Wikipedia ttwiki https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Махсус Бәхәс Кулланучы Кулланучы бәхәсе Википедия Википедия бәхәсе Файл Файл бәхәсе МедиаВики МедиаВики бәхәсе Калып Калып бәхәсе Ярдәм Ярдәм бәхәсе Төркем Төркем бәхәсе Портал Портал бәхәсе TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 24998 3529293 3437298 2022-08-17T17:44:32Z FidelK 11792 Ахыры урында гарәпчәне дөрес күрсәтми wikitext text/x-wiki {{TwinCYR|Ğabdulla Tuqay}} {{Шәхес | исем = Габдулла Тукай | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы | һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист | туу датасы = 26.04.1886 | туу җире = | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}} | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 15.04.1913 | үлем җире = | әти = Мөхәммәтгариф мулла | әни = Мәмдүдә | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = | сайт = [http://gabdullatukay.ru/ Тукай сайты] | башка мәгълүмат = }} {{Викиханә|Габдулла Тукай}} {{Викиөзек}} ''{{Башка мәгънәләр/фамилия|Тукаев}} '''Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев''' (عبد الله محمد عارف اوغلی توقای)('''«Тукай»''', '''«Апуш»''', ''Ğabdulla Tuqay''; {{ТД}}, {{ТУ}}&nbsp;— {{ҮД}}, {{ҮУ}})&nbsp;— [[Татарлар|татар халкының]] бөек [[Шагыйрь|шагыйре]], [[татар әдәбияты]] классигы, әдәби тәнкыйтьче, [[публицист]], яңа заман татар әдәбиятына һәм әдәби теленә нигез салучыларның берсе. == Биографиясе == {{Төп мәкалә|Габдулла Тукай биографиясе}} === Балачак === Бөек [[шагыйрь]] Арча ягының [[Кушлавыч авылы]]нда [[1886 ел]]ның [[26 апрель|26 апрелендә]] (иске стиль буенча [[14 апрель]]дә) Мөхәммәтгариф мулла гаиләсендә дөньяга килә. Малай туып дүрт ай ярым үткәч, Мөхәммәтгариф хәзрәт үлеп китә. Тол калган Бибимәмдүдәне (Габдулланың әнисен) Сасна Пүчинкәсе авылы мулласына кияүгә бирәләр. Бәләкәй Габдулланы авылның Шәрифә карчыгына вакытлыча асрамага калдыралар. Соңрак аны үз әнисе яңа гаиләсенә алдыра. Бер елдан соң, 1890 елның 18 нче гыйнварында, әнисе үлеп китә, һәм Габдулланы бабасы [[Өчиле]]гә алып китә. Ләкин бабасы алга таба Габдулланы асрау авыр булачагын аңлап баланы [[Казан]]га баручы бер ямщиккә утыртып билгесез сәфәргә озата. [[Печән базары]]на килгәч, халык арасыннан чыгып Мөхәммәтвәли абзый малайны үзләренә алып кайта. Әмма алар соңрак хатыны белән икесе дә авырып китәләр һәм Габдулланы яңадан Өчилегә озаталар. Бераздан соң малайны Кырлай исемле авылдан ир баласыз Сәгъди абзыйга уллыкка озаталар. [[Рәсем:Tuqay motighi.jpg|left|200px|thumb|Камил Мотыйгый белән яшь Тукай, якынча [[1905 ел]]]] 2 елдан соң Кушлавыч авылының Бәдретдин исемле кешесе Тукайны эзләп таба да [[Уральск шәһәре|Уральскига]] алып китә. === Уральск чоры === [[1895 ел]]ның кышында 18 көнле юлдан соң тугыз яшьлек Апушны Уральскидагы татар бистәсенә сәүдәгәр Усманов Галиәскәр һәм аның хатыны Газизә йортына алып киләләр. [[1905 ел|1905]]—[[1907 ел]]ларда Тукай бик кыю публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый. Галиәскәр вафат булганнан соң Тукай «Мотыйгия» мәдрәсәсенә күчеп килә. «Мотыйгыя» мәдрәсәсе каршында рус мәктәбе эшләп килгән. Алдан Тукай рус телен үзләштергән. Монда Тукайның рус һәм чит ил әдәбиятына мәхәббәте уяна. Иҗат юлының башында ул&nbsp;— укытучысының улына Казанда «Касыймия» мәдрәсәсендә укучы [[Камил Мотыйгый|Камил Төхбәтуллинга]] бурычлы. [[1905 ел]]дагы революцион күтәрелү чоры Камилгә [[«Фикер» газетасы|«Фикер»]] гәҗите, «Уклар» һәм «Новый век» журналын бастырырга мөмкинлек тудыра. Тукай бу басмаларда үзенең шигырьләрен киң җәмәгатьчелеккә чыгара. Тукай өчъеллык рус мәктәбенә кереп укый башлый. [[Мәдрәсә]]дә гарәп, төрек, фарсы телләрен бик яхшы үзләштергән малай рус һәм [[Аурупа]] әдәбияты дөньясына чума. [[Рәсем:Tuqay fiker.jpg|right|200px|thumb|[[1907 ел]]]] [[1905 ел]]ның [[сентябрь|сентябрендә]] үк аның «Әлгасрелҗәдид» журналының [[реклама]] җыентыгында шигырьләре басыла. [[Ноябрь]]дә «Фикер» гәҗите чыга башлый. [[1906 ел]]ның июнендә [[Уклар (журнал)|«Уклар»]] сатирик журнал дөнья күрә, Тукай анда фактик редактор булып эшли. === Казан чоры === [[1907 ел]]ның Тукай Казанга килә. Анда Тукай яңа дуслар таба: [[Фатих Әмирхан]], [[Хөсәен Ямашев]], [[Кәбир Бәкер]], В.Бәхтияров, [[Галиәсгар Камал]], [[Солтан Рахманкулов|Солтан Рахманколый]], [[Гафур Коләхмәтов]], [[Сәгыйть Сүнчәләй]]. Габдулла үзе теләгән әдәбият, [[журналистика]] өлкәсенә чума. [[1910 ел]]ның башында журналист [[Әхмәт Урманчиев]] редакторлыгында сатирик журнал «[[Ялт-Йолт (журнал)|Ялт-йолт]]» чыга башлый, анда Тукайның сатирик әсәрләренең бик күбесе басыла. Тукай «[[Шәрык клубы]]» программасындагы кичәләрдә концертлар, лекцияләрне оештыруда Г.&nbsp;Коләхмәтов, Ф.&nbsp;Әмирхан, Ф.&nbsp;Агеев, С.&nbsp;Рахманколый белән бергә эшли. [[1910 ел]]ның [[15 апрель|15 апрелендә]] Шәрык клубында халык иҗаты буенча лекция укый. [[Рәсем:Тукай кабере.jpg|right|150px|thumb|Тукай кабере {{coord|55.760223|49.106168}}]] [[1913 ел]]ның башында шагыйрьнең сәламәтлеге бик нык какшый. Ләкин ул иҗат эшен туктатмый. [[1913 ел]]ның [[15 апрель|15 апрелендә]] (иске стиль буенча [[2 апрель|2 апреле]]) бөек шагыйрь Габдулла Тукайның гомере өзелә. == Әдәбият == ''Төп мәкаләләр: [[Тукай шигърияте]], [[Тукай әдәбияты]]'' «Туган тел» шигъре асыл нөсхәдә: '''''طوغان تل''''' ''!ای طوغان تل، ای ماطور تل، ئه‌‌تکه‌م، ئه‌نکه‌منڭ تلی'' ''.دنیاده کوب نرسه بلدم، سین طوغان تل آرقلی'' ''،ایڭ ئلك بو تل بله‌ن ئه‌نکه‌م بیشکده کویلگان'' ''.آنناری تونلر بویی ئه‌بکه‌م حکایت سویلگان'' ''ای توغان تل! هر وقتده یاردمڭ برلن سینڭ'' ''.کچکنه‌دن آڭلاشلغان شادلغم، قایغم مینم'' '':ای طوغان تل! سینده بولغان ايڭ ئلك قیلفان دعام'' ''«.یارلقاغل دیب اوزم هم ئه‌تکه‌م، ئه‌نکه‌منی خدام»'' Габдулла Тукайның матбугатта басылган беренче шигыре&nbsp;— «''Мужик йокысы''» [[рус]] шагыйре Алексей Кольцовның (1809—1842) «''Что ты'' ''спишь, мужичок?''» (1839) шигыренә тәкълид итеп (ияреп) язылган. Тукай варианты [[Җаек]]та [[Камил Мотыйгый]]-Төхфәтуллин тарафыннан нәшер ителүче «[[Фикер (журнал)|Фикер]]» журналында [[1905 ел]]ның [[26 ноябрь|26 ноябрендә]] басыла.<ref>''Тукайга кадәр әлеге шигырьне Касыйм Бикколов «Нәмүнәи тәрәккый» (1904) җыентыгында тәрҗемә итеп бастырган була.''</ref> Тукай кыска гына иҗат гомерендә 350&nbsp;шигырь, 107&nbsp;мәсәл һәм балалар өчен хикәяләр, 130&nbsp;мәкалә һәм фельетон яза. Еллар буенча бүлсәң, түбәндәге саннар килеп чыга (''баштагы сан шигырьләр , икенче сан&nbsp;— мәкаләләр''): [[1905 ел|1905]]&nbsp;— 5/-(мәкалә юк), [[1906 ел|1906]]&nbsp;— 34/43, 1907&nbsp;— 38/6, [[1908 ел|1908]]&nbsp;— 60/13, [[1909 ел|1909]]&nbsp;— 45/9, [[1910 ел|1910]]&nbsp;— 70/17, [[1911 ел|1911]]&nbsp;— 28/12, [[1912 ел|1912]]&nbsp;— 48/11, [[1913 ел|1913]]&nbsp;— 16/8''.<ref>Санау өчен Габдулла Тукайның [[1955 ел|1955]]—[[1956 ел]]да Г.&nbsp;Халит ред. чыккан 4 томлыгы файдаланылган''</ref> Соңгы язган әсәре&nbsp;— 4 юллык «[[Мәктәп (шигырь)|''Мәктәп'']]» шигыре булган. [[Казан]]да [[Клячкин шифаханәсе|Клячкин хастаханәсендә]] ятканда, вафатына 4 көн кала, [[1913 ел]]ның [[28 март]]ында яза. Әлеге «Мәктәп»не һәм тагын 3 шигырен, вафатыннан соң ук, «[[Аң (журнал)|Аң]]» журналы бастырып чыгара.<ref>М.&nbsp;Фридерих. Габдулла Тукай как объект идеологической борьбы. К: [[Татарстан китап нәшрияты|ТКН]], 2011, 104-105 б.ISBN 978-5-298-02085-5</ref> === Тукайның үзе исән чагында нәшер ителгән китаплары === # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Г.Тукаев шигырьләре. Беренче кыйсем |оригинал = («Шигырьләр көтепханәсе»ннән 3-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 1 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = Шәрәф матбагасы |ел = 1907 ел (15 ноябрь) |том = |бит = |битләр = 48 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Габдулла Тукаев шигырьләре. Икенче кыйсем |оригинал = («Шигырьләр көтепханәсе»ннән 4-нче дәфтәр). |сылтама = |басма = 2-нче |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = Шәрәф матбагасы |ел = 1908 ел (8 гыйнвар) <ref>титул битендә ялгыш 1907 ел дип күрсәтелгән</ref> |том = |бит = |битләр = 56 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = [[Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш]] |оригинал = («Шигырьләр көтепханәсеннән 7-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 1-нче |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = И.Н.Харитонов лито-типографиясе <ref name="ReferenceA">тышлыкның 4 битендә Шәрәф типографиясе дип куелган</ref> |ел = 1908 ел (22 октябрь) <ref>титул битендә күрсәтелмәгән</ref> |том = |бит = |битләр = 22 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = [[Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш]] |оригинал = («Шигырьләр көтепханәсеннән 7-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 2-нче |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = [[И.Н. Харитонов лито-типографиясе]] <ref name="ReferenceA"/> |ел = 1908 ел (декабрь) |том = |бит = |битләр = 22 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Җуаныч |оригинал = («Мәктәп мөкяфәте»ннән беренче китап) |сылтама = |басма = |җаваплы = рәсемле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов матбагасы |ел = 1908 ел |том = |бит = |битләр = 19 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Алтын әтәч |оригинал = («Мәктәп мөкяфәте»ннән икенче китап) |сылтама = |басма = |җаваплы = рәсемле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов матбагасы |ел = 1908 ел (14 ноябрь) <ref>тышлыкта 1909 ел</ref> |том = |бит = |битләр = 48 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Габдулла Тукаев диваны |оригинал = («Шигырьләр көтепханәсеннән» 8-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 3 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Гасыр» көтепханәсе, И.Н.Харитонов лито-типографиясе |ел = 1909 <ref>тышлыкта елы юк</ref> |том = |бит = |битләр = 48 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Алтын әтәч |оригинал = («Мәктәп мөкяфәте»ннән икенче китап) |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = рәсемле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, [[И.Н. Харитонов матбагасы]] |ел = 1909 ел |том = |бит = |битләр = 18 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Габдулла Тукаев шигырьләре. Беренче кыйсем |оригинал = («Шигырь көтепханәсеннән» 3-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (6 март) |том = |бит = |битләр = 48 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Габдулла Тукаев шигырьләре. Икенче кыйсем |оригинал = («Шигырь көтепханәсеннән» 4-нче дәфтәр) |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (11 март) |том = |бит = |битләр = 48 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Энҗе бөртекләре |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (26 март) |том = |бит = |битләр = 72 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Яңа кыйраәт. Әдәбияттан дәреслек-хрестоматия |оригинал = |сылтама = |басма = 1 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (3 сентябрь) |том = |бит = |битләр = 72 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Әдәбият |оригинал = («Шигырь көтепханәсеннән» 10-нчы дәфтәр) |сылтама = |басма = 1 |җаваплы = Г.Тукайның фотосурәте белән |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (27 октябрь) |том = |бит = |битләр = 30 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = [[Исемдә калганнар]] |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = Тукай рәсеме белән |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1909 ел (12 ноябрь) |том = |бит = |битләр = 38 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Балалар күңеле. Беренче җөзьә |оригинал = Ибтидаи мәктәпләр өчен шигырьләр мәҗмугасе |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов лито-типографиясе |ел = 1909 ел (23 ноябрь) <ref>тышлыкта 1910 ел</ref> |том = |бит = |битләр = 32 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Күңелле сәхифәләр |оригинал = («Мәктәп мөкафяте»ннән 4-нче китап) |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе |ел = 1910 ел (12 апрель) |том = |бит = |битләр = 16 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Халык моңнары |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = җыючысы: Шүрәле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, «Милләт» матбагасы |ел = 1910 ел (29 ноябрь) |том = |бит = |битләр = 24 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Халык әдәбияты |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов лито-типографиясе |ел = 1910 ел (20 июнь) |том = |бит = |битләр = 43 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Әдәбият |оригинал = (Шигырьләр көтепханәсе»ннән 10-нчы дәфтәр) |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Мәгариф» көтепханәсе |ел = 1910 ел (9 июль) |том = |бит = |битләр = 30 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Яңа кыйраәт |оригинал = |сылтама = |басма = үзгәртелгән, өстәлгән 2 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Үрнәк» матбагасы |ел = 1910 ел (5 октябрь) |том = |бит = |битләр = 56 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Балалар күңеле |оригинал = Мәктәптә милли әдәбият дәресләре. Әдәбияттан хрестоматия. |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы |ел = 1910 ел (18 декабрь) <ref>тышлыкта 1911 ел</ref> |том = |бит = |битләр = 144 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Күңел җимешләре |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов лито-типографиясе |ел = 1911 ел (26 март) |том = |бит = |битләр = 46 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Мияубикә |оригинал = «Мәктәп көтепханәсе»ннән 1-нче китап |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, И.Н.Харитонов лито-типографиясе |ел = 1911 ел (12 июнь) |том = |бит = |битләр = 144 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Яшен ташлары. Беренче җөзьә |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = авторы:Шүрәле, нашире:Су анасы |урын = Казан |нәшрият = «Өмид» матбагасы |ел = 1911 (1 август) |том = |бит = |битләр = 23 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Балалар күңеле. Беренче кыйсем |оригинал = |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе |ел = 1911 ел (23 ноябрь) |том = |бит = |битләр = 32 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Яшен ташлары. Икенче җөзьә |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = авторы:Шүрәле, нашире:Су анасы |урын = Казан |нәшрият = «Өмид» матбагасы |ел = 1912 ел |том = |бит = |битләр = 24 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Балалар күңеле. Икенче кыйсем |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Өмид» матбагасы |ел = 1912 ел (11 февраль) |том = |бит = |битләр = 32 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Яшен ташлары. Беренче җөзьә |оригинал = |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = авторы:Шүрәле, нашире:Су анасы |урын = Казан |нәшрият = «Өмид» матбагасы |ел = 1912 ел |том = |бит = |битләр = 23 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Сабитның укырга өйрәнүе <ref>И.Н.Харитоновның «Татар әлифбасы»на кушымта</ref> |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = И.Н.Харитонов типографиясе |ел = 1912 ел (17 май) |том = |бит = |битләр = 8 |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Халык моңнары |оригинал = |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = җыючысы: Шүрәле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе |ел = 1912 ел (25 май) |том = |бит = |битләр = 24 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Халык әдәбияты |оригинал = |сылтама = |басма = 2 |җаваплы = җыючысы: Шүрәле |урын = Казан |нәшрият = «Сабах» көтепханәсе, «Өмид» матбагасы |ел = 1912 ел (25 май) |том = |бит = |битләр = 38 б. |isbn = }} # {{китап |автор = |бүлек = |башлык = Җан азыклары <ref>Соңгы шигырЬ мәҗмугасе</ref> |оригинал = |сылтама = |басма = |җаваплы = |урын = Казан |нәшрият = «Мәгариф» көтепханәсе, Л.П.Антонов матбагасы |ел = 1912 ел (30 декабрь) |том = |бит = |битләр = 48 б. |isbn = }} <!--чавашвикидә [[Рәсем:Cov harab-shurale1979.jpg|thumb|«Шүрәле» арап телендә]] --> == Габдулла Тукай истәлеге == [[Рәсем:Metro Tukay.jpg|right|200px|thumb|Габдулла Тукай мәйданы станциясендә мозаика]] Габдулла Тукай истәлегенә күп объектлар, әдәби һәм мәдәни чаралар, оешмалар аның исемен йөртә. Шуларның арасында: * [[Габдулла Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясе]]. * [[Татарстан]]ның [[Тукай районы]]. * [[Казан]] шәһәренең [[Тукай мәйданы (Казан)|Габдулла Тукай үзәк мәйданы]]. * [[Казан]] шәһәренең Габдулла Тукай скверы. * [[Казан]] шәһәренең [[Габдулла Тукай урамы (Казан)|Габдулла Тукай урамы]]. * [[Уфа]] шәһәрендә [[Габдулла Тукай урамы (Уфа)|Тукай урамы]], [[Габдулла Тукай мәйданы (Уфа)|Тукай мәйданы]]<ref>[https://kulturarb.ru/ru/news/v-ufe-poyavitsya-ploshhad-tukaya В Уфе появится площадь Тукая.] kulturarb.ru, 12.02.2020{{ref-ru}}</ref>. * [[Ташкәнт]] шәһәрендә Тукай урамы (2013 елдан Дилбәнд урамы)<ref>https://daryo.uz/2013/01/14/toshkentda-bazi-kocha-va-mahallalarning-nomi-ozgardi-toliq-royxat</ref> * [[Нөкес]] шәһәрендә Тукай урамы. * [[Әнкара]] шәһәрендә Тукай урамы. * [[Истанбул]] шәһәрендә Тукай паркы. * [[Казан метросы]]ның [[Тукай мәйданы (метро станциясе)|Габдулла Тукай мәйданы станциясе]]. * [[Габдулла Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе]]. * [[Җаек]] шәһәрендә (Уральск) Тукай исемендәге типография. * [[Татарстан]]ның [[Чирмешән районы]]нда «Тукай» коллектив хуҗалыгы булган. * «Поэт Габдулла Тукай»&nbsp;— 305 м проектлы туристик теплоходы Иделдә һәм Чулманда йөри. * [[ТЮРКСОЙ]] 2011 елны Тукай елы дип игълан итте. * [[Кардәш каләмнәр (журнал)|«Кардәш каләмнәр»]] журналының [[2016 ел]]ның [[апрель]] ае саны Габдулла Тукайның 130 еллык юбилее уңаеннан оештырылган<ref>[http://turk.addnt.ru/vypusk-zhurnala-sobratya-po-peru-karde/ Выпуск журнала «Собратья по перу» («Kardeş Kalemler»).] Казанның «Анадолу» төрек милли-мәдәни мохтарияте. [[Татарстан халыклары Ассамблеясы]] сайты {{ref-ru}}{{ref-tt}}{{ref-tr}}</ref>. == Тукайга һәйкәлләр == {{төп мәкалә|Габдулла Тукай һәйкәле}} Тукайга һәйкәлләр [[Казан]]да ([[Габдулла Тукай һәйкәле (Пушкин урамы, Казан)|Тукай скверында]] һәм [[Габдулла Тукай һәйкәле (Театр урамы, Казан)|опера-балет театр янында]]), [[Габдулла Тукай һәйкәле (Яр Чаллы)|Чаллыда]], [[Габдулла Тукай һәйкәле (Түбән Кама, 1991)|Түбән Камада]], [[Габдулла Тукай һәйкәле (Уфа)|Уфада]], [[Петербург]]да, [[Мәскәү]]дә, [[Җаек]]та, [[Әнкара]]да ([[Төркия]]) бар. == Тукай музейлары == {{төп мәкалә|Габдулла Тукай музее (мәгънәләр)}} * [[1971 ел|1971]] — [[Габдулла Тукай музей комплексы (Яңа Кырлай)|Габдулла Тукай музей комплексы]] ([[Яңа Кырлай]]). * [[1986 ел|1986]] — [[Тукай музее (Казан)|Тукай музее]] ([[Казан]], [[Шәмил йорты|Шамил йорты]]). * [[1996 ел|1996]] — [[Тукаевлар музей-йорты (Кушлавыч)|Тукаевлар музей-йорты]] ([[Кушлавыч]]). * [[2006 ел|2006]] — [[Габдулла Тукай музее (Җаек)|Габдулла Тукай музее]] ([[Җаек (шәһәр)|Җаек]], Казакъстан). == Әдәби әсәрләр == * «Тукай» романы&nbsp;— Әхмәт Фәйзи * «Кечкенә Апуш» повесте&nbsp;— [[Әхмәт Фәйзи]] * «Тукай турында хикәяләр» (җыентык)&nbsp;— [[Ибраһим Нуруллин]] * «Тукай Петербургта»&nbsp;— Ибраһим Нуруллин * Башка әдипләрнең күпсанлы пьеса, шигырь, хикәяләре. == Тукай музыкада == * «[[Тукай маршы]]»&nbsp;— [[Заһидулла Яруллин]] * [[«Шүрәле» балеты]]&nbsp;— [[Фәрит Яруллин]] * «[[Кисекбаш (балет)|Кисекбаш]]» балеты&nbsp;— [[Рәшит Гобәйдуллин]] * «[[Су анасы (балет)|Алтын тарак]]» балеты&nbsp;— [[Әнвәр Бакиров]] * «[[Шагыйрь мәхәббәте]]» операсы&nbsp;— [[Резеда Ахиярова]] һәм [[Ренат Харис]] * [[Тукай аһәңнәре (вокаль-симфоник поэма)|«Тукай аһәңнәре»]] — [[Алмаз Монасыйпов]]ның вокаль-симфоник поэмасы (1975). == Тукай театрда<ref>[http://tat.tatar-inform.ru/news/2011/03/23/64578/ Халыкара театр көненә – “Тукай образы – сәхнәдә” кичәсе]</ref> == * [[Әхмәт Фәйзи]]нең «Тукай» трагедиясе: ** [[Камал III]] ** [[Ибраһим Гафуров (1910)|Ибраһим Гафуров]] ** [[Дамир Хәйруллин]] ** [[Наил Дунай]] * [[Туфан Миңнуллин]]ның «Без китәбез, сез каласыз» пьесасы: ** [[Илдус Әхмәтҗанов]] ** [[Рамил Төхфәтуллин]] * «Печән базары» спектакле: ** [[Марсель Мәхмүтов]] ** [[Илфат Камалиев]] ** [[Фәнис Кәлимулин]] == Габдулла Тукай бүген == [[Рәсем:Tuqay signature.jpg|right|200px|thumb|Тукай имзасы]] Бөек шагыйрь туган көне&nbsp;— [[26 апрель]]&nbsp;— [[Татарстан]]да туган тел көне буларак игълан ителде. Шул көнне, [[Татар Дәүләт Опера һәм Балет театры]] янында урнашкан [[Габдулла Тукай һәйкәле (Театр урамы, Казан)|Габдулла Тукай һәйкәле]] янында мәдәни чаралар үтәләр. === Шигърият сүзлеге === Казан Университеты Галимнәре белән Габдулла Тукай кулланган сүзләрдән белешмәле интернет-сүзлек әзерләнде. Сүзлектә 411 шигыйрь 45899 сүз белән. Белешмәле сүзлек Г. Тукайның компьютер фонды нигезләнеп эшләнелде. Шигъри фонды бөтен академик нәшер ителгән әсәрләрен ала. Текстотека нигезендә 1985-1986 елларда [[Тел, әдәбият һәм тарих институты|КФАН СССР Г. Ибраһимов тел, әдәбият һәм тарих Институты]] әзерләгән 5 томлык Габдулла Тукай иҗаты ята.<ref name=":0">'''ЯЗЫК ПОЭЗИИ Г. ТУКАЯ. ИНТЕРНЕТ-СЛОВАРЬ''' №1(2) 2010ел. 106 бите ЖУРНАЛ:РОССИЙСКАЯ ТЮРКОЛОГИЯ</ref> Сүзлек-белешмәнең мүәлифләре К. Р. Калиуллин һәм Р. М. Каримуллина. Икеседә Казан Университетының Теоретик һәм прикладной лингвистика мөгалимләре булып торалар. Шигрият сүзлеге белән Казан Универсететының сайтында [https://klf.ksu.ru/tukay klf.ksu.ru/tukay] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120721042939/http://www.klf.ksu.ru/tukay/ |date=2012-07-21 }}<ref name=":0" /> Г. Тукай премиясе??? == Сылтамалар == {{Портал|Габдулла Тукай}} {{Навигация |Тема = Габдулла Тукай |Портал = |Викисүзлек = |Викикитапханә = Габдулла Тукай |Викиөзек = |Викитека = |Викикүренеш = |Викияңалыклар= |Викиҗыентык = Ğabdulla Tuqay |Метавики = |Проект = Габдулла Тукай }} * [http://www.gabdullatukay.ru/tat/ Габдулла Тукай сайты] * [http://tukay.ucoz.ru/ Габдулла Тукайга багышланган рәсми булмаган сайт] * [http://kitapxane.at.tt/autors/tuqay/ Китапханәдә әсәрләр]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://kitapxane.at.tt/authors/tuqay/isemdae_qalghannar Габдулла Тукайның автобиографиясе: Исемдә калганнар]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://shigriyat.ru/autors/autor.aspx?name=tukai Габдулла Тукай әсәрләре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312063427/http://shigriyat.ru/autors/autor.aspx?name=tukai |date=2007-03-12 }} * [http://tashlar.narod.ru/photo/tatarlar/tukay-gabdulla.htm Габдулла Тукай кабере] * [http://karaakkosh.com/stihi-gabdulla-tukay_tt.html Габдулла Тукай — Шагыйрьләр. Поэмалар. Әкиятләр] * Габдулла Тукай — [[Татарстан китап нәшрияте аудиокитаплары]]: *# {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = [[Габдулла Тукай]] | башлык = Кәҗә белән Сарык | серия = аудиоязма | файл = 106362 }} *# {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = [[Габдулла Тукай]] | башлык = Су анасы | серия = аудиоязма | файл = 106360 }} *# {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = [[Габдулла Тукай]] | башлык = Хикәяләр | серия = аудиоязма | файл = gabdulla-tuqay-shigyrlar }} *# {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = [[Габдулла Тукай]] | башлык = Шүрәле | серия = аудиоязма | файл = 106369 }} *# {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = [[Габдулла Тукай]] | башлык = Япон хикәяте | серия = аудиоязма | файл = 106361 }} == Шулай ук карагыз == {{Викиөзек}} <ul>{{#invoke:wd|properties|linked|qualifier|references|P1038|P1039|format=<li>%p[%r][ (%q)] </li>}}</ul> * [[Тукай музее (Казан)]] *[[Сәйф Сараи]] *[[Котб]] *[[Хисам Кятиб]] *[[Казтуган]] *[[Хөсәен Ямашев]] *[[Мифтахетдин Акмулла|Акмулла]] *[[Гали Чокрый|Гали Чокырый]] *[[Дәрдемәнд]] {{Портал|Шәхесләр|Шигърият|Татарстан}} == Искәрмәләр == {{reflist}} == Тышкы сылтамалар == {{Тышкы сылтамалар}} {{Яхшы мәкалә}} {{Габдулла Тукай}} {{DEFAULTSORT:Тукай, Габдулла}} [[Төркем:Габдулла Тукай]] [[Төркем:Татар шагыйрьләре]] [[Төркем:Русия империясе шагыйрьләре]] [[Төркем:XX гасыр шагыйрьләре]] n7b6mm23svijlbq4nu1ta4aw8jbiqzk 0 35237 3529308 3520514 2022-08-17T19:04:29Z Xәkim 37256 wikitext text/x-wiki <small>{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}</small> <small>{{Төп мәкалә|Татарлар чит илләрдә}}</small> [[Рәсем:Ярвәнпә мәчете.jpg|right|200px|thumb|[[Ярвәнпә мәчете]]]] [[Файл:Tataareja Helsingissä 1920.jpg|мини|Татары в Хельсинки - 1920 год.]] '''Финляндия татарлары''', '''Суоми татарлары''' &nbsp;— [[Финляндия]]нең якынча 1000 кешедән торучы этник азчылыгы. Күпчелеге [[Һелсинки]], [[Турку]] һәм [[Тампере]] шәһәрләрендә яшиләр. == Тарих == Финляндия татарларының бабалары чыгышлары буенча [[Түбән Новгород губернасы]]ның [[Сергач өязе]]ннән булган сәүдәгәрләр булалар. Алар [[1870 ел|1870]] белән [[1920 ел]]лар арасында Финляндиядә төрле сәяси сәбәпләр аркасында төпләнеп калалар. [[1925 ел]]да Һелсинкидә беренче ислам җәмгыятенә нигез салына. 1940 елны [[ССРБ]] Финляндиягә сугыш ача([[Совет-фин сугышы (1939-1940)]]). Финляндия ватандашлары буларак фин татарлары да сугышта катнаша. 1939/40 һәм 1944 елда дәвам иткән сугышта фин гаскәрендә 177 татар корал тотып сугыша. Икенче Бөек Ватан сугышы нәтиҗәсендә [[Выборг]] шәһәре дә [[ССРБ]]-га кушылгач, андагы татарлар [[Тампере]] һәм Һелсинкигә күченәләр. Нәкъ Тампереда [[1943 ел]]да икенче татар җәмгыяте барлыкка килә. [[1948 ел]]да Һелсинкидә башлангыч татар мәктәбе эшли башлый. Ул татар җәмгыяте һәм шәһәр муниципалитеты бюджетлары исәбенә татар балаларына ана теле буенча белем бирә. Кызганычка каршы, балалар саны азаю сәбәпле [[1969 ел]]да бу мәктәп ябыла, ә аның урынына татарлар яшәгән шәһәрләрдә, шул исәптә Тампереда да татар якшәмбе мәктәпләре ачыла һәм алар бүгенгесе көнгә кадәр уңышлы эшләп киләләр. == Мәдәният == [[1970 ел]]ланда татарлар ике оешмага берләшәләр&nbsp;— [[Һелсинки]] университеты профессоры [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] [[Габдулла Тукай]] исемендәге оешма булдыра, ә тиреләр һәм җәнлек мехлары белән сату иткән эре эшмәкәр Абдулла Али милли һәм дини юнәлештәге «Исламия» җәмгыятен җитәкли. Әйтергә кирәк, Гомәр Таһир вафат булгач, аның урынын улы&nbsp;— профессор [[Окан Даһер|Окан Таһир]] ала, Абдулла Али юк булгач та, аның эшен улы Атик Али дәвам иттерә. [[2010 ел]]да Финляндия татарлары мәдәни оешмасы 75 еллыгын бәйрәм итте. Гомумән, Финляндия татарлары бик актив дип санала. Даими рәвештә төрле чаралар, бәйрәмнәр үткәрелә<ref>[http://www.azatliq.org/content/finlandia_dardmand_nasretdin/1878789.html Финляндия татарлары Дәрдмәндне искә алды]</ref>. == Мәчет == [[Файл:Järvenpään islamilainen rukoushuone - Keskitalontie 3 - Kinnari - Järvenpää.jpg|200px|thumb|right|[[Ярвәнпә мәчете]]]] {{төп мәкалә|Ярвәнпә мәчете}} Финляндия татарларының үз мәчетләре дә бар. [[Ярвәнпә мәчете]] исемле бу гыйбадәт йорты [[1943 ел]]ны ачыла һәм Финляндиядә бердәнбер манаралы мәчет дип санала. Күптән түгел мәчет яңартылды<ref>''Ландыш Харрасова''. [http://www.azatliq.org/content/article/1906759.html Финляндия татарлары Ярвәнпә мәчетен яңартты.] [[Азатлык радиосы]]</ref>. == Моны да карагыз == {{seealso|Төркем:Финляндия татарлары}} * [[Финляндиядә ислам]] * [[Финляндия ислам мәхәлләсе (журнал)]] == Искәрмәләр == {{Искәрмәләр}} == Сылтамалар == * [http://www.azatliq.org/content/Finlandia_Tatarlari_bayrame/2015332.html Финляндия татарлары мәдәни оешманың 75 еллыгын уздыра] * [http://tatarica.narod.ru/world/diaspor/tatdiaspor_041203.htm Чит илләрдә яшәүче татарлар] {{ref-ru}} * [http://tatarstan.ru/?node_id=3063 Финляндиянең татар җәмгыяте] {{ref-ru}} * [http://tuganyak.ru/erakta-suomida-kunakta-2/ Еракта -SUOMIда кунакта] // [[Туган як (Түбән Новгород өлкәсе)|Туган як]] газ. {{Татарлар}} {{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}} [[Төркем:Илләр буенча татарлар]] [[Төркем:Финляндия халыклары]] 5lc29d88j9f3w22mx64iwru5gja5f2s 3529309 3529308 2022-08-17T19:15:09Z Әмир 15082 ru → tt wikitext text/x-wiki <small>{{мәгънәләр| Татарлар (мәгънәләр) }}</small> <small>{{Төп мәкалә|Татарлар чит илләрдә}}</small> [[Рәсем:Ярвәнпә мәчете.jpg|right|200px|thumb|[[Ярвәнпә мәчете]]]] [[Файл:Tataareja Helsingissä 1920.jpg|мини|Татарлар Хельсинкидә - [[1920 ел|1920]]<br/> («1920 ел» язуы уртадагы үсмернең кулындагы язудан күренә).]] '''Финляндия татарлары''', '''Суоми татарлары''' &nbsp;— [[Финляндия]]нең якынча 1000 кешедән торучы этник азчылыгы. Күпчелеге [[Һелсинки]], [[Турку]] һәм [[Тампере]] шәһәрләрендә яшиләр. == Тарих == Финляндия татарларының бабалары чыгышлары буенча [[Түбән Новгород губернасы]]ның [[Сергач өязе]]ннән булган сәүдәгәрләр булалар. Алар [[1870 ел|1870]] белән [[1920 ел]]лар арасында Финляндиядә төрле сәяси сәбәпләр аркасында төпләнеп калалар. [[1925 ел]]да Һелсинкидә беренче ислам җәмгыятенә нигез салына. 1940 елны [[ССРБ]] Финляндиягә сугыш ача([[Совет-фин сугышы (1939-1940)]]). Финляндия ватандашлары буларак фин татарлары да сугышта катнаша. 1939/40 һәм 1944 елда дәвам иткән сугышта фин гаскәрендә 177 татар корал тотып сугыша. Икенче Бөек Ватан сугышы нәтиҗәсендә [[Выборг]] шәһәре дә [[ССРБ]]-га кушылгач, андагы татарлар [[Тампере]] һәм Һелсинкигә күченәләр. Нәкъ Тампереда [[1943 ел]]да икенче татар җәмгыяте барлыкка килә. [[1948 ел]]да Һелсинкидә башлангыч татар мәктәбе эшли башлый. Ул татар җәмгыяте һәм шәһәр муниципалитеты бюджетлары исәбенә татар балаларына ана теле буенча белем бирә. Кызганычка каршы, балалар саны азаю сәбәпле [[1969 ел]]да бу мәктәп ябыла, ә аның урынына татарлар яшәгән шәһәрләрдә, шул исәптә Тампереда да татар якшәмбе мәктәпләре ачыла һәм алар бүгенгесе көнгә кадәр уңышлы эшләп киләләр. == Мәдәният == [[1970 ел]]ланда татарлар ике оешмага берләшәләр&nbsp;— [[Һелсинки]] университеты профессоры [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] [[Габдулла Тукай]] исемендәге оешма булдыра, ә тиреләр һәм җәнлек мехлары белән сату иткән эре эшмәкәр Абдулла Али милли һәм дини юнәлештәге «Исламия» җәмгыятен җитәкли. Әйтергә кирәк, Гомәр Таһир вафат булгач, аның урынын улы&nbsp;— профессор [[Окан Даһер|Окан Таһир]] ала, Абдулла Али юк булгач та, аның эшен улы Атик Али дәвам иттерә. [[2010 ел]]да Финляндия татарлары мәдәни оешмасы 75 еллыгын бәйрәм итте. Гомумән, Финляндия татарлары бик актив дип санала. Даими рәвештә төрле чаралар, бәйрәмнәр үткәрелә<ref>[http://www.azatliq.org/content/finlandia_dardmand_nasretdin/1878789.html Финляндия татарлары Дәрдмәндне искә алды]</ref>. == Мәчет == [[Файл:Järvenpään islamilainen rukoushuone - Keskitalontie 3 - Kinnari - Järvenpää.jpg|200px|thumb|right|[[Ярвәнпә мәчете]]]] {{төп мәкалә|Ярвәнпә мәчете}} Финляндия татарларының үз мәчетләре дә бар. [[Ярвәнпә мәчете]] исемле бу гыйбадәт йорты [[1943 ел]]ны ачыла һәм Финляндиядә бердәнбер манаралы мәчет дип санала. Күптән түгел мәчет яңартылды<ref>''Ландыш Харрасова''. [http://www.azatliq.org/content/article/1906759.html Финляндия татарлары Ярвәнпә мәчетен яңартты.] [[Азатлык радиосы]]</ref>. == Моны да карагыз == {{seealso|Төркем:Финляндия татарлары}} * [[Финляндиядә ислам]] * [[Финляндия ислам мәхәлләсе (журнал)]] == Искәрмәләр == {{Искәрмәләр}} == Сылтамалар == * [http://www.azatliq.org/content/Finlandia_Tatarlari_bayrame/2015332.html Финляндия татарлары мәдәни оешманың 75 еллыгын уздыра] * [http://tatarica.narod.ru/world/diaspor/tatdiaspor_041203.htm Чит илләрдә яшәүче татарлар] {{ref-ru}} * [http://tatarstan.ru/?node_id=3063 Финляндиянең татар җәмгыяте] {{ref-ru}} * [http://tuganyak.ru/erakta-suomida-kunakta-2/ Еракта -SUOMIда кунакта] // [[Туган як (Түбән Новгород өлкәсе)|Туган як]] газ. {{Татарлар}} {{Татарстаннан читтә яшәүче татарлар}} [[Төркем:Илләр буенча татарлар]] [[Төркем:Финляндия халыклары]] 08maz26xcns42kc6lmfav2qotbgy776 0 40404 3529289 3250453 2022-08-17T17:18:14Z Ilnur efende 6874 /* Танылган шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{ТП |халәт = село |татар исеме = Торым |чын исем = |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = |lat_deg = 55.348334 |lon_deg = 47.882217 |CoordAddon = type:city(17800)_region:RU |CoordScale = 250000 |ЯндексХарита = |ил харитасы зурлыгы =250 |төбәк харитасы зурлыгы =250 |район харитасы зурлыгы =250 |төбәк төре = Республика |төбәк = Татарстан |төбәк җәдвәлдә = Татарстан |район төре = муниципаль район |район = Кайбыч районы |район җәдвәлдә= |җәмгыять төре= |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = Чүти, Рус Чүтие |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = dfb — дымлы континенталь |рәсми тел = |халык саны = 180 |исәп елы = 2018 |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли состав = |дини состав = |этнохороним = |сәгать кушагы = +4 |DST = |телефон коды = |почта индексы = 422326 |почта индекслары = |автомобиль коды = 16, 116 |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле2 = |сайт теле3 = |сайт теле4 = |сайт теле5 = |add1n = |add1 = |add2n = Русча топонимы |add2 = Турминское |add3n = |add3 = }} '''Торым'''<ref>Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ.