасы җыеп бирүне оештыра.

Шул ук елда Гибсон Нью-Йорк штатының ачык чемпионатында җиңеп чыга{{Sfn|p=188|Johnson|1996}}. 1942 елда ул кара тәнле теннисчыларны берләштергән Америка теннис ассоциациясе эгидасында үзенең беренче турнирда ук җиңү яулый.

1946 елда Гибсон Уилмингтонга күчә. Биредә аның яңа тренеры Хьюберт Итон була. Бер ел үтүгә Гибсон Америка теннис ассоциациясенең чемпионы була (соңыннан бу титулны Алтея тугыз тапкыр яулап ала)&lt;ref name=&quot;AG&quot;&gt;[http://www.altheagibson.com/ Сайт, посвящённый Алтее Гибсон] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

[[Америка Кушма Штатлары|АКШ]]&lt;nowiki/&gt;ның кара тәнле тенисчылары арасында берничә тапкыр чемпион булуына карамастан, аны әлегә кадәр халыкара [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] чемпионатында катнаштырмыйлар.

Бер 1950 елда җәмгыять басымы аркасында гына (шул исәптән ак тәнле теннисчы Элис Марблның теннис журналына язган мәкаләсе басымы астында) Гибсонга ярышларда катнашырга рөхсәт бирәләр.

Ул ярышларның беренче түгәрәгендә җиңеп чыга, ә икенче түгәрәгендә ул замандагы [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]]&lt;nowiki/&gt;ның иң яхшы теннисчысы, Луизе Брафтан гына ике көн буена барган өч сетта 9:7 исәбе белән җиңелә.

[[1951 ел|1951 елда]] ул Уимблдон турнирында уйный. Бу уенда ул негрлар арасыннан ярышта катнашкан беренче теннисчы була&lt;ref name=&quot;WH&quot;&gt;{{Cite web|url=http://womenshistory.about.com/od/gibsonalthea/a/althea_gibson.htm|title=Althea Gibson|author=Jone Johnson Lewis.|date=|publisher=Women's history|accessdate=2011-06-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/69b1aaL6Q?url=http://womenshistory.about.com/od/gibsonalthea/a/althea_gibson.htm|archivedate=2012-08-01}}&lt;/ref&gt;.

1956 елда Гибсон [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] Дәүләт департаменты оештырган АКШ җыелма командасының дөнья турында катнаша.

Шушы ук елда ул Зур шлем турнирында — [[Франция]] чемпионатында беренчелекне яулый. Ул берүзе ярышканда да һәм шулай ук, британ яһүде Анджела Бакстон белән парлашып чыгыш ясаганда да җиңүче була.

Аларның бер айдан соң Уимблдонда икенче тапкыр җиңүләре турында «Таймс» газетасында чыккан «Меньшинства побеждают» мәкаләсендә язылып чыга&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://articles.philly.com/2006-09-02/news/25412493_1_angela-buxton-semitism-anti-semitism|title=A tennis friendship, well-served Doubles partner Angela Buxton visits the Althea Gibson center|author=Vernon Clark.|date=September 2, 2006|work=[[The Philadelphia Inquirer]]|accessdate=2011-06-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/69b1b3Op1?url=http://articles.philly.com/2006-09-02/news/25412493_1_angela-buxton-semitism-anti-semitism|archivedate=2012-08-01}}&lt;/ref&gt;.

[[1957 ел|1957 елда]] Гибсон Уимблдон турнирында ялгыз һәм парлы разрядларда уйнауда, ә ел азагында — [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] чемпионатында җиңүче була.

Ул шулай ук, Ширли Фрай белән парлашып [[Австралия]] чемпионатында да җиңү яулый.

Ел сезоны нәтиҗәләре буенча «Associated Press» агентлыгы тарафыннан Алтея Гибсон «Ел спортчысы» дип атала. [[1958 ел|1958 елда]] ул үз титулларына тагын ялгыз разрядта икеләтә һәм парлы разрядта бер тапкыр җиңүче титулын өсти.


[[1960 ел|1960 елда]] ул һөнәри теннисчылар арасында [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] чемпионы була. Ул шулай ук, баскетбол ярышлары алдыннан да осталык дәресләре белән чыгыш ясый&lt;ref name=&quot;chronology&quot;&gt;[http://www.altheagibson.com/chronology-gibsons-life Основные события жизни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110707121159/http://www.altheagibson.com/chronology-gibsons-life |date=2011-07-07 }} на сайте, посвящённом Алтее Гибсон {{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

Озак вакытлар уйнамый торганнан соң, 1964 елда Гибсон Ladies Professional Golf Association (LPGA) профессиональ лигага кушылып, 1970 нче елларда кортка профессиональ теннисчы булып кире кайта. Ләкин әллә ни зур казанышларга ирешә алмый, шунлыктан ул 1975 елда тренер һәм администратор эшенә күчә&lt;ref name=&quot;chronology&quot;/&gt;.

[[1971 ел|1971 елда]] аның исеме Милли (соңыннан халыкара) теннис дан залының исемлегенә кертелә. Аның исеме, шулай ук, Флорида һәм Көньяк Каролина спорт даны залларының һәм Кара тәнле спортчыларның Дан залына кертелә&lt;ref name=&quot;WH&quot;/&gt;.

== Карьерасында Зур шлем турнирларының финалында уйнавы ==

=== Ялгыз разряд ===

==== Җиңүләр ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташы
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#EBC2AF&quot;
|1956
|Франция чемпионаты
|{{Байрак1|Великобритания}} Анджела Мортимер
|6-0, 12-10
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1957
|Уимблдон турниры
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард
|6-3, 6-2
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1957
|АКШ чемпионаты
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Луиза Раф
|6-3, 6-2
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1958
|Уимблдон турниры &lt;small&gt;(2) &lt;/small&gt;
|{{Байрак1|Великобритания}} Анджела Мортимер
|8-6, 6-2
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1958
|АКШ чемпионаты &lt;small&gt;(2) &lt;/small&gt;
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард
|3-6, 6-1, 6-2
|}

==== Оттыру (2) ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташ
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1956
|АКШ чемпионаты
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ширли Фрай-Ирвин
|3-6, 4-6
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|1957
|Австралия чемпионаты
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ширли Фрай-Ирвин
|3-6, 4-6
|}

=== Хатын-кызлар парлы разряды ===

==== Җиңүләр ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;180&quot; |Партнер
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташлары
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#EBC2AF&quot;
|1956
|Франция чемпионаты
|{{Байрак1|Великобритания}} Анджела Бракстон
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Флаг США (48 звёзд)}} Дороти Хед-Нод
|6-8, 8-6, 6-1
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1956
|Уимблдон турниры
|{{Байрак1|Великобритания}} Анджела Бракстон
|{{Байрак1|Австралия}} Фэй Мюллер &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Дафна Сини
|6-1, 8-6
|- bgcolor=&quot;#FFFFCC&quot;
|1957
|Австралия чемпионаты
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ширли Фрай-Ирвин
|{{Байрак1|Австралия}} Мери Баевич-Хотын &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Фэй Мюллер
|6-2, 6-1
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1957
|Уимблдон турниры &lt;small&gt;(2) &lt;/small&gt;
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард
|{{Байрак1|Австралия}} Мери Баевич-Хотын &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Тельма Коен-Лонг
|6-1, 6-2
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1958
|Уимблдон турниры &lt;small&gt;(3) &lt;/small&gt;
|{{Флаг Бразилии (1889-1960)}} Мария Буэно
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Маргарет Варнер-Босс &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Флаг США (48 звёзд)}} Маргарет Осборн-Дюпон
|6-3, 7-5
|}

==== Оттыру ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;180&quot; |Партнер
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташлары
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1957
|АКШ чемпионаты
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Луиза Раф &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Флаг США (48 звёзд)}} Маргарет Осборн-Дюпон
|2-6, 5-7
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1958
|АКШ чемпионаты &lt;small&gt;(2) &lt;/small&gt;
|{{Флаг Бразилии (1889-1960)}} Мария Буэно
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Җен Арт &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард
|6-2, 3-6, 4-6
|}

=== Катнаш парлар разряды ===

==== Җиңү ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;180&quot; |Партнер
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташлары
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#CCCCFF&quot;
|1957
|АКШ чемпионаты
|{{Байрак1|Дания}} Курт Нильсен
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Боб Ху
|6-3, 9-7
|}

==== Оттыру ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Ел
! width=&quot;180&quot; |Турнир
! width=&quot;180&quot; |Партнер
! width=&quot;200&quot; |Финалдагы ярышташлары
!Финалдагы исәп
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1956
|Уимблдон турниры
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ганнар Малой
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ширли Фрай-Ирвин &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Флаг США (48 звёзд)}} Вик Сейчас
|6-2, 2-6, 5-7
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1957
|Уимблдон турниры &lt;small&gt;(2) &lt;/small&gt;
|{{Байрак1|Австралия}} Нил Фрейзер
|{{Флаг США (48 звёзд)}} Ларин Хард &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Мелвин Руз
|4-6, 5-7
|- bgcolor=&quot;#CCFFCC&quot;
|1958
|Уимблдон турниры &lt;small&gt;(3) &lt;/small&gt;
|{{Байрак1|Дания}} Курт Нильсен
|{{Байрак1|Австралия}} Лоррейн Колан-Грин &lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; {{Байрак1|Австралия}} Боб Ху
|3-6, 11-13
|}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|27em}}

== Әдәбият ==

* Tom Biracree. Althea Gibson —  Chelsea House, 1990. — 178 б. — &lt;nowiki&gt;ISBN 0-87067-563-X&lt;/nowiki&gt;.
* Anne Janette Johnson. Althea Gibson // Great Women in Sports —  Detroit:  Visible Ink, 1996. — Б. 186—190. — 552 б. — &lt;nowiki&gt;ISBN 0-7876-0873-4&lt;/nowiki&gt;.

== Сылтамалар ==

* [http://www.altheagibson.com/ Сайт, посвященный Ате Гибсон]{{ref-en}}
* [http://www.fedcup.com/en/players/player/profile.aspx?playerid=20005197 Аллея Гибсон]{{Deadlink|date=July 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайте Кубка Федерации по теннису{{ref-en}}
* [http://www.itftennis.com/procircuit/players/player/profile.aspx?playerid=20005197 Аллея Гибсон] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180103072428/http://www.itftennis.com/procircuit/players/player/profile.aspx?playerid=20005197 |date=2018-01-03 }} на сайте Международной федерации тенниса{{ref-en}}
* [https://www.tennisfame.com/hall-of-famers/inductees/althea-gibson/ Аллея Гибсон] на сайте Международного зала теннисный славы{{ref-en}}
[[Төркем:АКШта вафатлар]]
[[Төркем:2003 елда вафатлар]]
[[Төркем:28 сентябрь көнне вафатлар]]
[[Төркем:АКШта туганнар]]
[[Төркем:1927 елда туганнар]]
[[Төркем:25 август көнне туганнар]]
[[Төркем:Страницы с непроверенными переводами]]</text>
      <sha1>9907t8fawbdq55wlgairm0lzdyv0f9q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Гаделшин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>427287</id>
    <revision>
      <id>3525241</id>
      <parentid>3087223</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:21:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11913" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Альберт Гаделшин
| рәсем =Альберт_Гадел_.png
| рәсем_зурлыгы = 200
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Альберт Сөнгать улы Гаделшин
| һөнәр = эстрада, цирк артисты, режиссер
| туу датасы = 18.04.1939
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире |Чаллы районы |Зәй районында}}, [[Бигеш|Югары Бигеш]]
| гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt; {{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = татар
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти =  Сөнгать
| әни = Гөлҗәннәт
| ир = 
| хатын =  
| балалар = 
| кул кую =
| бүләк һәм премияләр = [[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]]
| сайт = 
| башка мәгълүмат = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Гаделшин}}
'''Альберт Гаделшин''', Альберт Сөнгать улы Гаделшин (''Альберт Гадел'', ''[[1939 ел]]ның [[18 апрель|18 апреле]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Чаллы районы]], [[Бигеш|Югары Бигеш]]'') ― эстрада, цирк артисты, фокусчы-манипулятор, 1971―1992 елларда [[Казан дәүләт циркы]]ның сәнгать җитәкчесе, [[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]] (1989).

== Тәрҗемәи хәле ==
1939 елның 18 апрелендә&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/gadelshin-albert-sungatovich  Гадельшин Альберт Сунгатович – биография.] viperson.ru{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; Татарстан АССР [[Чаллы районы|Чаллы]] (хәзерге [[Зәй районы|Зәй]]) районы [[Бигеш|Югары Бигеш]] авылында [[укытучы]]лар гаиләсендә туган. Әтисе Сөнгать, Бигеш мәктәбе директоры, 1942 елда [[Бөек Ватан сугышы]]на алынган, [[Кызыл Байрак ордены]] белән бүләкләнгән хәрби очучы, 1945 елда [[Маҗарстан]] территориясендә хәбәрсез югалган. Әнисе – Гөлҗәннәт&lt;ref&gt;{{Citation |title=Фокуслар энциклопедиясе. Сүз башы |url=https://old.tatkniga.ru/upload/item/1627/preview/5-fokusy.pdf |access-date=2021-05-13 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515040910/https://old.tatkniga.ru/upload/item/1627/preview/5-fokusy.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, [[Актаныш]] кызы, [[Алабуга укытучылар институты]]н тәмамлап, укытучы булып эшләгән. Икенче гаиләсе белән [[Зәй районы]] Якты Күл керәшен авылында яшәгән. Альбертның бертуган (1942 елгы) һәм икенче атадан туган энеләре бар. 

== Хезмәт юлы ==
1955 елда, 16 яшендә, Альберт өйдән чыгып китә. [[Пермь өлкәсе]]нең Киров районы {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Закамск|Закамск|ru|Закамск}} шәһәренә, бабасының ерак кардәше янына барып чыгып, хәрби заводта токарь булып эшли, болтлар эшләргә, снаряд тутыра торган баклар ясарга өйрәнә. Кичке мәктәптә укып, 8 класс тәмамлый. Бер елдан [[Урта Азия]]гә, әтисенең [[Ташкент]]та яшәүче фронтовик энесе һәм сеңлесе янына күчеп китә. Паровоз депосына эшкә урнашырга тели, 18 яше тулмагач, аны эшкә алмыйлар. Паровоз депосына слесарь ярдәмчесе булып урнаша. 18 яше тулгач, паровозга күчә. [[Казан]]га кайтып, төзүчеләр оешмасына эшкә урнаша. Казан мех комбинатының (хәзерге «Мелита» АҖ) мәдәният сарае янәшәсендәге рус мәктәбенә йөреп, 9 классны тәмамлый. Аннары Совет Армиясенә чакырыла. [[Калининград]]ка (1946 елга кадәр [[Көнигсберг|Кенигсберг]]) медицина мәктәбенә укырга җибәрәләр. [[Армия|Хәрби хезмәттә]] вакытта гипноз, фокуслар ясарга өйрәнә&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;''Ольга ИВАНЫЧЕВА''. [https://kazved.ru/interview/12-10-2017/fokusnik-albert-gadelshin-kak-ni-stranno-lyudi-prodolzhayut-verit-v-chudesa-4756891 Фокусник Альберт Гадельшин: «Как ни странно, люди продолжают верить в чудеса».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210624190753/https://kazved.ru/interview/12-10-2017/fokusnik-albert-gadelshin-kak-ni-stranno-lyudi-prodolzhayut-verit-v-chudesa-4756891 |date=2021-06-24 }} kazved.ru, 12.10.2017{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Армиядән кайткач, Казанда Горький исемендәге клубта үткәрелгән дәресләрдә манипуляция (куллар ярдәмендә фокус күрсәтү) сәнгатенә өйрәнүне дәвам иткән. [[Казан театр училищесы]]на укырга керә. Яшәргә акча җиткерә алмыйча, укуын ташларга туры килә. [[Татар дәүләт филармониясе|Казан филармониясенә]] эшкә алмыйлар. 1961 елда, [[Усман Әлмиев]] чакыруы буенча, [[Сембер]]гә китеп, шундагы филармониягә эшкә урнаша. 1975 елда [[Казан дәүләт педагогия институты]]н, 1979 елда «эстрада циркы режиссеры» белгечлеге буенча ГИТИС (''[[Мәскәү]]'') тәмамлаган.

1964―1968, 1973―1975 елларда ― Г. Тукай исемендәге [[Татар дәүләт филармониясе]] артисты. 

1968 елдан [[Казан дәүләт циркы]]нда: 1968―1970 елларда ― артист, 1971―1992 елларда ― сәнгать җитәкчесе&lt;ref&gt;[https://tatfil.ru/about/names/gadelshin-albert-sungatovich/  Гадельшин Альберт Сунгатович.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210510221527/https://tatfil.ru/about/names/gadelshin-albert-sungatovich/ |date=2021-05-10 }} Сайт Татгосфилармонии{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

Усман Әлмиев, [[Әлфия Авзалова]], [[Илһам Шакиров]] һ. б. җырчылар белән гастрольләргә йөри.

1992 да Казанның Офицерлар йорты (хәзерге Казан Ратушасы) бинасында «Күз буу кара театры» ача. Анда [[Габдулла Тукай]]ның «[[Шүрәле]]»се сюжеты буенча спектакль куя &lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;. Фокуслардан «Дәрвиш уеннары»н эшләп күрсәтә, тәнендә утлар йөртә, ут йота, үткен пычаклар, хәнҗәрләр белән эшли, тәненә кашык, төрле тимерләр ябыштыра. Программасы сәгать ярымга исәпләнгән: яулык, карта, башка предметлар белән төрле трюклар ясап күрсәтә&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;. Фокусларның барлык реквизитларын үзе ясый. 

== Иҗаты ==
=== Китабы ===
* ''Альберт Гадел''. Фокуслар энциклопедиясе.
Атаклы фокусчы әлеге китабында фокус серләрен ача: вак әйберләр белән манипуляция ясарга, пыяла ватыклары өстендә йөрергә, кадакка ятарга, ут йотарга өйрәтә&lt;ref&gt;[https://old.tatkniga.ru/book/entsiklopediya-fokusov-spravochnoe-izdanie-dlya-detey-srednego-i-starshego-shkolnogo-vozrasta.html  Фокуслар энциклопедиясе.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210513181215/https://old.tatkniga.ru/book/entsiklopediya-fokusov-spravochnoe-izdanie-dlya-detey-srednego-i-starshego-shkolnogo-vozrasta.html |date=2021-05-13 }} tatkniga.ru&lt;/ref&gt;. Альберт Гадел ― драматург, балалар өчен язылган дистәләгән пьесалар авторы. Романнар, повестьлар да яза. Альберт Гаделшин катнашында [[Казан ТЮЗы]]нда (13 ел рәттән) «Айсылу из аула Кырлай», [[Абдулла Алиш]] әкияте буенча «Пчелка Нечкебиль», [[Кариев театры]]нда «Бәхет кәрваны» спектакльләре куелган, [[Әлмәт театры]]нда куелган «Галәветдиннең сихерле лампасы» спектакленә дә өлеше кергән&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 1989 – [[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]]

== Гаилә хәле ==
Армиядән кайткач өйләнгән, беренче хатыны белән аерылган. [[Ярославль]]дә эшләгәндә икенче хатыны белән таныша. 40 ел бергә торалар. Икенче хатынының улы һәм кызы бар. Үзенең баласы юк.

== Әдәбият ==
* ''Альбина Гайнуллина''. Альберт Гаделшин: «Фокусларга өйрәнгәндә бик күп җәрәхәтләр алдым». [[Акчарлак (газета)|«Акчарлак»]], 2021 ел, 12 май, 11, 21 нче бит.
 