</ref>, '''Турминский''' — [[Татарстан Республикасы]]ның [[Кайбыч районы]]нда урнашкан авыл. == Тарих == <!-- [[Рәсем:Изге Троицк чиркәве (Турминский).jpg|200px|thumb|left|Изге Троицк чиркәве]] -->16 гасырда нигезләнгән. Авылда тарихи истәлек булып [[Изге Троицк чиркәве (Турминский)|Изге Троицк чиркәве]], [[земство мәктәбе (Турминский)|земство мәктәбе]] санала. Авылда тарихи-мәдәни мирас истәлеге булган [[алпавыт А. Е. Лебедев йорты|алпавыт А.Е.Лебедев йорты]] сакланган.<ref>[https://tatarica.org/tat/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/kajbickij-rajon-1/turminskoe Онлайн - энциклопедия Tatarica]</ref> == Халык саны == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ![[2010]] !! [[2011]] !! [[2018]] |- || 187 || 187 || 180 |} Милли составы (2010): [[руслар]] — 60%, [[татарлар]] (22%), [[чуашлар]] (17%). == Танылган шәхесләр == * [[Антонина Евдокимова|А.И.Евдокимова]] (1907–1998) – колхозчы, Социалистик хезмәт Герое, ТАССР Югары Советы депутаты (1951–1955 елларда); * Н.К.Краснов (1928 елда туган) – авыл хуҗалыгы предприятиесе җитәкчесе, ТАССРның атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре, Хезмәт Кызыл Байрагы, “Почёт билгесе” орденнары кавалеры; * И.М.Фёдоров (1924–1971) – сержант, Советлар Союзы Герое, Бөек Ватан сугышында катнаша,  Апас шәһәр тибындагы поселогында аның бюсты куелган. == Климат == {{temperatura12-y-cyrillic|-10.5|-10.6|-5.5|4.9|13.5|18.4|20.4|17.9|12.2|4.5|-4.4|-9.7|4.3}} Климат уртача континенталь. [[Кёппен климатлар классификация|Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе]] буенча климатның коды: Dfb<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/present.htm#data World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna]</ref>. Уртача еллык һава температурасы 4.3&nbsp;°C.<ref>[http://www.retscreen.net NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International]</ref> ==Мәгариф== [[Турминский башлангыч мәктәбе]] == Моны да карагыз == *[[Аранчы (Ялчык районы)|Чуаш Торымы]] == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Чыганаклар == * Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ. {{Кайбыч районы авыл җирлекләре}}{{Кайбыч районы}} k40h3z8sqn8v5t6ufb03nbdhmyrt9kf 3529290 3529289 2022-08-17T17:19:01Z Ilnur efende 6874 /* Танылган шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{ТП |халәт = село |татар исеме = Торым |чын исем = |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = |lat_deg = 55.348334 |lon_deg = 47.882217 |CoordAddon = type:city(17800)_region:RU |CoordScale = 250000 |ЯндексХарита = |ил харитасы зурлыгы =250 |төбәк харитасы зурлыгы =250 |район харитасы зурлыгы =250 |төбәк төре = Республика |төбәк = Татарстан |төбәк җәдвәлдә = Татарстан |район төре = муниципаль район |район = Кайбыч районы |район җәдвәлдә= |җәмгыять төре= |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = Чүти, Рус Чүтие |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = dfb — дымлы континенталь |рәсми тел = |халык саны = 180 |исәп елы = 2018 |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли состав = |дини состав = |этнохороним = |сәгать кушагы = +4 |DST = |телефон коды = |почта индексы = 422326 |почта индекслары = |автомобиль коды = 16, 116 |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле2 = |сайт теле3 = |сайт теле4 = |сайт теле5 = |add1n = |add1 = |add2n = Русча топонимы |add2 = Турминское |add3n = |add3 = }} '''Торым'''<ref>Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ.</ref>, '''Турминский''' — [[Татарстан Республикасы]]ның [[Кайбыч районы]]нда урнашкан авыл. == Тарих == <!-- [[Рәсем:Изге Троицк чиркәве (Турминский).jpg|200px|thumb|left|Изге Троицк чиркәве]] -->16 гасырда нигезләнгән. Авылда тарихи истәлек булып [[Изге Троицк чиркәве (Турминский)|Изге Троицк чиркәве]], [[земство мәктәбе (Турминский)|земство мәктәбе]] санала. Авылда тарихи-мәдәни мирас истәлеге булган [[алпавыт А. Е. Лебедев йорты|алпавыт А.Е.Лебедев йорты]] сакланган.<ref>[https://tatarica.org/tat/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/kajbickij-rajon-1/turminskoe Онлайн - энциклопедия Tatarica]</ref> == Халык саны == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ![[2010]] !! [[2011]] !! [[2018]] |- || 187 || 187 || 180 |} Милли составы (2010): [[руслар]] — 60%, [[татарлар]] (22%), [[чуашлар]] (17%). == Танылган шәхесләр == * [[Антонина Евдокимова|А. И. Евдокимова]] (1907–1998) – колхозчы, Социалистик хезмәт Герое, ТАССР Югары Советы депутаты (1951–1955 елларда); * Н. К. Краснов (1928 елда туган) – авыл хуҗалыгы предприятиесе җитәкчесе, ТАССРның атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре, Хезмәт Кызыл Байрагы, “Почёт билгесе” орденнары кавалеры; * И. М. Фёдоров (1924–1971) – сержант, Советлар Союзы Герое, Бөек Ватан сугышында катнаша,  Апас шәһәр тибындагы поселогында аның бюсты куелган. == Климат == {{temperatura12-y-cyrillic|-10.5|-10.6|-5.5|4.9|13.5|18.4|20.4|17.9|12.2|4.5|-4.4|-9.7|4.3}} Климат уртача континенталь. [[Кёппен климатлар классификация|Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе]] буенча климатның коды: Dfb<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/present.htm#data World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna]</ref>. Уртача еллык һава температурасы 4.3&nbsp;°C.<ref>[http://www.retscreen.net NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International]</ref> ==Мәгариф== [[Турминский башлангыч мәктәбе]] == Моны да карагыз == *[[Аранчы (Ялчык районы)|Чуаш Торымы]] == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Чыганаклар == * Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ. {{Кайбыч районы авыл җирлекләре}}{{Кайбыч районы}} iyfslrcij2e58lha0rwf73zcnxh67bj 3529291 3529290 2022-08-17T17:19:29Z Ilnur efende 6874 /* Танылган шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{ТП |халәт = село |татар исеме = Торым |чын исем = |ил = Россия |герб = |байрак = |герб киңлеге = |байрак киңлеге = |lat_deg = 55.348334 |lon_deg = 47.882217 |CoordAddon = type:city(17800)_region:RU |CoordScale = 250000 |ЯндексХарита = |ил харитасы зурлыгы =250 |төбәк харитасы зурлыгы =250 |район харитасы зурлыгы =250 |төбәк төре = Республика |төбәк = Татарстан |төбәк җәдвәлдә = Татарстан |район төре = муниципаль район |район = Кайбыч районы |район җәдвәлдә= |җәмгыять төре= |җәмгыять = |җәмгыять таблицада = |ил харитасы = |төбәк харитасы = |эчке бүленеш = |башлык төре = |башлык = |нигезләү датасы = |беренче телгә алу = |элеккеге исемнәр = Чүти, Рус Чүтие |мәйдан = |биеклек төре = |ТП мәркәзе биеклеге = |климат = dfb — дымлы континенталь |рәсми тел = |халык саны = 180 |исәп елы = 2018 |халык тыгызлыгы = |агломерация = |милли состав = |дини состав = |этнохороним = |сәгать кушагы = +4 |DST = |телефон коды = |почта индексы = 422326 |почта индекслары = |автомобиль коды = 16, 116 |Commons-та төркем = |сайт = |сайт теле = |сайт теле2 = |сайт теле3 = |сайт теле4 = |сайт теле5 = |add1n = |add1 = |add2n = Русча топонимы |add2 = Турминское |add3n = |add3 = }} '''Торым'''<ref>Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ.</ref>, '''Турминский''' — [[Татарстан Республикасы]]ның [[Кайбыч районы]]нда урнашкан авыл. == Тарих == <!-- [[Рәсем:Изге Троицк чиркәве (Турминский).jpg|200px|thumb|left|Изге Троицк чиркәве]] -->16 гасырда нигезләнгән. Авылда тарихи истәлек булып [[Изге Троицк чиркәве (Турминский)|Изге Троицк чиркәве]], [[земство мәктәбе (Турминский)|земство мәктәбе]] санала. Авылда тарихи-мәдәни мирас истәлеге булган [[алпавыт А. Е. Лебедев йорты|алпавыт А.Е.Лебедев йорты]] сакланган.<ref>[https://tatarica.org/tat/razdely/municipalnye-obrazovaniya/municipalnye-rajony/kajbickij-rajon-1/turminskoe Онлайн - энциклопедия Tatarica]</ref> == Халык саны == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ![[2010]] !! [[2011]] !! [[2018]] |- || 187 || 187 || 180 |} Милли составы (2010): [[руслар]] — 60%, [[татарлар]] (22%), [[чуашлар]] (17%). == Танылган шәхесләр == * [[Антонина Евдокимова|А. И. Евдокимова]] (1907–1998) – колхозчы, Социалистик хезмәт Герое, ТАССР Югары Советы депутаты (1951–1955 елларда); * Н. К. Краснов (1928 елда туган) – авыл хуҗалыгы предприятиесе җитәкчесе, ТАССРның атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре, Хезмәт Кызыл Байрагы, “Почёт билгесе” орденнары кавалеры; * [[Иван Фёдоров (1924)|И. М. Фёдоров]] (1924–1971) – сержант, Советлар Союзы Герое, Бөек Ватан сугышында катнаша,  Апас шәһәр тибындагы поселогында аның бюсты куелган. == Климат == {{temperatura12-y-cyrillic|-10.5|-10.6|-5.5|4.9|13.5|18.4|20.4|17.9|12.2|4.5|-4.4|-9.7|4.3}} Климат уртача континенталь. [[Кёппен климатлар классификация|Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе]] буенча климатның коды: Dfb<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/present.htm#data World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna]</ref>. Уртача еллык һава температурасы 4.3&nbsp;°C.<ref>[http://www.retscreen.net NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International]</ref> ==Мәгариф== [[Турминский башлангыч мәктәбе]] == Моны да карагыз == *[[Аранчы (Ялчык районы)|Чуаш Торымы]] == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Чыганаклар == * Татарская энциклопедия, Институт Татарской энциклопедии (ИТЭ) Академии наук РТ. {{Кайбыч районы авыл җирлекләре}}{{Кайбыч районы}} fr0lacsmhvcf562zl9iz5zkxpiq4g8o 0 55355 3529387 2087380 2022-08-18T08:54:05Z Әмир 15082 төркем өстәү wikitext text/x-wiki [[File:Violin case.jpg|thumb|250px|Скрипка һәм [[кәманча]] футляр эчендә]] '''Скрипка''' — [[кәманча]] (сызгыч) белән уйнала торган [[кыллы инструментлар|кыллы инструмент]]. Дүрт [[кыл (музыка)|кыл]]ы бар. Алар гадәттә G, D, A һәм E [[нота]]ларына [[көй]]ләнгән була. == Чыганаклар == {{чыганаксыз}} [[Төркем:Кыллы кораллар]] [[Төркем:Скрипка]] nko7fldw1lxy9gbhqoivlz7qvwvb1oc 0 131734 3529298 3082997 2022-08-17T18:13:56Z Әмир 15082 яңа бүлек исеме өстәү: /* Шәхесләр */ wikitext text/x-wiki {{АТБВМ |Төс1 = {{Төс/Кыргызстан}} |Татар исеме = Чуй өлкәсе |Чын исем = {{lang-ky|Чүй облусу}}, {{lang-ru|Чуйская область}} |Герб = |Байрак = |Герб киңлеге = |Байрак киңлеге = |Герб тасвирламасы = |Байрак тасвирламасы = |Ил = [[Кыргызстан]] |lat_deg =|lat_min =|lat_sec = |lon_deg =|lon_min =|lon_sec = |region = |type = |уровень = |CoordScale = |Гимн = |Статус = [[Өлкә]] |Регион төре = |Регион = |Башкала = [[Тукмак]] |ЭреШәһәрләр = |Нигезләү = |Юкка чыгу = |Башлык = |Башлык исеме = |Башлык2 = |Башлык исеме2 = |ТЭП = |ТЭП елы = |ТЭП буенча урын = |Кеше башына ТЭП = |Кеше башына ТЭП буенча урын = |Тел = |Телләр = |Халык саны = 803230 кеше |Халык саны исәбе елы = 2009 |Халыктан % = |Халык саны буенча урын = |Халык тыгызлыгы = |Халык тыгызлыгы буенча урын = |Милли состав = |Дини состав = |Мәйдан = 20200 |Мәйданнан % = |Мәйдан буенча урын = |Максималь биеклеге = |Урта биеклеге = |Минималь биеклеге = |Киңлек = |Озынлык = |Харита = KyrgyzstanChui.svg |Харита зурлыгы = 350px |Административ берәмлек харитасы = |Харита зурлыгы ае = |Сәгать поясы = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |Телефон коды = |Почта индекслары = |Интернет домены = |Автомобиль номерлар коды = C, S |Сайт =http://chuy.e-region.kg/default.aspx |Commons-та төркем = |Искәрмә = }} '''Чуй өлкәсе''' ({{lang-ky|Чүй облусу}}, {{lang-ru|Чуйская область}}) — [[Кыргызстан]] составына керүче өлкә. Административ үзәк — [[Тукмак]] шәһәре. == Халык == {| class='standard' style='text-align: center;' width=63% |- class='bright' ! [[1959]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php</ref> !! [[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php</ref> !! [[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php</ref> !! [[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php</ref> !! [[1999]]<ref>http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php</ref> !! [[2009]]<ref>http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |- class='bright' |... |... |... |... |770811 |803230 |} Милли состав (2009): кыргызлар - 59,1%, урыслар - 14,7%, дуңганнар - 6,2%, үзбәкләр - 1,8%, казакълар - 1,6%, төркеләр - 1,4%, украиннар - 1,4%, әзериләр - 1,3%. == Административ бүленеш == Чуй өлкәсе составына 8 район һәм 1 өлкә буйсыуындагы шәһәр керә. == Шәхесләр == * [[Әнисә Бикбулатова]] (1969, Ысык-Ата районы, Чор-Далы), тарих фәннәре докторы (2020), Кыргыз милли университеты профессоры. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Тышкы сылтамалар == * [http://chuy.e-region.kg/default.aspx Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131006174935/http://chuy.e-region.kg/default.aspx |date=2013-10-06 }} {{Кыргызстан}} [[Төркем:Чуй өлкәсе|*]] {{Kyrgyzstan-stub}} 3u4t8i4ey264pia8u39v8d1s7a8yuxz 0 163163 3529383 3513164 2022-08-18T08:44:19Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki '''Әхмәтов''' ('''[[Әхмәтова]]''') — [[төрки халыклар]]да киң таралган фамилия. ''[[Татар]]ча [[Википедия]]дә әлеге фамилия кулланып төзелгән түбәндәге мәкаләләр урнаштырылган:'' * [[Айдар Әхмәтов]] ''(1968)'' — балет артисты, балетмейстер. РФ атказанган, ТР халык артисты. * [[Алексей Әхмәтов]] (1817—1870), генерал-адъютант (1864), Харковь губернаторы (1860-1862), Изге Синодның обер-прокуроры (1862-1865). * [[Әшимҗан Әхмәтов]] (1950—2012), техник фәннәре докторы (1992), юридик фәннәр кандидаты (1978). Казакъстан Республикасы Фәннәр академиясе академигы. * [[Габдулла Әхмәтов]] ''([[1914]]-193?)'' — сәяси золым корбаны. * [[Даниал Әхмәтов]] ({{lang-kk|Даниа́л Ахме́тов}}, 1954), Казакъстан премьер-министры (2003—2007), Көнчыгыш Казакъстан өлкәсе хакиме (2014). Фән докторы. * [[Даян Әхмәт]] ({{lang-et|Jaan Võõramaa}}, 1962—2006) — Эстония театр, кино актеры һәм режиссеры, хаҗи. * [[Илдар Әхмәтов]] (1985) — татар эстрада җырчысы. *[[Марат Әхмәтов (1937)|Марат Әхмәтов]] ''(01.07.1937) —'' [[Татарстан Республикасының Атказанган сәнгать эшлеклесе|ТРның атказанган сәнгать эшлеклесе]] (1976), [[Казан дәүләт консерваториясе|Н.Җиһанов исемендәге КДКның]] скрипка бүлеге профессоры. * '''[[Марат Әхмәтов]]''' : ** [[Марат Әхмәтов (1937)]], скипкачы. ** [[Марат Әхмәтов (1954)]], дәүләт эшлеклесе. [[ТР ДШ]] рәисе урынбасары. * [[Мидхәт Әхмәтов]] ''([[1948]]-[[2012]])'' — шагыйрь. * [[Радик Әхмәтов]] (1933—2008), биология фәннәре докторы (1976), профессор (1986). БАССР атказанган фән эшлеклесе (1975). * [[Ринат Әхмәтов]] ''(21.09.[[1966]])'' — [[Украина]] эшкуары. * [[Руслан Әхмәтов]] ''([[1940]]-[[2005]])'' — кино һәм театр артисты, ''Русиянең атказанган артисты ([[2003]]).'' * '''[[Роберт Әхмәтов]]''' ** [[Роберт Әхмәтов (1941)|Роберт Әхмәтов]] (1941), хирург, БР атказанган табибы. ** [[Роберт Әхмәтов (1947)|Роберт Әхмәтов]] (1947), невропатолог, медицина фәннәре кандидаты, БР атказанган табибы. * [[Рәшит Әхмәтов]] ''([[1954]]-[[2020]])'' — журналист, газета чыгаручы. * [[Серик Әхмәтов]] ''(25.06.[[1958]])'' — Казакъстан премьер-министры (''[[2012]]-[[2014]]''). * [[Спартак Әхмәтов]] (1949), техник фәннәр кандидаты, 1992-2007 елларда [[Стәрлетамак]] шәһәре шәһәр округы хакимияте башлыгы. * [[Фасил Әхмәтов]] ''([[1935]]-[[1998]])'' — композитор, ''[[Тукай премиясе]] ([[1983]])'' * [[Хөсәен Әхмәтов]] ''([[1914]]-[[1993]])'' — композитор, ''[[Салават Юлаев премиясе]] ([[1968]])'' ---- * '''[[Әхмәтова]]''' ** [[Лидия Әхмәтова]] (1962), җырчы, профессор. ''[[Татарстанның халык артисты]] ([[2004]])''. ** [[Сылу Әхмәтова]] (1918-2002), табиб-терапевт (''[[Уфа]]''). ** [[Флора Әхмәтова-Урманче]], (1935-2007), тәрҗемәче, фольклорчы галимә, ''[[Тукай премиясе]] ([[1989]])''. ** [[Эльза Әхмәтова]] (1938), пианиночы, профессор, ''[[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]] (1976).'' == Моны да карагыз == * [[Әхмәтҗанов]] * [[Әхмәтгалиев]] * [[Әхмәтшин]] * '''[[Ахматова]]''' == Чыганаклар == # Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. Казан: Татар энциклопедиясе иституты, 1997. {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Шәхесләр]] [[Төркем:Фамилияләр]] l3sctwd4uqu802y2gr0wk74755fh4f4 0 164512 3529396 2613322 2022-08-18T11:48:34Z 178.121.18.93 ошибку wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = ''Диана Рәхимова''<br/><small>''Диана Рахимова''</small> | рәсем = Д.Рәхимова.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = <!—Диана Рәхимова--> | рәсем язуы = Диана Рәхимова | тулы исем = Диана Фидай кызы Рәхимова | һөнәр = театр, кино артисты | туу датасы = 16.02.1962 | туу җире = {{туу җире|Ырынбур өлкәсе|Ырынбур өлкәсендә}} [[Орск]] [[шәһәр]]е | гражданлык = {{байраклаштыру|ССРБ}}→<br/>{{байраклаштыру|Русия}} | милләт = [[татар]] | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = | балалар = | бүләк һәм премияләр = «Текстура» театр премиясе ([[2010]]) | сайт = | башка мәгълүмат = }} ''{{Башка мәгънәләр/фамилия|Рәхимова}}'' '''Диана Рәхимова''' (Диана Фидай кызы Рәхимова) – [[Русия]] театр һәм кино артисты. К.С. Станиславский исемендәге театрда ([[Мәскәү]]) эшли. «Актёр осталыгы һәм телевидение мәктәбе» ([[Мәскәү]]) педагогы. == Тәрҗемәи хәле == [[1962 ел]]ның 16 февралендә туган. МХАТ мәктәп-студиясен (''И. Тарханов П. Массальский курсы'') тәмамлаган ([[1984]]). * [[1984]]–[[1988]] [[Ырынбур өлкәсе]] [[Орск]] драма [[театр]]ында эшли. * [[1988]]–[[1992]]<ref>1992 елда монастырьга китә, православие диненә күчә</ref> «Яңа Драма театры»нда (''Новый Драм. театр'', [[Мәскәү]]). * [[2002]] В. Высоцкий үзәгендә ([[Мәскәү]]) * [[2003]]–[[2015|хәзергәчә]] Документаль пьеса театры (''Театр Документальной пьесы /DOC/'', [[Мәскәү]]) * [[2008]]–[[2015|хәзергәчә]] А. Казанцев һәм М. Рощинның драматургия һәм режиссура үзәге ([[Мәскәү]]) == Иҗаты == ==== К. Станиславский театры ==== [[Файл:Д.Рәхимова 1.jpg|200px|thumb|right|<small>«Чокырлар» (''Овраги'') фильмында ''Нюрка''</small>]] [[Файл:Д.Рәхимова 2.jpg|200px|thumb|right|Диана Рәхимова]] * [[1993]] — «Томас Бекет» Ж. Ануй — ''яшь королева'' * [[1994]] — «Дачага чыгучылар» (''Дачники'') [[Максим Горький|М. Горький]] — ''Калерия'' * [[1995]] — «Талантлар һәм баш иючеләр» (''Таланты и поклонники'') А. Островский — ''Смельская'' * [[1994]] — «Полковникка берәү дә язмый» (''Полковнику никто не пишет'') Маркес — ''полковник хатыны'' * [[1995]] — «Өйләнү» (''Женитьба'') [[Николай Гоголь|Н. Гоголь]] — ''Степан'' * [[1996]] — «Пиза манарасы» (''Пизанская башня'') Н. Птушкина — ''хатын'' * [[1997]] — «7 изге» (''Семеро святых'') Л. Улицкая — ''Хожалка'' * [[2003]] — «Ир җенесе. Берлек санда» (''Мужской род единственное число'') Ж.-Ж. Брикер, М. Ласег — ''Матильда'' * [[2004]] — «Италиячә васыятьнамә» (''Завещание по-итальянски'') — ''Клелия'' * [[2005]] — «Евграф-маҗара эзләүче» (''Евграф - искатель приключений'') А. Файко — ''Дина Краевич'' * «Ышанмыйм» (''Не верю'') — ''Гликерия Николаевна'' * «Троя сугышы булмаячак» (''Троянской войны не будет'') — ''Гекуба'' * «Бака - патша кызы» (''Царевна – лягушка'') — ''Убырлы карчык'' * «Мин килдем» (''Я пришёл'') — ''хатын''<ref>[http://www.nrgblog.ru/blogger/about-2-81.htm Энержи блог сайтында]</ref> == Фильмография == * [[1987]] — Очу маҗарасы (''Лётное происшествие''), Одесса киностудиясе — ''шәһәр читендәге йорт хуҗабикәсе'' * [[1988]] — Чокырлар (''Овраги''), Свердловск киностудиясе — ''Нюрка'' * [[2005]] — Аучы (''Охотник''), Мосфильм — ''налог инспекторы'' * [[2004]] — Редакция (телесериал) — ''дус кыз'' * [[2005]] — Солдатлар (''Солдаты'') (телесериал), ЛИАН М. киностудиясе — ''сатучы'' * [[2008]] — Йөрәк бозучылар (''Сердцеедки'') (телесериал), ЛИАН М. киностудиясе — ''Рита'' * [[2008]] — Әтисе кызлары (''Папины дочки'') (телесериал) — ''ЮХИДИ (ГИБДД) инспекторы'' * [[2008]] — Аңларга һәм гафу итәргә (''Понять и простить'') (телесериал), Телеформат киностудиясе — ''Ольга'' * [[2008]] — Берзаман мәхәббәт килер (''Однажды будет любовь'') (телесериал) — ''табиб Ирина'' * [[2010]] — Троя сугышы булмаячак (''Троянской войны не будет'') — ''Гекуба'' * [[2011]] — Кызлар авы (''Девичья охота'') — ''Ольга Федоровна''<ref>[http://kino-cccp.net/publ/16-1-0-17688 Кино СССР сайтында]</ref> == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == [[2010]] - «Текстура-2010» халыкара фестивале ([[Пермь]]) премиясе лауреаты''(«Бүгенге көн актрисасы» http://line-stargadget.ru/<nowiki/>(Актриса СегоДня) номинациясендә'').<ref>[http://properm.ru/news/afisha/19898/# Текстура-2010 премиясе лауреатлары]</ref> == Сылтамалар == * [http://www.kino-teatr.ru/teatr/24/ Станиславский исем. театр турында] * [http://www.kino-teatr.ru/kino/acter/ros/255517/bio/ Д. Рәхимова Кино-театр.ру сайтында] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} {{DEFAULTSORT:Рәхимова, Диана}} [[Төркем:Сәнгать уку йортларын тәмамлаучылар]] [[Төркем:МХАТ мәктәп-студиясен тәмамлаучылар]] [[Төркем:Русия кино артистлары]] [[Төркем:Артистлар]] [[Төркем:Театр]] 48j8kbaud8uzk6ms2v60s9yiigyzzur 0 178893 3529372 3262177 2022-08-18T07:42:38Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} [[Файл:道-order.gif|400px|thumb|''Дао'' кытай иероглифы]] '''Даочылык''' яки '''даосизм''' (кыт. 道教, пиньин: dàojiào) — дао турында гыйлем яки «нәрсә юллары», [[кытай]]ның йола [[тәгълимат]]е, шулай ук үз эченә [[дин]] элементларын һәм [[фәлсәфә]]не дә ала. Ул кадимгечә билгеле бер тәнкыйть стиле суырырга җайлашканнар (''дао цзя''), рухи практикаларның җыелмасы буларак кабул ителә. Тик бу аерылу шартлы. Да цзя күбесенчә, текслар белән бәйле. Авторлыклары [[Лао Цзы]] һәм [[Чжуан-цзы]] белән билгеләнә. == Тарих == Даосизм нык дини оешма буларак [[II гасыр]]да гына барлыкка килгән. Әмма күп санлы шаһитлекләр буенча V гасырлардан — III гасырларда ук тәгълимате, йолалары булган. Алар [[урта гасырлар]]да бик актив кулланылган. Төп чыганаклары булып һәм суфилык шаманнар культы белән патшалык иткән [[Чуга]] һәм [[Кытай]]ның көньягында урнашкан кыргый дәүләтләрнең культына бәйле. Шулай ук Кытайның төньягында үскән [[Чиң династиясе|Ци патшалыгы]]ның мәңгелек тәгълимате һәм тылсым практикалары булып тора. [[Алтын Урда]] чоры даочылык элементлары белән әйберләр булуы билгеле. == Чыганаклар == * Даосизм// Большой толковый словарь по культурологии. Кононенко Б.И. 2003. * Даосизм// Большой Энциклопедический словарь. 2000. * Даосизм// Новая философская энциклопедия, 2003. [[Төркем:Даочылык]] [[Төркем:Дин]] mxso627dw8jiyyr65jiwkss11v7erls 3529373 3529372 2022-08-18T07:43:13Z A.Khamidullin 6685 /* Тарих */ wikitext text/x-wiki {{УК}} [[Файл:道-order.gif|400px|thumb|''Дао'' кытай иероглифы]] '''Даочылык''' яки '''даосизм''' (кыт. 道教, пиньин: dàojiào) — дао турында гыйлем яки «нәрсә юллары», [[кытай]]ның йола [[тәгълимат]]е, шулай ук үз эченә [[дин]] элементларын һәм [[фәлсәфә]]не дә ала. Ул кадимгечә билгеле бер тәнкыйть стиле суырырга җайлашканнар (''дао цзя''), рухи практикаларның җыелмасы буларак кабул ителә. Тик бу аерылу шартлы. Да цзя күбесенчә, текслар белән бәйле. Авторлыклары [[Лао Цзы]] һәм [[Чжуан-цзы]] белән билгеләнә. == Тарих == Даосизм нык дини оешма буларак [[II гасыр]]да гына барлыкка килгән. Әмма күп санлы шаһитлекләр буенча V гасырлардан — III гасырларда ук тәгълимате, йолалары булган. Алар [[урта гасырлар]]да бик актив кулланылган. Төп чыганаклары булып һәм суфилык шаманнар культы белән патшалык иткән [[Чуга]] һәм [[Кытай]]ның көньягында урнашкан кыргый дәүләтләрнең культына бәйле. Шулай ук Кытайның төньягында үскән [[Чиң династиясе|Ци патшалыгы]]ның мәңгелек тәгълимате һәм тылсым практикалары булып тора. [[Алтын Урда]] чоры даочылык элементлары белән әйберләр шәһадәтләре бар. == Чыганаклар == * Даосизм// Большой толковый словарь по культурологии. Кононенко Б.И. 2003. * Даосизм// Большой Энциклопедический словарь. 2000. * Даосизм// Новая философская энциклопедия, 2003. [[Төркем:Даочылык]] [[Төркем:Дин]] gbvmlrnvxzns1m9kh0i5ks88oq2etdj 0 190686 3529285 3504039 2022-08-17T16:33:07Z CommonsDelinker 176 Removing [[:c:File:Bruce_Lee_1950.jpg|Bruce_Lee_1950.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Howcheng|Howcheng]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Bruce Lee 1950.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Брюс Ли | рәсем = Bruce Lee as Kato 1967.jpg | рәсем_зурлыгы = 230px | рәсем язуы = | тулы исем = {{lang-en|Bruce Lee}}<br>{{lang-zh|李振藩}}и {{lang-zh|李小龍}} | һөнәр = актёр, режиссер | туу датасы = 27.11.1947 | туу җире = Сан-Франциско | гражданлык = АКШ | үлем датасы = 20.07.1973 | әти = Ли Хой Чен | әни = Грейс Ли | хатын =[[Эмери, Линда|Линда Ли Кэдвелл]] | балалар =[[Ли, Брэндон|Брэндон Ли]] (1965—1993)<br>[[Ли, Шеннон|Шеннон Ли]] }} '''Брюс Ли''' ({{lang-en|Bruce Lee}}, [[1940 елның]] [[27 ноябре]], [[Сан-Франциско]] — [[1973 елның]] [[20 июле]], [[Һоңкоң]]) — [[Һоңкоң]] һәм [[АКШ|Америка]] [[киноактёр]]ы, [[режиссёр]], [[сценарист]], [[продюсер]], Кытай сугышу сәнгатләре өлкәсендә популяризатор һәм реформатор, сугыш сәхнәләштерүләрен куючы һәм [[фәлсәфәче]]. == Биографиясе == [[Файл:Bruce Lee with his parents 1940s.jpg|220px|thumb|слева|<center>Брюс Ли әтисе-әнисе белән</center>]] [[1940 ел]]ның [[27 ноябре]]нда [[Сан-Франциско]]да Кытай календаре буенча Аждаһа елында һәм Аждаһа сәгатендә туган (иртәнге сәгать 6 һәм 8 арасында) әти-әнисенең [[АКШ|Америка]] гастрольләре вакытында туган - әтисе Кантон [[Кытай операсы]] актёр-комикы Ли Хой Чен һәм аның хатыны Грейс Ли булган. Әнисе Грейс Ли Аурупа-Азия тамырыннан булган (яртылаш немец булган) һәм Һоңкоң магнаты [[Роберт Хотхун]] гаиләсендә тәрбияләнгән, әтисе кытай булган. Брюс Ли кинода бала чагыннан ук төшкән. Аның [[балачагындагы исеме]] - '''Ли Сяолун''' ({{lang-zh|李小龙}}, {{lang-en|Li Xiao Long}}, {{lang-ru|Кечкенә Аждаһа}}), олы яшьтәге исеме '''Ли Чжэньфань''' ({{lang-zh|李振藩}}). 3 ай яшендә Брюс Ли үзенең беренче фильмында "Алтын капка кызы"нда төшкән (бәби кыз роле), 6 яшендә "Кешелекнең тууы". Брюс Ли атасы белән беркайчан да төшмәгән дигән ялгыш бар, ләкин бу дөреслеккә туры килми. Бала һәм үсмер чагында Брюс Ли шактый зәгыйфь булган, кинода күбесенчә "авыр" бала яки ятим урам сугыш чукмары роленда төшкән. Күпчлек яшь кешеләр кебек Брюс Ли бала чагыннан сугышу сәнгатьләре белән кызыксынган, ләкин җитди рәвештә шөгыльләнмәгән, ә мәктәптә тырышып укымаган. 1954 елда Брюс Ли [[ча-ча-ча]] дәресләрен ала башлый, ә 4 елдан соң бу бию буенча Һоңкоңта чемпионатны ота, "Ятим" фильмында төп рольне башкара һәм мәктәпара бокс ярышларында катнаша (өч ел чемпион титулын тоткан Гари Элмсны җиңә). Шул ук вакытта ул [[кунг-фу]] белән җитди шөгыльләнә башларга карар кыла. Аның беренче кунг-фу укытычысы искә төшергәнчә, Брюс Ли аның янына килгән дә: "Укытучы, сез кунг-фуны яхшы беләсез - ә мин барысыннан да яхшы ча-ча-ча биим. Әйдәгез белемнәребезне алмашыйк, сез мине кунг-фу техникасына өйрәтерсез, ә мин сезне ча-ча-ча биергә өйрәтәм." Брюс бик сәләтле булып чыкты, ул 3 көн өйрәнүдән соң диярлек [[Тайцзицюань]] техникасы хәрәкәтләрен үзләштергән, аны база өйрәнүе гадәттә атналар таләп итә. Шуннан бирле Брюс Ли кунг-фу белән шөгыльләнүен беркайчан да озакка калдырмаган һәм даими тренирланган. [[Файл:The age of 18 Bruce Lee and Ye Wen.jpg|240px|thumb|справа|<center>Брюс һәм аның укытучысы [[Ип Ман]]</center>]] [[Файл:Van Williams Bruce Lee Green Hornet 1966.JPG|240px|right|thumb|Брюс Ли (уңда) «Яшел божан» сериалында Като роленда (1966)]] Кунг-фуда аның төп стиле [[вин чун]] булган, ул аны 1956 елдан бирле [[Ип Ман]] мастерыннан өйрәнгән. Брюс Ли бу стильне популяштырылуына шактый кертем ясаган һәм аның турында берничә фильмда катнашкан (мәсәлән, «[[Ярсу йодрыгы]]»). Бу стиль коралсыз көрәшүне ассызыклый, гәрчә Ли корал белән дә сугыша алса да. Бигрәк тә ул [[нунтяку]] белән яхшы сугышкан. Соңрак ул шулай ук [[дзюдо]], [[джиу-джитсу]] һәм [[бокс]]ны яхшы өйрәнгән. Соңрак Ли үзенең стилен уйлап чыгарган, ул [[джиткундо]] дип аталган. 