== Сылтамалар ==
* [https://tatfil.ru/about/names/gadelshin-albert-sungatovich/  Гадельшин Альберт Сунгатович.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210510221527/https://tatfil.ru/about/names/gadelshin-albert-sungatovich/ |date=2021-05-10 }} Сайт Татгосфилармонии{{ref-ru}}
* [http://viperson.ru/people/gadelshin-albert-sungatovich  Гадельшин Альберт Сунгатович – биография.]  viperson.ru, 11.11.2018{{ref-ru}}

== Моны да карагыз ==
* [[Хәй Мушинский]]
* [[Рәмзи Гарифуллин]]

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Гаделшин, Альберт}}
[[Төркем:Татар артистлары]]
[[Төркем:Фокусчылар]]
[[Төркем:Казан дәүләт педагогия институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:ГИТИС тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Татар режиссёрлары]]
[[Төркем:Татарстан режиссёрлары]]
[[Төркем:ТАССР атказанган сәнгать эшлеклеләре]]
[[Төркем:Шәхесләр:Татар дәүләт филармониясе]]
[[Төркем:Шәхесләр:Казан дәүләт циркы]]</text>
      <sha1>739zyoefexks93x5matu8imve6q4l9p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абрам Грушко</title>
    <ns>0</ns>
    <id>482528</id>
    <revision>
      <id>3525216</id>
      <parentid>3190010</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T05:39:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14588" xml:space="preserve">{{Шәхес}}

'''Абрам Борисович Грушко''' ([[1918 ел|1918 елның]] [[6 июнь|6 июне]], [[Мәскәү]], [[Россия Совет Федератив Социалистик Республикасы|РСФСР]] — [[1980 ел|1980 елның]] [[15 март|15 марты]], [[Санкт-Петербург|Ленинград]], [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]]) — совет рәссамы, педагог, РСФСР Рәссамнар берлегенең Ленинград оешмасы әгъзасы&lt;ref&gt;''Справочник членов Союза художников СССР. Том 1.'' — М.: Советский художник, 1979. — С. 291.&lt;/ref&gt;.

== Тормыш юлы ==
Абрам Грушко 1918 елның 6 июнендә [[Мәскәү|Мәскәүдә]] туа. 1928 елда әтисе Борис Абрамович һәм әнисе Александра Абрамовна улы белән [[Санкт-Петербург|Ленинградка]] күчеп киләләр. Грушко Куйбышев районының 21 нче мәктәбендә укый, бер үк вакытта 1932—1936 елларда танылган рәссам һәм педагог Альфред Эберлингның шәхси студиясендә дәресләргә йөри. 1936—1939 елларда Бөтенроссия Сәнгать академиясе каршындагы Урта сәнгать мәктәбендә укуын дәвам итә&lt;ref&gt;''Абрам Борисович Грушко (1918—1980). Выставка произведений''. Л.: ЛОСХ, 1990. — С. 5.&lt;/ref&gt;. 1939 елда Урта сәнгать мәктәбен тәмамлаганнан соң {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Илья Репин исемендәге Санкт-Петербург сәнгать академиясе|Ленинград рәсем сәнгате, скульптура һәм архитектура институтының|ru|Санкт-Петербургская академия художеств имени Ильи Репина}} рәсем сәнгате факультетына кабул ителә. Шул ук елны [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре|Кызыл Армия]] сафларына алына. 1939—1940 еллардагы [[Совет-фин сугышы (1939—1940)|Совет-фин сугышында]] һәм 1941—1945 еллардагы [[Бөек Ватан сугышы|Бөек Ватан сугышында]] катнаша. «Кавказны саклаган өчен» һәм «Германияне җиңгән өчен» медальләре белән бүләкләнгән&lt;ref&gt;{{Citation |title=Подвиг народа |url=http://www.podvignaroda.mil.ru/ |access-date=2021-10-02 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725124648/http://podvignaroda.mil.ru/#id=1531849106&amp;tab=navDetailDocument |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;.

1946 елда Грушко демобилизацияләнә һәм институтның беренче курсына әйләнеп кайта. Борис Фогель, Семён Абугов, Лия Острова, Генрих Павловский, Александр Зайцев, Иосиф Серебряныйда шөгыльләнә. 1952 елда Борис Иогансон остаханәсе буенча {{Тәрҗемә ителмәгән 3|Илья Репин исемендәге Санкт-Петербург сәнгать академиясе|Илья Репин исемендәге Ленинград рәсем сәнгате, скульптура һәм архитектура институтын|ru|Санкт-Петербургская академия художеств имени Ильи Репина}} тәмамлый. Диплом эше — «Яңа домнада чуен чыгару» картинасы&lt;ref&gt;''Юбилейный Справочник выпускников Санкт-Петербургского академического института живописи, скульптуры и архитектуры имени И. Е. Репина Российской Академии художеств. 1915—2005.'' — Санкт-Петербург: «Первоцвет», 2007. — С.67.&lt;/ref&gt;. Аның белән бергә институтны Сергей Бабков, Леонид Байков, Ирина Балдина, Дмитрий Беляев, Марина Козловская, Борис Корнеев, Елена Костенко, Анна Костина, Борис Лавренко, Сергей Ласточкин, Олег Ломакин, Иван Пентешин, Игорь Раздрогин, Юрий Скориков, Пётр Фомин, Владимир Чекалов һәм соңрак танылган совет рәссамнары булган башка яшь рәссамнар тәмамлаган.

Грушко институтын тәмамлаганнан соң 1952—1955 елларда Артиллерия, инженерлык гаскәрләре һәм элемтә гаскәрләре музееның баш рәссамы булып эшли.

1961 елда Грушко РСФСР Рәссамнар берлегенең Ленинград оешмасына кабул ителә. 1965—1980 елларда В. И. Мухина исемендәге Ленинград Югары сәнгать-сәнәгать училищесында рәсем сәнгате һәм рәсем укыта&lt;ref&gt;''Традиции школы живописи государственной художественно-промышленной академии имени А. Л. Штиглица. Кафедра общей живописи.'' — СПб.: 2010. — С. 14, 270.&lt;/ref&gt;.

Грушко 1980 елның 15 мартында Ленинградта 62 нче яшендә вафат була. Аның әсәрләренең шәхси күргәзмәсе 1990 елда Ленинградта күрсәтелә. 1989—1992 елларда Абрам Грушконың эшләре [[Франция|Франциядә]] «L' Ecole de Leningrad» һәм башка рус рәсеме күргәзмәләрендә һәм аукционнарында уңышлы тәкъдим ителә&lt;ref&gt;''L' Ecole de Leningrad. Catalogue''. — Paris: Drouot Richelieu, 12 Mars 1990. — Р.22—23.&lt;/ref&gt;. Аның әсәрләре [[Русия|Россиядә]]&lt;ref&gt;''Иванов С. В. Неизвестный соцреализм. Ленинградская школа.'' — Санкт-Петербург: НП-Принт, 2007. — С.6—7.&lt;/ref&gt;, [[Бөекбритания|Бөекбританиядә]], [[Алмания|Алманиядә]], Франциядә&lt;ref&gt;''Peinture Russe. Catalogue.'' — Paris: Drouot Richelieu, 18 Fevrier, 1991. — Р.7,47—48.&lt;/ref&gt;, [[Исраил|Исраилдә]] һәм башка илләрдә музейларда һәм шәхси җыелмаларда урнашкан.

== Иҗат ==
1956 елдан бирле Ленинград рәссамнары күргәзмәләрендә катнаша. Пейзажлар, жанр һәм тематик композицияләр, этюдлар ясаган. Грушко иҗатының төп темасы — Заонежье кешеләре һәм табигате, пейзаж һәм табигый этюд аның иҗатының әйдәп баручы жанрлары була. 1960 елларда традицион пленэр стиль әкренләп декоратив-график карарлар, силуэтның характерлы төгәллеге, төсле, гомумиләштерелгән рәсеме булган «кырыс стиль»нең якын стилистикасы белән алышына. Колорит тыйнак, декоратив-яссылыклы, караңгы-коңгырт, охра һәм зәңгәр тоннар өстенлек итә.

Ул иҗат иткән әсәрләр арасында: «Урман кырында», «Снопы»  (икесе дә 1956), «Караңгы төшә» (1957), «Этюд» (1958), «Мунча» (1959)&lt;ref&gt;''Иванов С. В. Неизвестный соцреализм. Ленинградская школа.'' — Санкт-Петербург: НП-Принт, 2007. — С.260.&lt;/ref&gt;, «Кырыс край» (1960), «Ак төн», «Кыш. Этюд» (икесе дә 1961), «Өйгә ялга», «Ак төн» (икесе дә 1964), «Язгы мәшәкатьләр» (1969)&lt;ref&gt;''Изобразительное искусство Ленинграда. Каталог выставки.'' — Л.: Художник РСФСР, 1976. — С.18.&lt;/ref&gt;, «Бөек Ирен. Апрель», «Есино авылы» (икесе дә 1975), «Рейслар килде», «Заонежьеда яз» (икесе дә 1977), «Онегада кич», «Өмә» (икесе дә 1980) һәм башкалар.

== Күргәзмәләр ==
Абрам Борисович Грушко катнашкан күргәзмәләр:

* 1952 ел ([[Санкт-Петербург|Ленинград]]): 1952 елда И. Е. Репин исемендәге институтны тәмамлаучыларның диплом эшләре күргәзмәсе.
* 1956 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләренең көзге күргәзмәсе.
* 1957 ел (Ленинград): 1917—1957 ел. Ленинград рәссамнары әсәрләре күргәзмәсе.
* 1958 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләренең көзге күргәзмәсе.
* 1960 ел (Ленинград): 1960 елгы Ленинград рәссамнары әсәрләре күргәзмәсе.
* 1960 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләре күргәзмәсе.
* 1961 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләре күргәзмәсе Дәүләт Рус музее залларында ачыла.
* 1962 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләренең көзге күргәзмәсе.
* 1964 ел (Ленинград): Ленинград. Зона күргәзмәсе.
* 1975 ел (Ленинград): Безнең замандаш. Ленинград рәссамнары әсәрләренең зона күргәзмәсе.
* 1976 ел ([[Мәскәү]]): Ленинград сынлы сәнгате.
* 1977 ел (Ленинград): Бөек Октябрьнең 60 еллыгына багышланган Ленинград рәссамнары әсәрләре күргәзмәсе.
* 1980 ел (Ленинград): Ленинград рәссамнары әсәрләренең зона күргәзмәсе.
* 1991 елның феврале ([[Париж]]): «Рус рәссамнары» күргәзмәсе.
* 1994 ел ([[Санкт-Петербург]]): 1940—1980 елларда Ленинград рәссамнары иҗатында этюд.
* 1995 елда (Санкт-Петербург): Сугыш чоры рәссамнары әсәрләрендә лирика. Рәсем. Графика.
* 1996 ел (Санкт-Петербург): 1940—1990 еллар рәсем сәнгате. Ленинград мәктәбе.

== Искәрмәләр ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

== Әдәбият ==

* Центральный Государственный Архив литературы и искусства. ''СПб''. Ф.78. Оп.5. Д.49.
* Выставка. Живопись, скульптура, графика. Каталог. — Л.: Государственный Русский музей, 1954.
* Наш современник. Зональная выставка произведений ленинградских художников 1975 года. Каталог''.'' — Л.: Художник РСФСР, 1980. — С.14.
* Традиции школы живописи государственной художественно-промышленной академии имени А. Л. Штиглица. Кафедра общей живописи''.'' — СПб.: 2010. — С. 14, 270.
* ''Иванов, С. В.'' Грушко Абрам Борисович //Страницы памяти. Справочно-биографический сборник. 1941-1945. Художники Санкт-Петербургского (Ленинградского) Союза художников — ветераны Великой Отечественной войны. Кн.1. СПб: Петрополис, 2014. С.291-293.

== Сылтамалар ==

* [http://leningradartist.com/bio/g_rus.htm#40 Грушко Абрам Борисович] [http://www.leningradartist.com/index_r.html «Неизвестный соцреализм.] сайтында [http://www.leningradartist.com/index_r.html «Поиски и открытия»]
* [http://www.leningradschool.com/outline_r.htm Ленинградская школа живописи. Очерк истории.]
* [http://www.leningradschool.com/chronology_r.htm Хронология Ленинградской школы живописи.]
[[Төркем:ССРБ рәссамнары]]
[[Төркем:Википедия:Викиҗыентыкка мәкаләдә турыдан-туры сылтама булган мәкаләләр]]
[[Төркем:«1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында Алманияне җиңгән өчен» медале белән бүләкләнүчеләре]]
[[Төркем:Питырбурда вафатлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:1980 елда вафатлар]]
[[Төркем:15 март көнне вафатлар]]
[[Төркем:Мәскәүдә туганнар]]
[[Төркем:1918 елда туганнар]]
[[Төркем:6 июнь көнне туганнар]]
[[Төркем:Санкт-Петербург дәүләт сәнгать-сәнәгать академиясе укытучылары]]
[[Төркем:Репин исемендәге институтны тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>tbid2sss59wpfedqu7ql53fblhf18fd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арам Хачатурян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>482942</id>
    <revision>
      <id>3525260</id>
      <parentid>3194804</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T10:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22444" xml:space="preserve">{{Шәхес}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия| Хачатурян}}
'''Хачатурян Арам Ильич''' '''(Хачатрян)''' (әрм. Արամ Եղիայի Խաչատրյան, [[6 июнь]] [[1903 ел]], Тифлис (хәзер [[Tbilisi|Тбилиси]]) шәһәре янындагы Коджоры авылы&lt;ref&gt;[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=10971 Герой Соц.]&lt;/ref&gt; — [[1 май]] [[1978 ел]], [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССР]], [[Мәскәү]])&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://ria.ru/spravka/20130606/941320685.html|title=Биография Арама Хачатуряна|publisher=''[[РИА Новости]]''|date=2013-06-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140313164303/http://ria.ru/spravka/20130606/941320685.html|archivedate=2014-03-13|accessdate=2021-10-16}}&lt;/ref&gt; — [[Әрмәнстан|әрмән]] [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] композиторы, дирижер, педагог, музыка-җәмәгать эшлеклесе. СССРның халык артисты (1954), Социалистик Хезмәт Герое (1973). Дүрт тапкыр Сталин премиясе (1941, 1943, 1946, 1950), Ленин (1959) һәм СССРның Дәүләт премиясе (1971) лауреаты. Әрмән ССРның Дәүләт гимны авторы (1944). Әрмән ССРның Фәннәр академиясе академигы (1963). XX гасыр музыка әһелләренең берсе&lt;ref&gt;[http://www.digitaldreamdoor.com/pages/best-classic-comp2.html 100 Greatest Classical Composers by Era]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.medici.tv/#!/aram-khachaturian-1 Aram Khachaturian]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=fWGaYcan7KA Aram Khachaturian Biography 1/10 — YouTube]&lt;/ref&gt;. 1943 елдан Советлар Союзы Коммунистлар партиясе әгъзасе.

== Биографиясе ==
Арам Ильич Хачатурян [[Гөрҗистан|Грузиянең]] Тифлис&lt;ref name=&quot;Aram Khachaturian&quot;&gt;{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316019/Aram-Khachaturian|заглавие=Aram Khachaturian}}&lt;/ref&gt; (Тбилиси) шәһәре янындагы Коджоры авылында, әрмән гаиләсендә дүртенче малай булып туган. Бала чагыннан музыканы яраткан, мәктәп капелласында фортепиано, быргы һәм трубада уйнаган, әмма ата-анасы бу мавыгуын хупламагач, 19 яшендә генә җитди шөгыльләнә башлаган&lt;ref name=&quot;sto&quot;&gt;{{Мәкалә|издание=100 композиторов XX века (перевод с немецкого)|издательство=Урал LTD|год=1999|страницы=168|isbn=5-8029-0084-9}}&lt;/ref&gt;.

[[1921 ел|1921 елда]] 18 яшьлек Хачатурян бер төркем  әрмән яшьләре белән [[Мәскәү|Мәскәүгә]] килә, монда аның агасы ''Сурен Хачатурян'' яшәгән һәм театр режиссеры булып эшләгән&lt;ref&gt;{{Мәкалә|ссылка=http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Teatr/_248.php|издание=Театральная энциклопедия (под. редакцией П. А. Маркова)|издательство=Советская энциклопедия|год=1967|том=6}}&lt;/ref&gt;. Ул [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетының]] физика-математика факультетының биология бүлегенә укырга керә&lt;ref&gt;100 великих композиторов/Автор-составитель Д. К. Самин. — М.: Вече, 2008. — С.371-376.&lt;/ref&gt;, ләкин бер ел үткәч, Гнесин музыкаль училищесына укырга керә, анда виолончель һәм фортепианода уйнарга өйрәнә, композиция дәресләрен алган&lt;ref name=&quot;sto1&quot;&gt;{{Мәкалә|издание=100 композиторов XX века (перевод с немецкого)|издательство=Урал LTD|год=1999}}&lt;/ref&gt;. Михаил Гнесин сәләтле студентка ярдәм итә. Училищены Хачатурян [[1929 ел|1929 елда]] тәмамлый.

[[1926 ел|1926]]—[[1928 ел|1928 елларда]] Мәскәүнең Әрмәнстан мәдәният йортында эшли.

[[1929 ел|1929 елда]] Хачатурян Мәскәү консерваториясенә укырга керә, анда композиция классы буенча башта ''M. Ф Гнесин''да, соңыннан ''Н. Я. Мясковский''да белем ала; аның инструментовка буенча остазлары ''Р. М. Глиэр'' һәм ''С. Н. Василенко'' була. 1934 елда ул консерваторияне кызыл диплом белән тәмамлый  һәм ике ел дәвамында шунда ук  аспирантурада Н. Я. Московскийда белемен камилләштерә. Студент елларында ук әсәрләр яза башлый, алар арасында: скрипка һәм фортепиано өчен җыр-поэма ([[1929 ел|1929]]), альт һәм фортепиано өчен сюита (1929), фортепиано өчен токката (1932), фортепиано, скрипка һәм кларнет өчен трио (1932),   Беренче симфония ([[1934 ел|1934]]), оркестр белән фортепиано өчен концертлар [[1936 ел|(1936)]], скрипка ([[1940 ел|1940]]), виолончель (1946). 1944 елда Әрмән ССРның гимн музыкасы авторы була. Мәскәү консерваториясендә Арам Хачатурян исеме уку йортын иң яхшы тәмамлаучылар исемлегенә кертелә.

[[Бөек Ватан сугышы]] елларында Арам Хачатурян Бөтенсоюз радиосында эшләп, патриотик җырлар һәм маршлар яза.

[[1939 ел|1939 елда]] ул «Бәхет» исемле беренче әрмән балетын иҗат итә, әмма, җитешсезлекләрен табып, музыкасының күп өлешен үзгәртеп яза.   Бөек Ватан сугышы елларында «Гаянэ» балетын иҗат итә. Бу хакта композитор болай ди: «Мин Пермьнең „Үзәк“ кунакханәсендә 5-нче катта яшәдем. Ул вакытларны искә алганда, мин кат-кат кешеләргә нинди авыр булуын уйладым. Фронтка корал, икмәк, махорка кирәк иде... Ә сәнгатькә — рухи азыкка барысы да мохтаҗ булды, — фронт та, тыл да. Без — артистлар һәм музыкантлар моны яхшы аңладык һәм бөтен көчебезне бирдек. «Гаянэ»ның 700 битлек партитурасын мин ярты ел эчендә салкын кунакханә бүлмәсендә яздым, анда бер пианино, урындык, өстәл  һәм карават кына бар иде. Шулар белән бергә «Гаянэ»ның чирек гасыр буе сәхнәдән төшмәгән бердәнбер совет балеты булуы минем өчен үтә дә кыйммәт...».

«Спартак» балеты Хачатурянның сугыштан соң иң күренекле  хезмәте була. Партитура 1954 елда тәмамлана, ә 1956 елның декабрь аенда премьерасы була. Шушы вакыттан «Спартак» балет труппаларының репертурына ныклап  керде һәм дөньяның иң яхшы сәхнәләрендә куелды. Аны Л. Якобсон, И. Моисеев, Ю. Григорович, Е. Чанга һәм башка күренекле балетмейстерлар куйды.
[[Файл:Stamp_of_Armenia_b1.jpg|уңда|мини|280x280пкс|Комитас, Хачатурян, Сарьян, Тертерян, Спендиарян, Горки, Аветисян, Орбели, Симонян]]
Бер үк  вакытта Хачатурян театрда кино өлкәсендә эшли, егермедән артык кинофильмга музыка яза&lt;ref name=&quot;sto1&quot;/&gt;. 30-50-нче елларда Хачатурян спектакльләрне музыкаль яктан бизи&lt;ref name=&quot;te&quot;&gt;{{Мәкалә|ссылка=http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Teatr/_248.php|издание=Театральная энциклопедия (под. редакцией П. А. Маркова)|издательство=Советская энциклопедия|год=1967|том=6}}&lt;/ref&gt;.

[[1950 ел|1950 елдан]] Арам Хачатурян дирижер буларак еш чыгыш ясый, уңышлы гастрольләре белән СССР һәм чит илләр буйлап йөри&lt;ref name=&quot;sto1&quot;/&gt;. [[1950 ел|1950 елдан]] алып Мәскәү консерваториясендә һәм Гнесиннар институтында   укыта (1951 елдан — профессор).