19 яшендә, туу хакы буенча бирелгән Америка гражданлыгын раслау өчен Брюс Ли АКШ-ка барган, башта [[Сан-Франциско]]га, ә аннан соң [[Сиәтл]]га Руби Чоуга барган (аның әтисенең ресторан тоткан танышы), ул аны официант булып эшкә алган. Анда ул [[сәнгать]]не өйрәнгән, Эдиссонның Техник мәктәбен бетергән һәм [[Вашингтон университеты]]на фәлсәфә факультетына кереп киләчәк хатыны (1964 елдан бирле) [[Линда Эмери]] белән танышкан, ул кызга ул чакта 17 яшь булган. Линда аңа ике бала тудырган: улы [[Брэндон]]ны (1965-1993) һәм кызы [[Шеннон]]ны (1969 елда туган). Брюс АКШ-та [[телесериал]]ларда төшкән һәм сугыш сәнгатьләрен күрсәткән. Ул популяр булган, һәм аның укучылары була башланган, алар арасында танылган кешеләре булган, мәсәлән, мәшһүр [[баскетбол]]чы, НБА йолдызы [[Кәрим Абдул-Жаббар]] (соңрак Кәрим һәм Брюс [[Үлем сугышы]] фильмында сокландыргыч сугышу күренешен куйганнар.) [[Файл:Bruce Lee - son.jpg|200px|thumb|слева|<center>Брюс һәм аның улы [[Брэндон Ли]]</center>]] Брюс үзенең сугыш сәнгатьләре мәктәбен ачкан, анда Брюс Ли үзе уйлап чыгарган һәм үлеменә кадәр укыткан стилен джиткундоны өйрәткән. Брюс Линың шәхси дәресләре сәгатенә 275 доллар тирәсе торган, бу шактый кыйбат булган һәм Лига киләчәккә күп елга алга финанс бәйсезлеген тәэмин итә алган. Әмма [[кино]]да төп рольләр аңа бирелмәгән һәм бу аның шактый күңелен төшергән. Канәгатьсезләнүдән [[1971 ел]]да Брюс Ли АКШ-тан киткән һәм гаиләсе белән Һоңкоңка кайтырга булган. Шул вакытта Һоңкоңта яңа киностудия «[[Golden Harvest]]» ачылган (соңыннан ул бик мәшһүр булган). Брюс Ли студия директорын [[Рэймонд Чоу]]ны аңа [["Зур босс"]] фильмында төп рольне бирергә һәм сугышу күренешләрен сәхнәләштерергә инандырган. Риск үз-үзен акландырган: фильм шактый уңышлы булган. Брюс Ли кинода сугышу сәнгатьләре турында фикерне әйләндергән. Аның шома тиз хәрәкәтләре, табигый сугышу сәхнәләре һәм канлы тәмамланулары [[Азия]] караучыларына ошаган һәм соңыннан бу дулкын бөтен дөнья караучыларына тапшырылган. Чоу Лига тагын ике фильм төшерергә ышанып тапшырган: "«[[Ярсу йодрыгы]]» һәм «[[Аждаһа кайту]]ы» - бу юлы инде солид [[бюджет]]лар белән. Фильмнар бик уңышлы булган һәм Лины суперйолдыз иткән. Көрәш һәм сугыш хореографияне куючы буларак үз фильмнарында Брюс Ли сәләтле новатор булган: ул күп яңа бәрү бәйләнешләрен һәм төрле трюкларны уйлап чыгарган; бу шул исәптән нунчаку белән сәхнәләргә кагыла: бу корал белән күп эләктереп алулар һәм манипуляция элементлары Брюс Линың оригиналь уйлап чыгарулары. "Аждаһа кайтуы" финалындагы [[Чак Норрис]] белән көрәше жанрның классикасы гына түгел, ә күп еллар дәвамында үрнәк булып торган: киләсе елларның кинокаратэ йолдызлары ул сугышуга ориентирланганнар, алар аның режиссурасын узып китмәскә, ә кимендә аның дәрәҗәсенә лаек булырга һәм ниндидер оригиналь табуларны кертергә тырышкан. Брюс Ли тарафыннан куелган экран сугышуларның хасияте булып аларның барысының да гомуми план белән төшерелгәне, ягъни ике көрәшүче дә тулы буйга күрсәтелә, бу экранда күрсәтелгәнне иң тулы рәвештә сизәргә мөмкин бирә; Брюс Ли шулай ук бик тиз кадрлар алмашуы белән клип монтажын кулланмаган, чөнки бу тамашачыга катнашучыларның гамәлләрен тәфсилләп карарга мөмкин иткән. Брюс Ли гел гыйсъянларча тренирланган һәм күп еллар буена тәфсилле көндәлекләр алып барган, анда ул тренировкаларда ясалганны ваклыларга кадәр язып куйган (бу язмаларның фрагментлары соңыннан нәшер ителгән). Ли даими рәвештә кунг-фу күнегүләрен камилләштергән, үзенең джиткундо стилен эшләгән, ул заманда булган кул сугышу техника һәм тактикага яңалык кертергә тырышкан, аларны камилләштермәкче булган. Моннан гайре ул шулай ук үзенең [[туклану системасы]]н эшләп чыгарган, гомуми атлетик әзерлеккә күп игътибар һәм тренажёр залында күнегүләргә күп игътибар биргән. Ул үзенең тәнен бик яхшы үстергән һәм тренировкалар һәм күнегүләр методикаларын публикацияләнгән, алар мәшһүр булган. Ли шулай ук үзен гаять зур йөкләнешләргә дучар иткән һәм үзен хәтта [[электр тогы]] белән сугып караган. Шул ук вакытта, Брюс Ли күп вакытны фильм төшерүгә сарыф иткән һәм экранда һәр хәрәкәтне камиллеккә кадәр җиткерергә тырышкан. Чак Норрис үзенең "Эчке көч сере: Минем тарих" (1987) китабында Брюс Лига багышланган китабында раслаганча, аның белән очрашканчы (1966) Брюс Ли арсеналындагы кушактан өстәрәк (башка) аяк белән тибүләрен эшләмәгән дип раслый: бу Брюс Ли туры килерлек сузылучанлыкка ия булмаганга күрә түгел, ә ул андый тибүләр чын көрәштә эффектив булмаганга күрә дип уйлаганга күрә; ләкин Норрисның андый тибүләрсез кинематографта сугышучының карьерасын үз алдыңа китерергә булмаганга ышандыруыннан соң, Ли ярты ел эчендә генә көнчыгыш көрәшүләрнең арсеналындагы барлык төп башка биек тибүләрне үзләштергән (классик әйләнүләр; маваши; уромаваши; йоко-гери һәм башкалар) һәм "Алтын божан" (1966-1967) сериалында ул башка тибүләрне иркен куллана. Ли амбицияле һәм үзенә таләпчән кеше иде. Әмма, үзенең экран образына карамастан, җәмгыятьтә бик ихтирамлы һәм мөгамәләле булган, әйләнә-тирә кешеләргә ихтирам белән караган. Ул [[XX гасыр]]ның икенче яртсында Көнбатыш илләрдә көнчыгыш сугышу сәнгатьләрен популярлаштырган. Ул [[сугышу сәнгать]]ләре өлкәсендә мәшһүр булып киткән һәм [[кино]]да һәм [[телевидение]]да күп кабатлаучыларны илһамландырган. Барысы Брюс Ли 36 фильмда катнашкан. === Үлем === Брюс Ли Һоңкоңта тиз вакытта 1973 елның 20 июленда үлгән, бу аның "Үлем манарасы" фильмы өстендә эш чоры булган: ул (бер юрама буенча) составында [[аспирин]] һәм [[мепробамат]] булган баш авыртудан «Экваджестик» таблеткасын эчкән, бу аның [[ми шешенүе]]нә китергән, моны яру да күрсәткән. Бернинди махсус анализлар алынмаган булган (гәрчә яру булса да), бу аның таблеткадан үлгәнлеген шиктә калдыра. Аның үлеменнән соң аны башка мастер үтергән дигән гайбәтләр сатыла башлаган, әмма алар исбатланмаган. Брюс Лины күмүе гомумшәһәр [[трауры]]на әйләнгән. Дуслар һәм меңнәрчә баш иючеләр аңа соңгы ихтирамын күрсәтергә килгәннәр. Аннан соң Брюс Линың тәне [[Сиәтл]]га күчерелгән, анда аның белән гаиләсе саубуллашкан һәм ул анда күмелгән. Әле дә Брюс Линың каберенә Сиәтлга килүче сугышу сәнгатьләрен сөючеләр килә. Брюс Линың соңгы фильмы [["Үлем уены"]] аның үлеменнән соң 5 елдан соң гына төшерелеп беткән (1978 елда), монда ике дублёр катнашкан: күпчелек Тай Чун Ким һәм Йен Бяо (ул акробатик трюкларны башкарган); фильм кунг-фуга һәм көнчыгыш сугышу сәнгатьләренә яңа кызыксыну дулкынын барлыкка китергән. === Үлемгә мөнәсәбәте === [[Файл:Avenue of Stars Hong Kong Bruce Lee Statue.jpg|thumb|270px|right|Һоңкоңта Брюс Лига һәйкәл]] ''«Брюс Ли. Мин генә белгән ир кеше»'' китабыннан (автор — Брюсның хатыны, ''Линда Ли''): {{начало цитаты}} Мин төрле фантастик теорияләр ишеттем, һәрбер кеше аның үлеме белән теләгәнчә спекулирлаган; һәм бу уйландыруларны күбрәк анализлаган саен, алар абсурдрак булып тоелган. Әле аны [[Ран Ран Шоу]] үтергән дип фараз иткәннәр, әле аны үтерүне Раймонд Чоу оештырган дип әйткәннәр. Ләкин чынлыкта кытайлар үзенең бөек каһарманын югалтканнар һәм аны үлгән килеш күрергә баш тартканнар; аларның суперкаһарманы - кеше камиллеге - теләсә кем башка кеше кебек үк үлгәненә ышарга теләмәгәннәр. Бу гайбәтләр һәм контргайбәтләр агымыннан, төрле сенсацион расламалардан арып мин халык алдында Һоңкоң кешеләреннән аның җанын тынычлыкта калдырырга сорадым: "Әһәмияткә ия булган бердәнбер нәрсә ул Брюсның бездән китүе һәм беркайчан да кайтмавы. Әмма ул безнең хәтеребездә һәм үзенең фильмнарында яшәвен дәвам итәчәк. Зинһар өчен, аны истә калдырыгыз, аның гениен, аның сәнгатен, аның безгә юнәлдергән сихерен истә калдырыгыз. Сезнең барыгызга да аны тынычлыкта калдырырга, аның җанын дулкынландырмаска ялварам". Әмма аларның берсе дә, кызганычка каршы, күргәнчә, безне тыңламаган. Мин Һоңкоңта тикшерү беткәнче алты атна уздырдым, йорт җиһазларын җибәргәнче, һәм октябрьдә мин Америкага кайтырга әзер булдым. Мин авыр сынауларны, селкенмәслек хәлдә кичердем. Мин Сиәтлга кайтыума, балалар янына кайтыума шат булдым, тормышка кайтыума, ләкин хәзер инде Брюссыз. Алты атна эчендә мин Брюсның дуслары һәм туганнары арасында булдым, алар минем газаплануларны мөмкин кадәр җиңеләйтмәкче булганнар. Мин тормыш миңа гадел булмаган дип сиздем, мин тормыш миңа рәхимсез булган дип санадым, кемгә булса да ул рәхимсез булса, ул беренче чиратта Брюска рәхимсез булган. {{конец цитаты}}. == Кайбер физик ирешүләре == [[Файл:Avenue of Stars Bruce Lee.jpg|thumb|right|Һоңкоңда Брюс Ли йолдызы]] * Брюс кулын алга туры итеп берничә секунда эчендә 75 фунт (34 килограмм) герне тота алган<ref name="Little75">{{cite book|last=Little|first=John|title=The Art of Expressing the Human Body|publisher=Tuttle Publishing|date=1998|pages=12, 22|isbn=978-0804831291}}</ref>. * Брюс Линың бәрүләре шул кадәр көчле булган ки, аларны гадәти секундына 24 кадр технология белән төшереп булмаганга күрә, кайбер күренешләрне 32-кадрлы ысул белән төшерергә туры килгән.<ref>{{harvnb|Vaughn|1986|p=110}}</ref><ref>{{cite web|title=Bruce Lee answers a challenge|publisher=Bruce Lee Divine Wind|year=2007|url=http://www.bruceleedivinewind.com/articles/brucechallenge.zip|accessdate=2008-05-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/61D58pKh2?url=http://www.bruceleedivinewind.com/articles/brucechallenge.zip|archivedate=2011-08-25}}</ref><ref name="Little 1997 p=66–67">{{harvnb|Little|1997|p=66–67}}</ref>. * Брюс Ли аякларын терәлеп почмак итеп 30 минут һәм артык тота алган.<ref name=InterceptingFist>{{cite video|date=2001-05-31|title=The Intercepting Fist|medium=[[DVD]]|publisher=Sterling Ent|accessdate=2008-05-30}}</ref><ref name = ArtExpress>{{harvnb|Little|1998|p=22}}</ref>. * Брюс Ли һавага дөге бөртекләрен орып аларны ашау өчен таякчыклар белән тота алган.<ref name = WarmMarble>{{cite web|accessdate=2008-05-30|url=http://www.mikementzer.com/blee.html|title="WARM MARBLE" The Lethal Physique of Bruce Lee|publisher=Mike Mentzer|author=Little, John|archiveurl=https://www.webcitation.org/61D59Gtqo?url=http://www.mikementzer.com/blee.html|archivedate=2011-08-25}}</ref>. * Брюс Ли бармаклары белән ябылган кола банкасын бәреп үтә алган. (ул вакытта банкалардан корычтан ясалган, һәм хәзерге алюминий банкалардан гаять калынрак булган.. * Брюс Ли бер кулның ике бармагында идәннән сыгыла алган, һәм шулай ук аркылы борысны чәнти бармагын гына кулланып тотынып тәнен күтәрә алган.<ref name=ArtExpress/><ref>{{harvnb|Little|1997|p=82}}</ref>. * Брюс Ли тормышы һәм иҗаты турында 30 фильмнан артык төшерелгән булган. == Фактлар == {{Trivia|дата=25 июн 2015}} [[Файл:Bruce Lee Walk of fame.jpg|thumb|right|200px|Голливудның дан аллеясында йолдызы]] * Брюса Линың биеклеге 175 см булган (5,75 фут)<ref name="imdb"/>. Кайбер чыганакларда ялгышып 168 см дип язылган. Авырлыгы — 59 кг<ref>Гай Скуттерның (Guy Scutter) документаль, биографик телефильмы «Брюса Ли тормышы» (The Life of Bruce Lee), 1994 ел. Аның дуслары исендә калганнарыннан.</ref>. Шул ук вакытта ул үлем мизгелендә 65 кг булганы билгеле.<ref>«КиноПоиск»/Имена/Брюс Ли</ref>. * [[Нунчаку]] турында Брюс мәшһүр карате остасы Хидехико "Хиди" Отиятидан белгән, ул аның белән [[Лос-Анджелес]] Яшьләрнең христиан ассоциациясенең Христиан яшьләре үзәгендә (Young Men’s Christian Association) 1960-ынчы елларда танышкан. * Практик рәвештә [[файтинг]] жанрындагы бер дә санак һәм видеоуеннарның прототипы Брюс булган персонажсыз булмый - [[Mortal Kombat]]тан [[Лю Кан]], Маршалл Лоу (Tekken 1-2, 4-7) һәм аның улы Форест Лоу (Tekken 3 — Tekken Tag Tournament),[[World Heroes]]тан Аждаһа, [[Street Fighter]]дан Фэй Лонг, [[Dead or Alive (уеннар сериясе)|Dead or Alive]]тан Чжэнь Ли, [[Soul Calibur]]дан Макси һәм Sony Ericsson Xperia PLAYда чыккан бер үк исемдәге уен — Bruce Lee: Dragon Warrior (Брюс Ли: Аждаһа Сугышчысы), [[League of Legends]]тан Lee Sin. * Арнольд Шварценеггер аның тән төзелешен организмда артык май булмавының эталоны дип исәпли. * Линың чын күмүеннән кадрлар аның соңгы фильмы [[Үлем уены|«Игра смерти»]]нда кулланылган. * 1993 елда Брюс Ли[[Һолливудта дан аллеясында йолдызга]] киноиндустрияне үстерү өчен ирешкән. Шул ук вакытта аның турында фильм төшерелгән. * Брюс Линың яраткан чәчәкләре [[хризантема]]лар булган. == Өйрәнчекләре == Кыска тормыш дәверендә Брюсның аз санлы өйрәнчекләре булган, ләкин аларның кайберләре шактый мәшһүр кешеләр булган. * пародия сериалларында [[Джеймс Бонд|агент 007]] ролен башкаручыларның берсе [[Лэзенби, Джордж|Джордж Лезенби]]. * соңыннан аның хатыны булган [[Эмери, Линда|Линда Ли Кадвелл]]. * аның дусты [[Абдул-Джаббар, Кәрим|Кәрим Абдул-Джаббар]], актёр (Ли белән «Үлем уены» фильмында аның көндәшен уйнаган) һәм танылган баскетболчы. * [[Коберн, Джеймс (актёр)|Джеймс Коберн]], аның дусты һәм мәшһүр актёр. == Фильмография == {| class="wikitable" style="background-color: #F2F2F2" |- style="background-color: #a0d0ff;" !valign="top" |Ел !valign="top" |Исем !valign="top" |Роль |- |[[1941]] |[[Алтын капка кызы]] |Бала |- |[[1946]] |[[Кеше булып туган]] | |- |[[1948]] |[[Байлык турында хыял]] | |- |[[1949]] |[[Хыялларда Сэй Си]] |Ям Ли |- |[[1950 год в кино|1950]] |[[Чунг бәби]] | |- |[[1951]] |Бала (/Минем улым А Чунг) | |- |[[1951]] |Иртә балачак | |- |[[1953]] |[[Яктылык үткәргече]] | |- |1953 |[[Минем әтием гаепле]] | |- |1953 |[[Җимерелү йөзе алдында]] | |- |1953 |[[Ана яшьләре]] | |- |1953 |[[Сансыз йортлар]] | |- |[[1955]] |Мәхәббәт | |- |1955 |Мәхәббәт (2 өлеш) | |- |1955 |[[ятим фаҗигасе]] | |- |1955 |Тугры хатын | |- |1955 |Ятим җыры | |- |1955 |[[Моның белән балаларыбызга бурычлыбыз]] | |- |1955 |[[Акыллы егетләр шамакайлана]] | |- |[[1956]] |[[Аерылышу өчен артык соң]] | |- |[[1957]] |Яшен | |- |1957 |[[Газиз кыз]] | |- |[[1958]] |Ятим |А Сан |- |[[1966]]—[[1967]] |[[Яшел божан (телесериал)]] |Като |- |[[1968]] |[[Марлоу (фильм)]] | эпизодик роль |- |[[1971]] |[[Зур босс]] |Чжэн Чаоань |- |[[1972]] |[[Ярсу йодрыгы (фильм)]] |[[Чэнь Чжэнь (уйлап чыгарылган персонаж)|Чэнь Чжэнь]] |- |1972 |[[Аждаһа юлы]] |Тан Лунг |- |1972 |[[The Game of Death]] |Хай Тянь |- |[[1973]] |[[Аждаһа чыгуы]] |Ли |- |[[1978]] |[[Үлем уены (фильм)]] |Билли Ло |- |[[1981]] |[[Үлем манарасы]] |Билли Ло |- |} === [[wikidata:Q18343365|Concord Production Inc.]] === [[File:Concord Production Logo.svg|thumb]] * [[1972]] — [[Аждаһа юлы]] * [[1972]] — [[The Game of Death]] * [[1973]] — [[Аждаһа чыгуы]] === Бүләкләре === * [[1972]] — [[Алтын ат]] — ([[«Ярсу йодрыгы»]]ндагы роле өчен махсус бүләк)<ref>Award for Bruce Lee // [[South China Morning Post]] & the Hongkong Telegraph 16 Oct 1972: 9.</ref> === Телевизион эшләре === * [[1966]] — [[1967]] — [[Яшел божан (сериал)]] / ''The Green Hornet'' — Като (26 серия) * [[1966]] — [[1968]] — [[Бэтмен (сериал)]] / ''Batman'' — Като (3 серия) * [[1967]] — [[1975]] — [[Тимер як (сериал)]] / ''Ironside'' — Леон Су ( «Tagged for Murder» эпизоды) * [[1968]] — [[1969]] — [[Блондинка (сериал)]] / ''Blondie'' — каратэ инструкторы («Pick on Someone Your Own Size» эпизоды) * [[1968]] — [[1970]] — [[Ә менә кәләшләр (сериал)]] / ''Here come the brides'' — Лин («Marriage Chinese Style» сериясе) * [[1971 год в кино|1971]] — [[Лонгстрит (сериал)|Лонгстрит]] / ''Longstreet'' — Ли Чунь (4 серия) * [[1971 год в кино|1971]] — [[Пьера Бертон шовы]] / ''The Pierre Berton Show'' — камео === Брюсе Ли турындагы фильмнар === * [[1975]] — Брюс Ли: бу минем тормышым иде/ ''(Lei Siu Lung jyu ngo)'' * [[1975]] — Брюс Ли, сау бул / ''Goodbye, Bruce Lee: His Last Game of Death'' * [[1977]] — Брюс Ли: Риваять / ''Bruce Lee, the Legend'' * [[1979]] — Брюса Ли рухы / ''Spirits of Bruce Lee'' * [[1980]] — Брюса Ли риваяте / ''The Legend of Bruce Lee'' * [[1993]] — [[Брюса Ли тормышы тарихы: аждаһа]] / ''Dragon: The Bruce Lee Story'' * [[2000]] — Брюс Ли: гаскәри юлы / ''Bruce Lee: A Warrior’s Journey'' * [[2004]] — Сугышу сәнгатьләре остасы: Брюс Ли тормышы / ''Martial Arts Master: The Life of Bruce Lee'' * [[2008]] — Брюсе Ли турында риваять / ''The Legend of Bruce Lee'' * [[2009]] — Брюс Ли ничек дөньяны үзгәрткән / ''How Bruce Lee Changed the World'' * [[2010]] — Минем туганым Брюс Ли / ''Bruce Lee, My Brother'' * [[2012]] — Мин — Брюс Ли / ''I am Bruce Lee'' * [[2016]] — Аждаһа тууы === Брюс Ли искә алынган фильмнар === * [[1975]] — [[Брюс Ли суперменнарга каршы]] / ''Bruce Lee Vs. the Supermen'' * [[1976]] — [[Брюс Ли, без сине юксынабыз]] / ''(Chin se tai yang)'' * [[1977]] — [[Брюса Ли клоннары]] / ''The Clones of Bruce Lee'' * [[1986]] — [[Кире чигенмәскә һәм бирешмәскә]] / ''No Retreat, No Surrender'' * [[1989]] — [[Сукыр ярсу]] / ''Blind Fury'' * [[1992]] — [[Шәһәр сунарчысы]] / ''City Hunter'' * [[1997]] — [[Бишенче элемент]] / ''The Fifth Element'' * [[2001]] — [[Шаолинь футболы]] / ''Shaolin Soccer'' * [[2004]] — [[Бер вакыт мәктәптә]] / ''Once Upon a time in High School'' * [[2008]] — [[Тыелган патшалык]] / ''The Forbidden Kingdom'' * [[2008]] — [[Ип Ман]] / ''Yip Man'' * [[2009]] — [[Брюс Ли ничек дөньяны үзгәрткән]] / ''How Bruce Lee Changed the World'' * [[2010]] — [[Ип Ман 2]] / ''Yip Man 2: Chung si chuen kei'' * [[2010]] — [[Каратэ-малай]] / [[The Karate Kid]] * [[2011]] — [[Яшел божан]] / ''The Green Hornet'' (Ли портреты күрсәтелгән) * [[2011]] — [[Караңгылык өлкәләре]] / ''Limitless'' (Ли катнашуы белән фильмнардан кадрлар күрсәтелгән) * [[2015]] — [[Ип Ман 3]] / ''Yip Man 3'' * [[2015]] — [[Брюс Ли — сугышчы]] / ''Bruce Lee — The Fighter'' === Гонорарлар<ref name="imdb">[http://www.imdb.com/name/nm0000045/bio Bruce Lee (I) — Biography]</ref> === * [[1971]] — [[Лонгстрит (сериал)]] — серия өчен $2000 * [[1971]] — [[Зур босс]] — $7500 * [[1972]] — [[Ярсу йодрыгы]] — $7500 * [[1973]] — [[Аждаһа юлы]] — $19 000 == Санак уеннарында == * [[Bruce Lee (уен)|Bruce Lee]] (1983) * [[Bruce Lee Lives]] (1989) * [[Dragon: The Bruce Lee Story]] (1993) * [[Bruce Lee: Quest of the Dragon]] (2002) * [[Bruce Lee: Return of the Legend]] (2003) * [[EA Sports UFC]] (2014) * [[EA Sports UFC 2]] (2016) == Шулай ук кара == * [[Эдкинс, Скотт|Скотт Эдкинс]] * [[Ли, Брэндон|Брэндон Ли]] * [[Ли, Шеннон|Шеннон Ли]] * [[Эмери, Линда|Линда Ли Кэдвелл]] * [[Ли, Джет|Джет Ли]] * [[Каларипаятту]] * [[Боло Йен]] * [[Кенва Мабуни]] == Искәрмәләр == == Әдәбият == * Зиганьшин Р. М. Философ Брюс Ли. Философии восточно-азиатского региона и современная цивилизация. XII Всероссийская конференция. Информационные материалы М. [[ИДВ РАН]] 2007 стр. 156—161, 280 стр. * {{Cite book|first=Michael|last= Dorgan|title=Bruce Lee's Toughest Fight|url=http://www.kungfu.net/brucelee.html|publisher=EBM Kung Fu Academy|year=1980|accessdate=27 December 2009}} * {{cite book|first=Jesse R.|last=Glover|title=Bruce Lee Between Win Chun and Jeet Kune Do|year=1976|publisher=Unspecified vendor|isbn=0-9602328-0-X}} * {{Cite book|first=John|last=Little|title=Words of the Dragon: Interviews 1958–1973 (Bruce Lee)|year=1997|url=http://books.google.ca/books?id=wg_A0aBLg_IC&lpg=PP1&dq=Words%20of%20the%20Dragon%3A%20Interviews%201958%E2%80%931973%20(Bruce%20Lee)&pg=PP1#v=onepage&q&f=true|isbn=0-8048-3133-5|publisher=Tuttle Publishing}} * {{Cite book|first=John|last=Little|title=Bruce Lee: A Warrior's Journey (video)|year=2000|url=http://www.imdb.com/title/tt0297814/}} * {{Cite book|first=Shun-leung|last=Wong|title=BRUCE LEE AND HIS FRIENDSHIP WITH WONG SHUN-LEUNG|year=article|publisher=|url=http://www.wongvingtsun.co.uk/wslbl.htm}} * {{Cite book|first=David|last=Peterson|title=interview by David Peterson with Rolf Clausnitzer|year=article|url=http://home.vtmuseum.org/articles/peterson/rolfint.php}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131024020056/http://home.vtmuseum.org/articles/peterson/rolfint.php |date=2013-10-24 }} * {{Cite book|first=youtube|last=video1|title=Wan Kam-leung recalls Bruce lee fighting with Wong Shun-leung|year=youtube|url=http://www.youtube.com/watch?v=LjuYLc4kt7w}} * {{Cite book|first=youtube|last=video2|title=Wong Shun-leung and Bruce Lee|year=youtube|url=http://www.youtube.com/watch?v=_b2mqMGOcBM}} * {{citation | last = Little | first = John | title = Bruce Lee: The Art of Expressing the Human Body | publisher = [[Tuttle Publishing]] |year=1998}}. * {{citation|first=Jack|last=Vaughn|title=The Legendary Bruce Lee|publisher=Ohara|year=1986}}. * ''Yılmaz, Yüksel (2008). Jeet Kune Do’nun Felsefesi, İstanbul, Turkey: Yalın Yayıncılık, ISBN 978-9944-313-67-4.'' == Сылтамалар == * [http://www.brucelee.com/ Официальный сайт]{{ref-en}} * [http://www.bruceleefoundation.com/ Фонд Брюса Ли]{{ref-en}} * {{imdb name|id=0000045|name=Брюс Ли}} * [http://www.wolfreactor.ru/?p=6481 Интервью с Брюсом Ли (полная версия и видео)] * [http://allbrucelee.com/article/why_bruce_lee_turned_to_weight_t.htm Методы тренировок Брюса Ли]{{ref-en}} * [http://edition.cnn.com/2016/07/29/us/brucelee-philsophical-legacy/index.html Enter the mind of Bruce Lee] [[Төркем:Спорт]] im7en5zunaoq2mp6nixe777z9pjuvto 3529312 3529285 2022-08-17T19:47:07Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Брюс Ли | рәсем = Bruce Lee as Kato 1967.jpg | рәсем_зурлыгы = 230px | рәсем язуы = | тулы исем = {{lang-en|Bruce Lee}}<br>{{lang-zh|李振藩}}и {{lang-zh|李小龍}} | һөнәр = актёр, режиссер | туу датасы = 27.11.1947 | туу җире = Сан-Франциско | гражданлык = АКШ | үлем датасы = 20.07.1973 | әти = Ли Хой Чен | әни = Грейс Ли | хатын =[[Эмери, Линда|Линда Ли Кэдвелл]] | балалар =[[Ли, Брэндон|Брэндон Ли]] (1965—1993)<br>[[Ли, Шеннон|Шеннон Ли]] }} '''Брюс Ли''' ({{lang-en|Bruce Lee}}, [[1940 елның]] [[27 ноябре]], [[Сан-Франциско]] — [[1973 елның]] [[20 июле]], [[Һоңкоң]]) — [[Һоңкоң]] һәм [[АКШ|Америка]] [[киноактёр]]ы, [[режиссёр]], [[сценарист]], [[продюсер]], Кытай сугышу сәнгатләре өлкәсендә популяризатор һәм реформатор, сугыш сәхнәләштерүләрен куючы һәм [[фәлсәфәче]]. == Биографиясе == [[Файл:Bruce Lee with his parents 1940s.jpg|220px|thumb|слева|<center>Брюс Ли әтисе-әнисе белән</center>]] [[1940 ел]]ның [[27 ноябре]]нда [[Сан-Франциско]]да Кытай календаре буенча Аждаһа елында һәм Аждаһа сәгатендә туган (иртәнге сәгать 6 һәм 8 арасында) әти-әнисенең [[АКШ|Америка]] гастрольләре вакытында туган - әтисе Кантон [[Кытай операсы]] актёр-комикы Ли Хой Чен һәм аның хатыны Грейс Ли булган. Әнисе Грейс Ли Аурупа-Азия тамырыннан булган (яртылаш немец булган) һәм Һоңкоң магнаты [[Роберт Хотхун]] гаиләсендә тәрбияләнгән, әтисе кытай булган. Брюс Ли кинода бала чагыннан ук төшкән. Аның [[балачагындагы исеме]] - '''Ли Сяолун''' ({{lang-zh|李小龙}}, {{lang-en|Li Xiao Long}}, {{lang-ru|Кечкенә Аждаһа}}), олы яшьтәге исеме '''Ли Чжэньфань''' ({{lang-zh|李振藩}}). 3 ай яшендә Брюс Ли үзенең беренче фильмында "Алтын капка кызы"нда төшкән (бәби кыз роле), 6 яшендә "Кешелекнең тууы". Брюс Ли атасы белән беркайчан да төшмәгән дигән ялгыш бар, ләкин бу дөреслеккә туры килми. Бала һәм үсмер чагында Брюс Ли шактый зәгыйфь булган, кинода күбесенчә "авыр" бала яки ятим урам сугыш чукмары роленда төшкән. Күпчлек яшь кешеләр кебек Брюс Ли бала чагыннан сугышу сәнгатьләре белән кызыксынган, ләкин җитди рәвештә шөгыльләнмәгән, ә мәктәптә тырышып укымаган. 1954 елда Брюс Ли [[ча-ча-ча]] дәресләрен ала башлый, ә 4 елдан соң бу бию буенча Һоңкоңта чемпионатны ота, "Ятим" фильмында төп рольне башкара һәм мәктәпара бокс ярышларында катнаша (өч ел чемпион титулын тоткан Гари Элмсны җиңә). Шул ук вакытта ул [[кунг-фу]] белән җитди шөгыльләнә башларга карар кыла. Аның беренче кунг-фу укытычысы искә төшергәнчә, Брюс Ли аның янына килгән дә: "Укытучы, сез кунг-фуны яхшы беләсез - ә мин барысыннан да яхшы ча-ча-ча биим. Әйдәгез белемнәребезне алмашыйк, сез мине кунг-фу техникасына өйрәтерсез, ә мин сезне ча-ча-ча биергә өйрәтәм." Брюс бик сәләтле булып чыкты, ул 3 көн өйрәнүдән соң диярлек [[Тайцзицюань]] техникасы хәрәкәтләрен үзләштергән, аны база өйрәнүе гадәттә атналар таләп итә. Шуннан бирле Брюс Ли кунг-фу белән шөгыльләнүен беркайчан да озакка калдырмаган һәм даими тренирланган. [[Файл:The age of 18 Bruce Lee and Ye Wen.jpg|240px|thumb|справа|<center>Брюс һәм аның укытучысы [[Ип Ман]]</center>]] [[Файл:Van Williams Bruce Lee Green Hornet 1966.JPG|240px|right|thumb|Брюс Ли (уңда) «Яшел божан» сериалында Като роленда (1966)]] Кунг-фуда аның төп стиле [[вин чун]] булган, ул аны 1956 елдан бирле [[Ип Ман]] мастерыннан өйрәнгән. Брюс Ли бу стильне популяштырылуына шактый кертем ясаган һәм аның турында берничә фильмда катнашкан (мәсәлән, «[[Ярсу йодрыгы]]»). Бу стиль коралсыз көрәшүне ассызыклый, гәрчә Ли корал белән дә сугыша алса да. Бигрәк тә ул [[нунтяку]] белән яхшы сугышкан. Соңрак ул шулай ук [[дзюдо]], [[джиу-джитсу]] һәм [[бокс]]ны яхшы өйрәнгән. Соңрак Ли үзенең стилен уйлап чыгарган, ул [[джиткундо]] дип аталган. 19 яшендә, туу хакы буенча бирелгән Америка гражданлыгын раслау өчен Брюс Ли АКШ-ка барган, башта [[Сан-Франциско]]га, ә аннан соң [[Сиәтл]]га Руби Чоуга барган (аның әтисенең ресторан тоткан танышы), ул аны официант булып эшкә алган. Анда ул [[сәнгать]]не өйрәнгән, Эдиссонның Техник мәктәбен бетергән һәм [[Вашингтон университеты]]на фәлсәфә факультетына кереп киләчәк хатыны (1964 елдан бирле) [[Линда Эмери]] белән танышкан, ул кызга ул чакта 17 яшь булган. Линда аңа ике бала тудырган: улы [[Брэндон]]ны (1965-1993) һәм кызы [[Шеннон]]ны (1969 елда туган). Брюс АКШ-та [[телесериал]]ларда төшкән һәм сугыш сәнгатьләрен күрсәткән. Ул популяр булган, һәм аның укучылары була башланган, алар арасында танылган кешеләре булган, мәсәлән, мәшһүр [[баскетбол]]чы, НБА йолдызы [[Кәрим Абдул-Жаббар]] (соңрак Кәрим һәм Брюс [[Үлем сугышы]] фильмында сокландыргыч сугышу күренешен куйганнар.) [[Файл:Bruce Lee - son.jpg|200px|thumb|слева|<center>Брюс һәм аның улы [[Брэндон Ли]]</center>]] Брюс үзенең сугыш сәнгатьләре мәктәбен ачкан, анда Брюс Ли үзе уйлап чыгарган һәм үлеменә кадәр укыткан стилен джиткундоны өйрәткән. Брюс Линың шәхси дәресләре сәгатенә 275 доллар тирәсе торган, бу шактый кыйбат булган һәм Лига киләчәккә күп елга алга финанс бәйсезлеген тәэмин итә алган. Әмма [[кино]]да төп рольләр аңа бирелмәгән һәм бу аның шактый күңелен төшергән. Канәгатьсезләнүдән [[1971 ел]]да Брюс Ли АКШ-тан киткән һәм гаиләсе белән Һоңкоңка кайтырга булган. Шул вакытта Һоңкоңта яңа киностудия «[[Golden Harvest]]» ачылган (соңыннан ул бик мәшһүр булган). Брюс Ли студия директорын [[Рэймонд Чоу]]ны аңа [["Зур босс"]] фильмында төп рольне бирергә һәм сугышу күренешләрен сәхнәләштерергә инандырган. Риск үз-үзен акландырган: фильм шактый уңышлы булган. Брюс Ли кинода сугышу сәнгатьләре турында фикерне әйләндергән. Аның шома тиз хәрәкәтләре, табигый сугышу сәхнәләре һәм канлы тәмамланулары [[Азия]] караучыларына ошаган һәм соңыннан бу дулкын бөтен дөнья караучыларына тапшырылган. Чоу Лига тагын ике фильм төшерергә ышанып тапшырган: "«[[Ярсу йодрыгы]]» һәм «[[Аждаһа кайту]]ы» - бу юлы инде солид [[бюджет]]лар белән. Фильмнар бик уңышлы булган һәм Лины суперйолдыз иткән. Көрәш һәм сугыш хореографияне куючы буларак үз фильмнарында Брюс Ли сәләтле новатор булган: ул күп яңа бәрү бәйләнешләрен һәм төрле трюкларны уйлап чыгарган; бу шул исәптән нунчаку белән сәхнәләргә кагыла: бу корал белән күп эләктереп алулар һәм манипуляция элементлары Брюс Линың оригиналь уйлап чыгарулары. "Аждаһа кайтуы" финалындагы [[Чак Норрис]] белән көрәше жанрның классикасы гына түгел, ә күп еллар дәвамында үрнәк булып торган: киләсе елларның кинокаратэ йолдызлары ул сугышуга ориентирланганнар, алар аның режиссурасын узып китмәскә, ә кимендә аның дәрәҗәсенә лаек булырга һәм ниндидер оригиналь табуларны кертергә тырышкан. Брюс Ли тарафыннан куелган экран сугышуларның хасияте булып аларның барысының да гомуми план белән төшерелгәне, ягъни ике көрәшүче дә тулы буйга күрсәтелә, бу экранда күрсәтелгәнне иң тулы рәвештә сизәргә мөмкин бирә; Брюс Ли шулай ук бик тиз кадрлар алмашуы белән клип монтажын кулланмаган, чөнки бу тамашачыга катнашучыларның гамәлләрен тәфсилләп карарга мөмкин иткән. Брюс Ли гел гыйсъянларча тренирланган һәм күп еллар буена тәфсилле көндәлекләр алып барган, анда ул тренировкаларда ясалганны ваклыларга кадәр язып куйган (бу язмаларның фрагментлары соңыннан нәшер ителгән). Ли даими рәвештә кунг-фу күнегүләрен камилләштергән, үзенең джиткундо стилен эшләгән, ул заманда булган кул сугышу техника һәм тактикага яңалык кертергә тырышкан, аларны камилләштермәкче булган. Моннан гайре ул шулай ук үзенең [[туклану системасы]]н эшләп чыгарган, гомуми атлетик әзерлеккә күп игътибар һәм тренажёр залында күнегүләргә күп игътибар биргән. Ул үзенең тәнен бик яхшы үстергән һәм тренировкалар һәм күнегүләр методикаларын публикацияләнгән, алар мәшһүр булган. Ли шулай ук үзен гаять зур йөкләнешләргә дучар иткән һәм үзен хәтта [[электр тогы]] белән сугып караган. Шул ук вакытта, Брюс Ли күп вакытны фильм төшерүгә сарыф иткән һәм экранда һәр хәрәкәтне камиллеккә кадәр җиткерергә тырышкан. Чак Норрис үзенең "Эчке көч сере: Минем тарих" (1987) китабында Брюс Лига багышланган китабында раслаганча, аның белән очрашканчы (1966) Брюс Ли арсеналындагы кушактан өстәрәк (башка) аяк белән тибүләрен эшләмәгән дип раслый: бу Брюс Ли туры килерлек сузылучанлыкка ия булмаганга күрә түгел, ә ул андый тибүләр чын көрәштә эффектив булмаганга күрә дип уйлаганга күрә; ләкин Норрисның андый тибүләрсез кинематографта сугышучының карьерасын үз алдыңа китерергә булмаганга ышандыруыннан соң, Ли ярты ел эчендә генә көнчыгыш көрәшүләрнең арсеналындагы барлык төп башка биек тибүләрне үзләштергән (классик әйләнүләр; маваши; уромаваши; йоко-гери һәм башкалар) һәм "Алтын божан" (1966-1967) сериалында ул башка тибүләрне иркен куллана. Ли амбицияле һәм үзенә таләпчән кеше иде. Әмма, үзенең экран образына карамастан, җәмгыятьтә бик ихтирамлы һәм мөгамәләле булган, әйләнә-тирә кешеләргә ихтирам белән караган. Ул [[XX гасыр]]ның икенче яртсында Көнбатыш илләрдә көнчыгыш сугышу сәнгатьләрен популярлаштырган. Ул [[сугышу сәнгать]]ләре өлкәсендә мәшһүр булып киткән һәм [[кино]]да һәм [[телевидение]]да күп кабатлаучыларны илһамландырган. Барысы Брюс Ли 36 фильмда катнашкан. === Үлем === Брюс Ли Һоңкоңта тиз вакытта 1973 елның 20 июленда үлгән, бу аның "Үлем манарасы" фильмы өстендә эш чоры булган: ул (бер юрама буенча) составында [[аспирин]] һәм [[мепробамат]] булган баш авыртудан «Экваджестик» таблеткасын эчкән, бу аның [[ми шешенүе]]нә китергән, моны яру да күрсәткән. Бернинди махсус анализлар алынмаган булган (гәрчә яру булса да), бу аның таблеткадан үлгәнлеген шиктә калдыра. Аның үлеменнән соң аны башка мастер үтергән дигән гайбәтләр сатыла башлаган, әмма алар исбатланмаган. Брюс Лины күмүе гомумшәһәр [[трауры]]на әйләнгән. Дуслар һәм меңнәрчә баш иючеләр аңа соңгы ихтирамын күрсәтергә килгәннәр. Аннан соң Брюс Линың тәне [[Сиәтл]]га күчерелгән, анда аның белән гаиләсе саубуллашкан һәм ул анда күмелгән. Әле дә Брюс Линың каберенә Сиәтлга килүче сугышу сәнгатьләрен сөючеләр килә. Брюс Линың соңгы фильмы [["Үлем уены"]] аның үлеменнән соң 5 елдан соң гына төшерелеп беткән (1978 елда), монда ике дублёр катнашкан: күпчелек Тай Чун Ким һәм Йен Бяо (ул акробатик трюкларны башкарган); фильм кунг-фуга һәм көнчыгыш сугышу сәнгатьләренә яңа кызыксыну дулкынын барлыкка китергән. === Үлемгә мөнәсәбәте === [[Файл:Avenue of Stars Hong Kong Bruce Lee Statue.jpg|thumb|270px|right|Һоңкоңта Брюс Лига һәйкәл]] ''«Брюс Ли. Мин генә белгән ир кеше»'' китабыннан (автор — Брюсның хатыны, ''Линда Ли''): {{начало цитаты}} Мин төрле фантастик теорияләр ишеттем, һәрбер кеше аның үлеме белән теләгәнчә спекулирлаган; һәм бу уйландыруларны күбрәк анализлаган саен, алар абсурдрак булып тоелган. Әле аны [[Ран Ран Шоу]] үтергән дип фараз иткәннәр, әле аны үтерүне Раймонд Чоу оештырган дип әйткәннәр. Ләкин чынлыкта кытайлар үзенең бөек каһарманын югалтканнар һәм аны үлгән килеш күрергә баш тартканнар; аларның суперкаһарманы - кеше камиллеге - теләсә кем башка кеше кебек үк үлгәненә ышарга теләмәгәннәр. Бу гайбәтләр һәм контргайбәтләр агымыннан, төрле сенсацион расламалардан арып мин халык алдында Һоңкоң кешеләреннән аның җанын тынычлыкта калдырырга сорадым: "Әһәмияткә ия булган бердәнбер нәрсә ул Брюсның бездән китүе һәм беркайчан да кайтмавы. Әмма ул безнең хәтеребездә һәм үзенең фильмнарында яшәвен дәвам итәчәк. Зинһар өчен, аны истә калдырыгыз, аның гениен, аның сәнгатен, аның безгә юнәлдергән сихерен истә калдырыгыз. Сезнең барыгызга да аны тынычлыкта калдырырга, аның җанын дулкынландырмаска ялварам". Әмма аларның берсе дә, кызганычка каршы, күргәнчә, безне тыңламаган. Мин Һоңкоңта тикшерү беткәнче алты атна уздырдым, йорт җиһазларын җибәргәнче, һәм октябрьдә мин Америкага кайтырга әзер булдым. Мин авыр сынауларны, селкенмәслек хәлдә кичердем. Мин Сиәтлга кайтыума, балалар янына кайтыума шат булдым, тормышка кайтыума, ләкин хәзер инде Брюссыз. Алты атна эчендә мин Брюсның дуслары һәм туганнары арасында булдым, алар минем газаплануларны мөмкин кадәр җиңеләйтмәкче булганнар. Мин тормыш миңа гадел булмаган дип сиздем, мин тормыш миңа рәхимсез булган дип санадым, кемгә булса да ул рәхимсез булса, ул беренче чиратта Брюска рәхимсез булган. {{конец цитаты}}. == Кайбер физик ирешүләре == [[Файл:Avenue of Stars Bruce Lee.jpg|thumb|right|Һоңкоңда Брюс Ли йолдызы]] * Брюс кулын алга туры итеп берничә секунда эчендә 75 фунт (34 килограмм) герне тота алган<ref name="Little75">{{cite book|last=Little|first=John|title=The Art of Expressing the Human Body|publisher=Tuttle Publishing|date=1998|pages=12, 22|isbn=978-0804831291}}</ref>. * Брюс Линың бәрүләре шул кадәр көчле булган ки, аларны гадәти секундына 24 кадр технология белән төшереп булмаганга күрә, кайбер күренешләрне 32-кадрлы ысул белән төшерергә туры килгән.<ref>{{harvnb|Vaughn|1986|p=110}}</ref><ref>{{cite web|title=Bruce Lee answers a challenge|publisher=Bruce Lee Divine Wind|year=2007|url=http://www.bruceleedivinewind.com/articles/brucechallenge.zip|accessdate=2008-05-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/61D58pKh2?url=http://www.bruceleedivinewind.com/articles/brucechallenge.zip|archivedate=2011-08-25}}</ref><ref name="Little 1997 p=66–67">{{harvnb|Little|1997|p=66–67}}</ref>. * Брюс Ли аякларын терәлеп почмак итеп 30 минут һәм артык тота алган.<ref name=InterceptingFist>{{cite video|date=2001-05-31|title=The Intercepting Fist|medium=[[DVD]]|publisher=Sterling Ent|accessdate=2008-05-30}}</ref><ref name = ArtExpress>{{harvnb|Little|1998|p=22}}</ref>. * Брюс Ли һавага дөге бөртекләрен орып аларны ашау өчен таякчыклар белән тота алган.<ref name = WarmMarble>{{cite web|accessdate=2008-05-30|url=http://www.mikementzer.com/blee.html|title="WARM MARBLE" The Lethal Physique of Bruce Lee|publisher=Mike Mentzer|author=Little, John|archiveurl=https://www.webcitation.org/61D59Gtqo?url=http://www.mikementzer.com/blee.html|archivedate=2011-08-25}}</ref>. * Брюс Ли бармаклары белән ябылган кола банкасын бәреп үтә алган. (ул вакытта банкалардан корычтан ясалган, һәм хәзерге алюминий банкалардан гаять калынрак булган.. * Брюс Ли бер кулның ике бармагында идәннән сыгыла алган, һәм шулай ук аркылы борысны чәнти бармагын гына кулланып тотынып тәнен күтәрә алган.<ref name=ArtExpress/><ref>{{harvnb|Little|1997|p=82}}</ref>. * Брюс Ли тормышы һәм иҗаты турында 30 фильмнан артык төшерелгән булган. == Фактлар == {{Trivia|дата=25 июн 2015}} [[Файл:Bruce Lee Walk of fame.jpg|thumb|right|200px|Голливудның дан аллеясында йолдызы]] * Брюса Линың биеклеге 175 см булган (5,75 фут)<ref name="imdb"/>. Кайбер чыганакларда ялгышып 168 см дип язылган. Авырлыгы — 59 кг<ref>Гай Скуттерның (Guy Scutter) документаль, биографик телефильмы «Брюса Ли тормышы» (The Life of Bruce Lee), 1994 ел. Аның дуслары исендә калганнарыннан.</ref>. Шул ук вакытта ул үлем мизгелендә 65 кг булганы билгеле.<ref>«КиноПоиск»/Имена/Брюс Ли</ref>. * [[Нунчаку]] турында Брюс мәшһүр карате остасы Хидехико "Хиди" Отиятидан белгән, ул аның белән [[Лос-Анджелес]] Яшьләрнең христиан ассоциациясенең Христиан яшьләре үзәгендә (Young Men’s Christian Association) 1960-ынчы елларда танышкан. * Практик рәвештә [[файтинг]] жанрындагы бер дә санак һәм видеоуеннарның прототипы Брюс булган персонажсыз булмый - [[Mortal Kombat]]тан [[Лю Кан]], Маршалл Лоу (Tekken 1-2, 4-7) һәм аның улы Форест Лоу (Tekken 3 — Tekken Tag Tournament),[[World Heroes]]тан Аждаһа, [[Street Fighter]]дан Фэй Лонг, [[Dead or Alive (уеннар сериясе)|Dead or Alive]]тан Чжэнь Ли, [[Soul Calibur]]дан Макси һәм Sony Ericsson Xperia PLAYда чыккан бер үк исемдәге уен — Bruce Lee: Dragon Warrior (Брюс Ли: Аждаһа Сугышчысы), [[League of Legends]]тан Lee Sin. * Арнольд Шварценеггер аның тән төзелешен организмда артык май булмавының эталоны дип исәпли. * Линың чын күмүеннән кадрлар аның соңгы фильмы [[Үлем уены|«Игра смерти»]]нда кулланылган. * 1993 елда Брюс Ли[[Һолливудта дан аллеясында йолдызга]] киноиндустрияне үстерү өчен ирешкән. Шул ук вакытта аның турында фильм төшерелгән. * Брюс Линың яраткан чәчәкләре [[хризантема]]лар булган. == Өйрәнчекләре == Кыска тормыш дәверендә Брюсның аз санлы өйрәнчекләре булган, ләкин аларның кайберләре шактый мәшһүр кешеләр булган. * пародия сериалларында [[Джеймс Бонд|агент 007]] ролен башкаручыларның берсе [[Лэзенби, Джордж|Джордж Лезенби]]. * соңыннан аның хатыны булган [[Эмери, Линда|Линда Ли Кадвелл]]. * аның дусты [[Абдул-Джаббар, Кәрим|Кәрим Абдул-Джаббар]], актёр (Ли белән «Үлем уены» фильмында аның көндәшен уйнаган) һәм танылган баскетболчы. * [[Коберн, Джеймс (актёр)|Джеймс Коберн]], аның дусты һәм мәшһүр актёр. == Фильмография == {| class="wikitable" style="background-color: #F2F2F2" |- style="background-color: #a0d0ff;" !valign="top" |Ел !valign="top" |Исем !valign="top" |Роль |- |[[1941]] |[[Алтын капка кызы]] |Бала |- |[[1946]] |[[Кеше булып туган]] | |- |[[1948]] |[[Байлык турында хыял]] | |- |[[1949]] |[[Хыялларда Сэй Си]] |Ям Ли |- |[[1950 год в кино|1950]] |[[Чунг бәби]] | |- |[[1951]] |Бала (/Минем улым А Чунг) | |- |[[1951]] |Иртә балачак | |- |[[1953]] |[[Яктылык үткәргече]] | |- |1953 |[[Минем әтием гаепле]] | |- |1953 |[[Җимерелү йөзе алдында]] | |- |1953 |[[Ана яшьләре]] | |- |1953 |[[Сансыз йортлар]] | |- |[[1955]] |Мәхәббәт | |- |1955 |Мәхәббәт (2 өлеш) | |- |1955 |[[ятим фаҗигасе]] | |- |1955 |Тугры хатын | |- |1955 |Ятим җыры | |- |1955 |[[Моның белән балаларыбызга бурычлыбыз]] | |- |1955 |[[Акыллы егетләр шамакайлана]] | |- |[[1956]] |[[Аерылышу өчен артык соң]] | |- |[[1957]] |Яшен | |- |1957 |[[Газиз кыз]] | |- |[[1958]] |Ятим |А Сан |- |[[1966]]—[[1967]] |[[Яшел божан (телесериал)]] |Като |- |[[1968]] |[[Марлоу (фильм)]] | эпизодик роль |- |[[1971]] |[[Зур босс]] |Чжэн Чаоань |- |[[1972]] |[[Ярсу йодрыгы (фильм)]] |[[Чэнь Чжэнь (уйлап чыгарылган персонаж)|Чэнь Чжэнь]] |- |1972 |[[Аждаһа юлы]] |Тан Лунг |- |1972 |[[The Game of Death]] |Хай Тянь |- |[[1973]] |[[Аждаһа чыгуы]] |Ли |- |[[1978]] |[[Үлем уены (фильм)]] |Билли Ло |- |[[1981]] |[[Үлем манарасы]] |Билли Ло |- |} === [[wikidata:Q18343365|Concord Production Inc.]] === [[File:Concord Production Logo.svg|thumb]] * [[1972]] — [[Аждаһа юлы]] * [[1972]] — [[The Game of Death]] * [[1973]] — [[Аждаһа чыгуы]] === Бүләкләре === * [[1972]] — [[Алтын ат]] — ([[«Ярсу йодрыгы»]]ндагы роле өчен махсус бүләк)<ref>Award for Bruce Lee // [[South China Morning Post]] & the Hongkong Telegraph 16 Oct 1972: 9.</ref> === Телевизион эшләре === * [[1966]] — [[1967]] — [[Яшел божан (сериал)]] / ''The Green Hornet'' — Като (26 серия) * [[1966]] — [[1968]] — [[Бэтмен (сериал)]] / ''Batman'' — Като (3 серия) * [[1967]] — [[1975]] — [[Тимер як (сериал)]] / ''Ironside'' — Леон Су ( «Tagged for Murder» эпизоды) * [[1968]] — [[1969]] — [[Блондинка (сериал)]] / ''Blondie'' — каратэ инструкторы («Pick on Someone Your Own Size» эпизоды) * [[1968]] — [[1970]] — [[Ә менә кәләшләр (сериал)]] / ''Here come the brides'' — Лин («Marriage Chinese Style» сериясе) * [[1971 год в кино|1971]] — [[Лонгстрит (сериал)|Лонгстрит]] / ''Longstreet'' — Ли Чунь (4 серия) * [[1971 год в кино|1971]] — [[Пьера Бертон шовы]] / ''The Pierre Berton Show'' — камео === Брюсе Ли турындагы фильмнар === * [[1975]] — Брюс Ли: бу минем тормышым иде/ ''(Lei Siu Lung jyu ngo)'' * [[1975]] — Брюс Ли, сау бул / ''Goodbye, Bruce Lee: His Last Game of Death'' * [[1977]] — Брюс Ли: Риваять / ''Bruce Lee, the Legend'' * [[1979]] — Брюса Ли рухы / ''Spirits of Bruce Lee'' * [[1980]] — Брюса Ли риваяте / ''The Legend of Bruce Lee'' * [[1993]] — [[Брюса Ли тормышы тарихы: аждаһа]] / ''Dragon: The Bruce Lee Story'' * [[2000]] — Брюс Ли: гаскәри юлы / ''Bruce Lee: A Warrior’s Journey'' * [[2004]] — Сугышу сәнгатьләре остасы: Брюс Ли тормышы / ''Martial Arts Master: The Life of Bruce Lee'' * [[2008]] — Брюсе Ли турында риваять / ''The Legend of Bruce Lee'' * [[2009]] — Брюс Ли ничек дөньяны үзгәрткән / ''How Bruce Lee Changed the World'' * [[2010]] — Минем туганым Брюс Ли / ''Bruce Lee, My Brother'' * [[2012]] — Мин — Брюс Ли / ''I am Bruce Lee'' * [[2016]] — Аждаһа тууы === Брюс Ли искә алынган фильмнар === * [[1975]] — [[Брюс Ли суперменнарга каршы]] / ''Bruce Lee Vs. the Supermen'' * [[1976]] — [[Брюс Ли, без сине юксынабыз]] / ''(Chin se tai yang)'' * [[1977]] — [[Брюса Ли клоннары]] / ''The Clones of Bruce Lee'' * [[1986]] — [[Кире чигенмәскә һәм бирешмәскә]] / ''No Retreat, No Surrender'' * [[1989]] — [[Сукыр ярсу]] / ''Blind Fury'' * [[1992]] — [[Шәһәр сунарчысы]] / ''City Hunter'' * [[1997]] — [[Бишенче элемент]] / ''The Fifth Element'' * [[2001]] — [[Шаолинь футболы]] / ''Shaolin Soccer'' * [[2004]] — [[Бер вакыт мәктәптә]] / ''Once Upon a time in High School'' * [[2008]] — [[Тыелган патшалык]] / ''The Forbidden Kingdom'' * [[2008]] — [[Ип Ман]] / ''Yip Man'' * [[2009]] — [[Брюс Ли ничек дөньяны үзгәрткән]] / ''How Bruce Lee Changed the World'' * [[2010]] — [[Ип Ман 2]] / ''Yip Man 2: Chung si chuen kei'' * [[2010]] — [[Каратэ-малай]] / [[The Karate Kid]] * [[2011]] — [[Яшел божан]] / ''The Green Hornet'' (Ли портреты күрсәтелгән) * [[2011]] — [[Караңгылык өлкәләре]] / ''Limitless'' (Ли катнашуы белән фильмнардан кадрлар күрсәтелгән) * [[2015]] — [[Ип Ман 3]] / ''Yip Man 3'' * [[2015]] — [[Брюс Ли — сугышчы]] / ''Bruce Lee — The Fighter'' === Гонорарлар<ref name="imdb">[http://www.imdb.com/name/nm0000045/bio Bruce Lee (I) — Biography]</ref> === * [[1971]] — [[Лонгстрит (сериал)]] — серия өчен $2000 * [[1971]] — [[Зур босс]] — $7500 * [[1972]] — [[Ярсу йодрыгы]] — $7500 * [[1973]] — [[Аждаһа юлы]] — $19 000 == Санак уеннарында == * [[Bruce Lee (уен)|Bruce Lee]] (1983) * [[Bruce Lee Lives]] (1989) * [[Dragon: The Bruce Lee Story]] (1993) * [[Bruce Lee: Quest of the Dragon]] (2002) * [[Bruce Lee: Return of the Legend]] (2003) * [[EA Sports UFC]] (2014) * [[EA Sports UFC 2]] (2016) == Шулай ук кара == * [[Эдкинс, Скотт|Скотт Эдкинс]] * [[Ли, Брэндон|Брэндон Ли]] * [[Ли, Шеннон|Шеннон Ли]] * [[Эмери, Линда|Линда Ли Кэдвелл]] * [[Ли, Джет|Джет Ли]] * [[Каларипаятту]] * [[Боло Йен]] * [[Кенва Мабуни]] == Искәрмәләр == == Әдәбият == * Зиганьшин Р. М. Философ Брюс Ли. Философии восточно-азиатского региона и современная цивилизация. XII Всероссийская конференция. Информационные материалы М. [[ИДВ РАН]] 2007 стр. 156—161, 280 стр. * {{Cite book|first=Michael|last= Dorgan|title=Bruce Lee's Toughest Fight|url=http://www.kungfu.net/brucelee.html|publisher=EBM Kung Fu Academy|year=1980|accessdate=27 December 2009}} * {{cite book|first=Jesse R.|last=Glover|title=Bruce Lee Between Win Chun and Jeet Kune Do|year=1976|publisher=Unspecified vendor|isbn=0-9602328-0-X}} * {{Cite book|first=John|last=Little|title=Words of the Dragon: Interviews 1958–1973 (Bruce Lee)|year=1997|url=http://books.google.ca/books?id=wg_A0aBLg_IC&lpg=PP1&dq=Words%20of%20the%20Dragon%3A%20Interviews%201958%E2%80%931973%20(Bruce%20Lee)&pg=PP1#v=onepage&q&f=true|isbn=0-8048-3133-5|publisher=Tuttle Publishing}} * {{Cite book|first=John|last=Little|title=Bruce Lee: A Warrior's Journey (video)|year=2000|url=http://www.imdb.com/title/tt0297814/}} * {{Cite book|first=Shun-leung|last=Wong|title=BRUCE LEE AND HIS FRIENDSHIP WITH WONG SHUN-LEUNG|year=article|publisher=|url=http://www.wongvingtsun.co.uk/wslbl.htm}} * {{Cite book|first=David|last=Peterson|title=interview by David Peterson with Rolf Clausnitzer|year=article|url=http://home.vtmuseum.org/articles/peterson/rolfint.php}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131024020056/http://home.vtmuseum.org/articles/peterson/rolfint.php |date=2013-10-24 }} * {{Cite book|first=youtube|last=video1|title=Wan Kam-leung recalls Bruce lee fighting with Wong Shun-leung|year=youtube|url=http://www.youtube.com/watch?v=LjuYLc4kt7w}} * {{Cite book|first=youtube|last=video2|title=Wong Shun-leung and Bruce Lee|year=youtube|url=http://www.youtube.com/watch?v=_b2mqMGOcBM}} * {{citation | last = Little | first = John | title = Bruce Lee: The Art of Expressing the Human Body | publisher = [[Tuttle Publishing]] |year=1998}}. * {{citation|first=Jack|last=Vaughn|title=The Legendary Bruce Lee|publisher=Ohara|year=1986}}. * ''Yılmaz, Yüksel (2008). Jeet Kune Do’nun Felsefesi, İstanbul, Turkey: Yalın Yayıncılık, ISBN 978-9944-313-67-4.'' == Сылтамалар == * [http://www.brucelee.com/ Официальный сайт]{{ref-en}} * [http://www.bruceleefoundation.com/ Фонд Брюса Ли]{{ref-en}} * {{imdb name|id=0000045|name=Брюс Ли}} * [http://www.wolfreactor.ru/?p=6481 Интервью с Брюсом Ли (полная версия и видео)] * [http://allbrucelee.com/article/why_bruce_lee_turned_to_weight_t.htm Методы тренировок Брюса Ли]{{ref-en}} * [http://edition.cnn.com/2016/07/29/us/brucelee-philsophical-legacy/index.html Enter the mind of Bruce Lee] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Спорт]] bc0nu9me5tfa42vcilgwhr2cjfn4wal 0 193303 3529292 2556675 2022-08-17T17:20:42Z Ilnur efende 6874 /* Биографиясе */ wikitext text/x-wiki {{Шәхес}}'''Антонина Евдокимова''' (Антонина Иван кызы Евдокимова, {{ТД}}, {{ТУ}} — {{ҮД}}, {{ҮУ}}) — [[Социалистик Хезмәт Каһарманы]] (1948). == Биографиясе == 1907 елда хәзерге Татарстанның Кайбыч районы [[Торым|Турминское]] авылында туа. Евдокимовлар гаиләсе беренчеләрдән булып «Революция» авыл хуҗалыгы артеленә кушыла, ә Антонинаның ире Николай аның беренче рәисе була. Николай Бөек Ватан сугышында һәлак булган, Антонина дүрт бала тәрбияләп үстергән һәм авыл колхозында эшләргә өлгергән. Сугыштан соң, 30 центнерга кадәр ашлык алып, яхшы хезмәт нәтиҗәләре күрсәтә. 30,1 центнер результат рекордлы була һәм бу казаныш өчен 1948 елда Антонина Евдокимова Социалистик Хезмәт Герое исеменә лаек була. Кырда эшләүдән тыш, җәмәгать эшчәнлеге белән дә шөгыльләнергә өлгерә, Татарстан АССР Югары Советы депутаты итеп сайлана. == Чыганаклар == * [http://lib.znate.ru/docs/index-101563.html?page=8 ЕВДОКИМОВА Антонина Ивановна] [[Төркем:Шәхесләр:Кайбыч районы]] s1iui5g5gjshnf2vu5si070iug6numl 0 197517 3529275 3442468 2022-08-17T14:56:28Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki [[Файл:Witsen's Shaman.JPG|thumb|[[Себер]]дә ''шаман'', [[Николаас Витсен]] рәсеме.]] [[Файл:SB - Altay shaman with drum.jpg|thumb|Традицион торак - чаадыр фонында шөлдерле барабан белән Алтай шаман хатыны]] [[Файл:Yupik shaman Nushagak.jpg|thumb|[[Эскимос]] халкы шаманы]] [[Файл:Shona witch doctor (Zimbabwe).jpg|thumb|[[Зимбабве]]да [[Шона]] халкы шаманы]] '''Шама́н''' (багучы) — [[Шаманизм]] дини ышанулары буенча [[транс]] вакытында [[рух]]лар белән аралашырга һәм сырхауларны дәваларга сәләтле кеше. == Сүзнең килеп чыгышы == Төшенчә дөньяның күп телләрендә таралган. Бер юрама буенча "шаман" термины [[Санскрит]] термины ''шраман''нан ([[wikt:श्रमण|श्रमण]] śramaṇa) килеп чыккан — сәяхәт итүче дәрвиш, Борынгы Һиндстан вакытындагы рухи хәрәкәт тарафдары - аскет. Буддизм белән бу төшенчә Азия буенча таралган һәм [[Эвенк теле]] аша рус һәм көнбатыш телләренә үтеп кергән.<ref>{{книга|автор=[[Элиаде, Мирча|Eliade Mircea]]|заглавие=Shamanism|ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Arkana Books |год=1989 |volume= |pages=495 |columns= |allpages= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref><ref name="B W Fortson">''Indo-European Language and Culture: An Introduction'' by Benjamin W. Fortson, IV (ISBN 1-4443-5968-1)</ref>. Икенче юрама буенча сүзнең тунгус-маньчжур килеп чыгышы бар һәм ул "са" тамырыннан килеп чыккан - белергә, хосусан Эвенк телендә "садэми" - белергә, "савун" - белем, "саман" - белемнәрне яратучы кеше («[[wikt:-ман|-ман]]» — бәйлелек суффиксы, чагыштыручы өчен «асиман» — хатыннарны яратучы)<ref>{{книга |автор=[[Василевич, Глафира Макарьевна|Василевич Г. М.]]|заглавие=Русско-эвенкийский словарь|ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=М.|год=1948|серия= |isbn= |тираж= |ref= }}</ref>. Шаман дип рухлар тарафыннан сайланган һәм аларның арадашчысы булган, теге яки бу махсус чынлыкны күрергә сәләтле һәм анда сәяхәт итәргә сәләтле кешене атаганнар. Һәр халыкның шаманнар өчен үз атамасы бар, алар шаманның функцияләре һәм категориясенә карап хәтта бер халыкта да аерылып торырга мөмкин: * татарларда — ''багучы''; * мариларда — [[карт (мәҗүсилек)|''карт'']]; * саха (якутларда) — ''ойуун''; * эвенкларда — ''самаан''; * ненецларда — ''тадебей''; * вепсларда — ''нойд''; * бурятларда — ''бэшэгты'', ''боо''; * чувашларда (сувар) — ''ырамащ''; * кетларда — ''сенин''; * алтайлыларда — ''кам''; * тувалыларда — ''хам'' * эскимосларда — ''ангакок'', ''эненылин'' * халха-монголларда ''бөө''. Төрки сүзе "кам"дан "камлание" сүзе килеп чыккан, ул шаманның йола гамәлен аңлаткан, ул [[Галәм]] дөньялары буенча сәяхәтне аңлаткан. Россиягә сүз XVII гасырда Себердә хезмәт иткән рус кешеләрдән килеп кергән. Аннан соң ул [[Пётр I]]нең [[Себер]] аша [[Кытай]]га рус илчелеге составындагы чит ил кешеләре аша Европага килеп кергән. Сүз киң танылган булган һәм фәндә таралган "шаманизм" төшенчәсе нигезенә яткан. Себер халыклары арасында культ хезмәткәре буларак "шаман" термины, тунгуслардан кала кулланылмый.<ref>В. Е. Арефьев. Введение в туризм: Учебное пособие. — Горно-Алтайск: [[Алтайский государственный университет|Изд-во АГУ]], 2002. — 282 с.</ref>. == Шаман сырхавы == Сайлану махсус "шаман авыруы" белән янәшә бара, ул шаманның яңа тормышка күчүенә хезмәт итә һәм үлемне һәм яңа тууны эченә кертүче барлык [[инициация]] йолаларын кертә: Аскы Дөньяга төшү, Күккә менү һәм Ходайлар белән аралашу, рухлар белән аралашу, үлгәннәр рухлары белән аралашу һәм шулай ук төрле шаман һәм дини табигатьле серләр. Шаман сырхавы вакытында шаманның төрле дөньялар буенча сәяхәте билгеле мәгънәгә ия - шаман аның ничек төзелгәнен өйрәнә, рухларга һәм Ходайларга юлны өйрәнә, алар аңа соңрак әһәмиятле хезмәтләр күрсәтәчәк. Мондый "сырхау" кеше яшәешенең югары потенцияләренә этәргеч булып тора. Шуңа күрә шаман үз авыруын эчке тормышын җимереп, рухи эзләнү һәм җаваплылыкның югары халәтендә тулырак һәм камилрәк күрү, ишетү һәм яшәү өчен ысулы буларак кичерә.[[Файл:Schamanstvo.JPG|thumb|Шаман инвентаре. Тува (Кызыл), Россия.|183x183px]]«Шаман сырхавы» кешенең шаман булып китүенә шарт булып тормый. Аның дәвамында яки аннан соң рухлардан сабак алу була, ә аннан соң карт остаз-шаманнар тарафыннан. Бу сәләтләргә ия булуның башлангыч нокта гына әһәмияткә ия түгел: кинәт чакыру, мирас итеп тапшыру яки шәхси сайлау; әмма шулай ук кабул итү вакытындагы техника һәм белем. Башка шаманнарның тәҗрибәсе көч бирә һәм сайланганнан соң, кайвакыт үз ихтиярына каршы, шаман үзенең яңа яшәешенә туры килерлек итеп гамәл кыла, үз ритуаль гамәлен эшләп чыгарып бу белемне кешеләр дөньясына алып килеп, җәмгыять ихтыяҗларына туры килерлек итеп яңа белем алып килә. Нәкъ менә чакыруны да кертеп ике кат өйрәтү һәм шаман тарафыннан эшләнеп чыгарылган ысул кабул ителүгә тигез. Кайвакыт кабул ителү публик була һәм автоном ритуал булып тора, кайбер очракларда мондый публик ритуал булмаска да мөмкин. == Шаманнар эшчәнлеге турында фикерләр == [[Файл:Шаманский бубен.JPG|thumb|left|Шаман шөлдерле барабаны. Бурятия]] [[Файл:Шаманская трость.JPG|thumb|left|Шаман таягы. Бурятия]] Шаман эшләгән төп мәсьәләсе булып җәмгыятьнең психик тулылыгын саклау булган. Архаика кешеләре өчен кабиләдә мондый кешенең булуы бик күпне аңлаткан, чөнки ул аларга шайтаннар һәм "Явыз көч"ләр дә булган дөньяда ялгыз түгел һәм саклаусыз түгеллегенә ышаныч биргән. Һәм аларның Ходайларга мөрәҗәгать итү өчен догалардан һәм корбан бирүләрдән тыш "изге буенча белгечләр", рухларны күрергә сәләтле кешеләр, менеп Күк Ходайлары белән очрашырга сәләтле кешеләр, Тәмугъка төшеп шайтаннар белән көрәшергә сәләтле кешеләр, һәм сырхаулар һәм үлемнәр белән көрәшергә сәләтле кешеләр булуы. Дәва камлавы ысулы пациентның терелергә өмете ышануга әверелерлек итеп төзелгән. Пациентның шаманның аңа сәламәтлелекне кайтаруга ышануга сәләте ритуаллар һәм башка алымнар белән көчлеләндерелгән. Мондый гамәлләр шаман сәяхәтләрен, корбан бирүләрне, һәм камлау вакытындагы уйналган театраль гамәлләрне керткән. Шаман йоласы гел махус тышкы формалауны таләп иткән. Кайвакыт бер гамәл өчен тулы "театр" эшләнгән булган. Махсус ясалган кечкенә өй "шаман" җиренең кечкенә утравын аңлаткан - кечкенә Галәм булган. Шаманның барлык культ әйберләре Галәмнең моделе булган һәм шуңа күрә тирән символик мәгънәгә ия булган. Галәм шаман киемендә ясалган, шөлдерле барабанында һәм бу йолада аеруча мәгънәгә ия булган башка әйберләрендә ясалган. Шаманның тормышы рухлар дөньясында махсус эш башкару белән бәйле - сырхауларны дәвалау, "утны тыю", яңгырны чакыру, үлгәннәр белән әңгәмә кору һәм башкалар. Шаман гамәлләре һәм ритуаллары (камлау) экстатик транс вакытында башкарыла, шуның өчен, кагыйдә буларак, [[тюнгур]] ([[шөлдерле барабан]] яки [[барабан]], яки шулай ук махсус биюләр яки әфсен укулар булган. [[Файл:Бэликто.JPG|thumb|Бурят шаман Бэликто шул җирнең рухларына сый бирә.]] [[Файл:Шаманский костер.jpg|thumb|Шаман уты могъҗизалы образлар рәсем ясый.]] Камлау вакытында шаманның рухы тәненнән чыгып башка дөньялар буенча сәяхәт итә - күккә (өске дөньяга) менә, җир астына (аскы дөньяга) төшә. Шаманның эшчәнлеге шул ук вакытта дәвалау белән бәйләнгән булса да, шаманнарны өшкерүчеләрдән һәм үләнчеләрдән аерып күрсәтәләр, чөнки соңгылары тупланган белемнәре хисабына дәвалый алганнар, ә рух-ярдәмчеләр һәм экстатик күренешләр хисабына түгел. Борынгы ышану буенча, дәвалы үсемлекләрнең теге яки бу "көче" турында белемнәрне кеше ярдәмче рухлардан, яки үләннәрнең һәм агачларның үзләреннән ала алган. Шуңа күрә шаманнар озын дәвер вакытында дәвалы үсемлекләр дәвалы үсемлекләр турында иң файдалы белемнәр сакчылары булган. Шаман практикасы борынгы [[сихер]] белән бәйләнгән, ләкин, аерма шунда ки, сихер үз ихтиярың белән дөньяны ясалма үзгәрешләр кертелүгә юнәлгән, шул ук вакытта шаман табигать көчләренә таяна. Шаман күбрәк табигый көчләр үткәргече булып тора, ә дөньяны үзгәртүче түгел, һәм шаман тарафыннан башкарылган дәвалау, заказ биргән кешенең табигать һәм рухларга туры килерлек итү белән бәйле. == Шулай ук карагыз == * [[Шаман Коля]]. == Әдәбият == * Алексеев Н. А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ареального сравнительного исследования)Новосибирск: Наука, Сиб. отделение. 1984. * [[Анохин, Андрей Викторович|Анохин А. В.]] Материалы по шаманству у алтайцев. Собранные во время путешествия по Алтаю 1910—1912 гг. по поручению Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии). Монография. Издательство Российской Академии Наук. 1924. Репринтное издание. Горно-Алтайск: Ак Чечек, 1994. * [[Богораз, Владимир Германович|Богораз В. Г.]] К психологии шаманства у народов Северо-Восточной Азии. Богораз В. Г. Этнографическое обозрение. — М., 1910. Т. 84-85. Кн. 1-2. * Богораз В. Г. Сказка о Чесоточном шамане «Wapыckalaul [lыmн’ыl]». — Живая старина, год IX, 1899, вып. I I. С. 263—270 (чукотский текст и русский перевод). * Богораз В. Г. О так называемом языке духов (шаманском) у различных ветвей эскимосского племени. // Известия Академии Наук, серия VI, т. XIII, 1919, с. 489—495. Переиздание: СПб.: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунст-камера), 1995. С. 97-104. * Грачева Г. Н. Шаманы у нганасан / Н. Грачева // Проблемы истории общественного сознания аборигенов Сибири. Л.? 1981. — С. 69-89. * Добжанская О. Шаманская музыка самодийских народов Красноярского края. Норильск, 2008. — 272 с. * Егоров А. С. Эмпедокл и проблема греческого шаманизма // Вопросы философии. М., 2007. № 8. С. 97-105. * Мифы и шаманизм Алтая / Сост. Владимир Арефьев. Барнаул. Изготовлено по заказу ООО «Пять плюс». 2002. * [http://tvereparhia.ru/biblioteka-2/m/2869-mikhajlovskij-v-m/24036-mikhajlovskij-v-m-shamanstvo-sravnitelno-etnograficheskie-ocherki-vypusk-i-1892 Михайловский В. М. Шаманство (сравнительно-этнографические очерки) / В. М. Михайловский // Этнографическое отделение Московского университета. М., 1892. Вып. 1. − 215 с.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170918022950/http://tvereparhia.ru/biblioteka-2/m/2869-mikhajlovskij-v-m/24036-mikhajlovskij-v-m-shamanstvo-sravnitelno-etnograficheskie-ocherki-vypusk-i-1892 |date=2017-09-18 }} * Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. Опыт сопоставления структур. М., 1984. * Смоляк А. В. Шаман: личность, функции, мировоззрение (Народы Нижнего Амура). М.: Наука, 1991. * Уолш Р. Дух шаманизма. Тексты трансперсональной психологии. М.: изд. Трансперсонального Института. 1996. * [[Харнер, Майкл]]. Путь шамана. М.: Крон-Пресс, 1996. * [[Элиаде, Мирча|Элиаде М.]] Шаманизм: архаические техники экстаза. К.: София, 1998. * Michael Harner. Der Weg des Schamanen. München: Ullstein, 2004. S. 247. ISBN 3-548-74042-1 * Paul Uccusic. Der Schamane in uns. Schamanismus als neue Selbsterfahrung, Hilfe und Heilung Hugendubel Kreuzlingen, ISBN 978-3-7205-2181-9 * Boileau, Gilles. Wu and Shaman // Bulletin of the School of Oriental and African Studies 65.2 (2002), 350-78. * [http://www.bluemorphotours.ru/беседы-с-аяуаскеро Беседа с шаманом Аяуаскеро] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305041007/http://www.bluemorphotours.ru/%D0%B1%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B4%D1%8B-%D1%81-%D0%B0%D1%8F%D1%83%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B5%D1%80%D0%BE |date=2016-03-05 }} — Перевод статьи Алана Эленбасс из журнала «Reality Sandwich» «[http://www.realitysandwich.com/facing_fear_conversation_ayahuasquero Facing Fear: A conversation with an Ayahuascero]» от 2010-09-07 * Родриго Кортес. Толмач. Издательство «Эксмо». Книга о [[тангуты|тангутском]] шамане и истории взаимоотношений России и Китая на рубеже XIX—XX веков. * Владимир Серкин. Хохот шамана. Сибирское издательство. Представлены воспоминания общения с магаданским шаманом, книга-разговор. * Анхонова Т. [http://www.infpol.ru/news/673/17810.php Человек с небесной отметиной] // Информ Полис, 25 марта 2009 СМИ о Валентине Хагдаеве * [[Торчинов, Евгений Алексеевич|Торчинов Е. А.]] [http://jnana.ru/science/torch.html Религии мира. Глава 1. Шаманизм] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Дин]] [[Төркем:Шаманизм]] [[Төркем:Мәҗүсилек]] 365z7ge3yd6yxz4oljyp5iyimpuuf9l 0 197786 3529371 3249779 2022-08-18T07:07:34Z A.Khamidullin 6685 /* Планеталар, күк җисемнәре һәм айның орбитасы эклиптиканы кисү нокталары */ wikitext text/x-wiki [[File:Navagraha.jpg|thumb|200px|''Наваграхалар'', [[Раджа Рави Варма]] рәсеме.]] '''Граха''' ({{lang-sa|graha}} "тоту",<ref>Sanskrit-English Dictionary by Monier-Williams, (c) 1899</ref> ) яки '''Наваграха''' (Санскрит телендә, "тугыз йорт") [[Һинд дине]]ндә һәм [[Һинду астрологиясе]]ндә Ходайлар, тугыз планета.<ref name=dalalnavagr/> Тугыз ''граха'' бар. Аларга [[Кояш]], [[Ай]], [[Марс]], [[Меркурий]], [[Юпитер]], [[Венера]], һәм [[Сатурн]], һәм менүче һәм төшүче айның орбитасы эклиптиканы кисү нокталары, ягъни [[Раху]] һәм [[Кету]] керә. ==Планеталар, күк җисемнәре һәм айның орбитасы эклиптиканы кисү нокталары== Наваграхалар алар:<ref name=dalalnavagr>{{cite book|author=Roshen Dalal |title=Hinduism: An Alphabetical Guide|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010|publisher=Penguin Books |isbn=978-0-14-341421-6|pages=280}}</ref> #[[Сурья]] (шулай ук Рави буларак мәгълүм), ягъни [[Кояш]] #[[Чандра]] (шулай ук [[Сома]] буларак мәгълүм), ягъни [[Ай]] #[[Мангала]], ягъни [[Марс]] #[[Будха]], ягъни [[Меркурий]] #[[Гуру]], ягъни [[Юпитер]] #[[Шукра]], ягъни [[Венера]] #[[Шани]], ягъни [[Сатурн]] #[[Раху]] #[[Кету]] ==Гыйбадәтханәләр== Үзләре эченә алган яки бер яки барлык тугыз Наваграхага багышланган гыйбадәтханәләр Һиндстанның төрле өлешләрендә бар, мәсәлән, [[Тамил Наду]]да. <ref>{{cite book|title=Temples of South India|last=Anantharaman|first=Ambjuam|publisher=East West|edition=second|year=2006|isbn=978-81-88661-42-8|pages=x-xxi, 302–304}}</ref> * Сурья Наваграхасталам -- [[Suryanar Kovil]] * Чандра Наваграхасталам -- [[Kailasanthar Temple,Thingalur]] * Анграаракан Наваграхасталам -- [[Vaitheeswaran Koil]] * Будха Наваграхасталам -- [[Swetharanyeswarar Temple]] * Гуру Наваграхасталам -- [[Apatsahayesvarar Temple, Alangudi]] * Шукра Наваграхасталам -- [[Agniswarar Temple, Kanjanur]] * Шани Наваграхасталам -- [[Tirunallar Saniswaran Temple]] * Рааху Наваграхасталам -- [[Rahu Stalam]] * Кету Наваграхасталам -- [[Nagannathaswamy Temple, Keezhaperumpallam]] {{wide image|Navagraha (anthropomorphic forms of astronomical bodies), Bihar, India, 10th century AD, schist - San Diego Museum of Art - DSC06389.JPG|800px|[[Бихар]], Һиндстаннан, [[X гасыр]] Наваграха сыны, хәзерге вакытта [[Сан Диего Сәнгать Музее]]нда.}} {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|en|Navagraha|версия=787743076}} {{wide image|NavaGraha Idols from Konark at British Museum.jpg|800px|[[Британия Музее]]нда [[Конарк]], [[Одиша]]дан Наваграха сыннары.}} ==Шулай ук карагыз== * [[Джйотиш]] * [[Астрологиядә планеталар]] ==Искәрмәләр== {{Authority control}} [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Һинд дине астрономиясе]] 0t2ha44oo8w7vmnr1mmr1406oourfwk 0 209995 3529314 2533713 2022-08-17T21:01:15Z Liren Ding 26972 /* Сәнәкчек (Чәнечке) */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен бирәсең, икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> II. === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 9ep8al5i0kvxol03jur3p3jm8ga4umb 3529315 3529314 2022-08-17T21:04:43Z Liren Ding 26972 /* Сәнәкчек (Чәнечке) */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен бирәсең, икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] j2k6qzr8vsh8qi0q3eivtkm8dbask2g 3529344 3529315 2022-08-17T21:15:05Z Liren Ding 26972 wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен бирәсең, икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] aofv4ghqpwx7igef270j7r0ezy88r3u 3529346 3529344 2022-08-17T21:42:02Z Liren Ding 26972 wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре. Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен бирәсең, икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 37heil6yjxu90gjo0rho20wjcsje1vz 3529347 3529346 2022-08-17T21:47:32Z Liren Ding 26972 /* Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен бирәсең, икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] n7d5jbaegkh78ji5u7vuzsidah9exfp 3529348 3529347 2022-08-17T21:49:44Z Liren Ding 26972 /* Петров өчпочмагы */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] ry28pns6gj2oxj235ton1hvxwevffdm 3529349 3529348 2022-08-17T21:53:55Z Liren Ding 26972 /* Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 6mzzc5n6nco4fbfbqpvtbk4e4a7mhu2 3529350 3529349 2022-08-17T21:55:47Z Liren Ding 26972 /* “Очучы шашкалар” */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 80u15ak4rkt2fk6h13zti3ho93answg 3529351 3529350 2022-08-17T22:35:48Z Liren Ding 26972 /* Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Җәдвәл “Башлангычлар исемлеге"нең азагында бирелгән.[[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%AF%D2%A3%D0%B0_%D0%BE%D1%84%D1%8B%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80]] Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 41s0fzbpg29agrjuojcwfuykbmzkr5m 3529352 3529351 2022-08-17T22:37:39Z Liren Ding 26972 /* Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Җәдвәл “Башлангычлар исемлеге"нең азагында бирелгән. [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%AF%D2%A3%D0%B0_%D0%BE%D1%84%D1%8B%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80]] Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 31nr50c66r0nyhfmgwzjf2fu2mldhzo 3529353 3529352 2022-08-17T22:40:26Z Liren Ding 26972 /* Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''', 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Җәдвәл “Башлангычлар исемлеге"нең “Яңа офыклар” бүлегендә бирелгән. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%AF%D2%A3%D0%B0_%D0%BE%D1%84%D1%8B%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80] Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 080xhrmbhl1epwv6xcvakvcja53l8e8 3529354 3529353 2022-08-17T22:51:12Z Liren Ding 26972 /* Икелек юллары */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''' (астарак “Ишек яңагы”ндагы диаграмманы кара), 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Җәдвәл “Башлангычлар исемлеге"нең “Яңа офыклар” бүлегендә бирелгән. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%AF%D2%A3%D0%B0_%D0%BE%D1%84%D1%8B%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80] Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] tj52gsom55mu3ifw4knx3w09boui8rj 3529355 3529354 2022-08-17T22:57:06Z Liren Ding 26972 /* Икелек юллары */ wikitext text/x-wiki = А = === Адаштыру сукмагы === “Адаштыру сукмагы” — шашка-шахмат композициясе төшенчәсе. Шашка композициясендәге “бикләп кую” проблемнарында, этюдларда һәм уен азагы комбинацияләрендә булган ялган чишелешләр шулай атала. Автор беренче карашка дөрес булып тоелган гади чишелешләрне кире кагу ысуллары, куелган бурычны (җиңүне, ничьяга ирешүне, билгеле бер күләмдә дамнарны яки шашкаларны “бикләп кую”ны) үтәргә мөмкинлек бирми торган йөрешләр сериясе тәкъдим итә. Шулай итеп, композициядә күпкә катлаулырак, бай эчтәлекле һәм бердәнбер чишелеш кенә кала. “Адаштыручы сукмак” композициянең зур өстенлеге дип санала һәм композиторлар ярышларында бик югары бәяләнә. Аның капма-каршысы — икенче чишелеш.<br> {| class="standard" |- Совет чорының иң сәләтле шашка композиторларыннан берсе, спорт остасы Аркадий Гуральник (1931-1999) иҗат иткән уен азагы комбинацияләренең берсендәге (диаграмманы кара) гаять катлаулы төп чишелешне төрле финаллы берничә вариант һәм “адаштыру сукмаклары” бизи. Куелган бурыч гадәттәгечә — аклар башлый һәм җиңә. Төп вариант: '''1.fg5 ca5 2.db6 ac5 3.hg3!''' (A) '''hd4 4.cc7 db6 5.bc3''' (B) '''fh4 6.cd4 ac3 7.dh6 hg7''' (C) '''8.hf8 hg3 9.fh6''' (D) '''gh2 10.ab4''' (E, F) '''hg1 11.bc5 bd4 12.ef2 ge3 13.hd2 X'''.<br> Каралар өчен башка оттырышлы вариантлар:<br> C. '''7. … hg3 8.he3 ba5 9.e1-d2 gh2 10.eg1 hg7 11.dc3 gf6 12.ab4 fe5 13.bc5 ef4 14.cd6 X'''.<br> F. '''10. … ba5 11.ef2 ac3 12.fg3 hf4 13.ha5 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j1| |j0| |j0| | |= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | |j1|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Композициянең җәүһәрләре — “адаштыру сукмаклары”:<br> A. '''3.gh6 fe5 4.hf8 ed4 5.cc7 db6 6.fb4 aa1''' — каралар җиңә!<br> B. '''5.gh6 ed6 6.hf8 de5 7. fb4 aa1''' — әлбәттә, шул ук нәтиҗә!<br> D. '''9.ab4? ba5 10.bc5 ab4 11.ca3 gh2 12.fc5 hg1` 13.ca7 gh2 14.ad4 hg1 15.df6 ga7'''. Саргин позициясе — димәк, ничья!<br> E. '''10.he3 hg1 11.ea7 gh2 12.ad4 hg1 13.df6 ga7'''. Яңадан Саргин позициясе! }} === Актив борт шашкалары === Такта кырыенда урнашкан килеш тә, каршы якның уенын чикли торган гади шашкалар: халыкара шашкада — акларның 15 кырындагы шашкасы, караларның 36 кырындагысы. 64 шакмаклы уеннарда a3 һәм h6 кырларындагыларны, аларның торышы тулаем позиция үзенчәлекләренә ярашлы булган хәлдә, актив дип санарга мөмкин. Мәсәлән, сул фланг симметриясе позицияләрендә.<br> === “Алтын шашка” === Халыкара шашка уенында акларның '''“48“''', караларның '''“3”''' кырларында урнашкан шашкалары. 64 шакмаклы тактадагы уеннарда — '''e1''' һәм '''d8''' кырларындагылар. Аларны позициянең тоткасы дип тә атап була. Шуңа бу шашкаларны мөмкин кадәр озаграк урыныннан кузгатмаска тырышалар. Чөнки алар төрле колонналарның терәге, кирәк булган алмашынуларның нигезе булып хезмәт итә. Аларның үз урынында булмавы каршы якка төрле комбинацияләр үткәрү мөмкинлеген тудыра. Ә уен азагында “алтын шашкалар”ны теләсә кайсы флангны саклауга юнәлтергә яки үзәктә калдырырга мөмкин. Ләкин кайбер башлангычларда һәм уен уртасында барлыкка килә торган үзенчәлекле позицияләрдә киресенчә — нәкъ менә “алтын шашка”ның йөреше иң көчлесе дип санала.<br> {| class="standard" |- Каралар лагерендагы “челтәр” (шашкаларның ара калдырып урнашуы) һәм иң мөһиме — '''d8''' “алтын шашка”сының урынында булмавы акларны комбинация эзләүгә этәрә. Һәм ул табыла да: '''1.ed4! cc1 2.hg5! hf4 3.ed2 ce3 4.ab4 ac3 5.bf2 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- “Алтын шашка”ны урыныннан кузгату, каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеге бирү аркасында, уен башында ук һәлакәтле була ала. Бу хәл “Төс алмашынулы казык” башлангычында акларның яраксыз планны тормышка ашыруы сәбәпле барлыкка килергә мөмкин: '''1.cb4 fe5 2.gh4 ef4 3. eg5 hf4 4.ba5 bc5 5.dc3?''' Әлбәттә, '''b2''' шашкасын уенга кертү хәерлерәк булыр иде. '''5. … gf6 6.ed2?''' Аклар “казык шашкасын” артка таба алмаштырып, үз позициясен ныгытырга тели. Сорау билгесе куелган соңгы ике йөреш шул максатны күздә тотып ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | |j1| | | |j0| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| | | |j1| |=    a b  c d  e f  g  h |Әлеге позицион уен алымы “Казык”, “Төртке”, “Соков саклануы” һәм тагын берничә башлангычның кайбер вариантларында уңышлы кулланыла. Әмма бу очракта ул каршы якның сугулы һөҗүм үткәрүенә юлыга. '''6. … hg7 7.cd4 gh6 8.bc3''' йөрешләреннән соң, аклар киләсе йөрештә '''f4''' “казык шашкасын юк итәргә әзер (диаграмманы кара). Ләкин каралар моңа юл куймый: '''8. … fg3! 9.hf4 cd4! 10.cg7 dc5 11.bd6 ch8 X'''. }} === Анализ === Позициядә булган мөмкинлекләрне тикшерү һәм тирәнтен өйрәнү, аңарга тулаем бәя бирү.<br> === Анык корбан === Ахыргы нәтиҗәсе аермачык булган, кире кагып булмый торган корбан.<br> {| class="standard" |- Анык корбан үрнәге. “Иске партия”нең '''1.cd4 dc5 2.bc3 ed6 3.gf4 fg5 4.fg3 gh4 5.gf2''' вариантында каралар уен характерын бер шашканы вакытлыча корбан итү аша үзгәртә ала: '''5. … ba5 6.db6 ac5 7.cb2 ab4! 8.ca5 fe7!''' (диаграмманы кара). {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 |j1| | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Һәм акларның, күктән төшкән табышны саклап калыр өчен, бер генә кулай “сабыр итү” йөреше дә юк. Иң яхшысы — корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтару: '''9.fe5! df4 10.ge5 cb6 11.ac7 bf4 12.eg5 hf6'''. Уен тигез. }} === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашкалар === Артта калган һәм “эленеп торучы” шашка — үз артында терәк шашкасы булмаган хәлдә, алдагы шашкаларга терәлеп торучы һәм шул сәбәпле алга йөри алмаган уен берәмлеге. 8х8 уен тактасында артта калган шашкалар дип акларның — '''a1''' һәм '''h2''', караларның '''a7''' һәм '''h8''' шашкалары санала. Акларның — '''b2, c3, d2, e3, f2, g3, h2''' кырларында, караларның '''b6, c7, d6, e7, f6, g7, h8''' кырларында урнашкан шашкалары “эленеп торучы“ була алалар. Хәлбуки, артта калган шашкалар алга атлаган очракта да уенда катнашмыйлар һәм бары тик “эленеп торучы”га гына әвереләләр. Мондый уен берәмлекләре, беренчедән, алмашыну үткәрергә яки алдагы шашканы корбан итәргә комачаулыйлар, икенчедән, каршы як өчен һөҗүм итәргә яисә комбинация оештырырга сәбәп булып торалар — “чикләвеч шашка” яки “челтәр” буыны рәвешендә. Еш кына каршы як, андый шашканы булдыру өчен, үз шашкасын да корбан итә ала. Биредә шундый уен алымы мисаллары.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Аклар, бер шашкасын корбан итеп, '''a7''' кырындагы артта калган шашкага өстәп, '''d6''' кырында “эленеп торучы”  шашка булдыралар һәм җиңүгә ирешәләр: '''1.ed4 ef4 2.de5 fd6 3.cd4 X'''. Каралар зур югалтуга яки каршы як шашкасын дамга үткәрергә дучар ителде. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''II.''' {| class="standard" |- Караларның '''b6''' һәм '''c7''' шашкалары “эленеп тора”, ә '''h8''' шашкасы “артта калган” һәм уенга кереп өлгерә алмый. Башта аклар дамга үтү янавы булдыралар:  '''1.de3'''. Караларның җавабы мәҗбүри — '''1…cd6''' (югыйсә, ''2.ab4! ae5 3.fb8 X''). Ниһаять, '''2.dc5 bd4 3.ee7 df6 4.gh4 hg7 5.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | |j0| | | | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''III.''' {| class="standard" |- Караларның сул яктагы куәтле колоннасы ('''d6, e7, f6, f8''' шашкалары) аларны җиңелүдән коткарырга тиеш шикелле. Шуңа күрә аклар, аны җимерү өчен, бер шашканы корбан итәләр һәм каршы якның сул флангын “бикләп куялар”: '''1.hg7! fh6 2.ed4 hg7 3.de3 X'''. Ике шашка ('''e7''' һәм '''g7''') алдагы шашкаларга терәлеп калды. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| |j0|= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''IV.''' {| class="standard" |- Караларның '''a7''' шашкасын дөнья хәлләре борчымый: ул уенда бөтенләй катнашмый. Акларның җиңүгә иң кыска юлы яңадан бер шашканы корбан итү аша үтә: '''1.cd2 fe5 2.fg5! hf4 3.fe3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h | }} '''V.''' {| class="standard" |- Биредә караларның “артта калган” '''h8''' шашкасы акларга “әйләнәле сугу“ комбинациясен үткәргәндә “чикләвеч” булып тора: '''1.hg5!! eg3 2.cd4 ce3 3.ab4 ac3 4.cb2 ca1 5.gf6 ag7 6.hh4'''. Уен караларга “ыштан кидертү” белән тәмамлана: '''6. ... hg7 7.hg3 cb6 8.ge5 gh6 9.ed4 ba5 10.dc3 hg5 11.cd2 gh4 12. de1 X. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | |j0| | | |j1|= 5 |j0| |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |j1| | | | | |=    a b  c d  e f  g  h |Әйтергә кирәк, акларның беренче йөреше — җиңү китерүче бердәнбер. Чөнки, башка мөмкинлекләр сайланса, отышлы комбинацияне каралар үткәрә. Мәсәлән: '''1.cd2? eg3 2.hf2 hg7! 3.hf8 de5 4.fb4 ed4 5.ce5 ad6 X'''. Яисә: '''1.fg5? hg7! 2.hf8 ed4 3.ce5 dh6 4.fb4 ac3 X'''. }} = Ә = === Әйләнәле сугу === Сугучы шашканың, уен тактасын дүрт диагональ буйлап әйләнеп чыгып, үзе урнашкан кырга яки янәшәдәге кырларның берсенә кайтуы. Гадәттә өчлек һәм “ишек яңагы” юллары аша үткәрелә, сугу йөрешенең азагында башка юлларга да күчәргә мөмкин. Әйләнәле сугуның төрле вариантлары очрый, шул исәптән такта уртасындагы кырлардан башлана торганнары да. Иң киң таралганнары — аклар өчен '''f2''', '''h4''' һәм '''h6''', каралар өчен '''a3''', '''a5''' һәм '''c7''' кырларыннан башлана.<br> '''I диаграмма''': “Үзәк партия” башлангычында, '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.fg3? gh4 5.ab2 hf2 6.eg3 fg5 7.gh4 gf6 8.fe5?! df4 9.gf2 bc5! 10.db6 ac5 11.cd4''' йөрешләреннән соң. '''11. … fg3! 12.hf4 fe5!! 13.fb4 ed6 14.hf6 dc5 15.db6 ce7 X'''.<br> '''II диаграмма''': “Шәһәр партиясе” башлангычында, '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gh4 4.bd6 cc3 5.db4 dc7? 6.ba5 bc5 7.ab2 gf6 8.gf4 hg7 9.cd2 fg5 10.bc3 gf6''' йөрешләреннән соң. '''11.ab4! ca3 12.cb4 ac5 13.fe5 fd4 14.dc3 db2 15.ef4 ge3 16.fa1 X'''.<br> '''III диаграмма''': “Исемсез башлангыч”тан, '''1.gh4 fe5 2.ef4? eg3 3.hf4 gf6 4.de3 bc5 5.ed2?? ab6! 6.cd4''' йөрешләреннән соң. Биредә “гади комбинация” зур нәтиҗә бирми: ''6. … de5? 7.fb4 bc5 8.db6 cg3 9.hf2'' — һәм акларның позициясе очын очка ялгарлык. Җиңү китерүче сугулы һөҗүм катлаулырак, әмма аның механизмы остарак уенчыларга күптән билгеле: '''6. … hg5! 7.fh6 fg7! 8.hf8 fe5 9.df6 eg5 10.hf6 de7 11.fd8 de5 12.fb4 ef4! 13.aa5 X'''.<br> '''IV диаграмма''': “Каулен уены”ннан, '''1.gf4 fe5 2.hg3 gf6 3.cb4 bc5 4.ba5 ed4? 5.dc3 fe5 6.cb4 hg7 7.cd2 gf6 8.dc3 fg7''' йөрешләреннән соң. '''9.gh4! eg3 10.ce5 fd4 11.hg5 hd2 12.ee5 ge1 13.bc3 df4 14.bc1 eb4 15.ac3 X'''.<br> '''V диаграмма''': “Казык” башлангычының “Авыл казыгы” дип аталган һәм каралар өчен кимчелекле вариантыннан, '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 cb6 4.ed4?! bc7? 5.gf4 cd6 6.ba3 db4 7.ac5 fg5 8.fe5 dc7?''' йөрешләреннән соң. '''9.ef6!! gc3 10.db4 bd4 11.hg3! ac3 12.ed2! ce1 13.gh4 eg3 14.hh4 X'''.<br> '''VI диаграмма'''дагы позиция “Бодянский уены”, “Филиппов уены” һәм “Икеләтә Бодянский уены” башлангычларындагы симметрик уен нәтиҗәсендә барлыкка килергә мөмкин. Мәсәлән, мондый йөрешләрдән соң: '''1.ab4 ba5 2.ba3 hg5 3.gh4 gh6 4.ed4 de5 5.bc5 gf4 6.fg3 cb6 7.ab4 fg7 8.ab2 hg5 9.de3 fd2 10.ce3'''. Ике якның да позициясендә “челтәрләр” барлыкка килде. Ләкин йөреш караларныкы һәм алар комбинация үткәрү мөмкинлегеннән беренче булып файдалана: '''10. … ed6! 11.ce7 ef4! 12.ge5 gh6 13.eg7 hd6 14.hf6 bc5 15.db6 ae7 X'''. '''VII диаграмма''' — шашка композициясе үрнәге, аңарда дамның ахыргы сугу юлы тактаның төп диагоналенә “борылып китә”: '''1.cb4! ac5 2.ed6 ce7 3.fg3! hf4 4.dc3 fb4 5.de5 fd4 6.hh8 X'''.<br> '''VIII диаграмма''' — алдагы комбинациянең “игезәге”: бу юлы сугучы шашка төп диагональнең икенче ягына “борылып китә”: '''1.fg3!! hd4 2.ef3 ge3 3.bc3 db2 4.fa1 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма: каралар үткәрә — 15. … '''c7:a5:c3:e1:h4:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма: аклар үткәрә — '''16.f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма: каралар үткәрә — '''13.a5:c3:e1:h4:d8:a5'''. |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма: аклар үткәрә — '''14.b4:d6:f8:h6:c1'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма: аклар үткәрә — '''14.h4:f6:d8:b6:f2:h4'''. |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма: каралар үткәрә — '''a7:c5:a3:c1:g5:e7'''. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |j0|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII диаграмма: аклар үткәрә — '''h4:f6:d8:a5:c3:h8'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII диаграмма: аклар үткәрә — '''f2:d4:b6:d8:f6:a1'''. |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} = Б = === Багана === Багана — дамнарның 64 шакмаклы уен тактасы диагональләрендәге оппозициясе. Капма-каршы баскан “түрәләр”нең кайсысы башлап йөрергә тиеш булса, шунысы корбан була. Багана олы юлда да (I), икелек (II) һәм өчлек (III) юлларында да барлыкка килергә мөмкин.<br> I. '''1.ab4! ac3 2.fh2 hf4 3.ha1 X'''.<br> II. Цирик-Седов партиясенең финалы: '''1.bc7 dg1 2.fh6 db6 3,ha7 X'''.<br> III. '''1.ed2! gc1 2.hg3 hg5 3.fg1 hf2 4.gh6 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Олы юлдагы багана |= |__|__|__|__|__|__|__|D0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Икелек юлы баганасы |= |__|__|__|j0|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Өчлек юлы баганасы |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{clear}} === Баскыч сугуы === “Трап сугуы”н кара<br> === Башлангыч === “Уен башлангычлары”н кара<br> === Бикләп кую === Каршы як шашкасын яки шашкалар төркемен гади йөреш ясау мөмкинлекләреннән мәхрүм итеп тоткарлау.<br> {| class="standard" |- Аклар дамга да үтте, йөреш тә аларныкы. Ләкин гадәти юллар белән генә җиңүгә ирешеп булмый. Бары тик “бикләп куеп” кына: '''1.gf2! eg1 2.ba7 gf2 3.ag1 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |j0| | | |= 2 | | | | | | | |j0|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} Югарыдагы позиция практик партияләрдә дә хасил булырга мөмкин. Шашка композиторлары да аны, уен азагы комбинацияләренең финалы буларак куллана. Мисал өчен, Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref> {| class="standard" |- Композиция чишелешенең төп варианты: '''1.cd6! ce5 2.hg3 fh2 3.hd6 ec5 4.bd6 fg7 5.ab4 gh6 6.ba5 hg5 7.dc7 db6 8.ac7 gf4 9.cb8 fe3'''. Дәвамы — алдагы миниатюрадагы кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | |j1|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j0| | |= 3 |j1| | | | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} === Баскыч алымы === Уң (кыска) флангта, такта кырыенда урнашкан шашканы дамга үткәрү өчен кулланыла һәм шашка уеннарының барлык төрләрендә дә очрый. Аның асылы — башта каршы як шашкаларын дамга үткәреп, аннары аларны берәм-берәм тота-тота, дамга үтәргә тиешле борт шашкасы алдына бер “сугым сыерын” китертү. Бу алым каршы якның “алтын шашкасы” (халыкара шашка уенында шулай ук янәшәдәге, “2” яки “49” кырларындагылар да) үз урынында булмаганда, аеруча үтемле була. Урыс шашкасында “баскыч” ярдәмендә '''h4''' шашкасы дамга үтә, 100 шакмаклы тактадагы уенда — “25” яки “35” кырларындагылар. {| class="standard" |- Каралар акларның '''d4''' шашкасына һөҗүм иткән, димәк, аларның киләсе йөреше '''e5:c3''' сугуы булачак. Караларның позициясендә, “алтын шашка” булмау сәбәпле, '''e7-c7''' “рәшәткә”се барлыкка килгән. Аклар бу ирекле йөрештән, стандарт калыптагы '''h4:f6:d8:b6:e3''' “баскычлы” сугуны үткәрү өчен файдалана алалар: '''1.ef4! ec3 2.ed2 ce1 3.fe5! fd4 4.cb2 ac1 5.gh4 eg3 6.hf4 cg5 7.he3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 |j0| | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| | | |= a b c d e f g h | }} === Башлангыч ялгышы === Уен башында ук, позиция аныкланып беткәнче ясалган хаталы һәм партияне оттыра торган йөреш. {| class="standard" |- “Үзәк партия”нең '''1.cd4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 hg7 4.cb2 ba5''' вариантында '''5.de5? fd4 6.ce5''' алмашынуы — шундый ялгышларның берсе. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| | | |j1| | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар үткәрә торган комбинация: '''6. ... gf6! 7.eg7 ef6 8.ge5 ab4 9.ae7 dd4 10.ec5 ge7 X''' }} === Бердәнбер йөреш === Ихтимал булган бөтен мөмкинлекләр арасында партиядә җиңү яулау яки аны оттырмау өчен кулай булган ялгызак, соңгы һәм “тиңдәшсез” йөреш. Кайвакыт аны эзләп табуы бик читен була. {| class="standard" |- Түбәндәге диаграммада — “Казык” башлангычының гади һәвәскәрләр еш уйный торган популяр варианты: '''1.cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 cd6 5.cd4 ac3 6.db4 de5'''. Караларның дүртенче һәм алтынчы йөрешләрен иң көчлеләрдән дип атап булмый. Тәҗрибәле шашкачылар аларны хәтта “авантюра” дип тә бәяләр иде. Караларның гармония кануннарыннан читләшүенә бер генә сәбәп бар: уен тактасында аклар өчен бердәнбер йөреш калган позиция булдыру. Ул да булса '''7.gf4! eg3 8.hf4!''' Башка йөрешләр '''c5''' шашкасын югалтуга яисә аклар позициясен төзәтеп булмаслык итеп җимерүгә китерә. Ләкин акларның әлеге бердәнбер һәм көчле йөрешләреннән соң, караларның үзләренә, бу партияне оттырмас өчен, маңгай тирен түгәргә туры киләчәк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| |j0| |j0| |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Бикләп кую проблемнары === Шашка композициясенең аерым бер тармагы, аның уен материалын билгеле бер күләмдә “бикләп кую” темасына багышланган мәсьәләләре.<br> Партия барышында зур позицион һәм матди өстенлеккә ирешкәч, уенчылар гадәттә көндәшнең берәр гади шашкасын йә дамын бикләп куярга тырыша, һәм бу инде үзенә күрә традиция булып киткән. Ләкин бикләп кую проблемнарында бу алымга катгый таләпләр куела: йөрешләр һәм аларның бер-бер артлы килүе бердәнбер булырга тиеш, уен азагында, шашкалар бикләнеп беткәч, “артып калган материал” булмасын. Икенче чишелешләр әсәрне юкка чыгара, “адаштыру сукмаклары” киресенчә — проблемның өстенлеге дип бәяләнә.<br> Биредәге диаграммаларда — шашка композиторы Александр Куличихинның (1897-1985) 1926 елда иҗат иткән проблемы чишелешләре. Бу әсәр Русиянең шашка композициясе тарихында '''''иң беренче дүрт мөстәкыйль финаллы мәсьәлә''''' буларак теркәлгән.<ref> Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 119 нчы бит.</ref> <br> I. Әлбәттә, '''b8''' кырындагы шашканы '''a5''' шакмагына кертеп тоткарлау ихтималы беренче карашта ук күзгә ташлана. Ә менә шул ук шашканы '''h6''', '''h4''' һәм '''h2''' кырларына кадәр озату һәм бикләп кую өчен, башта берничә төгәл йөреш ясарга кирәк. Проблемның беренче йөреше — '''1.ge1'''.<br> II. Төп вариантта каралар ихтимал булган әсирлектән беренче йөрештә үк, үзен-үзе корбан итү хисабына котылырга тырыша: '''1. … bc7''' (III) '''2.ec3 ca5 3.cb2 ab4 4.ba3 bc3 5.ab4 ca5 6.af2 ab4 7.ed8 bc3''' (IV) '''8.fb4 ca5 9.ef6 ab4 10.fc5 bd6 11.fe7dh6 12.dg5 X'''.<br> III. Икенче вариантта каралар киресенчә — “соңгы сулышка кадәр” көрәшә: '''1. ... dc1 2.gh8 ca5 3.eb4 ag7 4.hc3 bc7 5.ab6 ca5 6.fb4 X'''.<br> IV. Иң ерактагы “сөрген”гә юл: '''7. … ba3 8.da5 ab2 9.ac3 bh8 10.fe7 hg7 11.fg5 gh6''' (V) '''12.ec5 hf4 13.fg3 fh2 14.cg1 X'''.<br> V. Каралар башка сукмактан китеп котылырга омтыла: '''11. … gf6 12.ed6 fh4 13.fh4 dg3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''I. Башлангыч позиция''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''II. Беренче (төп) вариант''' |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|j0|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__|j0|__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''III. Икенче мөстәкыйль вариант''' |= 8 |__|j0|__|__|__|D1|__|__|= 7 |D1|__|__|__|j1|__|j1|__|= 6 |__|j1|__|__| | | |__|= 5 |__|__|__|__|j1| | |__|= 4 |__|__|__|__| |j1| |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|D1|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''IV. Төп вариант тармагы 7. … ba3''' |= 8 | |__|__|D1|__|D1| |__|= 7 |__| |__|__|__| |j1|__|= 6 |__|__| |__| |__|__|__|= 5 |__|__|__| |j1|__|__|__|= 4 |__|__| |__| |j1|__|__|= 3 |j0| |__|__|__| |__|__|= 2 | |__|__|__|__|D1| |__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__| |= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''V. Тармактагы мөмкинлек 11. … gf6''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__|D1|__|__|__|= 6 |__|__| |__| |j0|__|__|= 5 |__| |__|__|__| |j1|__|= 4 |__|__|__| |__|__|__|__|= 3 |__| |__|__|__| |__|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | '''VI. Дүрт финал — бер диаграммада''' |= 8 |__|__|__|__|__|__|__|__|= 7 |__|__|__|__| |__|__|__|= 6 |__|__| |__| | |__|j0|= 5 |j0| |__|__|__| |D1|__|= 4 |__|D1|__| |__|j1|__|j0|= 3 |__| |D1|__|__| |D1|__|= 2 |__|__| |__| |D1|__|j0|= 1 |__|__|__|__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{clear}} === Бомба === Халыкара шашкада — практик уенда еш очрый торган типик комбинацияләрнең берсе. “Бомба” һөҗүме халыкара шашка уенының күпчелекне сугу кагыйдәсенә корылган, ул “шартлаганнан” соң, уен тактасының уртасы бушап кала һәм гадәттә зур матди өстенлеккә ирешелә.<br> = В = === Вакыт кытлыгы === “Цейтнот”ны кара.<br> === Вариант === Бер-берсе белән бәйләнештә торган йөрешләр сериясе. Уен башлангычларында вариант тулаем уен схемасын һәм каршы якларның стратегиясен билгели. Партияләрдә дә, этюдларда һәм башка композицияләрдә дә үз эченә төрле дәвамнарны һәм тармаклануларны алган төп вариантны аералар. Композицияләрнең идеяле вариантлары да була, алар шашка сәнгате әсәрләренең эчтәлеген ачыклый.<br> ===Вигманча шашка уены === [[Файл:V._Vigman_in_Salou_2009.JPG|right|thumb|Владимир Вигман (2009 елда) — өч тапкыр ССРБ чемпионы (1976-1978 елларда) һәм гроссмейстеры, шашка уенының урыс, бразил һәм халыкара төрләре буенча халыкара гроссмейстер. 1952 елда туган, Латвия башкаласы Рига шәһәрендә яши. Искиткеч сәләтле журналист һәм язучы. Аның “Иҗат итү шатлыгы” (“Радость творчества”) исемле китабы 1986 елда 100 меңлек тираж белән басылып чыкты һәм озак та үтми сатылып бетте.<ref>https://www.ozon.ru/context/detail/id/19715486/</ref> Ә 1991 елда инглиз телендә чыккан “Grand Master, Surrender!” (“Бирелегез, гроссмейстер!”) китабы аңа шашка әдибе буларак халыкара танылу китерде.]] {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 7 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 6 |j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 2 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= 1 |j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|j1|= a b c d e f g h |Вигманча шашка уенының башлангыч позициясе }} Латвиянең халыкара гроссмейстеры, ике тапкыр СССР чемпионы Владимир Вигман уйлап чыгарган уен — гадәти урыс шашкасының катлауландырылган модификациясе.<br> Көндәшләр гадәти 8х8 үлчәмле тактада берьюлы ике партия уйный: берсенең шашкалары ак шакмакларда урнаштырыла, икенчесенең — кара шакмакларда.<br> Уенчылар, үз чираты җиткәч, шулай ук берьюлы ике йөреш ясый. Йөрешләр төрлечә ясалырга мөмкин:<br> * ак яки кара кырдагы шашканың бер-бер артлы ике гади яки сугулы йөреше;<br> * бер үк төстәге кырларда урнашкан төрле шашкаларның йөрешләре;<br> * төрле төстәге кырларда урнашкан шашкаларның берәр йөреше.<br> Әйтергә кирәк, икеләтә йөреш ясау мәҗбүри сугу кагыйдәсеннән өстенрәк тора; мәҗбүри сугу кагыйдәсе алдагы йөрештә каршы якның берәр шашкасына һөҗүм ясалган булса гына кулланыла. Бер партиядә өстенлеккә ирешү максаты белән икенчесендә үзеңне вакыты җитмичә җиңелгән дип тану рөхсәт ителми. = Г = === Гадәти уен азаклары === Шашка әдәбиятында уен азакларының “гадәти” төркеменә ике якның да уен материалы дүртәр берәмлеккә кадәр булган очракларны кертәләр. Әлбәттә, уен тактасында дамнар пәйда булгач, өстенлекле як “олы юл”ны үз кулына төшерергә тиеш. Югыйсә, аның позициясе отышлы булмаска да мөмкин.<br> Биредәге диаграммаларда шул эндшпильләрнең бер өлеше — акларның өч дам белән караларның ялгызак дамына яки бердәнбер дам һәм такта кырыенда урнашкан гади шашкасына каршы уен үрнәкләре генә күрсәтелгән. Алар практик уенда аеруча еш барлыкка килә. Көчлерәк як (биредә — аклар) төзергә тиешле финал позицияләренең берсе тәкъдим ителә. Караларның дамы кайсы гына кырда урнашмасын (диаграммаларда ул шартлы рәвештә '''c1''', '''f8''' яисә '''h6''' кырларының берсенә куела) һәм нинди генә йөреш ясамасын, берничә йөрештән соң барыбер капкынга эләгә. Моңардан бары тик гади шашканы корбан итеп кенә котылып була. Бу очракта уен өч дамның ялгызак дамга каршы көрәшенә кайтып кала (кара — “Петров өчпочмагы” һәм ”Гоняев штыгы”).<br> Диаграммалардан күренгәнчә, күпчелек очракларда “җиңү технологиясе” бер үк: башта ялгыз дам икелек юлларыннан кысрыклап чыгарыла, аннары шул ук төстәге гади шашка белән бер үк ятма яки асма рәттәге буш кырларга ике дам куела. Димәк, ялгыз дам өчен “берне биреп икене алам” шәкелендәге “элмәк” әзер була. Олы юлдагы дам, бу маневр тәмамланганчы, берьюлы икелек юлларының берсен каравыллап тора. Ялгыз дам такта уртасындагы шакмакларга баса алмый, такта кырыена сыенырга мәҗбүр була. Ниһаять, аңлатмаларда тәкъдим ителгән “сабыр итү” йөрешләре ялгыз дамга анда да тозак әзерли.<br> Гади шашка '''d8''' һәм '''h8''' кырларында торса, “элмәк” башкача, ике яклы итеп корыла. Моның өчен кара дамны башта өчлек юлларыннан да куып чыгарырга кирәк. Шуның белән аңа уен тактасында йөрер урын да калмый.<br> X-XIII диаграммаларда шулай ук караларның бер флангта урнашкан ике гади шашкасы булган очраклар да карала. X диаграммадагы кара дамны '''b4''' кырындагы “оя”га кертмәс өчен, '''1.ah8 hf8''' (''1. ... hc1 2.hd4 X'') '''2.hd4 fb4 3.bf4''' йөрешләре ясалырга тиеш. Моннан соң '''3. ... be1''', '''3. ... be7''', '''3. ... bf8''' йөрешләренең караларны ахыр чиктә уңышсызлыкка илтүе исбат ителгән. Әмма күзгә ташланмый торган маневр караларның партиясен коткара (XI диаграмманы кара).<ref>http://64-100.com/shashechnye-istorii-treugolnik-petrova</ref>.<br> '''XIV диаграмма'''да — '''''өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе''''': '''c1''' шашкасы, үзенең '''a3''' кырындагы тиңдәшен әйләнеп үтеп, дамга юл алырга тиеш. Аның һәр адымын алдан әзерләргә кирәк. Илаһи уптым эшләнә торган эш түгел бу.<br> Аңлашыла ки, аклар иң элек '''a5-e1''' диагонален кулга төшерәләр: '''1.da5 eh4'''. Һәм бу эндшпильнең какшамас кагыйдәсе: “куып чыгаручы” дам гади шашканы һәрвакыт — биредә һәм алга таба — өске яктан озата бара, астан түгел!<br> Шуннан соңгы '''2.ag7!''' йөрешенең мәгънәсе: c1 шашкасы урыныннан кузгалып киткәч, аңа һөҗүм итү мөмкин булмасын өчен, бер дам h6 кырына басарга әзер булырга тиеш. Соңрак бу кырга әле тагын бер кат кайтырга туры киләчәк. '''2. … hg5'''. Югыйсә, аклар ''3. cd2'' йөрешен кичекмәстән ясыйлар, һәм ''d2'' шашкасы кагылгысыз: ''3. …~g5 4.gh6 gc1 5.аd2 hc1 X''.<br> Аклар “сабыр итү” алымын куллана: '''3.аb6 gd8'''. Әйтергә кирәк, ''4.bеЗ'' янавы караларны '''c1-h6''' диагоналеннән китәргә мәҗбүр итә, чөнки ''3. ... gh6'' һөҗүменнән соң ''4.gf8 hg5 5.bеЗ gd2 6.ce3 аb2 7.fg7 X'' килә. Ә инде ''3. ... gе7'' йөреше булса, '''c1''' шашкасы кичекмәстән юлга чыга — ''4.cd2'', һәм өстәвенә кара дам да тотыла: ''4. ... еf8 5.gсЗ fh6 6.bеЗ hf8 7.ес5 fb4 8.са5 аb2 9.dсЗ bd4 10.ac3 X''.<br> '''4. bd4 da5!''' Каралар яңадан '''a5-e1''' диагоналенә басты. Акларның тырышлыгы юкка чыктымы? Юк, алар үз позициясен тиешенчә үзгәртеп корды инде, һәм алдагы йөрешләр шуның өчен кирәк булды. Хәзер кара дамны бу юлдан кабат кысрыклап чыгарырга кирәк: '''5.df2 ae1 6.fb6! ea5 7.bd8 аb4''' (''7. ... ae1 8. da5 eh4 9. cd2 hf2 10. ac7'') '''8.da5 bе7''' (''8... bf8 9.gd4'' булса, кара дам капкынга эләгә!). '''9.cd2 ef8 10.gc3! fc5''' (''10. ... fh6? 11.dеЗ X''). Хәзер '''d2''' шашкасының тагын бер адымын әзерләргә кирәк: '''11.ac7 cf2 12. cb8 fb6 13.cg7!''' Яңадан үз урынына, гади ак шашкага һөҗүм булмасын өчен! '''13. ... bс5 14.bа7 се7 15. de3 ef8 16. ga1 fh6 17.ed4'''. Ак шашка дамга үтә. Шуннан соң югарыдагы позицияләрнең берсе барлыкка килә.<br> Бу йөрешләрне кат-кат кабатлап, күрсәтелмәгән җиңел вариантларны үзлегеңнән анализларга кирәк. Хәзерге заманда әлеге эндшпильне белмәгән кеше югарыга үрмәли алмый инде. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I. Караларның гади шашкасы '''a3''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |j0|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II. Караларның гади шашкасы '''a5''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.ea1'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |j0|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III. Караларның гади шашкасы '''h4''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.dh8'''. |= 8 |__|D1|__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |j0|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV. Караларның гади шашкасы '''h6''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |D1|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V. Караларның гади шашкасы '''a7''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.eg7'''. |= 8 |__| |__|__|__| |__|__|= 7 |j0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |__|= 5 |D1|__|__|__|D1| | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |D1|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|D0|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI. Караларның гади шашкасы '''b8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|j0|__|D1|__|D1|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VII. Гади шашка '''d8''' кырында. Аклар маневры: '''1. …ea5 (eh4) 2.ea7 ae1 (he1) 3.db8 eh4 4.hf6 he7 5.bc7 X'''. |= 8 |__| |__|j0|__| |__|D1|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|D1| | | |__|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 | |__|__|__|D1|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__|D0|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VIII. Караларның гади шашкасы '''f8''' кырында. Каралар йөри. Аклар йөрсә, җиңүгә иң кыска юл '''1.db2'''. |= 8 |__|D1|__|D1|__|j0|__| |= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 | |__| |__| | | |__|= 4 |__|__|__|D1| | | |__|= 3 | |__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IX. Караларның гади шашкасы '''h8''' кырында. Диаграммадагы позиция өстенлекле якка җиңү китерә. |= 8 |__| |__|__|__|D1|__|j0|= 7 |D0|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| |D1| |D1|= 5 |__|__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |__|= 3 |__|__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|__|__| |__|__|__|__|= 1 |__|__|__|__|__|__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | X. Ике гади кара шашка '''a3''' һәм '''a5''' кырларында. Аклар берничек тә җиңүгә ирешә алмый. |= 8 |__|D1| | |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | |D0|= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__| |__| | | | |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |D1|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XI. '''3. … bc5!! 