Оештыру комитеты рәисе урынбасары (1939-1948), [[1957 ел|1957 елдан]] — СССР Композиторлар берлеге секретаре. Латин Америкасы илләре белән дуслык һәм мәдәни хезмәттәшлек Совет ассоциациясе президенты (1958 елдан). Совет тынычлыкны яклау комитеты әгъзасы (1962 елдан), Әрмән ССР  фәннәр академиясе академигы.

Әрмәнстан башкаласы Ереванда Комитас исемендәге парк пантеонында җирләнгән.

А. И. Хачатурян әсәрләре үлгәннән соң Мәскәүдә басылып чыккан.

== Хәтер ==
[[Файл:Airbus_A319-112,_Aeroflot_JP7564859.jpg|сулда|мини|300x300пкс|Airbus A319 «, А. Хачатурян»]]

* Композитор исемен йөрткән урыннар: Мәскәү төньягында, [[Акмәсҗит|Симферопольдә]] һәм [[Нур-Солтан (шәһәр)|Астанада]] урамнар.
* 2006 елның 31 октябрендә [[Мәскәү|Мәскәүдә]] Арам Хачатурян һәйкәле ачылган (скульптор Георгий Франгулян, архитекторы Игорь Воскресенский). Гранит һәйкәл Ереван үзәгендә, бөек композитор исемен йөрткән Зур концерт залы каршында тора.
* [[Әрмәнстан|Әрмәнстан Республикасының]] башкаласы [[Ереван]] үзәгендә композиторның йорт-музее ачылган.
* Хачатурян музыкасы фильмнарда күп файдаланыла. Алар арасында — «2001: Космическая одиссея» (С. Кубрик), «Калигула» (Т. Брасс), «Подручный Хадсакера»  (бертуган Коэндар), «Покаяние» (Т. Абуладзе), «Игры патриотов», «Прямая и явная угроза» (Ф. Нойс), «Чужие» (Дж. Кэмерон)&lt;ref&gt;[[:en:Aliens (score)]]&lt;/ref&gt;, «Олдбой» (Чхан Ук Пак), британия телесериалы «Линия Онедина»  (1971-1980).
* «Аэрофлот» авиакомпаниясе Airbus A319-112 самолет (борт номеры VQ-BCO) А. И. Хачатурян исемен йөртә&lt;ref name=&quot;Aeroflot&quot;&gt;[http://regnumbers.3dn.ru/forum/2-17-1 Список именных бортов авиакомпании «Аэрофлот»]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AFL2&quot;&gt;[http://www.aeroflot.ru/cms/new/1348 Пресс-релиз Аэрофлота о введении в эксплуатацию А319 &quot;А.]&lt;/ref&gt;
* А. И. Хачатурян хөрмәтенә почта маркасы чыгарылган:

&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
Файл:1983 CPA 5394.jpg|&lt;small&gt;СССР почта маркаһы, &lt;br /&gt; [[1983 йыл]]&lt;/small&gt;
Файл:ArmenianStamps-284.jpg|&lt;small&gt;Әрмәнстан почта маркаһы, &lt;br /&gt; [[2003 йыл]]&lt;/small&gt;
Файл:StampRussia845.jpg|&lt;small&gt;Рәсәй почта маркаһы, &lt;br /&gt; [[2003 йыл]]&lt;/small&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Арам Хачатурян исемендәге халыкара конкурс ==
Арам Хачатурян исемендәге халыкара конкурс Ереванда 2003 елдан 6-14 июньдә ел саен үткәрелә. Беренче тапкыр бу проект бөек композитор тууына 100 ел тулуга багышланган чаралар белән оештырылган.

Конкурс өч бүлек — «фортепиано», «скрипка» һәм «виолончель» буенча үтә, яшь исемнәрне барлауга юнәлтелә.

Катнашучылар географиясе бик киң: [[Бәйсез Дәүләтләр Берлеге|БДБ]] илләре, [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]], [[Канада]], [[Мексика]], [[Франция]], [[Алмания]], [[Испания]], [[Италия]], [[Бельгия]], [[Бөекбритания]], [[Кытай]] һәм башка күп илләр.

== Әсәрләр исемлеге ==

=== Балетлар ===

** Маскарад ([[:ba:1939_йыл|1939]])
** «Гаянэ» ([[:ba:1942_йыл|1942]], икенсе редакция [[:ba:1957_йыл|1957]])
** «Спартак» ([[:ba:1956_йыл|1956]], икенсе редакция — [[:ba:1958_йыл|1958]], өченче — [[:ba:1968_йыл|1968]])

=== Оркестр әсәрләре ===

* Бию сюитасы ([[:ba:1933_йыл|1933]]
* Симфония № 1 ([[:ba:1934_йыл|1934]])
* «Валенсианская вдова» пьесасы өчен музыкадан сюита ([[:ba:1940_йыл|1940]])
* «Гаянэ» балеты өчен музыкадан 1-нче сюита([[:ba:1943_йыл|1943]])
* «Гаянэ» балеты өчен музыкадан 2 нче сюита ([[:ba:1943_йыл|1943]])
* «Гаянэ» балеты өчен музыкадан 3-нче сюита([[:ba:1943_йыл|1943]])
* Икенче симфония «Кыңгырау белән симфония» ([[1943 ел|(]][[:ba:1943_йыл|1943]]), икенче редакция — [[1944 ел|(]][[:ba:1943_йыл|1944]])
* «Маскарад» пьесасы өчен музыкадан  сюита ([[:ba:1944_йыл|1944]])
* «Русская фантазия» ([[:ba:1944_йыл|1944]])
* Өченче симфония «Симфония-поэма» ([[:ba:1947_йыл|1947]])
* Ода памяти Ленина» ([[:ba:1948_йыл|1948]])
* «Сталинградская битва» фильмы өчен музыкадан сюита ([[:ba:1950_йыл|1950]])
* «Торжественная поэма» ([[:ba:1950_йыл|1950]])
* «Спартак» балетыннан 1-нче сюита ([[:ba:1955_йыл|1955]])
* «Спартак» балетыннан 2-нче сюита ([[:ba:1955_йыл|1955]]))
* «Спартак» балетыннан 3-нче сюита ([[:ba:1955_йыл|1955]]) 
* «Спартак» балетыннан симфоник сурәтләр ([[:ba:1955_йыл|1955]])
* «Приветственная увертюра» ([[:ba:1958_йыл|1958]])
* «Лермонтов» пьесасы өчен музыкадан сюита ([[:ba:1959_йыл|1959]])

=== Концертлар ===

* Фортепиано белән оркестр өчен концерт ([[:ba:1936_йыл|1936]])
* Скрипка белән оркестр өчен концерт ([[:ba:1940_йыл|1940]])
* Оркестр белән виолончель өчен концерт ([[:ba:1940_йыл|1940]])
* Скрипка белән оркестр өчен концерт-рапсодия ([[:ba:1961_йыл|1961]])
* Виолончель белән оркестр өчен концерт-рапсодия ([[:ba:1963_йыл|1963]])
* Фортепиано белән оркестр өчен концерт-рапсодия ([[:ba:1968_йыл|1968]])

=== Вокал һәм хор музыкасы ===

* Сталин турында поэма (Ашуг җыры) катнаш хор һәм оркестр өчен (1938)
* Әрмән ССРның дәүләт гимны катнаш хор һәм оркестр өчен (1944)
* Өч концерт ариясе сопрано һәм оркестр өчен (1946)
* «Шатлыкка мәдхия» меццо-сопрано, катнаш хор, скрипкачылар ансамбле, ун арфа һәм оркестр өчен (1956)
* «Ватан турында баллада» бас һәм оркестр өчен (1961)

=== Фортепиано өчен әсәрләр ===

* Поэма (1925)
* Анданте (1926)
* Вальс-капри &quot; биюе (1926)
* Вальс-этюд (1926)
* Балалар альбомы, беренче өлеш (1926-1947)
* Поэмасы (1927)
* Җиде речитатив һәм фуг (1928-1966)
* Сюита (1932)
* Токката (1932)
* Хореографик вальс (1944)
* Ике фортепиано өчен сюита, (1945)
* Вальс (1952, «Маскарад» пьесасы өчен музыка)
* Сонатина (1959)
* Соната (1961)
* Балалар альбомы, икенче өлеш (1965)

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

== Әдәбият ==

* {{Китап|автор=Тигранов Г. Г.|том=|isbn=}}
* {{Китап|автор=Тигранова И. Г.|том=|isbn=}}
* {{Китап|автор=Хараджанян Р.|том=|isbn=}}

== Сылтамалар ==

* {{warheroes|id=10971|star=Labor}}
* [http://www.classicalconnect.com/#/browse/composer/Aram_Khachaturian/play Произведения Хачатуряна на сайте Classical Connect] Бесплатная библиотека классической музыки на Classical Connect
* [http://www.khachaturian.am/ Виртуальный музей Хачатуряна]  (әрм.&lt;span class=&quot;ref-info&quot; style=&quot;font-size:85%; cursor:help; color:#888;&quot; title=&quot;әрмән телендә&quot;&gt;)&lt;/span&gt;{{Ref-ru}}{{Ref-en}}
* [http://www.classicalballet.ru/ballets/spartac/ Спартак]  2009 йылдың 12 февраль көнөндә архивланган. — либретто и фотографии балета в постановке Театра классического балета п/р Н. Касаткин и В. Василева
* [http://www.vestnik.com/issues/2003/0528/win/serper.htm ''Ю. Сепер''. Путь Ашуга.]
* [http://science.rau.am/uploads/blocks/0/3/352/files/352_8_margaryan.pdf ''Г. Маргарян''. Арам Хачатурян: Кәмит-рапсодия для фортепиано с оркестром] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160216165402/http://science.rau.am/uploads/blocks/0/3/352/files/352_8_margaryan.pdf |date=2016-02-16 }}  2016 елның 16 февраль көнендә архивланган.
[[Төркем:Азәрбайҗан ССР халык артистлары]]
[[Төркем:Сәнгать фәннәре докторлары]]
[[Төркем:Мәскәү консерваториясен тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Балет композиторлары]]
[[Төркем:Википедия:Викимәгълүмат элементы параметрларына өстенлек бирелгән мәкаләләр]]
[[Төркем:Әрмәнстан дәүләт премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Сталин премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:ССРБ дәүләт премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Ленин премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:РСФСР атказанган сәнгать эшлеклеләре]]
[[Төркем:Әрмәнстан ССР халык артистлары]]
[[Төркем:РСФСР халык артистлары]]
[[Төркем:ССРБ халык артистлары]]
[[Төркем:«Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале белән бүләкләнүчеләр]]
[[Төркем:«Мәскәүне саклау өчен» медале белән бүләкләнүчеләр]]
[[Төркем:Октябрь Инкыйлабы ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Ленин ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Социалистик Хезмәт Каһарманнары]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:Әлифба буенча композиторлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча музыкантлар]]
[[Төркем:XX гасыр композиторлары]]
[[Төркем:Әрмәнстан композиторлары]]
[[Төркем:Русия композиторлары]]
[[Төркем:ССРБ композиторлары]]
[[Төркем:Мәскәүдә вафатлар]]
[[Төркем:1978 елда вафатлар]]
[[Төркем:1 май көнне вафатлар]]
[[Төркем:1903 елда туганнар]]
[[Төркем:6 июнь көнне туганнар]]</text>
      <sha1>5cgdrxstmyaqorr7d9p64bjur231gzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асламбәк Аслаханов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483620</id>
    <revision>
      <id>3525275</id>
      <parentid>3249086</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:16:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12208" xml:space="preserve">{{ФГОС.wiki (2021)}}
{{Шәхес}}

'''Асламбәк Әхмәд улы Аслаханов''' ([[1942 ел|1942 елның]] [[11 март|11 марты]], Яңа Атаги, Чечен-Ингуш АССР, [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]]) — Россия сәясәтчесе, Россия Президентының [[Төньяк Кавказ федераль округы|Төньяк Кавказ]] регионы проблемалары буенча киңәшчесе (2004—2008), ССРБ Эчке эшләр министрлыгының милиция генерал-майоры, юридик фәннәр докторы, профессор. [[Федерация Советы]] әгъзасы (2008—2012), [[Россия Дәүләт думасы|Дәүләт думасы]] депутаты (2000—2003).

Россия федерациясенең 1 нче класслы хакыйкый дәүләт киңәшчесе. [[Самбо]] буенча Россиянең атказанган спорт мастеры.

== Тормыш юлы ==
Асламбәк Аслаханов 1942 елның 11 мартында Чечен-Ингуш АССРның Яңа атагы авылында туган. [[Чеченнар|Чечен]]. 1944 елда аның гаиләсе [[Çeçennär häm inğuşlar sörgene|депортацияләнгән]] [[Кыргызстан|Кыргызстанда]] укый, әмма мәктәпне [[Грозный|Грозныйда]] тәмамлый.

1967 елда Харьков дәүләт педагогия институтының юридик факультетын тәмамлый. Институтны тәмамланганнан соң Украина ССР Эчке эшләр министрлыгында хезмәт итә{{Sfn|archive}}.

1981 елда  кызыл диплом белән ССРБ ЭЭМ академиясендә укуын тәмамлый.

ССРБ ЭЭМ боерыгы буенча [[Һейдәр Әлиев|Һейдәр Әлиевка]], аны җинаять җаваплылыгына тарту максатыннан, материаллар җыя. 1988 елда тикшерү төркеме составында Һейдәр Әлиевны кулга алу өчен [[Бакы|Бакыга]] килә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lenta.ru/lib/14162249/|title=Аслаханов, Асламбек|publisher=lenta.ru|accessdate=2019-11-10}}&lt;/ref&gt;.

1989 елда Азәрбайҗан ССРның Бина аэропортында террорчылар очкычны басып алган вакытта, Аслаханов сөйләшүләр алып барырга чакырыла. Ул очкыч бортына үтеп кергән һәм тоткырларны азат итүгә ярдәм иткән. Операция өчен шул ук елны [[Кызыл Йолдыз ордены]] белән бүләкләнә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.svoboda.org/a/1822656.html|title=Член Совета Федерации, представитель от исполнительного органа государственной власти Омской области Асламбек Аслаханов|publisher=Радио Свобода|lang=ru|accessdate=2019-11-10}}&lt;/ref&gt;.

1990 еллар башында Эчке эшләр министрлыгыннан эштән китә.

1992 елда — [[Ингушетия]] вакытлы администрациясе башлыгы. [[Berençe çeçen suğışı|Чечен сугышлары]] барышында көч гамәлләрен кискен тәнкыйтьләгән һәм үзен сөйләшүләр өчен арадашчы сыйфатында тәкъдим иткән.

1992 елдан «Россия Федерациясенең хокук саклау органнары һәм махсус хезмәтләре хезмәткәрләре ассоциациясе» Гомумроссия иҗтимагый оешмасы президенты булып тора&lt;ref&gt;{{cite web|title=Президент АРПОиС|url=http://arpo.ru/who-we-are/prezident-arpois|date=2015-12-04|work=arpo.ru|accessdate=2018-09-20|ref=arpo}}&lt;/ref&gt;.

2000 елдан 2003 елга кадәр — Чечнядан [[Россия Дәүләт думасы|Дәүләт думасында]] депутат, «Ватан — Бөтен Россия» Дума фракциясенә кергән. 2002 елдан — Дәүләт төзелеше комитеты башлыгы урынбасары.

2003 елның августыннан Россия Федерациясе президентының Төньяк Кавказ регионы мәсьәләләре буенча киңәшчесе.

2003 елның августында Ә. Закаев белән [[Лихтенштейн|Лихтенштейнда]] формаль булмаган сөйләшүләрдә катнаша.

2008 елның июленнән 2012 елның маена кадәр [[Федерация Советы|Россия Федерациясе Федераль Җыелышының Федерация Советында]] Омск өлкәсе хөкүмәтен тәкъдим итә.

2011 елдан «Антиконтрафакт» халыкара ассоциациясе президенты&lt;ref&gt;{{cite web|title=Руководство|url=http://anti-counterfeiting.ru/about-association/sotrudniki/|website=Международная ассоциация «Антиконтрафакт»|work=anti-counterfeiting.ru|accessdate=2018-09-20}}&lt;/ref&gt;.

Асламбәк Аслаханов 100 дән артык фәнни һәм публицистик эш язган. Юридик фәннәр докторы, Россия ЭЭМ академиясе профессоры. 100 дән артык дәүләт, региональ һәм халыкара бүләкләр белән бүләкләнгән.

== Спорт нәтиҗәләре ==
[[Самбо]] буенча Россиянең атказанган спорт мастеры, ирекле көрәш, [[Грек-рим көрәше|классик көрәш]] һәм [[дзюдо]] буенча ССРБның спорт мастеры. Спортта хезмәт иткән. 1975 елга кадәр ярышларда катнашкан

1971 елда ССРБ халыклары спартакиадасында самбо буенча Украина җыелма командасы капитаны була. Беренче көрәштә үк бот мускулын өзә&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://sambo.ru/sportsmans/pride/sportsman/3/|title=Аслаханов Асламбек Ахмедович}} ''Всероссийская федерация самбо''&lt;/ref&gt;.

1978 елда, зур спорттан киткәннән соң өч ел узгач, җитәкче боерыгы буенча, [[Себер]] һәм [[Ерак Көнчыгыш]] чемпионатларында [[Амур өлкәсе]] өчен чыгыш ясый. Финалда ССРБ чемпионатының көмеш призерын җиңә һәм аңын югалта. Аслаханов ашыгыч рәвештә госпитальгә озатыла. Аның бөерләр һәм башка мөһим органнар эшләми башлаган&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Ветераннар арасында 4 тапкыр дөнья чемпионы.

== Бүләкләр ==
[[Файл:Церемония_вручения_государственных_наград_РФ,_26_декабря_2012_года_5.jpeg|мини|290x290пкс|Почёт ордены белән бүләкләү]]

* [[Кызыл Йолдыз ордены]] (1989 елның 15 июне);
* [[Дан ордены]] (1992 елның 5 феврале);
* IV дәрәҗә [[Ватан алдындагы хезмәтләр өчен ордены|«Ватан алдындагы хезмәтләр өчен» ордены]] (2003 елның 5 апреле) — ''актив закон чыгару эшчәнлеге һәм күпьеллык намуслы хезмәте өчен''&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Указ Президента Российской Федерации «О награждении государственными наградами Российской Федерации» №404|url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/19347|date=2003-04-05|work=Kremlin.ru|accessdate=2018-09-20}}&lt;/ref&gt;;
* Дуслык ордены (2007 елның 11 марты)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Указ Президента Российской Федерации от 11.03.2007 № 317 «О награждении орденом Дружбы Аслаханова А. А.»|url=https://www.lawmix.ru/expertlaw/88161|date=2007-03-11|work=lawmix.ru|accessdate=2018-09-20}}&lt;/ref&gt;;
* Почет ордены (2012 елның 30 сентябре) — ''актив закон чыгару эшчәнлеге, законлылыкны ныгытудагы казанышлары һәм күпьеллык намуслы хезмәте өчен&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Указ Президента Российской Федерации от 30.09.2012 г. № 1315 «О награждении государственными наградами Российской Федерации»|url=http://www.kremlin.ru/acts/bank/36067|date=2012-09-30|work=kremlin.ru|accessdate=2018-09-20}}&lt;/ref&gt;'';
* Әхмәт Кадыйров ордены (2008 елның 30 апреле);
* «Милли байлык» ордены (2018 елның 21 июне);
* «Законлылык даны өчен» орден билгесе (2007 елның 12 марты)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Постановление губернатора МО от 12.03.2007 № 26-пг «О награждении наградами Московской области и присвоении почетных званий Московской области»|url=http://www.zakonprost.ru/content/regional/40/720822|date=2007-03-12|work=zakonprost.ru|accessdate=2018-09-20}}&lt;/ref&gt;.

== Искәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әдәбият ==

* {{книга|автор=Сигаури И. М.|заглавие=Очерки истории и государственного устройства чеченцев с древнейших времён|место=М.|издательство=Русь|год=2002|том=3|страниц=398|isbn=5-89655-009-X|тираж=500|ref=Сигаури}}

== Сылтамалар ==

* {{cite web|title=Аслаханов Асламбек Ахмедович|url=http://www.kremlin.ru/state_subj/62553.shtml|work=archive.org|ref=archive|accessdate=2021-10-31|archivedate=2009-06-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090613070702/http://www.kremlin.ru/state_subj/62553.shtml}}
* {{cite web|title=Аслаханов Асламбек Ахмедович. Всероссийская федерация самбо|url=http://sambo.ru/sportsmans/pride/sportsman/3/|website=|lang=ru|ref=sambo}}

{{Тышкы сылтамалар}}
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1942 елда туганнар]]
[[Төркем:11 март көнне туганнар]]
[[Төркем:Русиянең атказанган спорт осталары]]
[[Төркем:Әхмәт Кадыйров исемендәге орден кавалерлары]]
[[Төркем:Кызыл Йолдыз ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Дуслык ордены (Русия) кавалерлары]]
[[Төркем:Почет ордены кавалерлары]]
[[Төркем:4 дәрәҗә &quot;Ватан алдында казанышлары өчен&quot; ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Юридик фәннәр докторлары]]
[[Төркем:РФ генерал-майорлары]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:Харьков педагогия институтын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>imedizfccmfi9gqsmd1a2ok36d2jzgq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асет Вацуева</title>
    <ns>0</ns>
    <id>485454</id>
    <revision>
      <id>3525274</id>
      <parentid>3506459</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T11:13:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10018" xml:space="preserve">{{ФГОС.wiki (2021)}}
{{Шәхес|туу датасы=3.08.1977|туу җире=[[Грозный]], [[Чечен-Ингуш АССР]], [[РСФСР]] [[ССРБ]]|альма-матер=[[Мәскәү дәүләт университеты]]|гражданлык={{RUS}}}}

'''Асет Абдулаевна Вацуева''' ([[1977 ел|1977 елның]] [[3 август|3 августы]], [[Грозный]]) — Россия журналисты һәм телетапшырулар алып баручысы. [[НТВ]] каналында «Страна и мир» (соңрак — «Сегодня в 22:00») телепрограммасының алып баручысы буларак билгеле&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kp.ru/daily/23138/24044/|title=Шарапова избавилась от корсета, а Ханга заменила подтяжки ожерельем|publisher=[[Комсомольская правда]]|date=2003-10-16|accessdate=2021-11-29|archivedate=2004-03-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040304082155/http://www.kp.ru/daily/23138/24044/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vm.ru/news/32846-kto-v-efire-vseh-milee|title=Кто в эфире всех милее? «Вечерка» подводит итоги уходящего ТВ-года|publisher=[[Вечерняя Москва]]|date=2006-12-28}}&lt;/ref&gt;.

== Тормыш юлы ==
Асет Вацуева 1977 елның 3 августында чечен гаиләсендә туа.

[[Berençe çeçen suğışı|Беренче чечен сугышы]] башлангач, 1995 елда [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургка]]  күчеп килә һәм [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбДУның]] журналистика факультетына укырга керә. 1997 елда [[Мәскәү|Мәскәүгә]] күчеп килә, анда 2002 елда М. В. Ломоносов исемендәге [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү дәүләт университетының]] журналистика факультетын тәмамлый&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://fjmgu.typecat.ru/files/assets/common/downloads/publication.pdf|title=Наш дом на Моховой|accessdate=2018-02-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180220033710/http://fjmgu.typecat.ru/files/assets/common/downloads/publication.pdf|archivedate=2018-02-20|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;.

1997 елдан [[Грозный|Грозныйдагы]] «Голос Чеченской Республики» газетасында мәгълүмат бүлеге хәбәрчесе булып эшли&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://eurasian-defence.ru/?q=node/10939|title=ВАЦУЕВА АСЕТ АБДУЛАЕВНА|publisher=Центр военно-политических исследований}}&lt;/ref&gt;. 2000 елда «Объединённая газета»га күчә, анда мәдәният бүлегендә эшли. 2000 елның июленнән октябрь аена кадәр һәм 2001 елның августында Мәскәүдә укыган вакытта «Общая газета»да сәясәт бүлеге корреспонденты сыйфатында эшләгән, «Ася Вацуева» дип басылган&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=|url=http://www.og.ru/archieve/2000/37/mat/ko2.shtml|title=Чеченцы в тылу русских войск. «Пятая колонна» или «третья сила»?|author=|website=[[Общая газета]]|date=2000-09-14|quote=Опрос провели Ася ВАЦУЕВА и Геннадий ЖАВОРОНКОВ|accessdate=2021-11-29|archivedate=2001-01-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20010121174200/http://www.og.ru/archieve/2000/37/mat/ko2.shtml}}&lt;/ref&gt;. Чечняга командировкага чыгып, репортажлар, шул исәптән Буданов эше буенча публикацияләр сериясен дә әзерләгән&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://iz.ru/news/273171|title=Алексей ПИВОВАРОВ: «Мы хотим сделать модные новости»|publisher=[[Известия]]|date=2003-02-18}}&lt;/ref&gt;.

2002 елның сентябреннән 2006 елның августына кадәр [[НТВ|НТВда]] мәгълүмат хезмәтендә эшли&lt;ref name=&quot;ibc&quot;&gt;{{cite web|url=https://a-kotok.livejournal.com/7072.html|title=Асет Вацуева: Москва-Лондон: транзит?|publisher=Livejournal|date=2007-04-15}}&lt;/ref&gt;. Телеканалга танылган журналист Леонид Парфенов чакыруы буенча килгән: ул вакытта Парфенов 22:00 сәгатьтә кичке яңалыклар автор проекты өчен чечен алып баручысын эзләгән&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kp.ru/daily/23210/26409/|title=«Мисс вселенная» учила поговорки, а Асет Вацуева скрывала от Парфенова своего сына|publisher=Комсомольская правда|date=2004-02-05}}&lt;/ref&gt;. Кадрда беренче тапкыр 2002 елның 27 октябрендә Леонид Парфенов белән «Намедни» программасында хәбәрче сыйфатында күренә&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.namedni.ru/article/?issue=94&amp;id=478|title=Намедни. 27 октября 2002|publisher=[[НТВ]]|date=2002-10-27|accessdate=2021-11-29|archivedate=2003-04-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20030422215100/http://www.namedni.ru/article/?issue=94&amp;id=478}}&lt;/ref&gt;.

2003 елның февраленнән 2004 елның декабренә кадәр — Алексей Пивоваров белән бергә шул ук телеканалда «Страна и мир» программасын алып баручы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kp.ru/daily/22978/1857/|title=Чеченка Асет Вацуева молится перед «Страной и миром»|publisher=Комсомольская правда|date=2003-02-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://2004.novayagazeta.ru/nomer/2004/39n/n39n-s06.shtml|title=Алексей ПИВОВАРОВ: «Кто хочет, может углубиться и найти тайный смысл»|publisher=Новая газета|date=2004-06-03|accessdate=2014-05-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304210940/http://2004.novayagazeta.ru/nomer/2004/39n/n39n-s06.shtml|archivedate=2016-03-04|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;.

2005 елның гыйнварыннан сентябрь аена кадәр — Алексей Пивоваров белән бергә «Сегодня 22:00» программасын алып баручы.

2005 елның сентябреннән 2006 елның августына кадәр — «Сегодня» программасының кичке чыгарылышларын (19:00 һәм 22:00) алып баручы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kommersant.ru/doc/640355|title=Полуночный эфир останется без Михаила Осокина. На НТВ закрывают выпуск &quot;Сегодня&quot; в 00.00|publisher=[[Коммерсантъ]]|date=2006-01-12}}&lt;/ref&gt;.

2006 елның августында Асет Вацуеваның шәхси инициативасы белән НТВдан, шул исәптән Владимир Кулистиков җитәкчелегендә беренче 2 елда әлеге телеканалның мәгълүмати һәм тапшырулар сәясәтендәге булган үзгәрешләр аркасында да, эштән китүе билгеле була&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vm.ru/news/385532-zmeya-vse-ravno-uzhalit|title=Змея все равно ужалит. В деле об убийстве Анны Политковской следует искать «чеченский след»?|publisher=[[Вечерняя Москва]]|date=2006-10-10}}&lt;/ref&gt;. Эфирда аны [[Лилия Гилдиева|Лилия Гильдеева]] алыштырган&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://iz.ru/news/317182|title=НТВ нашло замену Асет Вацуевой|publisher=Известия|date=2006-09-14}}&lt;/ref&gt;.

2006 елдан [[Лондон|Лондонда]] ([[Бөекбритания]]) яши һәм эшли&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://izvestia.ru/news/320260|title=Пропавшие телететеньки|publisher=[[Известия]]|date=2006-12-22}}&lt;/ref&gt;. [[BBC|Би-би-си]] рус хезмәте продюсеры&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_7773000/7773590.stm|title=Руслан Аушев: &quot;Машина под названием &quot;Ингушетия&quot;|publisher=Русская служба Би-би-си|date=2008-12-09}}&lt;/ref&gt;.

== Бүләкләр ==

* 2002 — Лариса Юдина исемендәге «Карамастан» Бөтенроссия региональ журналистлар конкурсы җиңүчесе&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2002/10/24/13337-svoboda-slova-kategoriya-professionalnaya|title=СВОБОДА СЛОВА — КАТЕГОРИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ|publisher=[[Новая газета]]|date=2002-10-24}}&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:Әлифба буенча журналистлар]]
[[Төркем:Грозныйда туганнар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1977 елда туганнар]]
[[Төркем:3 август көнне туганнар]]
[[Төркем:Мәскәү дәүләт университетын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>rqy1xpfb1rvkozrab6mftxgeivq7j4l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альберт Нестеров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>485697</id>
    <revision>
      <id>3525244</id>
      <parentid>3519497</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:27:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11121" xml:space="preserve">
{{Шәхес
| исем = Альберт Нестеров
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Альберт Валерьевич Нестеров
| һөнәр = режиссёр, театр рәссамы
| туу датасы = 11.03.1976
| туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[БАССР]], {{туу җире|Уфа|Уфада}}
| гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→&lt;br/&gt; {{байрак|Россия}} [[РФ]]
| милләт = 
| үлем датасы = 
| үлем җире =
 | әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр = {{Салават Юлаев ордены}} {{Салават Юлаев премиясе}} [[Файл: Zolotaya maska v rame left icon use.jpg |25px|«Алтын битлек» премиясе – 2016]]
| сайт = [https://www.facebook.com/teatrbert Альберт Нестеров]
| башка мәгълүмат =
}}
{{фш|Нестеров}}
[[Альберт Нестеров]], Альберт Валерий улы Нестеров ({{lang-ru|Альберт Валерьевич Нестеров}}, ''[[1976 ел]]ның [[11 март]]ы, [[СССР]], [[РСФСР]], [[БАССР]], [[Уфа]]'') ― театр рәссамы, 2012 елдан [[Башкорт дәүләт академия драма театры|Мәҗит Гафури исемендәге Башкорт дәүләт драма театрының]] баш рәссамы, БР атказанган сәнгать эшлеклесе (2013), Россия Федерациясенең [[«Алтын битлек» премиясе|«Алтын битлек» театр]] (2016), Башкортстанның [[Салават Юлаев премиясе|Салават Юлаев исемендәге дәүләт]] (2020) премияләре лауреаты.

== Тәрҗемәи хәле ==
1976 елның 11 мартында [[Уфа]]да туган. [[Черниковка]]да балалар сәнгать мәктәбен (лицей), [[Уфа дәүләт сәнгать институты]]ның режиссёрлык бүлеген тәмамлаган ([[Рифкать Исрафилов|Р. В. Исрафилов]] курсы, укытучылары Б. Б. Хәйбуллин, [[Илдар Сәетов|И. Ш. Сәетов]], 2000) &lt;ref&gt;''Илюза Капкаева''. [http://vechufa.ru/culture/8104-pohozhe-talant-u-nesterovyh-eto-familnoe.html Похоже, талант у Нестеровых - это фамильное...] [[Вечерняя Уфа (газета)|Вечерняя Уфа]], 20.04.2016{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Диплом эше ― [[Мольер|Жан Батист Мольерның]] «Саран» пьесасы буенча куелган спектакль.

== Хезмәт юлы ==
[[Уфа дәүләт сәнгать институты|Югары уку йортында]] укыганда [[Гафури театры]]ның баш рәссамы [[Таң Еникеев]]ның ассистенты була.

2001 елдан [[Салават драма театры]]нда: куючы-рәссам, 2003―2012 елларда ― театрның баш рәссамы.

2012 елдан – [[Башкорт дәүләт академия драма театры|Мәҗит Гафури исемендәге Башкорт дәүләт драма театры]]ның баш рәссамы.

2016 елда узган IV халыкара «Нәүрүз» театраль белем бирү фестиваль-форумында ([[Казан]]) «Спектакльнең образын иҗат иткәндә пьеса белән эшләү» семинарын алып бара&lt;ref&gt;[https://clearspending.ru/contract/2165900665516000130/   Сведения о контракте.] Госзатраты&lt;/ref&gt;.
 
== Иҗаты ==
А. В. Нестеров бер үк вакытта сценограф, костюмнар һәм яктырту буенча рәссам, реклама продукциясе дизайнеры. Төрле театр сәхнәләрендә Альберт Нестеров 100 дән артык спектакль бизәгән &lt;ref&gt;[https://old-house.ru/nesterov-albert.html  Альберт Нестеров.] Новосибирскиның «Старый дом» театры сайты{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 

=== Бизәгән спектакльләренең кайберләре ===
; [[Гафури театры]]
* Бирнәсез кыз ([[Александр Островский|А. Островский]], 2012)
* Ак пароход ([[Чыңгыз Айтматов|Ч. Айиматов]], 2013)
* Әниләр һәм бәбиләр ([[Туфан Миңнуллин|Т. Миңнуллин]], 2014)
* Каһым түрә ([[Баязит Бикбай|Б. Бикбай]], 2015)
* Зөләйха күзләрен ача ([[Гүзәл Яхина|Г. Яхина]], 2017)
* Ташлама утны, Прометей (М. Кәрим, 2018)
* Кыз урлау (М. Кәрим, 2019) һ. б.

; [[Салават драма театры|Салават театры]]
* Шулай булды шул (Т. Миңнуллин)
* Соңлаган мәхәббәт (А. Островский)
* Сөяркәм килгән. Нишләргә? ([[Зөлфәт Хәким|З. Хәким]])
* Ай тотылган төндә (М. Кәрим) һ. б.

; [[«Нур» театры]]
* Урман әкияте

; [[Мостай Кәрим исемендәге милли яшьләр театры|Милли яшьләр театры]]
* Ябык ишекләр артында (Ж. П. Сартр) һ. б.

; [[Стәрлетамак дәүләт башкорт драма театры|Стәрлетамак башкорт театры]]
* Асылъяр ([[Мирхәйдәр Фәйзи|М. Фәйзи]])
* Кодача (Б. Бикбай, [[Заһир Исмәгыйлев|З. Исмәгыйлев]]) һ. б.

; [[Камал театры]]
* Сыер ([[Назыйм Хикмәт|Н. Хикмәт]]) 
* Җил көе (З. Хәким) 
* Килмешәк ([[Сөмбел Гаффарова|С. Гаффарова]], 2017)&lt;ref&gt;[https://kamalteatr.ru/tat/about-the-theatre/repertoire/kilmek/ Килмешәк.] Камал театры сайты&lt;/ref&gt; 

; [[Тинчурин театры]]
* Күрәсем килгән иде ([[Исламия Мәхмүтова|И. Мәхмүтова]])

; Ырынбур рус театры
* Купшы ир (С. Белов )
* Аккош күле ([[Антон Чехов|А. Чехов]]) һ. б.

; Новосибирск театры
* Зөләйха күзләрен ача (Г. Яхина)

; [[Минзәлә театры]]
* Сөясеңме, сөймисеңме ([[Флорид Бүләков|Ф. Бүләков]], 2021)&lt;ref&gt;[https://minzalateatr.ru/s-yase-me-s-jmise-me/ Флорид Бүләков «Сөясеңме, сөймисеңме…».] Минзәлә театры сайты&lt;/ref&gt;

== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* 2013 ― БР атказанган сәнгать эшлеклесе
* 2016 ― [[«Алтын битлек» премиясе]] ― ''«костюмнар буенча иң яхшы рәссам эше» номинациясендә'' ([[Гафури театры]]нда куелган «Кара йөзләр» спектакле, [[Мәҗит Гафури|М. Гафури]] әсәре) &lt;ref&gt;{{Citation |title=«Алтын битлек» фестивале сайтында |url=http://www.goldenmask.ru/fest.php?year=22&amp;area=169 |access-date=2016-04-23 |archive-date=2016-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160707113445/http://www.goldenmask.ru/fest.php?year=22&amp;area=169 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.goldenmask.ru/fest_22.html  Золотая маска. Лауреаты 2016.] goldenmask.ru&lt;/ref&gt;
* 2016 ― [[Салават Юлаев ордены]] ― ''«мәдәният, сәнгать өлкәсендә югары иҗади казанышлары өчен»'' &lt;ref&gt;[https://bashdram.ru/news/albert-nesterov-nagrazhden-ordenom-salavata-yulaeva.html  Альберт Нестеров награжден орденом Салавата Юлаева!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211202180323/https://bashdram.ru/news/albert-nesterov-nagrazhden-ordenom-salavata-yulaeva.html |date=2021-12-02 }} Гафури театры сайты&lt;/ref&gt; 
* 2020 ― [[Салават Юлаев премиясе]] ― ''[[Гүзәл Яхина]]ның [[Зөләйха күзләрен ача (роман)|«Зөләйха күзләрен ача» романы]] һәм [[Мәҗит Гафури]]ның «Кара йөзләр» повесте буенча куелган спектакльләр өчен'' ([[Гафури театры]]ның сәнгать җитәкчесе [[Айрат Әбүшахманов]] белән бергә) &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://npa.bashkortostan.ru/29380/|title=Указ Главы Республики Башкортостан от 5 октября 2020 года №УГ-428 «О присуждении Государственных премий Республики Башкортостан имени Салавата Юлаева в области литературы, искусства и архитектуры 2020 года»|date=2020-10-17|publisher=Официальный интернет-портал правовой информации Республики Башкортостан|accessdate=2021-12-02|archivedate=2021-05-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210507095415/https://npa.bashkortostan.ru/29380/}}&lt;/ref&gt;

== Сылтамалар ==
* [http://bash.bashdram.ru/painter/nesterov-albert-valerevich-r-1976.html  Альберт Нестеров.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211202180317/http://bash.bashdram.ru/painter/nesterov-albert-valerevich-r-1976.html |date=2021-12-02 }} Гафури театры сайты{{ref-ru}}{{ref-ba}}
* [https://www.goldenmask.ru/pers.php?id=1298 Альберт Нестеров.] «Алтын битлек» фестиваленың рәсми сайты{{ref-ru}}

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр|2}}&lt;/small&gt;

{{DEFAULTSORT:Нестеров, Альберт}}

[[Төркем:Уфа сәнгать институтын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Башкортстанның атказанган сәнгать эшлеклеләре]]
[[Төркем:Шәхесләр:Гафури театры]] 
[[Төркем:Шәхесләр:Салават драма театры]]
[[Төркем:Театр рәссамнары]]
[[Төркем:«Алтын битлек» премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Салават Юлаев премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Салават Юлаев ордены кавалерлары]]</text>
      <sha1>3mj7o1hlci1zhxiy60b1g6t5tme2mfm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулланучы:Актубу</title>
    <ns>2</ns>
    <id>546919</id>
    <revision>
      <id>3525201</id>
      <parentid>3435333</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Актубу</username>
        <id>40453</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19" xml:space="preserve">Исәнмесез.</text>
      <sha1>nzgd4878gkrv4q2ru1afkdpu467aqvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альбина Бурангулова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>585904</id>
    <revision>
      <id>3525245</id>
      <parentid>3519618</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T08:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6277" xml:space="preserve">{{CEESPRING2022}}
{{Шәхес}}
{{фш| Бурангулов}}
'''Альбина Бурангулова'''  ({{Lang-ru|Бурангулова Альбина Ванцетовна}}; [[10 май]] [[1961 ел]], [[Уфа]] шәһәре) — галим-табиб, Башкортстан Республикасының атказанган табибы (2007). Башкортстан Республикасының дүртенче һәм бишенче чакырылыш Дәүләт Җыелышы — Корылтай депутаты. Җәмәгать эшлеклесе. «Бердәм Русия» Бөтенрусия сәяси фиркасе әгъзасы. Милләте — [[Башкортлар|башкорт]]&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/burangulova-albina-vantsetovna Бурангулова Альбина Ванцетовна]&lt;/ref&gt;.

== Биографиясе ==
Альбина Ванцет кызы Бурангулова 1961 елның 10 маенда [[Уфа]] шәһәрендә [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССР]] Югары суды судьясы, Башкорт АССР-ның атказанган юристы Бурангулов Ванцет Камил улы&lt;ref&gt;[[23 сентябрь]]&lt;/ref&gt; гаиләсендә туган.

Югары белемле. [[Башкорт дәүләт медицина университеты|Башкорт дәүләт медицина институтын]] тәмамлаган.

Хезмәт юлын 1996 елда [[Уфа|Уфа шәһәренең]] 17-нче клиник хастаханәсендә табиб булып эшләүдән башлый.

1985 елдан — [[Уфа|Уфа шәһәре]] 31-нче кала балалар поликлиникасында участок табибы.

1989 елдан — [[Уфа|Уфа шәһәре]] 6 нчы балалар поликлиникасының баш табибы.

1996 елдан [[Уфа|Уфа шәһәренең]] 8-нче балалар поликлиникасының баш табибы&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/burangulova-albina-vantsetovna Бурангулова Альбина Ванцетовна]&lt;/ref&gt;.

== Җәмәгать эшчәнлеге ==
2008 елда Башкортстан Республикасының дүртенче чакырылыш Дәүләт Җыелышы-Корылтай депутаты итеп сайлана, Социаль сәясәт һәм сәламәтлек саклау буенча комитет җитәкчесе була. Башкортстан Республикасының 5-нче чакырылыш Дәүләт Җыелышы — Корылтаена Бердәм республика сайлау округыннан депутат итеп сайлана, Сәламәтлек саклау, социаль сәясәт һәм ветераннар эшләре буенча комитеты рәисе урынбасары булып эшли&lt;ref&gt;{{Citation |title=В Уфе состоялся благотворительный концерт «Добра связующая нить» |url=https://deputat.bashkortostan.ru/news/23946/?sphrase_id=23530 |access-date=2022-05-12 |archive-date=2021-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210512193025/https://deputat.bashkortostan.ru/news/23946/?sphrase_id=23530 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Мактаулы исемнәре һәм бүләкләре ==
2007 елның 9 июнендә Бурангулова Альбина Ванцет  кызына [[Башкортстан]] Республикасы  Президентының УП-250-нче Указы белән «Башкортстан Республикасының атказанган табибы» дигән мактаулы исем бирелә&lt;ref&gt;[https://zakon-region3.ru/1/18035/ Указ Президента РБ от 09.06.2007 N УП-250 &quot;О присвоении звания «Заслуженный врач Республике Башкортостан» Бурангуловой Альбине Ванцетовне — главному врачу муниципального учреждения &quot;Детская поликлиника № 8 &quot;]&lt;/ref&gt;.

== Гаиләсе ==
Кияүдә. Гаиләдә бер кыз тәрбияләп үстергәннәр&lt;ref&gt;[http://viperson.ru/people/burangulova-albina-vantsetovna Бурангулова Альбина Ванцетовна]&lt;/ref&gt;

== Шулай ук карагыз ==

* Башкортстан Республикасының 5-нче чакырылыш Дәүләт Җыелышы — Корылтай депутатлары
* Башкортстан Республикасының 4-нче чакырылыш Дәүләт Җыелышы — Корылтай депутатлары

== Искәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Сылтамалар ==

* [https://deputat.bashkortostan.ru/articles/89216/?sphrase_id=23530 Открытию гериатрических отделений при больницах нужно уделить особое внимание — Альбина Бурангулова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210512193026/https://deputat.bashkortostan.ru/articles/89216/?sphrase_id=23530 |date=2021-05-12 }}
* [https://deputat.bashkortostan.ru/news/38413/?sphrase_id=23530 В парламенте усилен контроль за благотворительной деятельностью] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210512193025/https://deputat.bashkortostan.ru/news/38413/?sphrase_id=23530 |date=2021-05-12 }}
[[Төркем:Бердәм Русия фиркасе әгъзалары]]
[[Төркем:Башкорт дәүләт медицина университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Башкортстанның атказанган табиблары]]
[[Төркем:Уфада туганнар]]
[[Төркем:Башкортстанда туганнар]]
[[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]]
[[Төркем:1961 елда туганнар]]
[[Төркем:10 май көнне туганнар]]</text>
      <sha1>5p0dq65j4qxhxqutyq0k6x15s8o1j7y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андрей Монин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>586717</id>
    <revision>
      <id>3525255</id>
      <parentid>3519502</parentid>
      <timestamp>2022-07-31T09:34:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>35870</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15363" xml:space="preserve">{{Универсаль калып}}
{{фш|Монин}}
'''Андрей Монин''' ([[1921 ел]] [[2 июль]], [[Мәскәү]] — [[2007 ел]] [[22 сентябрь]], шунда ук) — совет һәм Русия геофизигы, океанологы, [[Математик|математигы]], гидродинамика өлкәсендә белгеч. [[Россия фәннәр академиясе|Русия Фәннәр академиясе]] академигы (2000, 1972 елдан СССР Фәннәр академиясе әгъза-корреспонденты).  СССР фәннәр академиясенең океанология институты директоры (1965-1987).

== Биографиясе ==
Монин Андрей Сергеевич 1921 елның 2 июлендә Мәскәүдә  туган.

1938 елда [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетының]] механика-математика факультетына укырга керә һәм 1943 елда аны тәмамлый.

1942 елда Б. В. Гнеденко белән бергә ихтималлык теориясе кафедрасында самолетларның кече тизлеге вакытында кече биеклекләрдән бомба ташлау таблицасын төзү буенча мөһим эшләрдә актив катнаша{{Sfn|с=76|Московский университет в Великой Отечественной войне|2020}}.

[[Бөек Ватан сугышы|Бөек Ватан сугышында]] катнаша. [[Эшче-крестьян Кызыл Армиясе|Кызыл армияг]]&lt;nowiki/&gt;ә чакырылганнан соң, Кызыл армия югары гидрометеорология институтына хәрби синоптиклар курсына җибәрелә. Фронт метеостанциясе бүлеге командиры, кече лейтенант, 3-нче Балтыйк буе фронты частьларында хезмәт итә, [[Псков|Псковтан]] [[Рига|Ригага]] кадәр юл үтә&lt;ref&gt;[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_kartoteka1269947716/ Память народа]&lt;/ref&gt;.

1945 елның маенда Кызыл армиянең Үзәк прогнозлау институтына җибәрелә, 1946 елның гыйнварында демобилизацияләнә, Үзәк прогноз институтына эшкә күчә, гыйльми хезмәткәр.

1946 елда [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү дәүләт университетының]] математика фәнни-тикшеренү институты аспирантурасына укырга керә. Гыйльми җитәкчесе  - А.&amp;amp;nbsp;Н.&amp;amp;nbsp;Колмогоров.

1949 елда атмосфера турбулентлыгы теориясе буенча диссертация яклый&lt;ref&gt;[http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/61803/24#pict Каталог РНБ]&lt;/ref&gt;. 

1951 елда СССР Фәннәр академиясенең Геофизика институтына, 1955 елда Атмосфера физикасы институтына үзгәртелгән Атмосфера физикасы бүлегенә күчә, анда өлкән гыйльми хезмәткәр, бүлек мөдире, гыйльми консультант булып эшли.

1956 елда турбулент диффузия теориясе буенча физика-математика фәннәре докторы гыйльми дәрәҗәсенә дәгъва итеп,  диссертация  яклый&lt;ref&gt;[http://www.nlr.ru/e-case3/sc2.php/web_gak/lc/61803/6#pict Каталог РНБ]&lt;/ref&gt;, профессор (1963). Океанология, атмосфера  физикасы һәм география (океанология) бүлеге буенча  СССР Фәннәр академиясенең әгъза-корреспонденты (1972)

1965 елдан — СССР Фәннәр академиясе һәм [[Россия фәннәр академиясе|Русия  Фәннәр академиясенең]] Океанология институтынд институт директоры (1965-1987), 1987 елдан — синоптик процесслар лабораториясе мөдире.

2000 елда [[Россия фәннәр академиясе|Русия Фәннәр академиясе]] академигы булып сайлана.

А. С. Монин [[2007 ел|2007 елның]] [[22 сентябрь|22 сентябрендә]] вафат була. [[Мәскәү|Мәскәүдә]] Троекуров зыяратында җирләнгән&lt;ref&gt;[http://www.moscow-tombs.ru/2007/monin_as.htm Могила А. С. Монина на Троекуровском кладбище]&lt;/ref&gt;.

== Кызык фактлар ==
1958 елда КПСС Үзәк Комитеты секретариатына хат язып җибәрә, анда  СССР Фәннәр академиясенең Физика-математика фәннәре бүлеге әгъзаларын сайлауны кискен тәнкыйтьли, кайбер галим коллегалары турында негатив һәм бик субъектив фикерен белдерә һәм КПССның Үзәк комитетын СССР ФА сайлауларына әзерлек барышына катгый катнашырга чакыра.&lt;ref&gt;[http://www.ihst.ru/projects/sohist/document/an/monin.htm Письмо А. С. Монина в ЦК КПСС]&lt;/ref&gt;.

1992 елда &quot;Кешелеккә кисәтү&quot;гә кул куя&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www-formal.stanford.edu/jmc/progress/ucs-statement.txt|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|date=|publisher=|accessdate=2019-06-24|archivedate=2019-04-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190430215625/http://www-formal.stanford.edu/jmc/progress/ucs-statement.txt}}&lt;/ref&gt;.

== Фәнни өлеше ==
Фәнни кызыксынулары өлкәсе — геофизик гидродинамика. Һава торышын  күзаллау, климат теориясе, атмосфераның һәм океанның санлы модельләрен әзерләү, океан гидродинамикасы проблемалары (турбулентлык, микроструктурасы, өске һәм эчке тулкыннар, синоптик коеннар, меандрлар, ринглар, океанның гомуми циркуляциясе), Җир асты эволюциясе теориясе буенча фундаменталь эшләр авторы. Океаннарны эксперименталь тикшерү эшләрен оештыручы. Шулай ук ССРБ-да Җир һәм Венера атмосферасының санлы модельләрен әзерләү буенча эшләр оештыра.

Геофизик гидродинамика буенча гыйльми мәктәп булдыра.

== Фәнни оешмаларда әгъзалыгы ==
[[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] милли  фәннәр академиясенең чит ил әгъзасы (1976), Американың фән һәм сәнгать академиясенең чит ил мактаулы әгъзасы (1973), Гетеборг университетының мактаулы докторы.

== Мактаулы исемнәре һәм бүләкләре ==

* [[Кызыл Байрак Хезмәт ордены|Хезмәт Кызыл Байрак ордены]] ([[1975 ел|1975]], [[1981 ел|1981]]&lt;ref&gt;[http://www.ras.ru/publishing/rasherald/rasherald_articleinfo.aspx?articleid=7440ff73-bd4b-4331-9e31-61a6db68b68c Члену-корреспонденту АН СССР А. С. Монину — 60 лет] // Вестник АН СССР, 1981, № 11, стр. 116&lt;/ref&gt;),
* [[Октябрь Инкыйлабы ордены|Октябрь Революциясе ордены]] (1971),
* II дәрәҗә [[Ватан сугышы ордены]] (1985),
* Дуслык ордены (1999)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://document.kremlin.ru/doc.asp?ID=60609&amp;PSC=1&amp;PT=1&amp;Page=7|title=Указ Президента Российской Федерации от 4 июня 1999 г. № 701|accessdate=2012-02-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130516005913/http://document.kremlin.ru/doc.asp?ID=60609&amp;PSC=1&amp;PT=1&amp;Page=7|archivedate=2013-05-16}}&lt;/ref&gt;
* унике медаль, шул исәптән «Хәрби казанышлары өчен», «Мәскәүне обороналаган өчен» медальләре.
* Фән өлкәсендә ССРБ Дәүләт премиясе (1980)
* [[Россия фәннәр академиясе|Русия  Фәннәр академиясенең]] А. А. Фридман исемендәге премия (1993)
* Ю. М. Шокальский исемендәге премия (1986)

== Төп хезмәтләре ==
500-дән артык фәнни мәкалә һәм 45 китап авторы.

* [https://fileskachat.com/download/27510_9e21c92cae14333ab65fa5c0d811fdba.html Статистика гидромеханика], 1-2 сәгать, М., 1965-1967 (сова. белән М. Ягым; 2. изд. СПб., 1992-1996) — ''1971-1975 елда тулыландырып яңадан матбугат һәм 2007 һәм инглиз телләренә тәрҗемә ителә, 1970 елдан-ел x япон телендә басылып'';
* Монин А. С. Прогноз погоды как задача физики. — М.: Наука, Главная редакция физико-математической литературы, 1969. — 184 с. — 4200 экз.
* Монин А. С. Вращение Земли и климат. — Л.: Гидрометеоиздат, 1972. — 112 с.
* Монин А. С., Каменкович В. М., Корт В. Г. Изменчивость Мирового океана. — Л.: Гидрометеоиздат, 1974. — 264 с.
* Монин А. С. История Земли / Отв. ред. С. С. Зилитдинов. — Л.:  Гидрометеоиздат, 1977. — 228 с. — 10 000 экз.
* Монин А. С., Шишков Ю. А. История климата. — Л.: Гидрометеоиздат, 1979. — 408 с. — 8800 экз.
* Монин А. С., Оминов Р. В. Океаническая турбулентность. — Л.: Гидрометеоиздат, 1981. — 320 с.
* Монин А. С. Введение в теорию климата. — Л.:  Гидрометеоиздат,, 1982. — 248 с.
* Каменкович В. М., Кошляков М. Н., Монин А. С. Синоптические вихри в океане. — Л.:  Гидрометеоиздат, 1982. — 264 с.
* Монин А. С., Сорохтин О. Г. Перспективы развития современной геологии: Геологическая теория и полезные ископаемые. — М.: Знание, 1983. — 48 с. — (Науки о Земле. 1983. № 12: Новое в жизни, науке и технике).
* Монин А. С., Красицкий В. П. Явления на поверхности океана. — Л.:  Гидрометеоиздат, 1985. — 376 с.
* Монин А. С., Гордеев В. В. Амазония им. П. П. Ширшова. — М.: Наука, 1988. — 216 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-02-003331-6&lt;/nowiki&gt;.
* Монин А. С., Полубаринова-Кочина П. Я., Хлебников В. И. Космология. Гидродинамика. Турбулентность: А. А. Фридман и развитие его научного наследия. — М.: Наука, Гл. ред. физ.-мат. лит., 1989. — 328 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-02-014204-2&lt;/nowiki&gt;.
** Пределы предсказуемости (в соавторстве Питербарг Л. И., Иваницкий Г. Р., Малинецкий Г. Г., Лисичкин В. А., Садовский М. А., Писаренко В. Ф., Кравцов Ю. А., Лихтман А. Дж., Гумилев Л. Н., Ермолаев В. Ю.) 1997.
** Десять открытий в физике океана. М., 2008 (совм. с Н. Н. Корчагиным).

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

== Әдәбият ==

* Краснопольский А. В. Отечественные географы (1917—1992): Биобиблиографический справочник (в 3-х томах) / Под ред. проф. С. Б. Лаврова; РАН, Русское географическое общество. — СПб.: Б.и., 1993. — Т. 2 (Л—Х). — С. 101. — 456 с. — 1000 экз.
* Московский университет в Великой Отечественной войне. — 4-е, переработанное и дополненное. — М.: Издательство Московского университета, 2020. — С. 76. — 632 с. — 1000 экз. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-19-011499-7&lt;/nowiki&gt;.

== Сылтамалар ==

* [https://web.archive.org/web/20130815210243/http://www.ocean.ru/content/view/247/ Профиль А. С. Монина на сайте Института океанология]
* Профиль А. С. Монина РФА рәсми сайтында
[[Төркем:Мәскәү дәүләт университетын тәмамлаучылар]]
[[Төркем:2 июль көнне туганнар]]
[[Төркем:1921 елда туганнар]]
[[Төркем:Мәскәүдә туганнар]]
[[Төркем:22 сентябрь көнне вафатлар]]
[[Төркем:2007 елда вафатлар]]
[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]
[[Төркем:Мәскәүдә вафатлар]]
[[Төркем:Физика-математика фәннәре докторлары]]
[[Төркем:Дуслык ордены (Русия) кавалерлары]]
[[Төркем:Октябрь Инкыйлабы ордены кавалерлары]]
[[Төркем:II дәрәҗә Ватан сугышы ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Хезмәт Кызыл Байрагы ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Сугышчан хезмәтләре өчен медале белән бүләкләнүчеләр]]
[[Төркем:«Мәскәүне саклау өчен» медале белән бүләкләнүчеләр]]
[[Төркем:«1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында Алманияне җиңгән өчен» медале белән бүләкләнүчеләре]]
[[Төркем:ССРБ дәүләт премиясе лауреатлары]]
[[Төркем:Мәскәүдә җирләнгәннәр]]</text>
      <sha1>5fik0sij7nckde0obdpc0ggbfyj6c7k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nusa Çeninganda Hind dine</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588096</id>
    <revision>
      <id>3525170</id>
      <parentid>3525022</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:46:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="919" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
Nusa Çeningan ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Нуса Лембонган|Nusa Lembongan]]  һäm [[Нуса Пенида|Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;
Nusa Çeningan utrawında ''Pura Dalem Pesamnan Lawang Sari, Pura Lebaoһ, Pura Vayaһ Dalem Macapaһit'' Һinduizm puraları urnaşqan.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>4z8zbmtnpbsbiefynaz56ema1z5e2hx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525171</id>
      <parentid>3525170</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:47:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="915" xml:space="preserve">[[File:NusaCeningan2009.jpg|thumb|2009 yılda Nusa Çeningan]]
Nusa Çeningan ul [[Индонезия|Indoneziya]]dä  [[Бали|Bali]]dan könyaqta [[Нуса Лембонган|Nusa Lembongan]]  һäm [[Нуса Пенида|Nusa Penida]] arasında utraw. Ul [[Badung Buğazı]]nıñ könyaq yağında urnaşqan.
Nusa  Çeningannan yar buyı yanında tanılğan sörf breyk bar, ul Nusa Lembongannan berniqadär sörfçilarnı cälep itä.
Lembongan һäm Çeningan arasında estuariy kanalında küp dingez suusemnäre fermaları һäm borınğı mangr urmannarı öçön öy bulıp tora.&lt;br/&gt;
Nusa Çeningan utrawında Pura Dalem Pesamnan Lawang Sari, Pura Lebaoһ, Pura Vayaһ Dalem Macapaһit Һinduizm puraları urnaşqan.