4.db6 ac7 5.fb8 fb2'''. Исән калган бердәнбер кара шашка дамга үтә — ничья! |= 8 |__| |__| |__| |__| |= 7 |D1|__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__| | | | | |= 5 |j0|__| |__| | | |__|= 4 |__|D0|__|D1| |D1| |__|= 3 |j0|__|__|__| |__| |__|= 2 |__|__|__| |__| |__|__|= 1 |__|__| |__| |__|__|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XII. Ике гади кара шашка '''h4''' һәм '''h6''' кырларында. Кайсы як башлап йөрсә дә, аклар җиңә. |= 8 |__| |__|__|__|D0|__|__|= 7 | |__|__|__| |__| |__|= 6 |__| |__|__| | | |j0|= 5 | |__|__|__| | | |__|= 4 |__|__|__|__| | | |j0|= 3 | |__|__|__|__|__| |__|= 2 |__|D1|__| |__|__|__|D1|= 1 |__|__| |__|__|__|D1|__|= a b c d e f g h | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |XIII. '''G5''' кыры — ышанычсыз “оя”: I. '''1.bc3! gd8 2.ce1 X'''. II. '''1. … gc1 2.ce5 cg5 3.eg7 hf8 4.hg3 hf2 5.gh6 X'''. |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|D0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|D1|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|D1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | XIV. Өч уен берәмлегенең икегә каршы көрәшендә иң катлаулы позицияләрнең берсе. |= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |D1|__|j1|__|D0|__|__|__|= | }} {{clear}} === Гамбит === Бер шашканы корбан итүгә корылган уен башлангычы.<br> Корбанлы дебютларның аеруча популяр булганнары һәм тулы канлы уен бирә торганнары узган гасырның Кукуев, Мазурок, Шошин, Харьянов кебек шашка осталары исемнәрен йөртә <ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)</ref>. {| class="standard" |- Узган гасырларда сирәк булса да кулланылган гамбитларның беришесе, “санаклар чоры” килеп җиткәч, “бракка чыгарылды”. Акыллы машиналар алардагы интуитив корбаннарның партияне оттыруга юлыктыруын ачыкладылар. Түбәндәге диаграммада — санаклар тарафыннан “корбан ителгән” бер гамбитның табиясе. Ул “Төс алмашынулы Бодянский уены”нда '''1.cd4 hg5 2.gh4 dc5 3.fg3''' (теория, караларның алдагы '''dc5''' йөрешеннән соң, '''3.hg3''' җавабы көчлерәк дип саный) '''3. … gf4?! 4.eg5 ce3 5.df4 gh6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j1| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Моннан соң гадәттә '''6.bc3 hg7''' йөреше дә ясала һәм уен тигез дип санала иде. Ләкин санак програмнары '''7.cd2!''' йөреше белән башланган планның караларны бик авыр хәлгә юлыктырасын исбат итте. Һәм гамбит кулланылыштан төшеп калды. }} === Гоняев штыгы === Өч дам белән ялгызак дамны җиңү алымы.<br> {| class="standard" |- Өстенлектәге як уен тактасында “нигезе” '''e1''', '''d8''', '''a5''', яисә '''h4''' кырларында булган ятма яки асма юнәлештәге “баганалар”ның берсен төзи. Шуннан соң, ялгызак дамның нинди кырга басуына карап, тиешле “сабыр итү йөрешләре” ясала һәм соңыннан, ике дамны корбан итеп, ялгызак дам тотыла. Диаграммада — ихтимал булган дүрт “Гоняев штыгы”ның берсе, “нигезе“ '''e1''' кырында. Кара дам теләсә кайсы кырда урнаша ала, бу аны тоту өчен мөһим түгел. Мәсәлән, диаграммадагы позициядә акларга мондый йөрешләр ясарга кирәк: '''1.e1-c3 fa3 2.ca5 ae7 3.ad2 ed8 4.de1 da5 5.eg3 ad8 6.eg5 df2 7.eg3 X'''. Артык катлаулы булу сәбәпле, уенчылар гадәттә “Петров өчпочмагын” кулланалар.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |D1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | |D1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} = Д = === Дам === Уен тактасы аша үтеп, каршы якның соңгы кырларына барып җиткән шашка. Бу казаныш сугу йөреше аша ирешелгән булса, урыс шашкасында мондый шашка шунда ук дамга әверелә һәм каршы як шашкаларын сугуны дәвам итә. Халыкара шашкада — “тукталыш ясый” һәм “дам хокуклары”на киләсе йөрештә генә ия була, ләкин дам кыры белән янәшәдә каршы як шашкалары булса, ул аларны гади шашка буларак сугуны дәвам итә. Дам үзе урнашкан диагональләр буенча алга таба да, артка да йөри һәм суга ала.<br> === Дам кырлары === Уен тактасының соңгы ятма (беренче һәм сигезенче) рәтләрендәге шакмаклар.<br> === Дебют === “Уен бвшлангычларын” кара<br> === Дамнар һәм гади шашкалар көрәше === Практик уенның һәм шашка композициясенең аерым темасы. Бу көрәш, гади шашкалар алдагы кырларга барып җиткән очракта, аеруча киеренке була һәм кайвакыт этюд характерында да бара. {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — шундый көрәшнең бер үрнәге. Аклар зур позицион өстенлеккә ирешкән, әмма бу казанышны җиңүгә әверелдерү өчен күп көч куярга кирәк әле. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j1|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | Уен болай дәвам итәргә мөмкин: '''1.hg7 dc5 2.de5 cb4 3.gh8 bc3 4.ed6 cd2 5.fe3 df4 6.hd4 ba5 7.de7 ab4 8.ef8 ba3 9.fh6 fg3 10.he3 gh2 11.eg1 hg3 12.df6 gf2 13.ga7 hg1 14.fd4 gc5 15.ad4 X'''. }} = Җ = === Җавап комбинациясе === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Җавап һөҗүме === Каршы як җиңү китерүчән дип санап үткәргән комбинациягә җавап рәвешендә башкарылган һәм шул комбинация нәтиҗәләрен юкка чыгара торган сугулы һөҗүм яки маневр. Бу алым “контрһөҗүм” яисә “җавап комбинациясе” дип тә атала.<br> Диаграммаларда — шундый җавап һөҗүмнәренең үрнәкләре.<br> '''I диаграмма'''. Акларның '''a1''' кырына дам кую мөмкинлеге күзгә ташланып тора: '''1. ... bc3? 2.db2 fg7 3.hf8 bc5 4.fb4 aa1'''. Әмма бу мөмкинлекне эшкә җигү каралар өчен адәм күтәрә алмаслык фаҗигагә әверелер иде: '''5.fe3! hd4 6.dc3! db2 7. ef2 X''', һәм хәрәкәт итү сәләтен югалтмаган ике шашканың “бергә-бер” оппозициясе аклар файдасына. Караларның дамы һәм ике шашкасы “бәдрәф”тә кала.<br> '''II диаграмма'''. Әлбәттә, '''d8''' һәм '''f8''' дам кырларының буш булуы акларны ахыргы сугуы '''f2:d4:f6:d8''' булган комбинация үткәрергә өндәп тора. Һәм сугулы һөҗүм механизмы да адәм башы җитмәслек түгел: '''1.ed4? ge3 2.cb6 ce5 3.fd8!''' Каралар башкача суга калса, акларның комбинациясе дөрескә чыгар иде, ләкин соңгы мөмкинлек бу ашык-пошык үткәрелгән һөҗүм нәтиҗәсен юкка чыгара: '''3. ... hg7! 4.da5 bc7 5. ad8 gf6 6.dg5 hf6!''' Бу уен азагы караларның позицион өстенлеге белән уза, аклар котылу юлын эзләргә тиеш була. Әлеге ялгыш комбинация урынына гади генә '''''1.ba5''''' йөрешен ясарга кирәк иде.<br> Әйтергә кирәк, аклар тарафыннан мондый комбинация үткәрү мөмкинлеге булган позицияләр практик уенда һәм төрле башлангычларда барлыкка килә ала. “Казык” дебютында, мәсәлән, мондый йөрешләр ясалырга мөмкин: '''1. cd4 ba5 2.dc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.ab2 gf6 6.ba3 fg5 7.cb4 ac3 8.db4 cd6 9.gf4 dc7?''' Бу очракта акларның комбинациясе бөтен сугу очракларында да уңышлы булып чыга, чөнки '''10.ed4 ge3 11.cb6 ce5 12.fd8 hg7''' вариантында аларның дамы исән кала: '''13.hg3! hf2 14.ge3'''.<br> '''III диаграмма'''. Сул флангы богауланган позицияләрне аклар тарафыннан '''cd4''', каралар ягыннан '''fe5''' йөрешләре аша чишү алымы гадәти дип санала. Ләкин аны үткәрүчегә бик игътибарлы булырга кирәк: кайчак бу алмашыну көтелмәгән нәтиҗә бирергә мөмкин. '''1... fe5? 2.df6! dc7 3. fd8 bc5 4. dd4 fg7 5. hf6 gh4'''. Караларның дамы озын гомерле түгел: '''6.gf2! he1 7.bc3 eb4 8. ae7 X'''.<br> '''IV диаграмма'''. Акларның '''e1''' кырында “алтын шашкасы” урыныннан кузгалган һәм, '''a5''' кырындагы көндәшен дамга үтәргә кызыктырып тора: '''1. ... gf6? 2. eg7 hf8 3. fh6 fg7 4. hf8 dc5 5. fb4 ae1'''. Ләкин стандарт калыптагы комбинациядән килеп туган торышта хәзерге '''d6''' шашкасының '''e5''' кырына күчәчәген һәм '''e5-c7''' “челтәрен” барлыкка китерәчәген исәпкә алмасаң, бу сугулы һөҗүмнең ахыргы нәтиҗәсе аянычлы булачак: '''6.gf4! eg3 7. ef4! ge5 8. gh2 eg3 9. hb8 X'''. Практик уенда еш очрый торган күренеш бу.<br> '''V диаграмма'''. Тактадагы торышның һәм үткәреләчәк комбинациядән соң барлыкка килә торган позициянең катлаулы булуы еш кына ялгышуларга китерә.<br> Ике якның да позициясе кимчелекләрдән азат түгел һәм “тишек-тошыклы”. Комбинация буласын көт тә тор инде. Кем беренче булып ялгышыр? Аклар, алмашыну маневры үткәреп, хәлне бераз җиңеләйтергә кирәк, дигән карарга килә: '''1.bc5? db4 2. ac5 cd6!''' Караларның җавабы: “Әйдә, сынап кара!”. '''3.gh4 db4 4.de5 fb2 5. hh8'''. Аклар фикеренчә, караларның '''a1''' кырына дам куюы файдасыз булачак: '''''5. ... ba1 6.dc3''''', һәм аклар хәтта җиңәргә дә тиеш сыман. Әмма каралар барысын да, аклар бар дип тә белмәгәнне дә исәпкә алган икән: '''5. ... ba1! 6.dc3 bd2! 5. ec3 ag7! 8. hd8 bc7 9. db6 ac7 X'''. “Бергә-бер” оппозициясе караларга җиңү китерә!<br> '''VI диаграмма'''. Позиция катлаулы, әмма караларга зур перспективалар вәгъдә итми. Үзәк Африкада да үзәк инде ул: аны контрольдә тота яки урап ала алмасаң, исән калу турында гына кайгырта аласың. Шундый нәтиҗәгә килеп, каралар, көндәш позициясендәге тишек-тошыклапрдан файдалануның берар җае юкмы икән, дип уйлана башладылар. Һәм ниһаять, сигез йөрешле (!) һәм дамга үтү мөмкинлеге бирә торган катлаулы комбинацияне эзләп табалар: '''1. ... gf4? 2.eg3 ed6 3.cg5 hd2 4.fe3! df4 5.ge5 bc5 6.bd6! ab4 7.ca5 gf6 8.eg7 ca1'''. Йә Ходай, котылдым бугай... Әмма — '''9.hg8!! ab6 10.ac7 bd6 11.ed2!''' Менә кайда, комбинация башыннан ундүртенче йөрештә көтеп торган икән бәла караларны! Хәзер: '''11. ... de5''' йөреше җиңелүгә генә китерә: '''12.hb2! ae1 13.gf2 eg3 14.hf4 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j1|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j1|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|j1|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{clear}} Җавап һөҗүме каршы як өстенлеккә ирешү яисә уенны тигезләү максаты белән ясаган теләсә нинди актив йөрештән соң да башланырга мөмкин. Бу очракта җавап һөҗүмен ясаучы уенчы, каршы якның янауларына игътибар итмичә,үз планнарын тормышка ашыра.<br> Диаграммада — шундый алымның бер үрнәге. Акларның уң флангтагы “тышаулау”ны бетерүгә юнәлтелгән '''1.fe5''' йөрешенә җавап итеп, каралар '''1. ... bc5!''' һөҗүмен ясыйлар. Аңлашыла ки, биредә ''1. ... gf4?'' йөреше бернинди уңай нәтиҗә бирми. Ә башкача җавап һөҗүме караларны хәлиткеч өстенлеккә ирештерә: 2.eg7 cb4! 3.ac5 ef6! 4.ge5 gf4 5.eg5 hd2 X'''.<br> {| class="standard" |- '''I диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} II диаграммада аклар ясаган җавап һөҗүменнән соң, караларның өч сугу мөмкинлеге бар, ләкин аларның берсе дә партияне оттырудан коткара алмый: '''1.ab6!! ac5 2.cb4 df4 3.bb8 X'''.<br> {| class="standard" |- '''II диаграмма'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j1| |j0| |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Җирәбәле башлангыч === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү. Халыкара шашка федерациясе раслаган система буенча ике төр җирәбә үткәрелергә мөмкин: берсе "очучы шашкалар" дип атала, икенчесе — “мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе”. Ике очракта да уен яңа позициядән башлана.<br> = З = === Запас темп оту === Запастагы йөрешләр саны күбрәк булсын өчен, тактаның үз яртысында яки уртасында артка таба алмашыну. Әйтик, '''1.cd4 fg5 2.bc3 gh4 3.cb4 hg5 4.ba5 gf4 5.eg5 hf6''' алмашынуы (артка таба) караларның темплар санын дүрткә киметә. Уенчылар гадәттә мондый алмашынуны булдырмаска тырыша, чөнки ул, кагыйдә буларак, каршы якның позициясен шактый ныгыта. Якларның үзәкне яки такта киңлеген яулау максатыннан алга таба файдалы алмашынулар үткәрү мөмкинлеге булмаган очракта, “тышауланган”, тулысынча йомык һәм кайбер симметрик позицияләрдә запастагы йөрешләрнең күбрәк булуы мөһим.<br> = И = === Икелек юллары === Ике параллель диагональ: 64 шакмаклы тактада — '''a7-g1''' һәм '''b8-h2''' (астарак “Ишек яңагы юллары”ндагы диаграмманы кара), 100 шакмаклы тактада — '''1-45''' һәм '''6-50'''. Уен тактасының “олы юл” белән бертигез дәрәҗәдәге өлеше. Әйтик, 64 шакмаклы уеннарда “икелек юллары”на ия булган ике дам каршы якның дүрт дамына да оттырмый. Ә халыкара шашкада “икелек юллары” хуҗаларын хәтта биш дам да авызлыклый алмый. Азчылыкның “олы юл”га хуҗа булуы да шул ук нәтиҗә китерә. Һәм киресенчә: өстенлекле якның бу “магистральләр”не үз кулында тотуы партиядә җиңүгә ирешүнең төп шарты булып тора. Каршы якның өч гади шашкасын икелек юлларының шул шашкаларга якынрак булганы буйлап тоткарлап торучы ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> === Интуитив корбан === Ахыргы нәтиҗәсен исәпләп чыгару мөмкин булмаган корбан.<br> {| class="standard" |- Интуитив корбан кайчак уенчы өмет иткәннең нәкъ киресенә дә китерергә мөмкин. Диаграммадагы позиция — 1949 елда уйналган '''''Рамм-Коган''''' партиясеннән (СССРның XI беренчелеге<ref>http://www.bf2001.narod.ru/chetverg/chetv058.htm</ref>). Моңа кадәр “Кире кагылган төс алмашынулы “Шәһәр партиясе” башлангычында '''1.cb4 fe5 2.ef4 ba5 3.de3 ac3 4.bf6 ge5 5.ab2 ab6 6.bc3 ba5 7.ab4 cb6 8.cd4 ec3 9.bd2 dc5 10.gh4 ab4 11.fe5 ba5 12.fg3 ba3 13.gf4 cb4 14.dc3 bd2 15.ec3 fg7 16.hg3 ef6 17.ed4 dc7 18.gf2 cb6''' йөрешләре ясалган. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | |j0|= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 |j0| | | |j1| | | |= 4 | | | |j1| |j1| |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h |Аклар, күптән корылган интуитив план буенча, '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштырыр өчен, бер шашканы корбан итәләр: '''19.hg5 fh4 20.ef6 ge5 21. df6'''. Исәпләүләр буенча, “хәнҗәр” озакламый, '''d8''' яки '''f8''' кырларының берсенә барып җитеп, дамга әверелергә тиеш. Ләкин алай ук түгел икән шул: '''21. … bc5!''' — һәм '''22.fe7''' ыргылышын ясауның бөтенләй мөмкин булмавы ачыклана. Чөнки '''22. … hg7!''' йөреше белән “булачак дам”га ике якта да “тозак” әзерләп куела. Партия каралар файдасына болай тәмамланган: '''22.cd2 bc7 23.fe5 cd4 24.gf4 db2 25.dc3 bd4 26.ec3 cd6 27.fe3 dc5 X'''. }} === Икенче чишелеш === Шашка проблемнарын чишүнең, төп идеяле вариантыннан кала, икенче, еш кына гадирәк ысулы. Икенче чишелеш шашка проблемын сәнгати әсәр буларак юкка чыгара.<br> === “Иләк” === Шулай ук '''“Челтәр”''' аңлатмасын да кара. {| class="standard" |- Каралар позициясендәге шашкаларның бер-берсенә карата берәр шакмак ара калдырып урнашуы '''“Иләк”''' яки '''“Челтәр”''' дип атала. Мондый халәт еш кына каршы якка комбинация үткәрү мөмкинлеген эзләргә этәргеч булып тора. Әлеге позициядә, '''c1''', '''e1''' һәм '''f2''' шашкаларын корбан итеп, '''h2''' кырыннан әйләнмәле '''h2:f4:h6:f8:c5''' сугуын үткәрү өчен акларга үзләренең '''g3''' шашкасы комачаулый. Шуңа күрә катлаулырак ике вариантлы комбинациянең бер вариантында башта шул шашкадан “котылырга” кирәк була.<br> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | |j0|= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | |j1| | | |j0| | |= 5 | | | | |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | '''1. bc7!!''' Берьюлы '''d8''' һәм '''f6''' кырларын “шартлатып”, '''h4''' кырыннан сугу мөмкинлеген дә онытмаска кирәк. Әлеге мотив түбәндәге вариантта гәүдәләнеш таба:<br> '''I. 1. … db6 2. cb2! ac1 3. fe3 cf4 4. cd4 ec3 5. ge5 fd4 6.hd2 X'''.<br> '''II. 1. … bd6'''. Бу очракта “Баскыч” комбинациясе котылгысыз: '''2. cd4! ec3 3. ed2! ce1 4. cb2 ac3 5. fe3 cf4 6. gc7 db6 7. gf2 eg3 8.ha7 X'''. }} === Ирекле йөреш === Каршы якның алдагы йөреше билгеле булган очракта (мәсәлән, берәр шашкага һөҗүм итеп, аны мәҗбүри рәвештә сугарга тиеш булса), комбинацияләрне, башка отышлы яки алмашынулы маневрларны әзерләү өчен кирәк булган йөрешләр ясау мөмкинлеге. Бу атаманың урысчасы — “роздых”, гади сөйләм телендә “ял итеп алу” дигән сүз.<br> {| class="standard" |- Ирекле йөреш халәтеннән файдаланып, аклар, сугышчылары бер берәмлеккә кимрәк булуга карамастан, караларның дыңгычлап тутырып ныгытылган позициясен тар-мар итәләр. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | | | |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| |j1| |j0| | | |= 4 | | | | | |j0| |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.ef2! db4 2.hg5 fh4 3.cb2 ae3 4.fd8 bd2 5.de7! hd6 6.he1 fe3 7. ef2! ed2 8.fg3! hf2 9.gc1 ab4 10.cb2 X'''. Караларны '''6. … hg3''' корбаны да коткара алмый: '''7.eh4 ab4 8.hf6 ba3 9.fg7! fe3 10.gh6! ef2 11.ge3 ab2 12.hg7 X'''. }} === “Ишек яңагы” юллары === Урыс шашкасы тактасында a5-d8, d8-h4, h4-e1 һәм e1-a5 диагональләреннән торган дүртпочмаклык. Борынгылар аны ишек яки тәрәзә яңагына охшатканнар.<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “икелек юллары”нда, кара шашкалар — “ишек яңагы” юлларында, юллар кисешкән уртак кырларда — ак төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| |D0| | | | |= 7 |D1| |nl| |D0| | | |= 6 | |nl| |D1| |D0| | |= 5 |D0| |D1| |D1| |D0| |= 4 | |D0| |D1| |D1| |D0|= 3 | | |D0| |D1| |nl| |= 2 | | | |D0| |nl| |D1|= 1 | | | | |D0| |D1| |= a b c d e f g h | }} = Й = === Йөреш мәҗбүрилеге === “Цугцванг”ны кара<br> = К = === Капка === Бер үк диагональдә урнашкан шашкалар, башка төстәге шашка яки дам, аларның уртасына кереп, киләсе йөрештә икесенең берсен “ашый” ала. Шашка уены капкаларының, ике шашка арасындагы кырларның санына карап, “тар” һәм “киң” дип аталганнары була. Диаграммада — тар капка үрнәге. Киң капка мисаллары “Капкага керү” һәм “Читләштерү корбаны” аңлатмаларында бар. {| class="standard" |- Тар капка һәм аны тәшкил итүче '''c3''', '''e5''' шашкалары арасына кергән “аучы” дам {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | |j0| | | |= 4 | | | |D1| | | | |= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Капкага керү === Каршы якка ирекле йөреш ясау мөмкинлеген бирү. Шуңа күрә мондый капкалар еш кына нәфесен тыя алмаган уенчылар өчен чын капкын булып китә. Киресенчә булырга, ягъни капкага кереп, котылып калырга да мөмкин.<br> '''''Диаграмма I'''''.Иван Кобцев композициясе:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 138 нче бит.</ref> Каралар '''b4-c3''' йөрешен ясап, акларның “капкасыман капкын”ына кергән, димәк, аларның киләсе йөреше — йә '''c3:a1''', йә '''c3:e5''' сугуы. Беренче очракта караларның тагын бер мәҗбүри йөреше булачак әле — '''a1:h2''' сугуы. Бу форсаттан файдаланып, аклар ике вариантлы маневр үткәрә. Беренчесе: '''1.hg5!! ca1 2.gh6 ah2 3.hb8 hg7 4.gf2! X'''. Караларның дамы котылгысыз рәвештә юк ителә, димәк аклар җиңә.<br> Икенче вариантта каралар позициясендә артта калган '''h8''' шашкасының булуы һәм шуның аркасында барлыкка килгән “тышаулану” мотивлары эшкә җигелә: '''1. … ec5 2.gh6! gf6 3.hg7 fe5 4.gc3 X'''. Акларның өстәмә, ләкин һич кенә дә артык булмаган сугышчысы җиңү китерәчәк.<br> '''''Диаграмма II'''''. Хәлләре бик үк күңелле булмаган аклар '''c3''' капкасына керергә атлыгып тормый, чөнки кара дамның '''1. ... dg7!''' йөрешеннән соң олы юлда “багана” хасил була. Ләкин акларның икенче, бөтенләй хәвеф-хәтәрсез капка ясау мөмкинлеге бар: '''1.hg3! hf2 2.de3'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__| |= | |__|__|__|__|__| |__|= |__|__|__|j1|__| |__|j1|= | |__|j0|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|D1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Классик уен позицияләре === Ике як шашкаларының уен тактасы үзәгендә үзара орынып, бәйләнешле халәттә торышы: аклар 28 һәм 32 кырларына ия, каралар — 19 һәм 23 кырларына. Алар янында гадәттә 27 һәм 24 шашкалары да була. === Комбинация === Тактик янаулар, шашкаларны корбан итү белән бәйле булган һәм билгеле максатларны күздә тоткан (матди яки позицион өстенлек яулауны, җиңүгә яисә партияне оттырмауга ирешүне, каршы якның янауларын кире кагуны һ.б.) мәҗбүри йөрешләр сериясе. Комбинацияләрдә гадәттә дамга үтү, каршы як шашкаларын күпләп сугу да була, ул бер, ә кайвакыт хәтта ике-өч йөрештән дә торырга мөмкин. Еш кына комбинацияләр чишелеше теориядә билгеле булган этюд уены белән дәвам иттерелә.<br> Шашка комбинацияләренең терәксез позицияләрдә үткәрелә торганнары аеруча гүзәл һәм каршы як өчен көтелмәгән рәвештә була. Халыкара шашка уенында бу гадәти күренеш, чөнки аңарда “күпчелекне сугу” кагыйдәсе бар: шул мәҗбүрилектән файдаланып, ирекле йөреш хокукына ия булган комбинация үткәрүче сугу йөрешен башкарырга тиешле шашканы теләсә кайсы кырга күчерә ала.<br> Урыс шашкасында сугу юнәлеше ирекле, шуңа күрә мондый комбинацияләр сирәгрәк очрый. Диаграммалар аша күрсәтелгән Соков-Азимов партиясе шашка әдәбиятында сугулы һөҗүмнең терәксез торыштан үткәрелү үрнәге дип тәкъдим ителә.<ref> В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 150 нче бит</ref><br> Партиянең башлангыч йөрешләреннән соң барлыкка килгән позицияне гадәти дип тә атарга мөмкин: '''1.ab4 ba5 2.ba3 cb6 3.ab2 bc5 4.ed4 ce3 5.fd4 dc5 6.db6 ac7 7.cd4 hg5 8.bc3 gh4 9.gf2 fg5 10.de3 gh6 11.cd2 hg7''' (I диаграмма). Василий Соковның көндәше алга таба да үзе нык һәм ышанычлы дип санаган позиция тоту юлында тора: '''12.dc5 ef6 13.cd4 de7 14.gf4 ed6 15.ce7 fd8 16.dc3 gf6 17.ba5 fe7 18.cb4 ed6'''. Ниһаять, узган гасырның беренче яртысындагы тиңдәшсез тактик беренче булып кискен һөҗүмгә күчә: '''19.dc5!''' (II диаграмма) Бу нинди әкәмәт?! ''19. … de7 20.hg3 fe5'' йөрешләреннән соң, акларның бирелүдән башка чарасы да юк ич! Бәлки Азимов та шулай уйлагандыр. Һәрхәлдә, бу йөрешләр партиядә дә ясалган: '''19. … de7? 20.hg3! fe5'''. Чыннан да, '''c7-e7-e5''' “иләге”нә хәлиткеч һөҗүмне ныгытып богауланган '''e3''' шашкасы ясарга мөмкин, дигән уй кемнең башына килсен, ди! Әмма Соков өчен мондый фантастик идеяләр гадәти нәрсә булган: '''21.ab6!!''' (III диаграмма) '''cc3 22.ed4!! gg123.dd8 hf2 24.eg3 db4 25.ac5 gb6 26.dd2 X''' (IV диаграмма). {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|j1|__|__|__|j0|= |j1|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j1|__|j0|__|j0|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Контрһөҗүм === “Җавап һөҗүмен” кара.<br> === Корбан итү === Ниндидер позицион өстенлеккә ирешү яки комбинация үткәрү макксатыннан чыгып, уенчының көндәшенә ирекле рәвештә “матди өстенлек” бирүе.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы торышта аклар йөреше. Караларның сул флангындагы “рәгәтке” берничә йөрештән соң “төбәп атачак”: '''1.fe3? hg3 2.ba3 gf2 3.eg1 fg3 4.hf4 gc1 X'''.<br> Ләкин мондый позицияләрдәге “стандарт корбан” акларга икенче йөрештән соң ук җиңү бәйрәмен бүләк итә: '''1.cd6!! ce5 2.bc3 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | | | | | |j0| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Кырны “шартлату” === {| class="standard" |- Кырны “шартлату” — практик уенда һәм шашка композициясендә еш кулланыла торган комбинацияле уен алымы. Һөҗүмнең беренче йөрешләре гадәттә ахыргы сугуны үткәрергә комачаулый торган шашканы читкә юнәлтүдән гыйбарәт. Кайвакыт моның өчен берничә шашканы корбан итәргә туры килә. Мәсәлән, Василий Медков партияләренең берсендә шундый позиция барлыкка килгән<ref>https://www.youtube.com/watch?v=KxPZuaKPX8Q</ref>: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 |j0| |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |_| |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |_| |j1| |j1| |_|= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Биредә акларга, '''b8''' кырына дам кую өчен, '''d6''' кырын “шартлатырга” кирәк: '''1.fg5! hh2 2.fg3 hf4 3.ee7 df6'''. Ниһаять, финал сугуы: '''4.cb4 ac3 5.db8 X'''. }} === Күпер === [[Файл:zetjevanweiss1.jpg|thumb|right|300px|I диаграмма. “Күпер” комбинациясе]] Күпер — халыкара шашка уенының гадәти (типик) комбинацияләреннән берсе. Нидерландта аны “Вейс сугулы һөҗүме” дип атыйлар, маневрны беренче тапкыр 1895 елда дөнья чемпионы исемен яулаган Исидор Вейс үткәргән булган. “Күпер салучы” як, хәлиткеч сугуны үткәрер алдыннан, каршы якның шашкаларын теге яки бу кырларга күчерү өчен, үз шашкаларының берничәсен корбан итә. Һәм тиешле “челтәр” барлыкка килгәннән соң, үзе салган “күпер” аша дамга үтә яисә дам кырларының берсе алдына килеп баса.<br> Беренче диаграммадагы позиция — “Күпер” комбинациясенең иң гади үрнәге. Аклар башлый һәм җиңә. Практик уенда исә “күпер салу” механизмы күпкә катлаулырак һәм яшертенрәк була. '''1.24-19! 13:24 2.28-22 27:18 3.37-31 26:37 4.38-32 37:28 5.33:4 X'''.<br> Бу сугулы һөҗүм 64 шакмаклы шашка уеннарында сирәк очрый, шактый үзенчәлекле позицияләрдә генә, чөнки мондый киң масштаблы комбинация өчен уен тактасы тар.<br> {| class="standard" |- II диаграмма. Кече тактада “күпер салу”га яраклы торышларның берсе. Каралар башлый һәм җиңә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |'''1. ... de5! 2.fd6 bc5 3.db4 hg5 4.hf6 fe7 5.fd8 bc7 6.db6 ag1 X'''. }} === Күпчелекне сугу кагыйдәсе === [[File:Probl%C3%A8me_Jeu_de_dames_SR.gif|thumb|right|220px|Бу комбинациядә күпчелекне сугу кагыйдәсе дүрт тапкыр кулланыла]] Халыкара, Бразилия, итальян, Канада, француз һ.б. кайбер шашка төрләрендә, шашкаларны төрлечә сугу ихтималы булган очракта, иң күп сандагы сугуның мәҗбүри булуы. Итальян шашкасында, моңа өстәп, иң күп сандагы дамнарны сугу мәҗбүрилеге дә бар, калганнарында шашкаларның “сыйфаты-дәрәҗәсе” исәпкә алынмый.<br> = Л = === Латрункули === Латру́нкули — борынгы Румдагы шашка уены. Бу атама латин теленең “латро” (сугышчы, ялланган солдат) сүзеннән килеп чыккан, дип фаразлана. Латрункулида өч төрле фигура булган: гади, йөремсәк һәм “өметен өзгәннәр”. Бүгенге телгә күчерсәң, гади шашкалар, дамнар һәм... бикләп куелганнар, беркая да йөри алмаганнар.<ref>Куличихин А.И., История развития русских шашек. — М.: Физкультура и спорт, 1982. — 18-20 нче битләр.</ref> = Н = === Наполеон һөҗүме === Французлар, 100 шакмаклы тактадагы шашка уенында бу күрекле комбинацияне тәүге кат Наполеон Бонапарт үзе үткәргән, дип саный. Моңа анык дәлилләр юк, әмма император-сәргаскәрнең чыннан да оста шашкачы булуы һәм, орыш-бәрелешләр тынып торган чакта, мавыгып уйнавы — тарихи факт. Бу хакта аның замандашлары да язып калдырганнар.<br> Наполеон исеме белән атап йөртелгән сугулы һөҗүмнең финал йөрешен тактаның озын флангындагы '''31''' шашкасы ясый. Аның беренче “мәҗбүри” сугуларыннан соң әлеге шашка '''22''', '''33''' һәм '''24''' кырларына эләгә. Аннары аның дам кырларына таба сугулы хәрәкәте '''13''' яки '''15''' шакмаклары аша үтә. Һәм бу бормалы-сырмалы сугу '''2''' яисә '''4''' кырында тәмамлана. Димәк, соңгы йөрештә, дам кырларына барып җиткәнче, 5 шашкага кадәр сугып була. “Теоретик максимум” — 8 шашка.<br> 64 шакмаклы тактада моңа охшаш комбинация әлегә бер генә партиядә дә үткәрелмәде. Ләкин аның теоретик яктан мөмкин булуы исбат ителгән. Әлбәттә, финал сугуында дүрт шашка гына алырга мөмкин, чөнки бишенчесен “урнаштырырга” тактаның киңлеге җитми.<br> Наполеонча сугулы һөҗүмнең кече тактадагы беренче үрнәге 2005 елда, Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең '''Кондраченко-Валюк''' партиясендә ихтимал иде. Гроссмейстерлар уенының башлангыч йөрешләре: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4 6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''.<br> Моннан соң партия болай дәвам итте: '''10. …cb4 11.hg5 ba3 12.gh6 ab6 13.hg3 bc5 14.gf4 cd6 15.gf2 cb4 16.fg3! dc5 17.fe5! cd4 18.gf4'''. Бу хәлиткеч мизгелдә Валюк мөмкин булган йөрешләрнең иң көчлесен ясады — ''18. … fe7!'' Һәм шул сәбәпле акларның “Наполеон һөҗүме” булмый калды. Шул еллардагы төп көндәше белән бергә “тарихка керү” өчен, каралар белән уйнаган Андрей '''''18…bc7?''''' йөрешен сайларга тиеш иде (II диаграмма). “Гади оттырышлы” вариантларны төшереп калдырсаң, “Наполеонча хәрәкәт” алга таба болай дәвам итәр иде: '''''19.ab6! ca5 20.ed6 cb2 21.ae5 bc3 22.ef2 cb2 23.fe3 ab4''''' (III диаграмма). Ниһаять, барысы да әзер: '''''24.dc7! db6 25.fe7 fd6''''' (IV диаграмма) '''''26.ea1 X'''''. {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''I диаграмма''' |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''II диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''III диаграмма''' |= |__|__|__|j0|__|j0|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft |'''IV диаграмма''' |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j1|__|__|= |j0|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} = М = === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе === Мәҗбүри йөрешләр җирәбәсе — уен башлангычын җирәбә ярдәмендә билгеләүнең икенче төре (тагын берсе — “очучы шашкалар”). Халыкара шашка федерациясенең махсус җәдвәле буенча көндәшләрнең гадәти башлангыч позициядә ясалырга тиешле бер, ике яки өч йөреше билгеләнә. Җәдвәл “Башлангычлар исемлеге"нең “Яңа офыклар” бүлегендә бирелгән. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%AF%D2%A3%D0%B0_%D0%BE%D1%84%D1%8B%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80] Уен шул рәвешле барлыкка килгән позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “ходилка” дип атала.<br> = О = === Олимпик === Акларның '''40''' һәм '''45''', караларның '''6''' һәм '''11''' шашкаларыннан торган колонна. Позицион уен барышында да, төрле сугулы һөҗүмнәр һәм комбинацияләр үткәргәндә дә зур роль уйный. Шуңа күрә уенчылар әлеге кырлардагы шашкаларны мөмкин кадәр озаграк тотарга тырышалар.<br> === Олы юл === Шашка уеннары тактасында кара шакмаклардан торган иң озын юл; 64 шакмаклы тактада '''a1-h8''', 100 шакмаклы тактада '''46-5''' диагональләре.<br> “Олы юл”ның шашка уенындагы әһәмиятен уен кагыйдәләрен быел гына өйрәнгән кеше дә белә. Әйе, 100 шакмаклы тактадагы халыкара шашка уенында '''46-5''' диагоналенең әһәмияте катлаулырак эндшпильләрдә генә чагыла. Биредә башка таләп беренче урында тора: өстенлекле якның ким дигәндә дүрт берәмлеге булырга тиеш. {| class="standard" |- Ә менә 64 шакмаклы тактада, өч дам белән каршы якның ялгызак дамын җиңәр өчен, '''a1-h8''' диагонален дам куеп кулга төшерү — иң беренче шарт. Калганы, гади шашкаларны дамга үткәргәч, “Петров өчпочмагы” яки Гоняев штыгы” ярдәмендә хәл ителә. Сугышчылар саны буенча оттырып баручы дамга үтмәгән гади шашкаларны икелек яисә өчлек юлларының өске ягыннан тоткарлап торуга ирешергә тиеш. Кайбер очракларда, гади шашкалар бу киртәне үткән булса да, өстенлекле якның дамы комачаулау арксында, партияне оттырмау мөмкинлеге була. Диаграммада күрсәтелгән позициядә уен нәкъ шундый финалга килеп ирешә. Гыйбрәтле һәм практик уенда бик кирәкле алым бу. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| |j1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | |j1| | | | |= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| |j1| | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Уен болай дәвам итә: '''1.de5 ec5 2.ef6 cb4 3.ba3'''. Беренче казаныш — каралар цугцванг халәтендә. ''' 3. … bc5 4. fe7 fd6 5.cd4 cc1 6.ae7 ab4''' (югыйсә, ак шашка дамга әверелеп, гади караларны өчлек юлы аша үткәрмәячәк). Әмма моның белән генә акларның коткару операциясе” тәмамланмый әле: '''7.ef8 bc3 8.fg7 c1-b2''' (“олы юл”ны бирсәң, җиңәм димә!) '''9. gh6 ab6 10.he3 ba5 11.ef4 ab4 12.fg5 ba3 13.gc1'''. Менә хәзер ничья. Ялгызак дам өчен үз көндәшен почмакта, үз шашкалары артында “бикләп тоту” — җиңелмәүнең төп шарты. Иреккә чыгарсаң, эшләр харап... }} === Оппозиция === Оппозиция — ак һәм кара шашкаларның бер үк асма рәттә (вертикальдә) капма-каршы торуы. Оппозициягә басу — йөреш каршы якта булган хәлдә, үз шашкаларыңның көндәш шашкалары белән очрашып капма-каршы урнашуына ирешү. Бу очракта каршы як үз шашкаларын беренче булып корбан итә башлаячак. Моның киресе — оппозициягә эләгү, димәк, көндәшнең шул ук алымны кулланып, үз шашкаларын оппозициягә бастыруы. Оппозициянең төп кагыйдәсе: '''шашкалар алмашыну оппозицияне үзгәртә ала'''.<br> '''I диаграмма'''дагы торышта (аклар йөреше) оппозиция каралар файдасына: '''1.gf2? ef4 2.hg3 fh2 3.fe3 hg1 4.ef4 gh2 X'''. Ләкин '''1.hg3! hf2 2.ge3''' алмашынуыннан соң киресенчә — оппозиция аклар кулына күчә һәм кара шашка һәлак була. Бу — “турыдан-туры” дип аталган ысул белән алмашыну.<br> Ә менә '''II диаграмма'''дагы “шуышулы” алмашыну каралар файдасына булган оппозицияне үзгәртми. Аклар йөреше булса, эш бик тиз бетә: '''1.hg5 fg3 2.fh4 hf4 X'''. Каралар йөреше булса да, акларның хәлләре мөшкел: '''1. ... fg3 2.fe3 gh2 3.ed4 hg1 4.de5 gc5 5.ef6 cd4 6.fe7 df6 7.eg5 hf4 X'''. Акларның башка мөмкинлеге уенны тизрәк тә тәмамлый: '''2.hg5 ge1 3.gf6 eh4 X'''.<br> '''III диаграмма'''дагы позициядә кемнең башлап йөрергә тиеш булуы мөһим түгел, аклар барыбер җиңә. Чөнки аларның ике вариантлы “алмашыну кагыйдәсен”нән кирәгенчә файдалану мөмкинлеге бар.<br> Аклар йөреше булса: '''1.gf2 fe7''' (''1. ... fg7 2.hg3 gf6 gf4 X'') '''2.fe3 ef6 3.ef4 hg3 4.fg5 fh4 5.hf4 X'''.<br> Каралар йөреше булса: '''1. ... fe7 2.hg3 hf2 3.ge3 X'''. Шашкалар бер үк асма рәттә урнашты: кем башлап йөрсә, шул җиңелә.<br> '''IV диаграмма'''да аклар дамга ыргылучы '''d2''' кара шашкасын үз дамын корбан итеп алмашыну аша җиңүгә ирешә алмыйлар, чөнки оппозиция каралар файдасына: '''1.bc3? db4 2.ac3 hg5 3.cd4 ab6 4.de5 gf4'''. Ничья. Димәк, йөрешне караларга тапшыру алымын кулланырга кирәк: '''1.gf4!''' Хәзер каралар '''c1''' кырына дам куя алмыйлар, чөнки ''1. ... dc1 2.ba3 cg5 3.ab6 ac5 4.ah4 X''. Ә '''1. ... de1''' йөрешеннән соң оппозиция аклар файдасына: '''2.bc3 db4 3.ac3 ab6 4.cb4 X'''. Караларның '''a7''' яки '''h6''' шашкаларының берсен корбан итүеннән соң, аклар теоретик җиңүле уен азагына ирешә. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|D1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === “Очкалаклы шашка” === “Очучы шашкалар”ны кара.<br> === “Очучы шашкалар” === Уен башлангычын җирәбә кулланып билгеләү төре. Халыкара шашка федерациясе раслаган җәдвәлне кулланып, җирәбә үткәрелә, акларның һәм караларның (кайвакыт бер генә якның) берәр шашкасы, үзенең “классик урыны”ннан тактаның башка кырына күчерелә. Уен яңа позициядән башлана. Шашка уенының бу төре осталар жаргонында урысча “леталка” дип атала.<br> = Ө = === Өчлек юллары === 64 шакмаклы шашка тактасының “олы юл” янәшәсендәге '''a3-f8''' и '''c1-h6''' диагональләре (олы өчлек юллары) һәм аларны тоташтыручы '''a3-c1''' һәм '''f8-h6''' “сукмаклары” (кече өчлек юллары).<br> {| class="standard" |- Ак шашкалар — “өчлек юллары”нда, кара шашкалар — “олы юл”да, юллар кисешкән уртак кырларда — кара төстәге атлар. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |D1| |D0|= 7 | | | | |D1| |nd| |= 6 | | | |D1| |D0| |D1|= 5 | | |D1| |D0| |D1| |= 4 | |D1| |D0| |D1| | |= 3 |D1| |D0| |D1| | | |= 2 | |nd| |D1| | | | |= 1 |D0| |D1| | | | | |= a b c d e f g h | }} = П = === Петров өчпочмагы === [[Файл:Петров_Александр_Дмитриевич_(шахматист).jpg|right|thumb|160px|Александр Петров]] Өч дам белән бер дамны җиңү алымы.<br> Русия-совет шашка әдәбиятында “Петров өчпочмагы” дип аталган алымны чынбарлыкта испан уенчысы Педро Руизо Монтеро 1591 елда нәшер ителгән китабында тәкъдим иткән булган. Ә мәскәүле Александр Петровның плагиатлы “иҗат җимеше” 1827 елга карый (“Руководство к основательному познанию шашечной игры, или искусство обыгрывать всех в простые шашки” китабында <ref>http://klex.ru/kvg</ref>). Испан һәм урыс шашкалары кагыйдәләре арасындагы аерымлыклар уенның бу стадиясенә берничек тә тәэсир итми. Әлбәттә, Кояш хәтле Кояш белән күктән яуган кар да үзебезнеке булгач, “өчпочмак” та чит нәрсә түгел инде...<br> “Өчпочмак ясау”ның технологиясе бик гади: башта ялгызак дамны “икелек юл”дан кысрыклап чыгарырга кирәк. Аннары, “олы юл”ны һәм икелек диагональләрен саклап калган хәлдә, ялгызак дамны “өчлек юлы”ннан да куып чыгарырга кирәк була. Бичара дамны тотар алдыннан, тактада диаграммалардагы позицияләрнең берсе барлыкка килергә тиеш. Хәлбуки, өч дам “олы юл”ны да, икелек һәм өчлек юлларын да үз кулында тота. “Өчпочмак” төзүнең бөтен мәгънәсе дә шунда. Аны теге яки бу якка 90 градуска яки бөтенләй 180 градуска да борырга мөмкин. Ихтимал булган дүрт очпочмакның һәркайсы максатка ярашлы: дамнарның берсен-икенчесен бирәсең дә, ялгызак дамны “ашыйсың”.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|__|__|D0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|D1|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D1|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |D0|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|D1|__|D0|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} == Позицион корбан == Позицион корбан — каршы якның мөмкинлекләрен нык чикли һәм көндәш өчен җитди кыенлыклар тудыра торган уен алымы. '''“Филиппов-Блиндер уены”'''ның '''“Шмульян-Маркачёв варианты”''' дип аталучы  тармакланышында мондый корбан ике мәртәбә кулланыла торган позиция барлыкка килергә мөмкин. Бу корбаннарның беренчесен нәкъ менә шул осталар тәкъдим иткән булган.<br> '''1.cb4 fg5 2.ed4 dc5 3.bd6 ee3 4.fd4 gh4 5.ab4 hf2 6.ge3 hg5 7.bc3 gf6 8.bc5 cd6 9.ce7 fd6 10.ab2 hg7 11.ba3 gh6 12.hg3 de5 13.ab4 de7 14.gh4 ba5 15.bc5''' (I диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Биредә каралар өчен бердәнбер дип тоелган '''''15. … ed6''''' алмашынуы аклар алдында бернинди проблем куймый.<br> {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 |j0| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j1|= 3 | | |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | Ләкин каралар карамагында уенның астын өскә китерә торган корбан бар — '''15. … ab6!! 16.ca7 ed6'''. Бер мизгелдә акларның “куәтле” позициясе терәксез булып китте! Акларга корбан ителгән шашканы кичекмәстән кире кайтарырга туры килә: '''17.dc5 db4 18.ed4!''' Һәм аларның михнәтләре моның белән генә тәмамланмый әле: '''18. ... ef4!'''. Биредә аклар өчен иң көчле уен дәвамы дип... җавап корбаны санала: '''19.dc5! bd6 20.cd4'''. Хәзер инде башка “гадәти” йөрешләр караларның җиңелүенә китерергә мөмкин! }} Шуңа күрә уен сирәк очрый торган тактик алым белән дәвам иттерелә: '''20. … fe5 21.hf6! eg7! 22.de5 bc7! 23.eg3 cb6 24.ae7 gf6 25.eg5 hh2''' (II диаграмманы кара).<br> {| class="standard" |- Беренче карашка бу позиция каралар өчен җиңел отышлы булып күренә. Ләкин аклар уенны этюд йөрешләре кулланып тигезли һәм шуның белән партияне коткара ала: '''26.de3 hg1 27.ef4 gd4 28.fg5 dh8 29.gh6 ab4 30.cd2! ba3 31.de3 ab2 32.ed4 hc3 33.ed2 ce1 34.hg7 =''' {{Шахмат диаграммасы|= | tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j0| | | | | | | |= 2 | | | |j1| | | |j0|= 1 | | |j1| |j1| | | |=    a  b c  d  e  f  g  h | }} ===Позицион уен=== Үз шашкаларыңның торышын яхшыртуга һәм позицияңнең өстенлекле якларыннан файдалануга юнәлтелгән уен алымнарын куллану системы. '''''Позицион уенның максатлары һәм иң мөһим алымнары''''':<br>  үзәкне яулап алу яисә каршы якның үзәктә урнашкан шашкаларын камалыш халәтенә дучар итү;<br>  артта калган шашкаларны уенга кертү өчен шартлар тудыру (аклар өчен '''а1''' һәм '''b2''' кырларындагыларны), каралар өчен '''h8''' һәм '''а7''' кырларындагыларны);<br>  уң һәм сул флангларда шашкаларны бертигез санда урнаштырырга тырышу һәм каршы якка фланларның берсендә дә өстенлек бирмәшскә тырышу;<br>  уен башында дам кырларындагы шашкаларны хаҗәтсез һәм сәбәпсез урыныннан кузгатмау;<br>  терәксез позицияне һәм алгы пландагы шашкаларны булдырмау;<br>  стратегик яктан мөһим булган кырларны яулап алу;<br>  каршы як позициясендәге кимчелекләрдән файдалану һәм, комбинаөия мотивлары ббарлыкка килгәндә тиешле тактик чаралар әзерләү;<br>  үзәктә яисә флангларның берсендә дамга үтеп керү өчен шартлар тудыру;<br>  шашкалар оппозициясен үз файдаңа булдыру, каршы як файдасына булган оппозицияне үзгәртү өчен алмашынулар һәм башка чаралар әзерләү;<br>  каршы якның аерымланып калган шашкаларына һөҗүм оештыру, үзеңнең алга киткән шашкаларыңны саклау чараларын күрү.<br> I диаграммадагы классик позиция гадәттә “Үзәктәге “Төртке” башлангычының '''1.gf4 fg5 2.cd4 gf6 3.hg3 gh4 4.dc5 db4 5.ac5 bd4 6.ec5 hg7 7.bc3 cd6 8.cb4 dc7 9.de3 fg5 10. ab2 ef6 11.ce7 fd8 12.bc3''' йөрешләреннән соң барлыкка килә. Ул ике якның да алга таба нечкә алымнар кулланып, төгәл позицион уен алып баруын таләп итә.<br> Моның '''''Арустамов-Вигман''''' партиясендәге үрнәген (СССРның 1971 елдагы беренчелегендә уйналган) гроссмейстер '''''Владимир Вигман''''' болай анализлый<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>: “Нормаль” уен кануннары биредә ''12. … gf6'', ''12. …de7'', ''12. … ab6'' йөрешләренең берсен кулланырга тәкъдим итә. Ләкин мин “үтә мәгънәсез” дип саналган '''12. … cb6!!''' дәвамын сайладым. Чыннан да, биредә уенның бөтен позицион кануннары бозыла: '''c7''' терәк шашкасы такта кырыена юнәлтелә, ә '''a7''' шашкасы һаман да артта калган рәвешендә һәм уенда катнашмый. Ләкин акларның уң флангы “тышауда” булган мәлдә, каршы яктагы '''a5''' пункты өчен көрәш хәлиткеч төс ала. Алдагы йөрештә каралар, шул шакмакка үтеп кереп, акларны '''c5''' кырына басарга мәҗбүр итсә, '''de7''' һәм '''ed6''' йөрешләре белән “яңа төртке”не юк итәләр һәм акларның уң флангын “мәңгегә” тышауда калдыралар. Димәк, хәзер аклар үзләре ''13.ba5'' йөрешен ясарга мәҗбүр булалар”.<br> Партия нәкъ шулай дәвам итә дә: '''13.ba5 fe7 14.ac7 bd6''' (II диаграмма). Ә нигә ''14. … db6'' түгел? '''''Вигман''''' моны болай аңлата: “Сабырсызлык — бернигә дә яраксыз киңәшче. Акларның ''15.cb4!'' җавабыннан соң, каралар '''a5''' кырына баса алмыйлар инде: ''15. … ba5? 16.fe6! ac3 17.ef6 ge5 18.ef4 ge3 19.fd8 X''”.<br> '''A5''' “биеклеге” өчен көрәш партиядә болай дәвам итә һәм каралар файдасына тәмамлана: '''15.cb4! ab6 16.ba5 dc5! 17.ac7 db6''' (III диаграмма). Ләкин акларның үз партиясен оттырмау мөмкинлеге бар: '''18.ed2 cb4 19.cb2 ba3 20. fe5! ac1 21.ef6''' (IV диаграмма) '''ge3 22.fa5 ch2 23.ac3'''. Ничья. Еш очрый торган финал: ике якның да үрнәк булырлык позицион уены уртак нәтиҗәгә китерүче комбинация белән тәмамлана. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|__|= |j0|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__| j1|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__| j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма |= |__|__|__|j0|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|D0|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} = С = === “Сабыр итү” йөреше === Позицияне кискен үзгәртми торган йөреш. Цугцванг халәте туу мөмкинлеге булган позицияләрдә аеруча файдалы алым. Уен иркенрәк булганда көндәшнең планнарын ачыклау өчен кулланыла.<br> {| class="standard" |- Бу позиция — “Үзәктәге төртке” башлангычының табиясе, акларның алтынчы йөрешеннән соң барлыкка килә. Биредә караларның '''6. … hg7''' “сабыр итү йөрешен” теория иң көчлеләр рәтенә кертә. Аклар уен планын үзләре сайлап алырга тиеш була. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j0|= 5 | | |j1| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сәнәк === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын арткы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “сәнәк”нең берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — d8 (e7) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h6 (h4) кырларында; ялгызак дам — e7 (d6) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 20 (30) кырларында; ялгызак дам — 2 (7) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 3 (8, 12) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 10 (20, 30) кырларында; ялгызак дам — 9 (13, 18) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> {| class="standard" |- Шашка “сәнәкләре”нең практик уенда аеруча еш “саплана” торганы. Ул гадәттә, ике шашка капма-каршы флангларда дамга ыргылган очракта, аларның берсен, бер шашканы корбан итеп, артка кайтарганнан соң барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |D1| | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} === Сәнәкчек (Чәнечке) === I. Урыс шашкасының '''1.cd4 de5 2.gf4''' йөрешләреннән торган башлангычы.<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%A7%D3%99%D0%BD%D0%B5%D1%87%D0%BA%D0%B5_(%D0%A1%D3%99%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%BA)</ref><br> === Симметрия === Уен тактасында ике якның да шашкалары “олы юл”га яисә икелек юлларына карата көзгедәге чагылышы буенча бер үк кырларда урнашкан халәт. Гадәттә ул башлап йөрүче файдасына булмый. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция 1936 елда профсоюзлар беренчелегендә уйналган '''''Гиляров-Соков''''' партиясенең азагында барлыкка килде. Аклар башлап йөри. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 |j0| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''1.ed4'''. Каралар, сайлап алу мөмкинлегеннән файдаланып, акларның сул флангларындагы хәрәкәтсез төркемне шул килеш калдыралар: '''1. ... ge3 2.df2 fe5 3.cd4 X'''. }} Ләкин бу кагыйдәдән тактик сәбәпләргә нигезләнгән искәрмәләр дә бар.<br> Симметрик позицияләрнең тагын бер классик үрнәге “Башлангычлар исемлеге (рус шашкасы)” мәкаләсендә [[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%E2%80%9C%D0%A8%D3%99%D2%BB%D3%99%D1%80_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5%E2%80%9D]] китерелгән. Ул төрле дебют системаларында миттелшпилдән соң барлыкка килергә мөмкин.<br> === Сугулы һөҗүм === Шашка уеннарының барлык төрләрендә дә еш очрый торган, стандарт калыптагы гадәти комбинацияләрнең гомуми атамасы.<br> {| class="standard" |- '''1.ab4! ca3 2.fg5 hf4 3.ea7 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | | | |= 4 | | | | | |j1| |j1|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | | |= 1 | | |j1| | | | | |= a b c d e f g h | }} {| class="standard" |- '''1.cd4! ec3 2. ed2 ce1 4.cb2 ac1 5.gf2 eg3 6.hf4 cg5 7.hb6 X'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | |j0|= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j1| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Сул флангтагы “тышау” === Бу төр позицияләр урыс шашкасында “Бодянский уены”, “Төс алмашынулы Бодянский уены”, ”Блиндер уены” кебек башлангычларда барлыкка килергә мөмкин. Классик кануннар буенча иң беренче чиратта уенга кертелергә тиешле флангны үз теләгең белән хәрәкәтсез итү — үтә җаваплы уен алымы. Ләкин мондый “тышау” каршы як өчен дә проблемнар тудыра, гәрчә аның уены иркенрәк һәм уен планнарын сайлап алу мөмкинлекләре күбрәк булса да.<br> Диаграммадагы позиция караларның пассив һәм максатсыз уены, берничә тапкыр көчле йөрешләрдән баш тартуы аркасында барлыкка килгән (Беляевский-Белкин партиясе, Беларусьның 1978 елгы беренчелегендә уйналган).<ref>Берлинков Б.Л., Рокитницкий А.В. — Шашечные партии белорусских мастеров. — Мню: Полымя, 1983. — 2060297 нче битләр.</ref> Нәтиҗәдә хәзер каралар акларның “туңдырылган” сул флангын үзләре үк тергезеп җибәрү мәҗбүрияте алдына килеп басканнар.<br> {| class="standard" |- Ләкин каралар, ''11. … dc5 12.bd4 ec5'' йөрешләре белән каршылык күрсәтүчән һәм максатчан уен башлау урынына, партиядә тагын бер пассив һәм инде бөтенләй оттыручы йөреш ясаганнар: '''11. … bc5?'''. Акларның '''12.ef2!''' җавабыннан соң аларның дам кыры алдында “эленеп торган” '''f6''' һәм '''g7''' шашкалары хәрәкәтсез кала һәм уң флангтагы терәк шашкаларны урыннарыннан кузгатырга туры килә: '''12. … cb6 13.gh4 ba7'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j1|= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Нәтиҗәдә караларның үзәктәге шашкалары чолганышка эләгә һәм партия аклар файдасына гади “йөреп бетерү” калыбында тәмамлана: '''14.fg3 fe5 15.ef4 dc7 16.gh2 gf6 17.fg5 cd4 18.gf4 eg3 19.cg7 ac3 20.hf4 X'''. }} = Т = === Такта === {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Темплар саны === Теге яки бу якның үз шашкаларын уен тактасы киңлегендә алдарак яки арттарак урнаштыру дәрәҗәсен билгеләүче тулаем чагыштырма арифметик үзлек. Темплар саны болай билгеләнә (гадәттә каралар йөрешеннән соң): беренче рәттәге шашкаларның һәркайсына “бер“ саны беркетелә, икенче рәттәгеләргә — “ике” саны, өченче рәттәгеләргә “өч” саны һ.б. Шуннан соң бөтен шашкаларга беркетелгән саннарның суммасы исәпләнә. 64 шакмаклы тактадагы башлангыч позициядә ике якның да темплар саны 24 кә тигез (1х4+2х4+3х4=24), 100 шакмаклы тактадагысында — 50 гә.<br> Темплар санын башкача, бигрәк тә халыкара шашка уенында, “үсеш бәяләмәсе” дип тә атыйлар. === Темп оту === Темплар санын арттыручы алмашыну үткәрү. Темплар санының артуы яки кимүе алмашынуның кайсы рәтләрдә һәм нинди юнәлештә үткәрелүенә бәйле. Уен башындагы алга таба алмашыну темплар санын икегә арттыра, мәсәлән, '''1.cd4 fe5 2.df6 ge5''' яки '''1.cd4 bc5 2.db6 ac5''' йөрешләреннән соң.<br> Һәм киресенчә, караларның '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7''' йөрешләре нәтиҗәсендә артка таба алмашынуы аларның позициясендәге темплар санын икегә киметә. Мондый алым, темплар санын арттырудан аермалы буларак, “запас темп оту” дип атала. Уен уртасында шул ук рәтләрдәге башка алмашынулар да темплар санын югарыдагыча үзгәртә. Алга таба алмашыну бер рәткә алгарак (дөресрәге, уен тактасының урта сызык янындагы кырларында) үткәрелгән очракта (әйтик, '''1.cb4 fg5 2.gf4 gf6 3.bc3 bc5 4.ba5 сb4 5.ac5 db4''' йөрешләре белән), якларның темплар санындагы аерма яки тигезлек үзгәрешсез кала.<br> Темплар санының күбрәк яки азрак булуы өстенлек тә, кимчелек тә булырга мөмкин. Барысы да позициянең характерына һәм мөмкинлекләренә бәйле.<br> === Терәксез позиция === Каршы як шашкаларына алмаштыру өчен, бортларда, арткы яки алгы якта тиешле “нигезе” булмаган, такта уртасында “асылынып тора торган” шашкалар. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| |j0| | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | | | |j1| | | |= a b c d e f g h |Каралар йөреше. '''1. … dc7!''' һәм '''1. … de7''' йөрешләре хәвеф-хәтәрсез, хәтта перспективалы да, ә менә '''1. … fe7?''' һәлакәткә илтә. Чөнки караларның позициясе бермәлдә терәксезләнеп китә: '''2.fe3 dc7 3.ef2! X''' Һәм караларга '''3. ... fg5 4.fh6 ef6''' корбаннан соң барлыкка килгән гаять авыр уен азагында акларның ялгышуына өмет багларга туры килә. }} === “Тизләтелгән уен” варианты === Партия барышында уенчыларның берсе яки кайвакыт ике як та мәҗбүри рәвештә ясый торган бердәнбер йөрешләр сериясе. Аны “форсажлы вариант” дип тә атыйлар. Мондый уеннан читкә тайпылырга тырышу йә бөтенләй мөмкин булмый, йә уенчыны (уенчыларны) партияне оттыруга яки күпкә начаррак позициягә китерә. Тизләтелгән уен тәмамлангач, теге яки бу як тотрыклы өстенлеккә ирешә яисә уен тигезләнә һәм партияне мәҗбүри булмаган йөрешләр белән дәвам итү мөмкинлеге туа.<br> Тизләтелгән уен алымы партия башлангычларының байтагында очрый. Диаграммаларда — шуларның вариант башындагы һәм азагындагы позицияләре.<br> '''I-II диаграммаларда''' — “Шәһәр партиясе”нең “алмашынулы” дип аталган варианты. Ул '''1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.gf4 gh4 4.cb4 ba5''' йөрешләреннән соң барлыкка килә (I диаграмма). Уен комплектының яртысы юкка чыга: '''5.bd6 cc3 6.db4 ac3 7.cb2 hg3 8.fh4 ef6 9.bd4 fg5 10.hf6 gc3 11.fe5 fe7'''. Биредә каралар ''11. ... hg5'' йөрешен дә куллана алалар, әмма бу очракта уен артык гадиләшә: ''12.ed4 gf4 13.eg3 ce5 14.gf4 eg3 15.hf4''. Шуңа күрә каралар гадәттә '''11. ... fe7''' мөмкинлеген сайлыйлар: '''12.ed4 ed6!''' Башка йөрешләр каралар партиясен оттыра. '''13.db2 df4 14.gf2'''(II диаграмма). Партия катлаулы эндшпильгә күчә.<br> '''III-IV диаграммаларда''' — “Мазурок гамбиты”ның “тизләтелгән” дәвамы.'''1.cd4 dc5 2.gf4 cd6 3.de5?! fd4. 4.hg3 ba5 5.gh2 cb4!''' (III диаграмма) Әлбәттә, караларның уенны “ашыкмыйча” дәвам итү мөмкинлекләре дә бар. Бу очракта да аларның уены тотрыклы һәм хәтта кайвакыт өстенлекле дә булып китә. Әмма акларның позициясендә '''g1''' дам кырының бушап калуы комбинацияле “тизләткеч”не эшләтеп җибәрергә өнди: '''6.ec5 ab6 7.ca7 bc3 8. db4 ac3 9. bd4 de5 10. fd6 eg1 11. ab4 gf2! 12.gh4 fc5! 13.bd6 hg5 14.hf6 gc7''' (IV диаграмма). Уен кырының бушап калуына карамастан, аклардан уяулык һәм дөрес юнәлеш сайлау таләп ителә.<br> '''V-VI диаграммаларда''' — “Бодянский уены”ның бер вариантыннан “форсаж”. '''1.ab4 ba5 2.ba3 ab6 3.ab2 de5 4.ed4 ed6 5.de3 fe7 6.cd2 ef4 7.ge5 df4 8.eg5 hf4 9.fe3 fg5''' (V диаграмма). Караларның соңгы йөреше акларны дамга үтәргә чакыра: '''10.hg3 fh2 11.ef4 gc1 12.ed2 cc5 13.bh6 cd6!'''. Ак дам урынына караларның өч гади шашкасы бар. Уен материалының мондый нисбәте гадәттә ике якка да тигез уен азагы вәгъдә итә. Әмма бу позициядә каралар шуннан артыгына дәгъва кыла алмый да. Аклар, сул флангтагы шашкаларын уенга кертеп бетерә алса, зур өстенлеккә ирешергә мөмкин. Шуңа күрә караларга, '''b2''' шашкасы әлегә “асылынып” торган мәлдә, “форсаж”ны дәвам итү мәгъкуль: '''14.cd4 de5! 15.df6 de7 16.fd8 hg7 17.hf8 bc5 18.fb4 aa1''' (VI диаграмма). Ничья. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. “Шәһәр партиясе” (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|__|__|j1|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|j0|__|__|__|j0|= |j0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|j1|__|__|= |j1|__|__|__|j1|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Мазурок гамбиты (вариант азагы). |= |__|j0|__|j0|__|j0|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j1|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. Бодянский уены (вариант башы). |= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |j0|__|__|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|__|= |j1|__|j1|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|j1|= |__|__|__|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | VI диаграмма. Бодянский уены (вариант азагы). |= |__|j0|__|D1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |j1|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |D0|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} === “Тишекләндерүче” маневр === “Тишекләндерүче” маневр — каршы як позициясендә “рәшәткә” барлыкка китерү өчен, финал сугу алдыннан үткәрелә торган уен алымы.<br {| class="standard" |- '''1.hg5! fh4 2.fg3 hf2 3.ge7 fd6''' йөрешләреннән соң каралар позициясендә “рәшәткә” барлыкка килә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | |j0| | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | | | |j0| |j0| | |= 5 |j1| | | |j0| | | |= 4 | | | |j0| | | |j1|= 3 | | |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Финал сугуы: '''3.ab6 ca5 4.cb4 ac3 5.bh8 X.''' }} === Тозак === Тозак — көндәшнең ялгышына өмет итеп, комбинация яки башка отышлы алымнар үткәрү нияте белән башкарылган тәвәккәл адым. “Тозак” төшенчәсен аны куючы гайре табигый, позицион уен кануннарына каршы килә торган йөреш ясаганда да кулланалар. Бу уңайдан, оттырасың килә икән, тозак куй, дип тә шаярталар.<br> {| class="standard" |- Әлбәттә, позицион уен таләпләрен тупас бозмый торган тозаклар югары спорт даирәләрендә ешрак очрый. Шуның бер үрнәге — '''''Вигман-Арустамов''''' партиясе (1976 ел, СССР беренчелеге, Ялта)<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 99-100 нче битләр</ref>. “Артка кайтару уены”ның актуаль варианты: '''1.cd4 dc5 2.bc3 cd6 3.cb4 ba5 4.db6 ac7 5.dc3 fg5 6.ab2 gf6 7.cd2 gh4 8.bc5 db4 9.ca5 hg7 10.ed4 hg5'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j1| | | | | |j0| |= 4 | | | |j1| | | |j0|= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның соңгы йөреше акларның '''11.ab4?''' йөрешенә өмет баглап ясалган (партиядә Вигман '''''11.de3''''' җавабын сайлады, уен, Арустамов ясаган ялгыштан соң, акларның җиңүе белән тәмамланды). Бу очракта '''b6''' кырына ак шашка китертү бурычы болай үтәлгән булыр иде: '''11. … fe5!! 12.dh8 gf4! 13.ge5 hg3!! 14.fh4 fg7 15.hf6 eg5 16.hf6 de7 17.fb6 ad6 X'''. }} === Төрек сугуы === Мондый халәт шашка уеннарының күпчелек төрләрендә сугылган шашкаларның тактадан йөреш тәмамлангач кына алынуы аркасында барлыкка килә: сугучы шашканы элек сугып үтелгән шашка туктата. Шунысы кызык: төрек шашкасында мондый халәт бөтенләй була алмый, чөнки аңарда шашкалар йөреш барышында ук бер-бер артлы тактадан алына.<br> ==== Рус шашкасында “төрек сугуы” үрнәге ==== {| class="standard" |- Караларның '''h4''' кырында дамнары да бар инде, җиңү тантанасы озак көттермәс кебек тоела. Ләкин диаграммадагы позициядә аклар йөри: '''1.hg3! h:e5 2.f:h6''' (яки '''2.f:b8'''). Сугып үтелгән '''g3''' шашкасы, “амбразура”ны үз күкрәге белән томалап, дамга берьюлы '''f4''' кырындагы шашканы да юк итүгә юл куймый. Димәк, җиңүгә дә аклар ирешә. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | |j1| |j1| |D0|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | | | |j1| | | |j1|= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} ==== Халыкара шашкада “төрек сугуы” үрнәге ==== 1.26-21! 17:26:37:46 (күпчелекне сугу кагыйдәсе!) 2. 28:17:8:19 46:14 3. 29-23 14:32:49:40:29 (яңадан күпчелекне сугу мәҗбүрияте!) 4. 33:24:10:4:13:22:31 Х<br> [[File:Example_turkish_strike_diagr_02.jpg|left|280px]]<br> Төрек шашкасында<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B</ref>, сугылган шашкаларны кичекмәстән тактадан алып ташлау кагыйдәсе буенча, “төрек сугуы”... бөтенләй була алмый. Бу төшенчәне кулланышка французлар керткән.<br> === Трап сугуы === Халыкара шашка партияләрендә еш үткәрелә торган гадәти сугулы һөҗүм алымнарының берсе. Үзара бәйләнешле үзәк позицияләрендә барлыкка килә. “Трап” комбинациясенең механизмын күрсәтүче үрнәкләр:<br> I. Кыска фланг ягыннан. Аклар — 34, 39, 40, 43, 44, 49 (6); каралар — 22, 23, 25, 28, 29, 33 (6). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.40-35 29:40 2.35-30 25:34 3.44:35 33:44 4.49:27 Х'''.<br> II. Озын фланг ягыннан. Аклар — 27, 31, 32, 37, 38, 42, 48 (7): каралар — 9, 14, 16, 18, 22, 23, 28 (7). Сугулы һөҗүм йөрешләре: '''1.31-26 22:31 2.26-21 16:27 3.37:26 28:37 4.42:4 Х'''.<br> === Тыныч йөреш === Тыныч йөреш — шашкаларны сугу яки корбан итү белән бәйле булмаган, бернинди янаулар һәм кискен һөҗүм ясамый торган гади йөреш. Бу төшенчәне гадәттә сугулы һөҗүм сериясе барышындагы шундый йөрешләргә карата кулланалар. Тыныч йөрешләр комбинация шашкаларны корбан итүдән башланганда да булгалый. Бу очракта алар кискен һөҗүм адымнарын әзерләү һәм башкару өчен кирәк була. {| class="standard" |- Диаграммадагы позиция Ковельман-Тимковский партиясендә (1930 ел, Мәскәү) акларның 13 йөрешеннән соң барлыкка килгән. Караларның бер генә “тыныч” йөреше дә калмаган. Ләкин бу әле комбинация юк дигән сүз түгел. Һәм әлеге өермә бер шашканы корбан иткәннән соң ясалган “тыныч йөреш”тән башлана: '''13. … ba5!! 14.db6 fe5!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | |j0| |j0| | | |= 6 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 5 | | |j0| | | |j0| |= 4 | | | |j1| |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| |j1| |= 2 | |j1| |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h |Хәзер акларга ''15.ab4'' һәм ''15.gh2'' йөрешләрен ясарга ярамый, ''15. … ed4!'' аркасында. Алайса, киттек дамга: '''15.ba7'''. Ләкин каралар анда да көтеп кенә торалар икән: '''15. … ed4 16.ce5 cb6! 17.ac5 db4 18.ac5 ed6 19.ce7 dd4 20.ec5 gd6 X'''. }} === Тышаулану === “Тышаулау”дан аермалы буларак, мондый “үзтышаулау” халәте, позициядәге шашкаларның формасыз төркем булып урнашуы аркасында, бер-берсенә йөрергә комачаулавыннан барлыкка килә. Каршы як бу өемгә һөҗүм итсә, шашкаларның бер өлешен югалтырга туры килә. Бу һөҗүмнәр гадәттә дам яки алдагы кырларга барып җиткән гади шашка тарафыннан башкарыла.<br> '''I'''. Беренче диаграммадагы позициядә ак дамга, караларның сул флангтагы ”өчпочмагы”на '''h6''' кырыннан һөҗүм итү өчен, үз шашкалары гына комачаулый: '''1.hg5 fh6 2.fg6 hf6 3.ch6 X'''.<br> '''II'''. Ак дам, ирекле йөреш ясау мөмкинлегеннән файдаланып, кара шашкаларга тылдан һөҗүм итә: '''1.bc7 de5''' (''1. ... dc5 2.cd8 X'') '''2.ch6 bd6 3.hf8 X'''.<br> '''III'''. Кара төстәге “түрә”гә, көндәше һөҗүменнән качып котылу өчен, ике ягындагы ”тән сакчылары” комачаулый: '''1.cb6! ae7 2.de5 fd6 3.bd8 X'''.<br> '''IV'''. Кара дамның эшләре җайлана барган шикелле, ләкин ак дам, үзе шәһит китеп, аңа тышау салган “хезмәтче аю” бүләк итә: '''1.cg5!! hf6 2.fe3 ec3 3.ed4 ce5 4.gf4 eg3 5.hf4 X'''.<br> '''V'''. Өске өчлек юлында “баганага басу” өчен, “тышаулаучы корбан” кирәк: '''1.gf6! eg7 2.ca3 X'''. {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Дамга юл ачу |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Тыл һөҗүме |= |__|j0|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|j1|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|j0|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Тышауланган дам |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|j0|__|j1|= |D0|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Аю хезмәте |= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|D0|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|j1|__|j1|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | V диаграмма. “Баганалы” тышаулану |= |__|__|__|__|__|D0|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|j1|__|= |__|__|__|__|__|__|__|D1|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|__|__|= |__|__|D1|__|__|__|__|__|= | }} {{clear}} === Тышаулау === Каршы як шашкаларының бер төркемен урыннан кузгалу мөмкинлегеннән мәхрүм итә торган “бәйләп кую” алымы. Халыкара шашкада озын флангны һәм кыска флангны тышаулау төшенчәләре кулланыла, 64 шакмаклы шашка төрләрендә — уң һәм сул флангларны. Һәркайсы гадәттә позициянең кимчелеге булып санала. Ләкин кайвакыт, билгеле бер максатларны күздә тотып һәм төгәл исәп-хисап нәтиҗәсендә, уенчы үз позициясен үзе дә ирекле рәвештә “тышаулап куя”. 64 шакмаклы шашка уенында “Бодянский уены” һәм “Төс алмашынулы “Бодянский уены” башлангычлары шуңа мисал булып тора.<br> {| class="standard" |- Диаграммадагы позициядә — каралар йөреше. Алар бу партияне бары тик акларның уң флангын “дыңгычлап тутырып тышаулап кую” юлы белән генә коткара алалар: '''1. … dc5! 2.bd6 fe5! 3.df4 ab6 4.fe5 gf4 5.eg5 hd4 6.gf4 dc3 7.fg3 cb2 8.fg5 hf4 9.ge5'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | |j0| |j0| |j0|= 5 | | | | | | |j0| |= 4 | |j1| | | | | |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | | | |j1| |= a b c d e f g h | }} = У = === Уен азагы (эндшпиль) === Уен азагы (эндшпиль) — партиянең тактада гадәттә алты яки азрак шашка калган өлеше; уенда дамнар барлыкка килгәч була торган позиция һәм аны уйнау алымнары.<br> Кайвакыт шашка партиясе, уен уртасына (миттельшпильгә) кагылып тормыйча, турыдан-туры эндшпильгә кереп китә. “Шәһәр партиясе” дебютының “алмашынулы” дип аталган варианты — шундый тизләтелгән уен мисалы:<br> {| class="standard" |- Уен тактасында алтышар шашка калдыра торган “давыл” болай башланып китә: '''1.cd4 dc5 2.dc3 fg5 3.gf4'''. “Давыл”ны булдырмас өчен, аклар, '''''3.cb4!''''' йөрешен кулланып, караларның уң флангына һөҗүмне кичектермәскә тиешләр. Бу йөрешне барыбер ясарга туры киләчәк бит: '''3. … gh4 4.cb4'''. Ә хәзер каралар стандарт тактик алым ярдәмендә уен комплектының яртысын тактадан сыпырып ташлыйлар: '''4. … ba5 5.db6 ac3 6. db4 cc3 7.cb2 ef6 7.bd4 hg3 8.fh4 fg5 9.hf6 gc3''' (диаграмманы кара).<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B#%D0%A3%D0%B5%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%28%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D1%88%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D1%8C%29</ref> {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | | | | | |= 6 | | | | | | | |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | |j1| | |= 3 |j1| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |“Хәнҗәр” булып c3 кырына үтеп кергән кара шашкага арткы яктан һөҗүм куркыныч түгел: '''10.fe5 fe7! 11.ed4 ed6 12.db2 df4'''. Тактадагы 6x6 шашка эндшпиле гаять катлаулы, башта өстенлек каралар ягында була. Аклар саклануны '''13.gf2!''' йөрешеннән башларга тиеш. Каршы як сайлап алган мөмкинлекләргә карап, берничә төгәл йөреш ясау шарт булып тора, бердәнбер төгәлсезлек тә акларны җиңелүгә китерә ала. Аклар бу сынауларны уңышлы үтсә, каралар үзләре ничьяга уйнарга мәҗбүр булалар.