== İskärmälär ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Илләр һәм төбәкләр буенча Һинд дине]]
[[Төркем:Индонезия утраулары]]</text>
      <sha1>ndvc5bi899xrohzex3p1yqn1mt9ilym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нигез (химия)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588113</id>
    <revision>
      <id>3525089</id>
      <timestamp>2022-07-30T12:34:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Башкорт теленнән тәрҗемә иттем. A.Khamidullin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37668" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
 1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

 Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{{начало скрытого блока
 |Заголовок = Су өстәлгән сулы эретмәләрдә кайсыбер нигезләрнең p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' һәм аларның бәйле кислоталарының p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;''&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;
 |Фон_заголовка = #EFEFEF
}}
{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}
{{конец скрытого блока}}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

 p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>fln3rdkkcsf2gdj6gv7jai1w0eywbnn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525090</id>
      <parentid>3525089</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:34:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Брёнстед — Лоури теориясендә нигез */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37667" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

 Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{{начало скрытого блока
 |Заголовок = Су өстәлгән сулы эретмәләрдә кайсыбер нигезләрнең p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' һәм аларның бәйле кислоталарының p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;''&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;
 |Фон_заголовка = #EFEFEF
}}
{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}
{{конец скрытого блока}}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

 p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>ou905jyx8jpc7k0rrjs066kjygxgiu7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525091</id>
      <parentid>3525090</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:34:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Льюис теориясендә нигез */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37666" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{{начало скрытого блока
 |Заголовок = Су өстәлгән сулы эретмәләрдә кайсыбер нигезләрнең p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' һәм аларның бәйле кислоталарының p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;''&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;
 |Фон_заголовка = #EFEFEF
}}
{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}
{{конец скрытого блока}}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

 p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>ne0mk01hsq69a89fxg0wgejzp9cbwxk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525092</id>
      <parentid>3525091</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:35:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36981" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}
{{конец скрытого блока}}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

 p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>8w31mi2fnygnqrbj34e1m5060h1thij</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525093</id>
      <parentid>3525092</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:36:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36938" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

 p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>r2te87e9s362d3zhtdo4bhoge6s6h7t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525094</id>
      <parentid>3525093</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:36:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Эреткечнең йогынтысы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36937" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль 1754 йылда кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр кирелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның протонны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>0axjucp1lrpl04c4mdaecrrk59cmjig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525095</id>
      <parentid>3525094</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T12:38:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36949" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез тигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшөнчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган  катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль [[1754 ел]]да кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр тискәрелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның [[протон]]ны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>n03hnjff5e5rkxz1plor7pv8u682pi6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525098</id>
      <parentid>3525095</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:04:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36948" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез дигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшенчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль [[1754 ел]]да кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр тискәрелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның [[протон]]ны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>sail99eo3idl235cw2ddgzs6xukkyw4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525099</id>
      <parentid>3525098</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:04:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Льюис теориясендә нигез */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36950" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез дигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшенчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль [[1754 ел]]да кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягъни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр тискәрелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкендар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның [[протон]]ны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>bsfqfyiz7v94hkgtq3j57qp3lg7nxmi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525100</id>
      <parentid>3525099</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T13:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Льюис теориясендә нигез */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36950" xml:space="preserve">'''Нигез''' — протон (Брёнстед нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Брёнстеда — Лоури|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Брёнстеда — Лоури&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) я башка химик берләшмәнең орбитале  (Льюис нигезе &lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;[[Файл:Arrow_Blue_Right_001.svg|link=Основание (химия)#Основание в теории Льюиса|alt=|baseline|10x10px]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot; title=&quot;#Основание в теории Льюиса&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;) белән&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00601.html|title=IUPAC Gold Book — base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGygQCl7|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt; ковалент бәйләнеш барлыкка китерә торган химик берләшмә. Нигез дигән сүзнең тар мәгънәсендә нигез гидроксидлары төшенчәсе ята; нигез гидроксидлары — сулы эретмәләрдә диссоциацияләнгән чакта анионнарның бер генә төре — OH&lt;sup&gt;−  &lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудзитис Г. Е., Фельдман Ф. Г.|заглавие=Химия. Неорганическая химия. Органическая химия. 9 класс|издание=13-е изд|место=М.|издательство=Просвещение|год=2009|страницы=10|isbn=978-5-09-021-625-8}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнары гына ычкына торган катлаулы матдәләр.

== Тарихы ==
Нигез төшөнчәсе XVII гасырда барлыкка килә, аны  беренче тапкыр француз химигы Гийом Франсуа Руэль [[1754 ел]]да кертә. Руэль билгеләвенчә, ул вакытларда  оча торган сыекчалар дип йөртелгән кислота&lt;nowiki/&gt;лар (мәсәлән, серкә яки тоз кислотасы) билгеле бер матдәләр белән кушылганда гына кристаллы тозларга әйләнә. Руэль бу матдәләрнең  каты формадагы тозлар ясалуы өчен  &quot;нигез&quot; булып хезмәт итүен чамалый&lt;ref&gt;William B. Jensen, The Origin of the Term Base, Journal of Chemical Éducation • 1130 Vol. 83 No. 8 août 2006&lt;/ref&gt;.

Кислоталар һәм нигезләр өчен бердәм теория тәүге тапкыр 1887 елда швед физигы һәм химигы С. Аррениус тарафыннан тәкъдим ителә. Үз теориясе чикләрендә Аррениус  кислотаны  — диссоциацияләнгәндә H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; протоны ясала торган матдә, ә нигезне диссоциацияләнгәндә  OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt; гидроксид ионнарын бирә торган матдә дип билгели. Әмма Аррениус теориясенең җитешсезлекләре дә була, мәсәлән, ул кислота-нигез тигезлегенә эретмәнең тәэсир итүен исәпкә алмый, янә бу теория  су эретмәсе булмаган эретмәләргә карата кулланыла алмый&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;&gt;{{Китап|автор=Золотов Ю. А., Дорохова Е. Н., Фадеева В. И. и др.|заглавие=Основы аналитической химии. Книга 1. Общие вопросы. Методы разделения|ответственный=Под ред. Ю. А. Золотова|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=М|издательство=Высшая школа|год=1999|страницы=118|isbn=5-06-003558-1|ref=Золотов и др.}}&lt;/ref&gt;.
1924 елда Э. Франклин сольвент теориясен эшли, анда нигез диссоциация вакытында эретмә диссоциацияләнгәндә барлыкка килгән анионнарның санын арттыручы берләшмә дип билгеләнә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

== Хәзерге заман билгеләмәсе ==
1923 елдан нигезне  Брёнстед — Лоури һәм Льюис теориялары чикләрендә карый башлыйлар, ул теорияләр әле дә киң кулланыла.

=== Брёнстед — Лоури теориясендә нигез ===
1923 елда дат галиме Й. Брёнстед һәм инглиз галиме Т. Лоури бер-берсенә бәйсез рәвештә тәкъдим иткән кислоталарның һәм нигезләрзең протон теориясендә протонны кислотадан ычкындырып алырга сәләтле берләшмә яки ион Брёнстед нигезе  дип атала&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/B00745.html|title=IUPAC Gold Book — Brønsted base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GGyhjREp|archivedate=2013-04-30}}&lt;/ref&gt;. Ягни Брёнстед кислотасы  протоннар доноры булып тора, ә кислота белән нигезнең үз-ара тәэсир итешүе протонны тапшырудан гыйбарәт. В Брёнстед нигезе кислота (мәсәлән, су) белән  реакцияга кергән чакта, нигез  BH&lt;sup&gt;+ &lt;/sup&gt;бәйле кислотасына әйләнә, ә кислота бәйле нигез булып китә&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{B+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BH^++OH^-}.&lt;/math&gt;

=== Льюис теориясендә нигез ===
[[Файл:Lewis_acid_base_interaction.png|thumb|250x250px|Льюис кислотасы ('''А''') Льюис нигезенең ('''В''') электрон парының акцепторы, ягъни кабул итүче ягы, булып тора  һәм аның белән ковалент бәйләнеш хасил итә]]
1923 елда Америка физигы һәм химигы Г. Льюис тәкъдим иткән электрон теориясенә ярашлы, нигез — Льюис кислотасы белән бәйләнеш хасил итү өчен электрон парын бирергә сәләтле матдә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/L03511.html|title=IUPAC Gold Book — Lewis base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3Ivp4k|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.  R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N аминнары, ROH спиртлары, ROR гади эфирлары,  RSH тиоллары, RSR тиоэфирлары, анионнар,  π-бәйләнешле берләшмәләр Льюис нигезләре була ала&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;&gt;{{Мәкәлә|автор=Москва В. В.|заглавие=Понятие кислоты и основания в органической химии|ссылка=http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9612_033.pdf|издание=Соросовский образовательный журнал|год=1996|номер=12|страницы=33—40}}&lt;/ref&gt;. Реакциядә катнашучы электрон пары урнашкан орбитальгә бәйле Льюис нигезләре ''n''-, σ-  яки π-типтарга бүленә;  бу типлар өчен электрон парлары ярашлы рәвештә  σ- һәм π-орбитальләрдә урнаша&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;.

Льюис белән Брёнстед — Лоури теорияларендә нигезләр төшөнчәсе туры килә: икесендә дә нигезләр электрон парын бәйләнеш хасил итү өчен тапшыра. Ә алар арасындагы аерма бу электрон парының нәрсәгә тотынулуыннан гына гыйбарәт. Брёнстед нигезләре аның исәбенә протон белән бәйләнеш булдыра, ә  Льюис нигезләре андый бәйләнешне буш орбитале булган теләсә кайсы кисәкчәләр белән хасил итә. Шулай итеп, бу теорияләр арасындагы мөһим аерма нигез төшөнчәсенә түгел, ә кислотага кагыла&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;\mathsf{AlCl_3+Cl^-}\rightleftharpoons\mathsf{AlCl_4^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{BF_3+(C_2H_5)_2O}\rightleftharpoons\mathsf{BF_3\cdot(C_2H_5)_2O}&lt;/math&gt;

Льюис теориясе нигезләрнең Льюис кислоталары белән реакциягә керү сәләтенә сан бәяләмә бирүне күздә тотмый. Ләкин сыйфат бәясе өчен Пирсонның каты һәм йомшак кислоталар һәм нигезләр принцибы (КЙКП) киң кулланыла; аның буенча, каты кислоталар — каты нигезләр белән, ә йомшак кислоталар йомшак нигезләр белән реакциягә керүгә өстөнлек бирә. Пирсон буенча, нигезләрнең донор үзәгенә түбән полярлашу һәм югары электр тискәрелеге хас булса, алар  '''каты нигезләр''' булып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02742.html|title=IUPAC Gold Book — hard base|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3JaiDE|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Ә  югары полярлашучан һәм түбән электр тискәрелекле булган донор кисәкчәләре '''йомшак нигезләр''' була&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145-10|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[10]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.A5.D0.B8.D0.BC.D0.B8.D1.87.D0.B5.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.8D.D0.BD.D1.86.D0.B8.D0.BA.D0.BB.D0.BE.D0.BF.D0.B5.D0.B4.D0.B8.D1.8F.E2.80.941992.E2.80.94.D1.82._2.E2.80.94145_10-1&quot;&gt;&lt;/span&gt;. Каты һәм йомшак кислоталар да каты һәм йомшак нигезләргә хас булган үзенчәлекләргә ия, аерма аларның донор түгел, акцептор кисәкчә булуынан гына гыйбарәт&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://goldbook.iupac.org/H02740.html|title=IUPAC Gold Book — hard acid|accessdate=2013-04-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GH3KG0pm|archivedate=2013-05-01}}&lt;/ref&gt;.
{| class=&quot;wide&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|+Нигезләрне һәм кислоталарны КЙКП принцибы буенча классификацияләү &lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;[[#cite_note-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152-12|&lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[12]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cxcite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot; data-sourceid=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94152_12-0&quot;&gt;&lt;/span&gt;

!Каты нигезләр
!Арадаш нигезләр
!Йомшак нигезләр
|-
|OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;О, ROH, SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, NR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
|Br&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N
|RS&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, RSH, I&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, &lt;br&gt;
H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;, алкеннар, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P, (RO)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
|-
!Каты кислоталар
!Арадаш кислоталар
!Йомшак&lt;br&gt;
кислоталар
|-
| style=&quot;width:33%&quot; |H&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Li&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Mg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Al&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Cr&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;3+&lt;/sup&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, B(OR)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlR&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, AlCl&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, BF&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, RCO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| style=&quot;width:33%&quot; |Cu&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Fe&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, Zn&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;C&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, NO&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
|Ag&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Cu&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Hg&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, RS&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, I&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Br&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;, Pb&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;, BH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, карбендар
|}
КЙКП  бәяләмәсенең санлы параметрлары юк, ләкин Льюис нигезләрен, аларның Льюиста нигезлеген исәпкә алып, якынча булса да рәтләргә тезеп куерга мөмкин. Мәсәлән, нигезләрнең йомшаклыгы түбәндәге рәтләрдә кими бара&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{I^- &gt; Br^- &gt; Cl^- &gt; F^-},&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-}.&lt;/math&gt;

=== Усановичның гомуми теориясендә нигез ===
1939 елда М. И. Усанович тарафыннан чыгарылган кислоталар һәм нигезләрнең гомуми теориясендә нигез анионнарны (яки электроннарны)  бирүче, катионнарны алучы матдә дип билгеләнә. Шулай итеп, Усановичның нигез төшенчәсенә Брёнстед нигезләре дә, Льюис нигезләре дә, янә элеккеге хәленә кайтаргычлар да керә&lt;ref name=&quot;Золотов&quot;/&gt;. Моннан тыш, Усанович теориясендә нигез булу яки кислота булу төшөнчәсе матдәнең аның үзенә түгел, ә аны  реакциягә эләктергән партнёрына бәйле функциясе дип карала&lt;ref&gt;{{Мәкәлә|автор=Кусаинова К. М.|заглавие=Нет ни кислот, ни оснований! Об одной полузабытой теории и её творце|ссылка=http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d89bc7fb-0ee9-f37b-010d-ea9052b0479b/40-44_06_2004.pdf|издание=Химия и жизнь|год=2004|номер=6|страницы=40—44}}&lt;/ref&gt;.

== Нигезләрнең көче ==

=== Нигезләрнең көчен саннарда тасвирлау ===
Брёнстед — Лоури теориясе нигезләрнең көчен, ягъни аларның кислоталардан протоннарны ычкындыру сәләтен, саннар белән бәяләү мөмкинлеген бирә. Моны нигезлек константасы булып торган ''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;''  — нигезнең кислота сыйфатында файдаланылган су белән реакциясенең тигезләнеш константасы — ярдәмендә эшлиләр. Нигезлек константасы ни кадәр югарырак булса,  нигезнең көче һәм аның [[протон]]ны ычкындырып алу сәләте дә  шул кадәр зуррак була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;. Еш кына нигезлек константасын p''K&lt;sub&gt;b &lt;/sub&gt;''дигән нигезлек константасы күрсәткече рәвешендә чагылдыралар. Мәсәлән, Брёнстед нигезе булып торган аммиак өчен аны шулай итеп язырга була&lt;ref name=&quot;ХЭ&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Под ред. И. Л. Кнунянца|место=М|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=1992|том=2|страницы=393—395|isbn=5-85270-039-8|ref=Химическая энциклопедия}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Рабинович&quot;&gt;{{Китап|автор=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|заглавие=Краткий химический справочник|издание=Изд. 2-е, испр. и доп|место=Ленинград|издательство=Химия|год=1978|страницы=232—236}}&lt;/ref&gt;:

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{NH_4^++OH^-}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;K_b=\frac{[\mathsf{NH_4^+}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{NH_3}]} = 1{,}79\cdot10^{-5};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\ \mathrm{p}K_b=-\log K_a = 4{,}75.&lt;/math&gt;

Күп нигезле нигезләр өчен диссоциация константаларының бер ничә кыйммәте  ''K&lt;sub&gt;b1&lt;/sub&gt;'', ''K&lt;sub&gt;b2&lt;/sub&gt;''  һ. б. кулланыла. Мәсәлән, фосфат-ион өч тапкыр протонлана ала:

&lt;math&gt;\mathsf{PO_4^{3-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{HPO_4^{2-}+OH^-}; K_\mathrm{b1}=\frac{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{PO_4^{3-}}]} = 2{,}10\cdot10^{-2};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{HPO_4^{2-}+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_2PO_4^-+OH^-}; K_\mathrm{b2}=\frac{[\mathsf{H_2PO_4^-}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{HPO_4^{2-}}]} = 1{,}58\cdot10^{-7};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{H_2PO_4^-+H_2O}\rightleftharpoons\mathsf{H_3PO_4+OH^-}; K_\mathrm{b3}=\frac{[\mathsf{H_3PO_4}]\cdot[\mathsf{OH^-}]}{[\mathsf{H_2PO_4^-}]} = 1{,}32\cdot10^{-12}.&lt;/math&gt;

Нигезнең көчен аңа бәйле кислотаның кислоталылык константасы  ''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) белән дә тасвирлап була&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.

&lt;math&gt;K_a\mathrm{(NH_4^+)}=\frac{[\mathsf{NH_3}]\cdot[\mathsf{H^+}]}{[\mathsf{NH_4^+}]} = 5{,}62\cdot10^{-10};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{K_a\mathrm{(NH_4^+)}}\cdot{K_b\mathrm{(NH_3)}}=K_w=1\cdot10^{-14};&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;{\mathrm{p}K_a\mathrm{(NH_4^+)}}+{\mathrm{p}K_b\mathrm{(NH_3)}}=\mathrm{p}K_w=14&lt;/math&gt;

Соңгы тигезләмәдән күренүенчә, нигезгә бәйле кислотаның кислоталылыгы никадәр түбән булса, бу нигезнең көче дә шулкадәр югарырак.  Мәсәлән, су көчсез кислота булып тора һәм, протонны ычкындыргач,  көчле нигезгә — гидроксид-ион OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt; нигезенә — әйләнә.

{| class=&quot;wide&quot;

! Нигез формулаһы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;) 
! Нигез формуласы 
! Бәйле кислота формуласы 
! p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' 
! p''K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;'' (BH&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;)
|-
| ClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 19 ± 0,5 
| −5 ± 0,5 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 6,80 
| 7,20
|-
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 16,8 ± 0,5 
| −2,8 ± 0,5 
| ClO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HClO 
| 6,75 
| 7,25
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;O&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 15,74 
| −1,74 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;BO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 4,76 
| 9,24
|-
| NO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 15,32 
| −1,32 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| NH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; 
| 4,75 
| 9,25
|-
| HOOC-COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| (COOH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 12,74 
| 1,26 
| CN&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HCN 
| 4,78 
| 9,22
|-
| HSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
| 12,08 
| 1,92 
| CO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HCO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 3,67 
| 10,33
|-
| SO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| HSO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| 12,04 
| 1,96 
| HOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 11,62 
| 3,38
|-
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| 11,88 
| 2,12 
| PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt; 
| HPO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;2−&lt;/sup&gt; 
| 1,68 
| 12,32
|-
| F&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HF 
| 10,86 
| 3,14 
| OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O 
| −1,74 
| 15,74
|-
| NO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| HNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| 10,65 
| 3,35 
| NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; (ж.) 
| −19 
| 33
|-
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COOH 
| 9,24 
| 4,76 
| H&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
| −24,6 
| 38,6
|-
| SH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S 
| 6,95 
| 7,05 
| СH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; 
| СH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; 
| ~−44 
| ~58
|}

=== Эреткечнең йогынтысы ===
Кислота-нигез тигезлегенә эреткеч зур йогынты ясый. Атап әйткәндә, сулы эретмәләр өчен шул ачыклана: нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 булган нигезләр бер төрле үзенчәлекләргә ия була (мәсәлән, эретмәләрнең pH'ы), чөнки мондый нигезләр суза тулысынча OH&lt;sup&gt;− &lt;/sup&gt;гидроксид-ионына әйләнә,  ул исә эретмәдә бердән-бер нигез булып тора. Әйтик,  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt; 0 хас булган бөтен нигезләр (NaNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; натрий амиды, NaH натрий гидриды һ.б.) сулы эретмәләрдә, көче буенча үзара тигезләшеп, гидроксид-ионнарның тиң санын бирә. Бу күренеш &lt;span&gt;'''эреткечнең бер ишләтү эффекты '''дигән исем алган. &lt;/span&gt;Шул рәвешле, сулы эретмәләрдә  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &gt; 14  булган көчсез нигезләр дә көче буенча тигезләшә&lt;ref name=&quot;Реутов&quot;&gt;{{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=1|ref=Реутов и др.|isbn=978-5-94774-614-9|страницы=40}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Третьяков&quot;&gt;{{Китап|заглавие=Неорганическая химия|ответственный=Под ред. Ю. Д. Третьякова|место=М|издательство=Академия|год=2004|том=1|страницы=89—94|isbn=5-7695-1446-9}}&lt;/ref&gt;.

p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' константасы 0-дән 14-кә кадәр булган нигезләр суза өлешләтә протонланалар һәм бәйле кислота белән тигезләшәләр, ә аларның эретмәдәге үзенчәлекләре  p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' кыйммәтенә буйсына. Бу очракта '''эретмәнең аермалылату эффекты''' турында сүз бара. Нигезләр көче буенча аерыла торган p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' интервалы эреткечнең автопротолизы константасы күрсәткеченә тиң. Төрле эреткечләр өчен бу интервалның озонлыгы да төрле (су өчен 14, этанол өчен 19, аммиак өчен 33 һ.б.), шуңа ярашлы, алар өчен аермалыланган һәм бер иш булган нигезләр тупланмасы да төрле{{Sfn|Золотов и др.|1999|с=123—125}}&lt;span class=&quot;mw-ref&quot; id=&quot;cite_ref-.D0.97.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.B2_.D0.B8_.D0.B4.D1.80..E2.80.941999.E2.80.94.E2.80.94123.E2.80.94125_17-0&quot; rel=&quot;dc:references&quot; contenteditable=&quot;false&quot;&gt;&lt;/span&gt;.

Чагылышлы кислоталылык үзенчәлекләренә ия булган эреткечләрдә бөтен нигезләр дә көчәя төшә һәм нигезләрнең күпчелеге көч буенча аермасызга әверелә. Мәсәлән, серкә кислотасы билгеле нигезләрнең күбесен көч буенча үзенең бәйле нигезе —  CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;COO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; ацетат-ионы белән тигезләштерә. Нигез эреткечләр (аммиак), киресенчә,  нигезләр өчен аермалылату хезмәтен үти&lt;ref name=&quot;Танганов&quot;&gt;{{Китап|автор=Танганов Б. Б.|заглавие=Химические методы анализа|ссылка=http://window.edu.ru/resource/575/18575/files/Niah3.pdf|место=Улан-Удэ|издательство=Издательство ВСГТУ|год=2005|страницы=8—14|isbn=5-89230-037-4}}&lt;/ref&gt;.

=== Нигезнең төзөлешенең йогынтысы ===
Органик  һәм органик булмаган нигезләрзең чагыштырма көчен билгели торган һәм аларның төзөлеше белән бәйле булган  шартлар бар. Еш кына аларның берничәсе берьюлы эш итә, шуңа аларның бергәләп нинди йогынты ясарын алдан чамалап булмый. Түбәндәге шартлар иң мөһимнәре булып тора.
* '''Индуктив эффект''' (кыр эффекты). Нигезнең электрон парының ычкыну сәләте артканда аның көче дә арта. Шул сәбәпле нигезгә электрон бирүчеләрне кертү аларга төп үзенчәлекләрен күрсәтү мөмкинлеген бирә. Мәсәлән, аммиак молекуласына алкиль урынбасарлар кертү аммиакның үзенә караганда да көчлерәк нигезләр хасил итә&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;&gt;{{Китап|автор=Сайкс П.|заглавие=Механизмы реакций в органической химии|оригинал=A Guidebook to Mechanism in Organic Chemistry|ответственный=Под ред. Я. М. Варшавского|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Химия|год=1977|страницы=82—91}}&lt;/ref&gt;. Киресенчә, молекулага акцептор урынбасарлар кертү нигезнең көчен киметә&lt;ref name=&quot;Сорос&quot;/&gt;.
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;75%&quot;
|+Аммиак һәм иң гади аминнар өчен нигезлек константасы p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' &lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;

!Аммиак&lt;br&gt;
NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt; 
!Метиламин&lt;br&gt;
CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Этиламин&lt;br&gt;
C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; 
! Диметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Диэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH 
! Триметиламин&lt;br&gt;
(CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N 
! Триэтиламин&lt;br&gt;
(C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
|-
|4,75
|3,36
|3,33
|3,23
|3,07
|4,20&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|3,12&lt;ref group=&quot;К&quot; name=&quot;TA&quot;&gt;С одной стороны, наличие третьей алкильной группы в триметиламине и триэтиламине должно увеличивать их основность.&lt;/ref&gt;
|}
* '''Мезомер эффекты''' (резонанс эффекты). Электрон бирүче һәм электрон алучылар нигезнең көченә бәйлелек системасы аша уңай яки кире тәэсир ясый. Мондый очракта мезомер эффекты турында сүз бара. Бу эффектның нәтиҗәләре индуктив эффект нәтиҗәләренә охшаш: аларның эш итү механизмы гына аерыла. Әйтик, ''пара''-нитроанилин  нитротөркемнең акцепторлык тәэсире нәтиҗәсендә анилинга караганда көчсезрәк нигез була (p''K&lt;sub&gt;b&lt;/sub&gt;'' ярашлы рәвештә 12,89 һәм 9,40), чөнки  нитротөркем амин төркемендәге азотның электрон пары ычкынуын тоткарлый&lt;ref name=&quot;Марч&quot;&gt;{{Китап|автор=Марч Дж.|заглавие=Органическая химия. Реакции, механизмы и структура. Т. 1|ответственный=Пер. с англ. З. Е. Самойловой, под ред. И. П. Белецкой|место=М|издательство=Мир|год=1987|страницы=340—346|ref=Марч}}&lt;/ref&gt;.
: Бәйлелек эффекты шулай ук нигезнең электрон пары бәйлелек системасында, мәсәлән, ароматик система яки икеле бәйләнеш белән бәйлелектә булганда да үзен күрсәтә. Мондый очракта нигезләр әзрәк көчкә ия була. Мәсәлән, амидлар һәм анилиннар аминнарга караганда көчсезрәк нигез булып тора&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot; /&gt;
* '''Периодик системада атомнар урнашуы белән бәйләнеш. '''Төп элементның электр тискәрелеге югарырак булган саен нигезнең нигезлек көче шул кадәр түбәнрәк була. Әйтик, периодик системаның периоды буйлап сулдан уңга барганда нигез көче кими. Шулай ук төркем буйлап өстән аска күчкәндә дә нигезлек кими бара, бу төп атомның радиусы зураю һәм шул нәтиҗәдә андагы кире зарядның тыгызлыгы кимрәк булу белән бәйле, нәтиҗәдә бу уңай зарядлы протонның бәйлелеккә керү көчен  киметә&lt;ref name=&quot;Марч&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{CH_3^- &gt; NH_2^- &gt; OH^- &gt; F^-;}&lt;/math&gt;

&lt;math&gt;\mathsf{NH_3 &gt; PH_3 &gt; AsH_3}&lt;/math&gt;
* '''Гибридлашу'''. Төп атом башка атом белән кабатлы бәйләнеш белән бәйләнгән булса, органик нигезләрнең көче кими. Мәсәлән, аминнардан иминнарга һәм нитрилларга күчкән чакта нигезлек көчсезләнә. Бу шул берләшмәләрдәге электрон  парының азот атомының ''sp&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;''-, ''sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''- ''sp''-гибридлы орбитальләрендә урнашуы белән аңлатыла, ягъни бу рәттә электрон пары, атом ядрәсенә якынаеп һәм ычкындырылуы катлауланып, хасиятләре белән ''s''-электроннар кебек була бара&lt;ref name=&quot;Сайкс&quot;/&gt;.
&lt;math&gt;\mathsf{RCH_2NH_2 &gt; RCH{=}NH &gt; {RC}{\equiv}{N}}&lt;/math&gt;

== Шулай ук карагыз ==
* [[:ru:Кислота|Кислота]]

== Комментарийлар ==
{{Reflist|2|group=К}}

== Искәрмәләр ==
{{Reflist|2}}

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>qc3kdwjgucv1rr5cy63dsylms1i8sxw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Нигез (химия)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>588114</id>
    <revision>
      <id>3525096</id>
      <timestamp>2022-07-30T12:41:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Khamidullin</username>
        <id>6685</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{ТИМ|ba|Нигеҙ (химия)}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">{{ТИМ|ba|Нигеҙ (химия)}}</text>
      <sha1>7fph6noj0vlnzdx5udo5o1fimapcpfm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-08-01</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588115</id>
    <revision>
      <id>3525115</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:29:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Jabirú africano (Ephippiorhynchus senegalensis), delta del Okavango, Botsuana, 2018-07-31, DD 11.jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101" xml:space="preserve">Jabirú africano (Ephippiorhynchus senegalensis), delta del Okavango, Botsuana, 2018-07-31, DD 11.jpg</text>
      <sha1>dp2are2qoyh1tp7rj36jqihtm1gd2nc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-08-02</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588116</id>
    <revision>
      <id>3525117</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «The Great Belt Bridge, Eastern Bridge, August 2020 -01.jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" xml:space="preserve">The Great Belt Bridge, Eastern Bridge, August 2020 -01.jpg</text>
      <sha1>96zarm58kl1jk6c1t2z34ipk3u19u00</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Potd/2022-08-03</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588117</id>
    <revision>
      <id>3525119</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Kimono Forest at night, Arashiyama Station, Arashiyama, Kyoto, Japan.jpg»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" xml:space="preserve">Kimono Forest at night, Arashiyama Station, Arashiyama, Kyoto, Japan.jpg</text>
      <sha1>cr82hocnpw86bf9xg0trqxlzpjnlw67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-08-01</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588118</id>
    <revision>
      <id>3525130</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:51:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Beksan Nir Corona Keraton Yogyakarta.webm»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" xml:space="preserve">Beksan Nir Corona Keraton Yogyakarta.webm</text>
      <sha1>b34wqwer2kn15mtdgefspf6ydibvyzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-08-02</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588119</id>
    <revision>
      <id>3525133</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:53:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Japan, Okinawa, Kerama islands - view from Zamami island 2018.webm»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" xml:space="preserve">Japan, Okinawa, Kerama islands - view from Zamami island 2018.webm</text>
      <sha1>dbg52z4204vt4als2hay4kppoap0yfg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Motd/2022-08-03</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588120</id>
    <revision>
      <id>3525134</id>
      <timestamp>2022-07-30T16:54:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>3171</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «A Wild Roomer (1926).webm»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" xml:space="preserve">A Wild Roomer (1926).webm</text>
      <sha1>ciqtj70popqro5269ovwq9veuguhpgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Готһолд Вайль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>588121</id>
    <revision>
      <id>3525164</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:35:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>яңа бит ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10761" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Готһолд Вайль
| рәсем = Gotthold Weil2.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = 
| рәсем язуы =
| тулы исем =  Готһолд Эльяким Вайль&lt;br/&gt; {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}}
| һөнәр = шәркыятьче, китапханәче, профессор
| туу датасы = 13.05.1883
| туу җире = [[Алмания]], {{туу җире|Берлин| Берлинда}}
| гражданлык = байрак  СССР СССР байрак Латвия Латвия
| милләт = [[яһүд]]
| үлем датасы = 25.04.1960
| үлем җире = [[Израиль]], {{үлем җире|Иерусалим| Иерусалимда}}
| әти = 
| әни = 
| ир = 
| хатын =  
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
'''Готһолд Вайль''', ''шулай ук'' '''Готтхольд Вайль'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016&lt;/ref&gt; ({{lang-he|אליקים גוטהולד וייל}},  {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}},  [[1883 ел]]ның [[13 май|13 мае]],  [[Алмания]], [[Берлин]] ― [[1960 ел]]ның [[25 апрель|25 апреле]],  [[Израиль]], [[Иерусалим]]) – алман-израиль шәрык белгече, филолог һәм китапханәче, Франкфурт университетының филология профессоры, Иерусалимда яһүд университетының Көнчыгыш бүлегенә нигез салучы. 1916 елның февраленнән гарәп имласында татарча язылган хатларның цензоры. «Татар текстлары» җыентыгы (Берлин, 1930) авторы &lt;ref&gt;[https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/weil-gotthold  Weil, Gotthold.] Encyclopedia.com{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
1883 елның 13 маенда Берлинда туган. Алмания башкаласындагы [[Берлинның Ирекле университеты|Ирекле университетны]] тәмамлаган.

1914 елдан Берлинның Ирекле университетында китапханәче, [[тюркология]] буенча семинарлар алып баручы. [[Беренче бөтендөнья сугышы]] вакытында [[әсир]] төшкән [[татарлар]]ның  гарәп имласында татарча язылган [[хат]]ларының цензоры (ярдәмчесе [[Берлин университеты]] стоматология бүлеге студенты Бәдри Кәмалетдин улы Сәйфелмөлеков).

1918 елдан Пруссия Милли китапханәсенең Шәрык бүлеген җитәкли. 1931-1934 елларда – [[Франкфурт]] шәһәрендәге Гёте университетында шәрык фәннәре профессоры, Берлинның Яһүди институтында укыта.

1933 елда хакимияткә килгән национал-социалистлар Готһолд Вайльне, [[яһүд]] булган өчен, мәҗбүриләп, эшеннән азат итәләр.

== Фәләстыйнда ==
1935 елда [[Фәләстыйн]]га күчә һәм 1948 елга кадәр [[Иерусалим]] шәһәрендәге Яһүди университетында Милли китапханәнең җитәкчесе булып тора. 1960 елның 25 апрелендә Иерусалимда вафат.

== Татар текстлары ==
Готһолд Вайль [[Аурупа]] галимнәре арасыннан беренгчеләрдән булып [[татар теле]]нә, [[Татар фольклоры|фольклорына]], [[Татар халык җырлары|музыкасына]] игътибар иткән &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит.&lt;/ref&gt;. 

1923 елда Берлинда нәшер ителгән «Чит халыклар арасында» дигән җыентыкның «Татарлар»  мәкаләсен Готһолд Вайль язган.
&lt;blockquote&gt;
{{цитата|автор=Готһолд Вайль|Татарларга гаҗәеп тырышлык һәм максатчан энергия хас. Иң рәхимсез эзәрлекләүләр дә аларның рухын һәм ихтыярын бастырмады, киресенчә, ныгытты гына. Аларның мәкальләре шуны раслый – безнең алдыбызда кыргый Шәрекъ халкы түгкл, максатка омтылышлы Аурупа вәкилләре. Аларның тырышлыгы файда китерсен өчен, туган илләренә яңы ысуллар алып кайтырга ниятләп, хәрби әсирләрнең кечкенә, ләкин сизелерлек төркеме Алманиядә калды, без аларның университетларда, мәктәпләрдә, фабрикалар һәм остаханәләрдә тырышканнарын күрәбез, һәм алар тугрылыклары белән Татарстандагы милләттәшләрен куандыралар&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;}} 
&lt;/blockquote&gt;
[[Беренче бөтендөнья сугышы]]нда Алманиядәге ике лагерьда ([[Wünsdorf lagere|Вюнсдорф]], Ван) айлар буе [[әсир]]ләр белән аралашып, аларны сөйләткән һәм җырлаткан, ишеткәннәрен язып барган, аларны пластинкага яздырып, Пруссия Милли китапханәсе фондларына тапшыра. [[1930 ел]]да Берлинда [[җыр]], [[фольклор]] текстлары, [[мәкаль]]ләр, [[табышмак]]лар, төрле [[сүз]] үрнәкләрен эченә алган «Tatarische Texte» (Татар текстлары) дигән җыентык бастырып чыгара (2009 елда [[Казан]]да яңадан басылган)&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;.

Җыентык өч бүлектән тора: җырлар, чәчмә язмалар һәм грамматик язмалар. Автор татар текстларын тулысынча транскрипцияли, аларны оригинал телнең аваз үзенчәлекләрен мөмкин кадәр якын чагылдырырлык итеп, [[Latin älifbası|латин имласында]], татарча ([[гарәп язуы|гарәп имласында]]) һәм алманчага тәрҗемәдә урнаштыра. Галим һәр текстны тәфсилле искәрмәләр белән ныгыта, катлаулы [[фонетика|фонетик]] әйләнмәләргә, географик атамаларга, этнографик күренешләргә аңлатма бирә&lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;.

== Кайбер хезмәтләре ==
* Die Behandlung des Hamza-Alif im Arabischen: besonders nach der Lehre von az-Zamaḫšarî und Ibn al-Anbârî (Strassburg, 1904)
* Die ersten Drucke der Türken /‎ von Gotthold Weil ;herausgegeben von Paul Schwenke (Leipzig, [1907?])
* Abu'l-Barakat ibn Al-Anbari (Leiden, 1913)
* Die grammatischen Schulen von Kufa und Basra, zugleich Einleitung zu der Ausgabe des Kitab al-Insaf Vonibn al-Anbari (Leiden, 1913)
* Grammatik der Osmanisch-Tuerkischen Sprache‎ (Berlin, 1917) &lt;ref&gt;[https://bookmix.ru/book.phtml?id=1461421 Gramatik der osmanisch-turkischen Sprache, Gotthold Weil]&lt;/ref&gt;
* Aus einem Briefe John Lockes (Berlin, [1925-1926?])
* Arabische Verse über das Ausleihen von Büchern [1927?]
* Die Königslose: J. G. Wetzsteins freie Nachdichtung eines arabischen Losbuches [Kur’at al-mulük] / überarbeitet und eingeleitet von Gotthold Weil (Berlin, 1929)
* Arabischer Text (Berlin, 1929)
* Tatarische Texte (Berlin, 1930)
* Über die Lebensdauer: ein unediertes Responsum / Maimonides; hrsg., übersetzt und herausgegeben, übersetzt und erklärt von Gotthold Weil (Basel, 1953)
* Grundriss und System der altarabischen Metren (Wiesbaden, 1958)

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
* [http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016
* ''Utz Maas''. [https://zflprojekte.de/sprachforscher-im-exil/index.php/catalog/w/478-weil-gotthold-eliakim ''Weil, Gotthold (Eliakim).''] In: ''Verfolgung und Auswanderung deutschsprachiger Sprachforscher 1933–1945.'' Verfolgte deutschsprachige Sprachforscher, ein Projekt des Zentrum für Literatur- und Kulturforschung|Zentrums für Literatur- und Kulturforschung (ZfL), Berlin, zuletzt aktualisiert am 8. Mai 2018
* [http://www.philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system/files/55_11.pdf ГОТТХОЛЬД ВАЙЛЬ КАК ИССЛЕДОВАТЕЛЬ ТАТАР И ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА]

== Әдәбият ==
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит. // Беренче бөтендөнья сугышында мөселман әсирләре. Казан утлары, 2014, № 2-6. ISSN 0206-4189
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев|Гилязов Искандер]]''. [https://cyberleninka.ru/article/n/gotthold-vayl-kak-issledovatel-tatar-i-tatarskogo-yazyka Готтхольд Вайль как исследователь татар и татарского языка.] КиберЛенинка{{ref-ru}}
[[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]]
[[Төркем:Алмания шәркыятьчеләре]]
[[Төркем:Алмания китапханәчеләре]]
[[Төркем:Израиль китапханәчеләре]]
[[Төркем:Мөһаҗирләр]]
[[Төркем:Профессорлар]]
[[Төркем:Берлинның Ирекле университетын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>1mmun5jdl10ejw520x6eo5nyjfgzwax</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525165</id>
      <parentid>3525164</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:38:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10800" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Готһолд Вайль
| рәсем = Gotthold Weil2.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = 
| рәсем язуы =
| тулы исем =  Готһолд Эльяким Вайль&lt;br/&gt; {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}}
| һөнәр = шәркыятьче, китапханәче, профессор
| туу датасы = 13.05.1883
| туу җире = [[Алмания]], {{туу җире|Берлин| Берлинда}}
| гражданлык = {{байрак|Алмания}} [[Алмания]]→&lt;br/&gt; {{байрак|Израиль}} [[Израиль]]
| милләт = [[яһүд]]
| үлем датасы = 25.04.1960
| үлем җире = [[Израиль]], {{үлем җире|Иерусалим| Иерусалимда}}
| әти = 
| әни = 
| ир = 
| хатын =  
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
'''Готһолд Вайль''', ''шулай ук'' '''Готтхольд Вайль'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016&lt;/ref&gt; ({{lang-he|אליקים גוטהולד וייל}},  {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}},  [[1883 ел]]ның [[13 май|13 мае]],  [[Алмания]], [[Берлин]] ― [[1960 ел]]ның [[25 апрель|25 апреле]],  [[Израиль]], [[Иерусалим]]) – алман-израиль шәрык белгече, филолог һәм китапханәче, Франкфурт университетының филология профессоры, Иерусалимда яһүд университетының Көнчыгыш бүлегенә нигез салучы. 1916 елның февраленнән гарәп имласында татарча язылган хатларның цензоры. «Татар текстлары» җыентыгы (Берлин, 1930) авторы &lt;ref&gt;[https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/weil-gotthold  Weil, Gotthold.] Encyclopedia.com{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
1883 елның 13 маенда Берлинда туган. Алмания башкаласындагы [[Берлинның Ирекле университеты|Ирекле университетны]] тәмамлаган.

1914 елдан Берлинның Ирекле университетында китапханәче, [[тюркология]] буенча семинарлар алып баручы. [[Беренче бөтендөнья сугышы]] вакытында [[әсир]] төшкән [[татарлар]]ның  гарәп имласында татарча язылган [[хат]]ларының цензоры (ярдәмчесе [[Берлин университеты]] стоматология бүлеге студенты Бәдри Кәмалетдин улы Сәйфелмөлеков).

1918 елдан Пруссия Милли китапханәсенең Шәрык бүлеген җитәкли. 1931-1934 елларда – [[Франкфурт]] шәһәрендәге Гёте университетында шәрык фәннәре профессоры, Берлинның Яһүди институтында укыта.

1933 елда хакимияткә килгән национал-социалистлар Готһолд Вайльне, [[яһүд]] булган өчен, мәҗбүриләп, эшеннән азат итәләр.

== Фәләстыйнда ==
1935 елда [[Фәләстыйн]]га күчә һәм 1948 елга кадәр [[Иерусалим]] шәһәрендәге Яһүди университетында Милли китапханәнең җитәкчесе булып тора. 1960 елның 25 апрелендә Иерусалимда вафат.

== Татар текстлары ==
Готһолд Вайль [[Аурупа]] галимнәре арасыннан беренгчеләрдән булып [[татар теле]]нә, [[Татар фольклоры|фольклорына]], [[Татар халык җырлары|музыкасына]] игътибар иткән &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит.&lt;/ref&gt;. 

1923 елда Берлинда нәшер ителгән «Чит халыклар арасында» дигән җыентыкның «Татарлар»  мәкаләсен Готһолд Вайль язган.
&lt;blockquote&gt;
{{цитата|автор=Готһолд Вайль|Татарларга гаҗәеп тырышлык һәм максатчан энергия хас. Иң рәхимсез эзәрлекләүләр дә аларның рухын һәм ихтыярын бастырмады, киресенчә, ныгытты гына. Аларның мәкальләре шуны раслый – безнең алдыбызда кыргый Шәрекъ халкы түгкл, максатка омтылышлы Аурупа вәкилләре. Аларның тырышлыгы файда китерсен өчен, туган илләренә яңы ысуллар алып кайтырга ниятләп, хәрби әсирләрнең кечкенә, ләкин сизелерлек төркеме Алманиядә калды, без аларның университетларда, мәктәпләрдә, фабрикалар һәм остаханәләрдә тырышканнарын күрәбез, һәм алар тугрылыклары белән Татарстандагы милләттәшләрен куандыралар&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;}} 
&lt;/blockquote&gt;
[[Беренче бөтендөнья сугышы]]нда Алманиядәге ике лагерьда ([[Wünsdorf lagere|Вюнсдорф]], Ван) айлар буе [[әсир]]ләр белән аралашып, аларны сөйләткән һәм җырлаткан, ишеткәннәрен язып барган, аларны пластинкага яздырып, Пруссия Милли китапханәсе фондларына тапшыра. [[1930 ел]]да Берлинда [[җыр]], [[фольклор]] текстлары, [[мәкаль]]ләр, [[табышмак]]лар, төрле [[сүз]] үрнәкләрен эченә алган «Tatarische Texte» (Татар текстлары) дигән җыентык бастырып чыгара (2009 елда [[Казан]]да яңадан басылган)&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;.

Җыентык өч бүлектән тора: җырлар, чәчмә язмалар һәм грамматик язмалар. Автор татар текстларын тулысынча транскрипцияли, аларны оригинал телнең аваз үзенчәлекләрен мөмкин кадәр якын чагылдырырлык итеп, [[Latin älifbası|латин имласында]], татарча ([[гарәп язуы|гарәп имласында]]) һәм алманчага тәрҗемәдә урнаштыра. Галим һәр текстны тәфсилле искәрмәләр белән ныгыта, катлаулы [[фонетика|фонетик]] әйләнмәләргә, географик атамаларга, этнографик күренешләргә аңлатма бирә&lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;.

== Кайбер хезмәтләре ==
* Die Behandlung des Hamza-Alif im Arabischen: besonders nach der Lehre von az-Zamaḫšarî und Ibn al-Anbârî (Strassburg, 1904)
* Die ersten Drucke der Türken /‎ von Gotthold Weil ;herausgegeben von Paul Schwenke (Leipzig, [1907?])
* Abu'l-Barakat ibn Al-Anbari (Leiden, 1913)
* Die grammatischen Schulen von Kufa und Basra, zugleich Einleitung zu der Ausgabe des Kitab al-Insaf Vonibn al-Anbari (Leiden, 1913)
* Grammatik der Osmanisch-Tuerkischen Sprache‎ (Berlin, 1917) &lt;ref&gt;[https://bookmix.ru/book.phtml?id=1461421 Gramatik der osmanisch-turkischen Sprache, Gotthold Weil]&lt;/ref&gt;
* Aus einem Briefe John Lockes (Berlin, [1925-1926?])
* Arabische Verse über das Ausleihen von Büchern [1927?]
* Die Königslose: J. G. Wetzsteins freie Nachdichtung eines arabischen Losbuches [Kur’at al-mulük] / überarbeitet und eingeleitet von Gotthold Weil (Berlin, 1929)
* Arabischer Text (Berlin, 1929)
* Tatarische Texte (Berlin, 1930)
* Über die Lebensdauer: ein unediertes Responsum / Maimonides; hrsg., übersetzt und herausgegeben, übersetzt und erklärt von Gotthold Weil (Basel, 1953)
* Grundriss und System der altarabischen Metren (Wiesbaden, 1958)

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
* [http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016
* ''Utz Maas''. [https://zflprojekte.de/sprachforscher-im-exil/index.php/catalog/w/478-weil-gotthold-eliakim ''Weil, Gotthold (Eliakim).''] In: ''Verfolgung und Auswanderung deutschsprachiger Sprachforscher 1933–1945.'' Verfolgte deutschsprachige Sprachforscher, ein Projekt des Zentrum für Literatur- und Kulturforschung|Zentrums für Literatur- und Kulturforschung (ZfL), Berlin, zuletzt aktualisiert am 8. Mai 2018
* [http://www.philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system/files/55_11.pdf ГОТТХОЛЬД ВАЙЛЬ КАК ИССЛЕДОВАТЕЛЬ ТАТАР И ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА]

== Әдәбият ==
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит. // Беренче бөтендөнья сугышында мөселман әсирләре. Казан утлары, 2014, № 2-6. ISSN 0206-4189
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев|Гилязов Искандер]]''. [https://cyberleninka.ru/article/n/gotthold-vayl-kak-issledovatel-tatar-i-tatarskogo-yazyka Готтхольд Вайль как исследователь татар и татарского языка.] КиберЛенинка{{ref-ru}}
[[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]]
[[Төркем:Алмания шәркыятьчеләре]]
[[Төркем:Алмания китапханәчеләре]]
[[Төркем:Израиль китапханәчеләре]]
[[Төркем:Мөһаҗирләр]]
[[Төркем:Профессорлар]]
[[Төркем:Берлинның Ирекле университетын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>ff262krgvenm8odczdmmmdusew1sddt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525166</id>
      <parentid>3525165</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Татар текстлары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10800" xml:space="preserve">{{Шәхес
| исем = Готһолд Вайль
| рәсем = Gotthold Weil2.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = 
| рәсем язуы =
| тулы исем =  Готһолд Эльяким Вайль&lt;br/&gt; {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}}
| һөнәр = шәркыятьче, китапханәче, профессор
| туу датасы = 13.05.1883
| туу җире = [[Алмания]], {{туу җире|Берлин| Берлинда}}
| гражданлык = {{байрак|Алмания}} [[Алмания]]→&lt;br/&gt; {{байрак|Израиль}} [[Израиль]]
| милләт = [[яһүд]]
| үлем датасы = 25.04.1960
| үлем җире = [[Израиль]], {{үлем җире|Иерусалим| Иерусалимда}}
| әти = 
| әни = 
| ир = 
| хатын =  
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = 
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
'''Готһолд Вайль''', ''шулай ук'' '''Готтхольд Вайль'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016&lt;/ref&gt; ({{lang-he|אליקים גוטהולד וייל}},  {{lang-de|Gotthold Eljakim Weil}},  [[1883 ел]]ның [[13 май|13 мае]],  [[Алмания]], [[Берлин]] ― [[1960 ел]]ның [[25 апрель|25 апреле]],  [[Израиль]], [[Иерусалим]]) – алман-израиль шәрык белгече, филолог һәм китапханәче, Франкфурт университетының филология профессоры, Иерусалимда яһүд университетының Көнчыгыш бүлегенә нигез салучы. 1916 елның февраленнән гарәп имласында татарча язылган хатларның цензоры. «Татар текстлары» җыентыгы (Берлин, 1930) авторы &lt;ref&gt;[https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/weil-gotthold  Weil, Gotthold.] Encyclopedia.com{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Тәрҗемәи хәле ==
1883 елның 13 маенда Берлинда туган. Алмания башкаласындагы [[Берлинның Ирекле университеты|Ирекле университетны]] тәмамлаган.

1914 елдан Берлинның Ирекле университетында китапханәче, [[тюркология]] буенча семинарлар алып баручы. [[Беренче бөтендөнья сугышы]] вакытында [[әсир]] төшкән [[татарлар]]ның  гарәп имласында татарча язылган [[хат]]ларының цензоры (ярдәмчесе [[Берлин университеты]] стоматология бүлеге студенты Бәдри Кәмалетдин улы Сәйфелмөлеков).

1918 елдан Пруссия Милли китапханәсенең Шәрык бүлеген җитәкли. 1931-1934 елларда – [[Франкфурт]] шәһәрендәге Гёте университетында шәрык фәннәре профессоры, Берлинның Яһүди институтында укыта.

1933 елда хакимияткә килгән национал-социалистлар Готһолд Вайльне, [[яһүд]] булган өчен, мәҗбүриләп, эшеннән азат итәләр.

== Фәләстыйнда ==
1935 елда [[Фәләстыйн]]га күчә һәм 1948 елга кадәр [[Иерусалим]] шәһәрендәге Яһүди университетында Милли китапханәнең җитәкчесе булып тора. 1960 елның 25 апрелендә Иерусалимда вафат.

== Татар текстлары ==
Готһолд Вайль [[Аурупа]] галимнәре арасыннан беренчеләрдән булып [[татар теле]]нә, [[Татар фольклоры|фольклорына]], [[Татар халык җырлары|музыкасына]] игътибар иткән&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит.&lt;/ref&gt;. 

1923 елда [[Берлин]]да нәшер ителгән «Чит халыклар арасында» дигән җыентыкның «Татарлар» мәкаләсен Готһолд Вайль язган.
&lt;blockquote&gt;
{{цитата|автор=Готһолд Вайль|Татарларга гаҗәеп тырышлык һәм максатчан энергия хас. Иң рәхимсез эзәрлекләүләр дә аларның рухын һәм ихтыярын бастырмады, киресенчә, ныгытты гына. Аларның мәкальләре шуны раслый – безнең алдыбызда кыргый Шәрекъ халкы түгкл, максатка омтылышлы Аурупа вәкилләре. Аларның тырышлыгы файда китерсен өчен, туган илләренә яңы ысуллар алып кайтырга ниятләп, хәрби әсирләрнең кечкенә, ләкин сизелерлек төркеме Алманиядә калды, без аларның университетларда, мәктәпләрдә, фабрикалар һәм остаханәләрдә тырышканнарын күрәбез, һәм алар тугрылыклары белән Татарстандагы милләттәшләрен куандыралар&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;}} 
&lt;/blockquote&gt;
[[Беренче бөтендөнья сугышы]]нда Алманиядәге ике лагерьда ([[Wünsdorf lagere|Вюнсдорф]], Ван) айлар буе [[әсир]]ләр белән аралашып, аларны сөйләткән һәм җырлаткан, ишеткәннәрен язып барган, аларны пластинкага яздырып, Пруссия Милли китапханәсе фондларына тапшыра. [[1930 ел]]да Берлинда [[җыр]], [[фольклор]] текстлары, [[мәкаль]]ләр, [[табышмак]]лар, төрле [[сүз]] үрнәкләрен эченә алган «Tatarische Texte» (Татар текстлары) дигән җыентык бастырып чыгара (2009 елда [[Казан]]да яңадан басылган)&lt;ref name=&quot;:1&quot;  /&gt;.

Җыентык өч бүлектән тора: җырлар, чәчмә язмалар һәм грамматик язмалар. Автор татар текстларын тулысынча транскрипцияли, аларны оригинал телнең аваз үзенчәлекләрен мөмкин кадәр якын чагылдырырлык итеп, [[Latin älifbası|латин имласында]], татарча ([[гарәп язуы|гарәп имласында]]) һәм алманчага тәрҗемәдә урнаштыра. Галим һәр текстны тәфсилле искәрмәләр белән ныгыта, катлаулы [[фонетика|фонетик]] әйләнмәләргә, географик атамаларга, этнографик күренешләргә аңлатма бирә&lt;ref name=&quot;:0&quot;  /&gt;.

== Кайбер хезмәтләре ==
* Die Behandlung des Hamza-Alif im Arabischen: besonders nach der Lehre von az-Zamaḫšarî und Ibn al-Anbârî (Strassburg, 1904)
* Die ersten Drucke der Türken /‎ von Gotthold Weil ;herausgegeben von Paul Schwenke (Leipzig, [1907?])
* Abu'l-Barakat ibn Al-Anbari (Leiden, 1913)
* Die grammatischen Schulen von Kufa und Basra, zugleich Einleitung zu der Ausgabe des Kitab al-Insaf Vonibn al-Anbari (Leiden, 1913)
* Grammatik der Osmanisch-Tuerkischen Sprache‎ (Berlin, 1917) &lt;ref&gt;[https://bookmix.ru/book.phtml?id=1461421 Gramatik der osmanisch-turkischen Sprache, Gotthold Weil]&lt;/ref&gt;
* Aus einem Briefe John Lockes (Berlin, [1925-1926?])
* Arabische Verse über das Ausleihen von Büchern [1927?]
* Die Königslose: J. G. Wetzsteins freie Nachdichtung eines arabischen Losbuches [Kur’at al-mulük] / überarbeitet und eingeleitet von Gotthold Weil (Berlin, 1929)
* Arabischer Text (Berlin, 1929)
* Tatarische Texte (Berlin, 1930)
* Über die Lebensdauer: ein unediertes Responsum / Maimonides; hrsg., übersetzt und herausgegeben, übersetzt und erklärt von Gotthold Weil (Basel, 1953)
* Grundriss und System der altarabischen Metren (Wiesbaden, 1958)

== Искәрмәләр ==
&lt;small&gt;{{искәрмәләр}}&lt;/small&gt;

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
* [http://beznenmiras.ru/tatar-tekstlary-ozeklar/   Татар текстлары.] [[Безнең мирас (журнал)|«Безнең мирас»]], 26.08.2016
* ''Utz Maas''. [https://zflprojekte.de/sprachforscher-im-exil/index.php/catalog/w/478-weil-gotthold-eliakim ''Weil, Gotthold (Eliakim).''] In: ''Verfolgung und Auswanderung deutschsprachiger Sprachforscher 1933–1945.'' Verfolgte deutschsprachige Sprachforscher, ein Projekt des Zentrum für Literatur- und Kulturforschung|Zentrums für Literatur- und Kulturforschung (ZfL), Berlin, zuletzt aktualisiert am 8. Mai 2018
* [http://www.philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system/files/55_11.pdf ГОТТХОЛЬД ВАЙЛЬ КАК ИССЛЕДОВАТЕЛЬ ТАТАР И ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА]

== Әдәбият ==
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев]]''. Мөселман хәрби әсирләренең хатлары. [[Казан утлары]], 2014, № 6, 154-169нчы бит. // Беренче бөтендөнья сугышында мөселман әсирләре. Казан утлары, 2014, № 2-6. ISSN 0206-4189
* ''[[Искәндәр Гыйләҗев|Гилязов Искандер]]''. [https://cyberleninka.ru/article/n/gotthold-vayl-kak-issledovatel-tatar-i-tatarskogo-yazyka Готтхольд Вайль как исследователь татар и татарского языка.] КиберЛенинка{{ref-ru}}
[[Төркем:Әлифба буенча галимнәр]]
[[Төркем:Алмания шәркыятьчеләре]]
[[Төркем:Алмания китапханәчеләре]]
[[Төркем:Израиль китапханәчеләре]]
[[Төркем:Мөһаҗирләр]]
[[Төркем:Профессорлар]]
[[Төркем:Берлинның Ирекле университетын тәмамлаучылар]]</text>
      <sha1>1ehjcqqh1vyt7tg2qvefuikw0usc3ya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Иерусалимда вафатлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588122</id>
    <revision>
      <id>3525167</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:41:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" xml:space="preserve">[[Төркем:Шәхесләр:Иерусалим]][[Төркем:Израильдә туганнар]]</text>
      <sha1>oycqod47d5hqi1d4kzah9vmi8rw38hd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3525168</id>
      <parentid>3525167</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T18:42:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" xml:space="preserve">[[Төркем:Шәхесләр:Иерусалим]][[Төркем:Израильдә вафатлар]]</text>
      <sha1>6ut3x5tnxme8p7dad7z50z3r0nhxqdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Шәхесләр:Иерусалим</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588123</id>
    <revision>
      <id>3525169</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:45:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">[[Төркем:Шәхесләр:Исраил]][[Төркем:Иерусалим]]</text>
      <sha1>aby1saflvyqj1fgplpaiv30t68madr3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Иерусалим</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588124</id>
    <revision>
      <id>3525172</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:48:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="162" xml:space="preserve">{{төп мәкалә|Иерусалим}}
[[Төркем:Исраил шәһәрләре]][[Төркем:Аерым статуслы территорияләр]]</text>
      <sha1>18n90nb5uuvl5sbshe65qjmre5otxit</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Аерым статуслы территорияләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588125</id>
    <revision>
      <id>3525174</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:50:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" xml:space="preserve">[[Төркем:Төрләре буенча илләр]]</text>
      <sha1>stuwepkhb9vihn5cu1jmlbhxpkz3jxx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Төрләре буенча илләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588126</id>
    <revision>
      <id>3525175</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:52:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" xml:space="preserve">[[Төркем:Төрләре буенча төркемнәр]][[Төркем:Илләр]]</text>
      <sha1>ci4vzymygdotf8h3iqd73gg945a866t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Израильдә вафатлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588127</id>
    <revision>
      <id>3525177</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149" xml:space="preserve">[[Төркем:Шәхесләр:Исраил]][[Төркем:Азиядә вафатлар]][[Төркем:Илләр буенча вафатлар]]</text>
      <sha1>sbwxz3gzkqt0cn2atogxw3rqw38nytz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Берлинның Ирекле университетын тәмамлаучылар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588128</id>
    <revision>
      <id>3525180</id>
      <timestamp>2022-07-30T18:58:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="222" xml:space="preserve">{{төп мәкалә|Берлинның Ирекле университеты}}
[[Төркем:Алмания югары уку йортларын тәмамлаучылар]][[Төркем:Шәхесләр:Берлин]]</text>
      <sha1>sibpn8g17ardjg6uh4ed9i1aw821idd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Алмания китапханәчеләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588129</id>
    <revision>
      <id>3525184</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:02:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140" xml:space="preserve">[[Төркем:Алмания мәдәният эшлеклеләре]][[Төркем:Илләр буенча китапханәчеләр]]</text>
      <sha1>hvgdf6f2wtfus0csgolccdq5d7gm6wb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Алмания мәдәният эшлеклеләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588130</id>
    <revision>
      <id>3525186</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча мәдәният эшлеклеләре]][[Төркем:Шәхесләр:Алмания]][[Төркем:Алмания мәдәнияте]]</text>
      <sha1>73fn4mnbshn5ok8ky0bjsb2qhbag8az</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Илләр буенча китапханәчеләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588131</id>
    <revision>
      <id>3525189</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:06:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча мәдәният эшлеклеләре]][[Төркем:Китапханәчеләр]]</text>
      <sha1>2xn7zz221ncbqaudgniksymxo91p9yr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Китапханәчеләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588132</id>
    <revision>
      <id>3525191</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:08:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150" xml:space="preserve">[[Төркем:Мәдәният эшлеклеләре]][[Төркем:Шәхесләр:Мәгълүмат]][[Төркем:Китапханә эше]]</text>
      <sha1>tn74ixv7rgu7x94px86dgsbjdnh1y4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Израиль китапханәчеләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>588133</id>
    <revision>
      <id>3525192</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>төркем ясау</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" xml:space="preserve">[[Төркем:Илләр буенча китапханәчеләр]][[Төркем:Шәхесләр:Исраил]]</text>
      <sha1>dz6rzada47dwyy7qpems2wytu2vozth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхәс:Готһолд Вайль</title>
    <ns>1</ns>
    <id>588134</id>
    <revision>
      <id>3525194</id>
      <timestamp>2022-07-30T19:13:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Әмир</username>
        <id>15082</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}}»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="142" xml:space="preserve">{{Төрки марафон 2022 мәкаләсе |халык1 =татарлар |халык2 = |халык3 = |кулланучы= Әмир}}</text>
      <sha1>3yf8ie8c81s70y4zplgrjokc8phemc1</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>