<br> Әйтергә кирәк, каралар, '''''10. … hg5''''' йөрешен кулланып, тигез уен азагына җиңелрәк юл аша да чыга алалар: '''''11.ed4 gf4'''''. }} Шашкалар саны 5х5 булган уен аәагы “Мазурок гамбиты” исемле дебюттан барлыкка килә<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D1%87%D0%BB%D0%B0%D1%80_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5_(%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%88%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B)#%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA_%D0%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B</ref> === Уен азагы (композиция) === Уен азагы (композиция) — шашка композициясе сәнгатенең бер төре (урысчасы — концовка). Махсус иҗат ителгән позицияләрдә гадәти булмаган “корбанлы” комбинацияләр яки “тыныч йөрешләр“ белән башланган маневрлар үткәрү алымнары тәкъдим ителә. Стандарт калыптагы гадәти сугулы һөҗүмнәрдән берничә вариантлы булуы, практик партияләрдә сирәк очрый торган уен алымнары һәм үзенчәлекләре белән аерылып тора. Гади генә бер мисал:<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 139 нчы бит.</ref><br> {| class="standard" |- Тактада караларның '''a3''' һәм акларның '''h2''' шашкалары булмаса, биредә теләсә кайсы һәвәскәр үткәрә торган гадәти, “берне бирдем, икене бирдем, өчне алдым” калыбындагы “сугым комбинациясе” генә булыр иде: '''1.hg5 fh4 2.ed4 ce3 3.fh8 X'''. Әлбәттә, бу йөрешләр диаграммадагы композициядә дә ясала. Ә менә шуннан соңгы уен нәтиҗәсендә берсен-берсе кабатламый торган өч финаллы миниатюра килеп чыга. Беренчесе: '''3. … ab2 4.ed2! ce1 5.ha1 ea5 6.ac3!! ad2 7.hg3 hf2 8.gc1 X'''. Икенчесе: '''6. … ae1 7.gf2 eg3 8. hf4 X'''. Каралар, булачак дамны тоттырмас өчен, алдан ук чара күреп куйса ('''5. … hg3 6.hf4'''), тактада гадәти “өчкә бер” нормаль уен азагы барлыкка килә. Аны хәзерге заманда үтә ялкау уенчылар гына белми инде... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 |j0| |j0| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| |j1|= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h | }} === Уен башлангычлары === Уен башында, партиягә тиешле юнәлеш бирер өчен, якларның үз шашкаларын билгеле бер тәртиптә уенга кертүе.<br> Халыкара шашкада башлангыч атамалары акларның беренче йөреше буенча һәм эпонимик принципта куелган:<br> 1. Һолланд башлангычы — '''1.33-28''';<br> 2. Поляк башлангычы — '''1.31-27''';<br> 3. Рафаэль башлангычы — '''1.32-28''';<br> 4. Роозенбург башлангычы — '''1.33-29''';<br> 5. Фабр башлангычы — '''1.34-29''';<br> 6. Француз башлангычы — '''1.34-30''';<br> 7. Шпрингер башлангычы — '''1.31-26'''.<br> Әлбәттә, бу башлангычлар вариантларының да, караларның җавабына һәм аннан соңгы йөрешләргә бәйле рәвештә, үз атамалары бар.<br> Урыс шашкасы атамалары барлыкка килгән позиция үзенчәлекләрен чагылдыра, шул башлангычны беренче булып һәм еш кулланган яисә аның теориясен үстерүгә зур өлеш керткән кешеләрне искә төшереп тора. [https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B]<br> === Уен төре === Халыкара шашкада — кайбер шашкаларның бер төркем позицияләр өчен уртак сурәтле булып урнашуы (“казык”, “рәгәтке”, “кыскычлар” һ.б. рәвешендә). === Уң флангтагы “тышау” === {| class="standard" |- Акларның уң флангы — “классик тышауда”. Өч кара шашка ('''g5''', '''h4''', '''h6''') ак төстәге биш көндәшенә “богау салган”. Ләкин уен тигез, чөнки үзәк аклар карамагында һәм аларның позициясе, шашкачылар һәм шахматчылар әйтмешли, “компроматсыз”. СССРның 1971 елгы беренчелегендә уйналган Арустамов-Вигман партиясе — моңа ачык дәлил<ref>В.Я.Вигман, Радость творчества. — М:Физкультура и спорт, 1986, 81-82 нче битләр</ref>. Аның гроссмейстер Владимир Вигман ясаган анализы — “Позицион уен” аңлатмасында. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| | |= 7 |j0| |j0| |j0| |j0| |= 6 | | | |j0| | | |j0|= 5 | | |j1| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 | | | | |j1| |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 | | |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Каралар “Казык” һәм “Төртке” позицияләре өчен гадәти булган '''10. ... ef6 11.ce7 fd8''' алмашынуын әзерләгәннәр һәм югарыда телгә алынган партиядә аны үткәрәләр дә. }} = Ү = [[Файл:Hielslag.jpg|thumb|right|“Үкчә сугуы”ның озын флангтагы үрнәге. '''1.34-29 24:33 2.28:39 17:28 3.32:3 X'''.]] === Үзәк === Уен такталарының уртасында урнашкан кырлар һәм шашкалар. 100 шакмаклы тактада '''13-24-38-27''' кырлары белән чикләнгән дүртпочмаклыкны үзәк дип атау гадәткә кергән, 64 шакмалыда — '''c3-c7-f6-f3''' дүрткелен. === Үкчә сугуы === Халыкара шашкада гадәти сугулы һөҗүмнәрнең берсе. Бу һөҗүмгә исем комбинацияне үткәрүче як позициясендәге шашкаларның үкчә сурәтендә булуына һәм бер шашканың уен барышында артка таба сугуына карап бирелгән.<br> Кыска флангтан бу калыптагы сугулы һөҗүм гадәттә “олимпик” (акларның “40” һәм “45”, караларның “6” һәм “11” шашкаларыннан торган колонна) ярдәмендә “16”, “9” (“20”) кырларына үткәрелә. Бу очракта ул “Филипп сугуы” дип аталган һөҗүмнән бары тик “34” шашкасының артка таба сугуы белән генә аерылып тора. Мәсәлән, менә мондый позициядә: '''''аклар''''' — 26, 27, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 45, 48, 49 (12); '''''каралар''''' — 3, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 23, 25, 28 (12). Йөрешләре: '''1.27-22 18:27 2.32:21 16:27 3.38-33 28:39 4.34:43 20:34 5.40:20 X''' (яисә '''5.40:16 X'''). === Үсеш бәяләмәсе === Үсеш бәяләмәсе — теге яки бу як шашкаларының уен кырында алга киткәнлеге дәрәҗәсен билгеләү. Ул “темплар саны” дип аталган математик ысул белән тәгаенләнә ('''“Темплар саны”''' аңлатмаларын кара).<br> Үсеш бәяләмәсенең югары булуы гадәттә уен азагында зур өстенлек бирә. Моңа мисал '''“Ыштан”''' атамасы аңлатмаларының '''II''' позициясендә китерелгән. Аңарда акларның темплар саны караларныкына караганда 10 берәмлеккә артыграк. Шул сәбәпле, караларның бер шашкасы югалуга да карамастан, аклар дамга беренче булып үтә һәм җиңүгә ирешә.<br> Ләкин уен башында һәм уртасында ук “югары үсеш”кә ирешү запастагы йөрешләрнең тиз бетүенә китерергә мөмкин. Шул сәбәпле, уенчы кайвакыт үз позициясен кискен рәвештә начарайтучы йөреш ясарга мәҗбүр була. Мәсәлән, '''Романычев уены (Һәлакәтле башлангыч)''' башлангычында нәкъ шул күренеш ('''“Башлангычлар исемлеге”''' мәкаләсенең шул исемдәге атамасында китерелгән '''II''' позициясен кара<ref>https://tt.wikipedia.org/wiki/Башлангычлар_исемлеге_(урыс_шашкасы)?veaction=editsource&section=49#Романычев_уены_%28Һәлакәтле_башлангыч%29</ref>). = Х = === Халыкара шашка === Халыкара шашка партияләре 100 шакмаклы уен тактасында үткәрелә. Ике якның 20 шәр шашкасы беренче дүрт рәтнең кара шакмакларында урнаштырыла. Уен тактасының сул яктагы иң аскы шакмагы — кара төстә. === Хәнҗәр === 64 шакмаклы тактадагы уеннарда каршы якның өченче рәтенә урнаштырылган һәм аның мөмкинлекләрен нык чикләүче шашкалар: аклар өчен — '''f6''' яки '''d6''' кырларының берсендә, каралар өчен — '''c3''' яисә '''e3''' кырларында. “Хәнҗәр” гадәттә аны куйган уенчыга зур өстенлек бирә, чөнки ул каршы якның ике яки өч шашкасын тоткарлап тора.<br> {| class="standard" |- Уен барышында “хәнҗәр кую”га төрле юллар белән ирешеп була: 1) бер шашканы корбан итеп; 2) комбинация үткәреп; 3) тактик янаулар ярдәмендә. Диаграммада — соңгы алым үрнәге. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | |j0| ||= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| |j1|= 5 | | |j0| |j0| | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | | | |j1| | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |'''1.bc3!''' йөрешеннән соң, караларның партиясе җиңелүгә юл тота, чөнки акларның '''f6''' кырына “хәнҗәр” урнаштыруыннан котылып булмый. Мәсәлән: '''1…bc7 2.ef2 ed6 3.hg5! f:h4 4.ed4 c:e3 5.f:f6'''. }} {| class="standard" |- Шашка осталарының партияләрендә кайвакыт ике якның да бер-берсенә “хәнҗәр” куйган очракларга тап буласың. Мәсәлән, шундый позиция Беларусь Җөмһүрияте беренчелегенең Кондраченко-Валюк партиясендә барлыкка килде (2005 елда). Илнең иң көчле уенчылары көрәшне болай башладылар: '''1.ab4 de5 2.ed4 hg5 3.ba5 ed6 4.gh4 gh6! 5.ba3 gf4'''. Бу позициядә еш кына уен, ике якның да теләкләре уртак булса, стандарт калыпка да кереп китә: '''6.cb4 ec3 7.de3 fd2 8.ce3'''. Ләкин ул вакытта Аурупада да, бөтен дөньяда да беренчелек өчен көрәшкән гроссмейстерларга моның кирәге юк: '''6.de3 f:b4 7.a:g5 e:c3 8.fg3 h:f4 9.g:e5 bc5 10.ef6'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| |j0| | | | | |= 6 | | | | | |j1| | |= 5 |j1| |j0| | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | |j1|= 1 |j1| |j1| |j1| |j1| |= a b c d e f g h | Бик катлаулы һәм тактик мөмкинлекләргә бай позиция барлыкка килде! Партиянең дәвамы — “Наполеон һөҗүме” аңлатмасында. }} = Һ = === Һөҗүм === Партиядә бер үк һөҗүмчән максатларда ясалган йөрешләр сериясе, уен максатларына ирешүнең тәвәккәл алымы.<br> === Һоогланд һөҗүме === Халыкара шашкада акларның уен барышында 27 нче кырдан 22 нчегә яки караларның 24 нче кырдан 29 нчыга үтеп керүе; бу алым сул фланг шашкаларын уенга кертергә һәм үзәктәге позицияне ныгытырга ярдәм итә. Халыкара шашка буенча дөнья чемпионы Һерман Һоогланд (Нидерландлар, 1891-1955) исеме белән аталган.<br> = Ц = === Цейтнот === '''Цейтнот''' атамасы алманча Zeit (цайт) — “вакыт” һәм Not (нот) — “кытлык, җитешмәү” сүзләрен кушып ясалган. Ул шахмат, шашка, го һәм уен вакыты чикләнгән башка спорт төрләрендә кулланыла. Уен азагында яки кайвакыт иртәрәк тә йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне ясау өчен вакытның бик аз калуын аңлата. Мондый шартларда уенчының зур ялгышлар ясавы яки билгеләнгән вакытны тулысынча сарыф итеп бетерүе ихтимал. Бу очракта уенчы җиңелгән дип санала. Шуңа күрә көндәшне катлаулы позицияләргә алып кереп цейтнот халәтенә кертү уен тактикасының бер өлеше буларак та кулланылырга мөмкин. Хәзерге заманда матбугатта һәм үзара аралашуда шулай ук “вакыт кытлыгы” һәм “кискен вакыт кытлыгы” атамалары да очрый.<br> === Цугцванг === Йөреш ясауның мәҗбүри булуы сәбәпле барлыкка килгән четерекле хәл; теге яки бу якның үз позициясен начарайта торган йөреш ясарга мәҗбүр булуы; теләсә нинди йөрешнең дә уенчы өчен кулай булмавы.<br> {| class="standard" |- Бу позиция караларның '''1. … fg7?''' йөрешеннән соң барлыкка килгән.<ref>http://www.shashkivsem.ru/kak-vyigryvat/kogda-svoj-xod-xochetsya-propustit.html</ref> Алар '''2.cd4 gf6''' йөрешләреннән соң акларның бер генә файдалы йөреше дә калмас, дип өметләнәләр. Әмма... {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| | | | | | |= 7 | | |j0| | | |j0| |= 6 | |j0| |j0| | | |j0|= 5 |j1| |j0| | | |j0| |= 4 | |j1| | | |j1| |j0|= 3 |j1| |j1| |j1| | | |= 2 | | | | | |j1| | |= 1 | | |j1| | | |j1| |= a b c d e f g h |... акларның җавабы '''3. fe5!! dd2 4.ce3!''' киресенчә — караларны цугцванг халәтенә ирештерә. Йөрешне акларга тапшырып булса, барысы да ал да гөл булыр иде, ләкин моның өчен караларның бер генә “сабыр итү йөреше” дә юк. Алар партияне берсүзсез оттыралар.<br> Моңа охшаш позицияләр теләсә кайсы башлангычларда да барлыкка килә ала, бигрәк тә “Өер” калыбында уйналганнарда. }} {| class="standard" |- Практик уенда кайвакыт цугцвангның бик кызыклы очраклары да була. Диаграммада — 1984 елда уйналган Айрапетян-Әхмәдев партиясе позициясе. Каралар йөреше. '''1. … gh4''' йөрешеннән соң, уен ничьяга тәмамланырга тиеш: '''2.cb4 hf2 3.cb6 ac5 4.bb8'''. Ләкин партиядә каралар ялгыш юлдан китәләр: '''4. … cd6?'''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 |j0| |j0| |j0| | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| |j1| |j0| |j0| |= 4 | | | | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | |j1| |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |'''5.cd4!''' Акларның бу корбаныннан соң ике тематик финал барлык килә ала. Беренчесе — цугцванг: '''5. … ec3 6.gh4 db4 7.hd8 X'''. Икенчесе — бергә-бер оппозициясе: '''5. … db4 6.dd8 gh4 7.ac5 hf2 8.df6! fe1 9. cb6 ac5 10.fc3 eb4 11.ac3 X'''. }} = Ч = === Чәнечке === “Сәнәкчек”не кара<br> === “Челтәр” === Челтәр (яки Иләк) — позициядә шашкаларның бер-бер артлы ара калдырып урнашкан булуы. Мондый җитешсезлек яки аны шашкалар корбан итеп барлыкка китерү мөмкинлеге комбинацияләр үткәрү өчен төп мотив булып тора. Хәлиткеч сугуны тормышка ашыру “технология”се куелган максатның үтәлү механизмын эзләп табудан һәм комбинация үткәргәннән соң барлыкка килә торган позицияне анализлаудан гыйбарәт.<br> {{Шахмат диаграммасы | tleft | I диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''c5, c7, e5, e7, g7''' шашкалары. Максат — '''f6''' шашкаларын алып ташлау һәм '''f2''' кырына — ак шашка, '''e3''' кырына кара шашка китерү. |= |__|__|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|j0|__|= |__|__|__|__|__|j0|__|j1|= |j0|__|j0|__|j0|__|j1|__|= |__|j0|__|__|__|__|__|j1|= |j0|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|j1|__|j1|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | II диаграмма. Аклар йөреше. Челтәр — '''g5, e7, c7'''. Максат — '''f4, f6, a5, b6''' кырларындагы шашкаларны алып ташлау. Җиңел отышлы уен азагы барлыкка килә. |= |__|__|__|__|__|__|__|j0|= |j0|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|j1|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j0|__|j1|= |j1|__|j1|__|__|__|__|__|= |__|__|__|j1|__|__|__|j1|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | III диаграмма. Каралар йөреше. Челтәр — '''f4, f2, d2, b2'''. Максат — '''d6''' кырына ак шашка китерү. Барлыкка килгән уен азагындагы ике шашкалык өстенлек караларга җиңү китерә. |= |__|j0|__|__|__|j0|__|__|= |__|__|j0|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|j0|__|__|__|j0|= |j1|__|j0|__|__|__|j0|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|j0|= |j1|__|__|__|j1|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{Шахмат диаграммасы | tleft | IV диаграмма. Каралар йөреше. Аклар позициясендә ике “челтәр” бар: '''I. f4, f2, d2, b2'''; '''II. b4, d2, g3'''. Димәк, караларның комбинациясе дә ике вариантлы. |= |__|j0|__|j0|__|__|__|__|= |__|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j0|__|__|__|j0|__|j0|= |j0|__|__|__|j0|__|__|__|= |__|j1|__|j1|__|j1|__|__|= |__|__|j1|__|__|__|j1|__|= |__|j1|__|j1|__|__|__|__|= |__|__|__|__|__|__|j1|__|= | }} {{clear}} “Иләк”тән файдаланып үткәрелгән комбинацияләр үрнәкләре:<br> I диаграмма. '''1.gf4! eg3 2.hf2 fh4 3.de3!! bf4 4.cd2 ae3 5.fh8 ab4! 6.ed2! X'''. Акларның соңгы йөреше (''6.ed2!'') — җиңүгә ирешүнең иң җиңел ысулы. <br> II диаграмма. '''1.de3! fd2 2.de5!! bb2 3.ae3! fb2 4.ea1 ac3 5.he1 X'''.<br> III диаграмма. '''1. … de5!! 2.dd8 fg7! 3.bd6 ca1 4.ac7 bd6'''.<br> IV диаграмма. '''1... ba7!! 2.ff8 de7!!''' I вариант: '''3.fd6 bc5 4.db6 ab8 X''' II вариант: '''3.fc5 fe5 4.df6 bd4 5.ce5 ae7 X'''. === Чик сагы === Уен азагында дамның каршы як шашкаларын теге яки бу диагональ буенча тоткарлап торуы.<br> {| class="standard" |- Түбәндәге позициядә караларның ялгызак “чик сакчысы”, '''f7-g1''' диагонале буйлап тиешенчә хәрәкәт итә-итә, акларның алты сугышчысына каршы тора һәм җиңелми: '''1. … ga7 2.cd2 af2 3.bc5 fa7 4. ab4 af2 5.ab6 fa7 6. ba5 ac5 7.ba3 ca7 8.ab4 af2 9.db4 fa1'''. Ничья. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j1| | | | | | | |= 4 | |j1| | | | | | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | |j1| | | | | | |= 1 | | |j1| | | |D0| |= a b c d e f g h | }} === Читләштерү корбаны === Каршы якның уйнаучыга ниндидер өстенлекле йөреш ясарга мөмкинлек бирми торган шашкасын башка кырга юнәлтү өчен ясалган корбан.<br> Партияне коткарып калу юлын эзләүче акларга диаграммада күрсәтелгән киң капкага ('''c3''' һәм '''g7''' шашкалары арасына) керергә ярамый, чөнки '''1.be5?? c1-b2 2.eh8 ba1''' йөрешләрннән соң ак дам һәлак була. Димәк, '''c1''' кырындагы кара дамны корбан биреп “читләштерергә” кирәк: '''1.hg5! ch6 2.be5'''. Ничья. {| class="standard" |- {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |D1| | | | | | |= 7 | | | | | | |j0| |= 6 | | | | | | | | |= 5 | | | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j1|= 3 | | |j0| | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| | | | | |= a b c d e f g h | }} ===Чолганыш === Каршы якның үзәк позициясен камап алу һәм файдалы йөрешләр ясау мөмкинлегеннән мәхрүм итү стратегиясе. Уенны алып бару рәвешенең иң катлаулысы дип санала. {| class="standard" |- С.Натов — В.Соков партиясе, СССРның VI беренчелеге, 1934 ел. '''1.c3-d4 f6-e5 2.d4:f6 e7:g5 3.a3-b4 g5-h4 4.b2-a3 b6-c5 5.g3-f4 g7-f6 6.d2-c3 f6-g5 7.c1-b2 d6-e5! 8.f4:d6 c5:e7 9.c3-d4 g5-f4 10.e3:g5 h4:f6 11.h2-g3 c7-b6!''' {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | |j0| |j0| |j0| |j0|= 7 |j0| | | |j0| | | |= 6 | |j0| | | |j0| |j0|= 5 | | | | | | | | |= 4 | |j1| |j1| | | | |= 3 |j1| | | | | |j1| |= 2 | |j1| | | |j1| | |= 1 |j1| | | |j1| |j1| |= a b c d e f g h |Караларның 11 нче йөрешеннән соң. '''12.e1-d2 b6-a5 13.b2-c3 f6-g5 14.f2-e3 b8-c7 15.a1-b2 c7-b6 16.g3-f4 h8-g7 17.g1-f2 d8-c7 18.f4-e5? e7-f6! 19.b4-c5 f8-e7 20.a3-b4 c7-d6! 21.e5:c7 b6:d8 22.b2-a3 g5-f4 23.e3:g5 h6:f4'''. }} {| class="standard" |- Финал позициясе. Акларның әле җиде шашкасы бар. Ләкин бер генә кулай йөреше дә юк. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 |j0| | | |j0| |j0| |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 |j0| |j1| | | | | |= 4 | |j1| |j1| |j0| | |= 3 |j1| |j1| | | | | |= 2 | | | |j1| |j1| | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h |Аклар гаскәре тулысынча камалышта. }} = Ш = === Шартлату === Комбинация барышында, хәлиткеч сугулы һөҗүм үткәрү максаты белән, каршы якның дам кырларындагы бер яки кайвакыт ике шашканы тактик алымнар белән урыннарыннан күчерү.64 шакмаклы тактада сүз гадәттә караларның '''d8''' һәм '''f8''' (аклар һөҗүм иткәндә), акларның '''c1''' һәм '''e1''' кырлары (комбинацияне каралар үткәргәндә) турында бара.100 шакмаклы тактада каралар ягыннан '''2''', '''3''' һәм '''4''' кырлары, аклар тылында '''47''', '''48''' һәм '''49''' кырлары “шартлатыла”.<br> {| class="standard" |- Каралар '''f6-e5?''' йөреше белән акларның '''g5''' шашкасына һөҗүм иткәннәр. Беренче карашка, бу позициядә аклар тарафыннан бернинди сугулы һөҗүм үткәрү мөмкин дә түгел кебек. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 |  |  |  |  | |j0|  |j0|= 7 |  |  |  |  |j0| |j0|  |= 6 |  |  | |j0|  |  |  |  |= 5 |j0|  |j0|  |j0|  |j1|  |= 4 |  |  | |  |  |  |  |j0|= 3 |j1| |j1|  |j1|  |j1| |= 2 |  |  |  |j1|  |j1|  |  |= 1 |  |  |j1|  |  | |j1|  |=     a  b  c d  e f  g  h | Әмма аклар бу ирекле йөрештән, '''a3-f8''' өске өчлек юлының “челтәрле” булуы сәбәпле, '''f8''' кырын “шартлату” өчен файдалана алалар: '''1.gf6! eg5 2.gf4!! ee1 3.ed4 ce3 4.dh6 eb4 5.ae7 fd6 6.hc5 X'''. }} === Шашкалар һәм шашка тактасы === Уен җиһазлары, агачтан, картоннан, пласт материаллардан яки тыгыз тукымадан ясала. Ачык һәм җитәрлек дәрәҗәдә тонык төстәге таш һәм мәрмәр шакмакларын да кулланырга мөмкин. Шахмат тактасына һәм фигураларына куелган таләпләр шашка уены өчен дә кулай. Ярышларны оештыручылар тәкъдим иткән такталарның һәм шашкаларның яраклы-яраксыз булуын баш хөкемдар билгели. Шашкалар тактада артык тыгыз урнашырга яки бер-берсеннән нык читләшеп торырга тиеш түгел. Тактадагы шакмакларның гадәти үлчәме 5÷6,5 см, шакмакларның һәм шашкаларның киңлек чагыштырмасы 10:7. Такта өстәлдән аерым булган очракта, аны беркетеп кую мөмкинлеге булса, яхшырак.<ref>http://www.sportzone.ru/sport/rules.html?sport=chess&chapter=07</ref><br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Шахматная доска.jpg|64 шакмаклы шашка тактасы шахмат уенында кулланыла торганнан берни белән дә аерылып тормый. Dáma 7110.JPG|Начар күрүчеләр өчен махсус такта һәм шашкалар </gallery> === Шашка-шахмат сәгате === Шашка ярышларында гадәти һәм “тарихи” механик “Янтарь” сәгатьләре дә, заманча электрон сәгатьләр дә турнир регламентына бәйле рәвештә һәм бертигез кулланыла. Соңгыларында йөреш саен вакыт өстәп бару мөмкинлеге дә була, алар “яшен тизлегендә” һәм тиз уйнауга яраклаштырылган.<br> <gallery mode="packed" heights="140px"> Файл:Digitalna sahovska ura2.jpg|thumb|right|Электрон шашка-шахмат сәгате Файл:Chess clock USSR.jpg|thumb|left|Механик шашка-шахмат сәгате Файл:DGT 2010 digital chess clock.ajb.jpg|thumb|Һәр йөрештән соң күпмедер вакыт өстәп баручы электрон сәгать </gallery> = Ы = === Ыштан === Уен азагында ялгызак дамның уң һәм сул яктагы ике борт шашкасын алгы тарафтан тоткарлавы. Уен такталарында “ыштан”ның берничә варианты барлыкка килә ала. '''''64 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — a7 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — d4 (e3, f2) кырларында. II. гади шашкалар — a5 һәм h8 (h6, h4) кырларында; ялгызак дам — c3 (d2, e1) кырларында. '''''100 шакмаклы тактада''''': I. гади шашкалар — 6 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 28 (33, 39, 44) кырларында. II. гади шашкалар — 16 һәм 5 (10, 20, 30) кырларында; ялгызак дам — 32 (38, 43, 49) кырларында. III. гади шашкалар — 26 һәм 5 (10, 20) кырларында; ялгызак дам — 37 (42, 48) кырларында. Бу торышларның барысында да, гади шашкалар башлап йөрергә тиеш булса, ялгызак дам җиңүгә ирешә.<br> '''I.''' {| class="standard" |- Ике балаклы “ыштан”: көндәш шашкаларының кайсысын тыксаң да, каралар котылып кала алмый: {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | | | | | | |= 7 | | | | | | | | |= 6 | | | | | | | | |= 5 |j0| | | | | | | |= 4 | | | | | | | |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | |D1| | | |= a b c d e f g h | }} '''II.''' “Ыштан” финалының практик уендагы кулланылышына бер мисал<ref>Габриэлян В.Р., Дрозд Н.И. — Творчество армейских шашистов. — М.: Воениздат, 1989. — 140 нчы бит.</ref>: {| class="standard" |- Акларның бер шашкасы югала. Әмма исән калачак ике ак шашканың алтынчы рәткә кадәр килеп җиткән булуы да — җиңү яулар өчен җитәрлек казаныш: '''1.fg7! hf8 2.ed6 ef6 3.cd6 fg5 4.dc7! gf4 5.cb8 fe3 6.bc7!! db6 7.ba7 ba5 8.af2 fg7 9.fd4 gh6 10. dc3 hg5 11.cd2 gh4 12.de1 X'''. “Ыштан” кара шашкаларның икесен дә берәм-берәм йотарга әзер! {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j1| |j0|= 5 | | |j1| |j1| | | |= 4 | | | | | | | | |= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | | | | | | | |= a b c d e f g h | }} = Э = === Эндшпиль === “Уен азагын” кара<br> === Этюд === Этюд — шашка композициясенең уен азагына багышланган әсәре. {| class="standard" |- Диаграммада — шашка композициясенең “Харьянов этюды” дигән классик үрнәге.<ref> https://v-damki.com/etude/60-etyud-haryanova.html</ref> <br> Акларга җиңү бурычы куелган. Әлбәттә, башта караларның дамын юк итәргә кирәктер. '''1.gh6 cg5 2.hf4 fg5 3. fh6 hg3'''. Каралар башкача йөрсә, аклар аларның шашкаларын яңадан өске икелек юлына басып тоткарлаячак: ''4.hf4 X''. {{Шахмат диаграммасы|= |tright | |= 8 | | | |j0| | | | |= 7 | | | | |j0| | | |= 6 | | | | | |j0| | |= 5 | | |j1| | | |D1| |= 4 | | | | | |j1| |j0|= 3 | | | | | | | | |= 2 | | | | | | | | |= 1 | | |D0| |j1| | | |= a b c d e f g h |'''4. cb6'''. Югыйсә, каралар, бу шашканы үз урынында калдырып, ничьяга ирешәләр: ''4.he3? dc7''. Әлбәттә, '''4. ... gh2''': алга, дамга, аклар '''''g1''''' кырын, ''5.he3'' һәм ''6.eg1'' йөрешләрен ясап, томалап куйганчы ук.<br> Аклар нишләргә тиеш соң, хәзер ''5.ba7 dc7!'' йөрешеннән соң җиңү турында хыялланырга гына кала бит? Әмма — '''5.bc7!! db6'''. Аяз көндә күк күкрәп, яшен яшьнәгән кебек! '''6.ef2 ba5'''. Әлбәттә, караларга дам куярга ярамый: ''6. ... hg1 7.hf8 X''. Дам куймасаң, аклар бу соңгы өметне гади шашкага алмаштырып юк итә: ''6. ... ed6 (ef6) 7,fg3 hf4 8.ha7 X''. Димәк, караларга “эндшпиль ыштанын” киюдән башка чара да юк: '''7.fg3 hf4 8.hd2 ef6 9.dc3 fg5 10.cd2 gh4 11.de1 X'''.<br> Нәрсә соң ул шашка уенындагы “ыштан”? Анысын югарыдагы “Ыштан” аңлатмасын укып бел. }} = Ю = === Юллар чаты === Урыс шашкасындагы уен башлангычы. Беренче йөрешләре: '''1.cd4 de5 2.bc3 (dc3) ed6 3.ef4'''. = Я = === Ян як (борт) кырлары === Шашка тактасының уң һәм сул кырыендагы (асма рәтләрдәге) кара шакмаклар.<br> === Ян як (борт) шашкалары === Ян як кырларында урнашкан шашкалар.<br> = Сылтамалар = [[Төркем:Шашка уены]] 0dj8eyoponfrzwnzu5lo99bltt1u5fh 0 211818 3529297 3238075 2022-08-17T18:11:30Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki '''Бикбулатов''' — фамилия. * [[Әхмәт Бикбулатов]] (1926-), генерал-майор (1977). * [[Игорь Бикбулатов]] (1941), химия фәннәре докторы (1985), профессор (1986). БР атказанган фән эшлеклесе (1991). * [[Измаил Бикбулатов]]. репрессия корбаны. * [[Наил Бикбулатов]] (1931-1996), галим-этнограф (''[[Уфа]]''). * [[Рәфкать Бикбулатов]] (''[[Эдуард Матросов]]'', 1944), спортчы (''[[бокс]]''), СССР спорт мастеры, Казакъстанның атказанган тренеры. * [[Сөнгатулла Бикбулат]]ов (''Сөнгатулла Бикбулат'', 1886-1954), язучы, галим. * [[Фәрит Бикбулатов]] (1936-), җырчы (''[[Уфа]]''). ---- * '''[[Бикбулатова]]''' ** [[Әнисә Бикбулатова]] (1969), тарих фәннәре докторы (2020), Кыргыз милли университеты профессоры. ** [[Зәйтүнә Бикбулатова]] (1908-1992), [[Гафури театры]] актрисасы (''[[Уфа]]''). ** [[Инга Бикбулатова]] (1936-), язучы, шагыйрә, публицист, мөгаллимә. ** [[Мәрьям Бикбулатова]] (1910-1990), нәкышче-рәссам. ** [[Мөнирә Булатова|Мөнирә Бикбулатова]] (''Мөнирә Булатова'', 1914-2011), җырчы. == Моны да карагыз == * [[Бикбулат бәк]] (?-1563), [[Себер ханлыгы]] идарәчесе ([[1520-еллар]]да). * [[Бикбулат хан]] (?-1391/92), [[Алтын Урда]] ханы (1391/92). == Шулай ук карагыз == * [[Булатов]] * [[Бикбулат]], ''топоним''. == Чыганаклар == # Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. Казан: Татар энциклопедиясе иституты, 1997. {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Шәхесләр]] [[Төркем:Фамилияләр]] ez6yxrg2n712ms5un95ntlez44qzctd 0 211819 3529296 2417114 2022-08-17T18:09:56Z Әмир 15082 мәгълүмат өстәү wikitext text/x-wiki '''Бикбулатова''' — фамилия. * [[Әнисә Бикбулатова]] (1969), тарих фәннәре докторы (2020), Кыргыз милли университеты профессоры. * [[Зәйтүнә Бикбулатова]] (1908-1992), [[Гафури театры]] актрисасы (''[[Уфа]]''). * [[Инга Бикбулатова]] (1936-), язучы, шагыйрә, публицист, мөгаллимә. * [[Мәрьям Бикбулатова]] (1910-1990), нәкышче-рәссам. * [[Мөнирә Булатова|Мөнирә Бикбулатова]] (''Мөнирә Булатова'', 1914-2011), җырчы. == Моны да карагыз == * [[Бикбулатов]] * [[Булатов]] == Шулай ук карагыз == * [[Бикбулат]], ''топоним''. == Чыганаклар == # Татар энциклопедиясенең шәхесләр исемлеге. Казан: Татар энциклопедиясе иституты, 1997. {{күп мәгънәле}} [[Төркем:Шәхесләр]] [[Төркем:Фамилияләр]] 37a71wsc4x5vh8s9whyndt73qxmmxkg 0 218170 3529316 2361933 2022-08-17T21:10:44Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Биеш урта мәктәбе]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Биеш урта мәктәбе]] a3svudv0z1xe7um44u9an8djukpx77a 0 227963 3529374 3090596 2022-08-18T08:05:35Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki Варуна Ходае (वरुण). Атланган хайваны - [[Макара]]. [[Күк]] һәм [[Су]] Ходае. Панча Бхута әгъзасы. Яшәү урыны - Дҗаллока, [[Океан]]. Мантрасы - Ом Варуннайя Намаһ. Коралы - элмәк. Хатыны - [[Варуни]]. Балалары - [[Агни]], [[Вайю]], [[Индра]], [[Самудра]], һ.б. Әти-әнисе: [[Кашьяпа]] һәм [[Адити]]. Грек тәңгәл килә торган Ходае - [[Посейдон]], Римлыларда - [[Нептун]]. '''Варуна''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɜr|ʊ|n|ə|,_|ˈ|v|ɑː|r|ə|-}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/varuna "Varuna"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә:वरुण,, [[Малайя теле]]ндә: ''Баруна'') беренче чиратта күк белән ассоциацияләнгән [[Ведик]] Ходай, соңыннан шулай ук [[Рта]] (гадел хөкем) һәм [[Сатья]] (хакыйкать) белән ассоциацияләнә.<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Lochtefeld2002p741">{{cite book |author=James G. Lochtefeld |title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002 |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-0-8239-3180-4 |page=741}}</ref> Ул [[Һинд дине]]нең Ведик әдәбиятының иң борынгы катламында бар, мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 7.86 гимнында.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Ул шулай ук [[Тамил теле]] "[[Толкаппийям]]" грамматика эшендә күк һәм яңгыр Ходае буларак искә алына.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZjoRAAAAYAAJ|title=Journal of Tamil Studies|last=|first=|date=1969|publisher=International Institute of Tamil Studies|year=|isbn=|location=|pages=131|language=en}}</ref> Һинд дине [[Пурана]]ларында, Варуна океаннар Ходае, аның атланган хайваны булып [[Макара]] тора (өлешчә балык, өлешчә җир мәхлукаты) һәм аның коралы булып Паша тора (элмәк, бау элмәге).<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Snodgrass1992p121" /> Ул көнбатыш юнәлешнең сакчы Ходае булып тора.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Кайбер текстларда, ул Ведик олы фикер иясе [[Васиштха]]ның әтисе.<ref name="Williams2003p294">{{cite book |author=George Mason Williams |title=Handbook of Hindu Mythology |url=https://books.google.com/books?id=SzLTWow0EgwC&pg=PA294 |year=2003 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-106-9 |page=294}}</ref> Варуна Япония Буддачылык риваятьләрендә Суитен буларак мәгълүм.<ref name="Snodgrass1992p121">{{cite book |author=Adrian Snodgrass |title=The Symbolism of the Stupa |url=https://books.google.com/books?id=nzqK8dDCM0UC |year=1992 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0781-5 |pages=120–122 with footnotes}}</ref> Ул шулай ук [[Җәйничелек]]тә дә бар.<ref>{{cite book |author=Sehdev Kumar |title=A Thousand Petalled Lotus: Jain Temples of Rajasthan : Architecture & Iconography |url=https://books.google.com/books?id=nSDACkmA_ukC&pg=PA18 |year=2001 |publisher=Abhinav Publications |isbn=978-81-7017-348-9 |page=18}}</ref><ref>{{cite book |author=Kristi L. Wiley |title=The A to Z of Jainism |url=https://books.google.com/books?id=kUz9o-EKTpwC&pg=PA248 |year=2009 |publisher=Scarecrow |isbn=978-0-8108-6821-2 |page=248}}</ref> == Этимология == [[File:Rajarani Temple 03.jpg|thumb|11-енче гасыр Раджарани [[Һинд дине гыйбадәтханәсе]] Варуна иконографиясе.<ref name="Michell1977p45">{{cite book |author=George Michell |title=The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms |url=https://books.google.com/books?id=ajgImLs62gwC |year=1977 |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-53230-1 |pages=4, 44–45 with Figure 15}}</ref>]] ''Варуна'' теонимы вербаль ''vṛ''-дан килеп чыккан ("уратып алырга, капларга" яки "чикләргә, кысаларда калдырырга") ''-уна-'' суффиксы ярдәмендә, "кысаларда калдыручы яки каплаучы" исеме интерпретациясе буларак, in reference to the cosmological космологик дөньяны уратучы [[Океан|океан яки елга]]га караган төшенчә, әмма шулай ук универсаль канун яки ''[[Рта]]''га караган .<ref name="Snodgrass1992p121" /> [[Джордж Думезил]] (1934) иртәрәк [[Һинд-Аурупа мифологиясе]] мәдәни дәрәҗәсендә Варуна һәм Греклар Ходае "[[Уран]]" өчен тәңгәллек өчен сәбәп ясый.<ref>Dumézil, ''Ouranós-Váruna: Étude de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris:Maisonneuve 1932).</ref><ref name="Dumézil">Georges Dumézil, ''Ouranos-Varuna – Essai de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris: G.-P. Maisonneuve, 1934).</ref> The etymological identification of the name ''Оуранос'' исеменең Санскрит ''Варуна'' сүзе белән этимологик тәңгәллеге [[Прото-Һинд-Иран тамыры]] "уэр"дан килеп чыккан, аның мәгънәсе "кысаларда тоту" – Һинд патша Ходае ''Варуна'' явызларны баулар белән бәйли, Греклар Патша Ходае ''Оуранос'' Циклопларны бәйли. ''Варуна''ның бу тамырдан килеп чыгышы бәхәсле түгел булгач, бу Грек исеменең килеп чыгышы хәзер башкача *''wers-'' тамырыннан килеп чыккан дип әйтелә "юешләтергә, тамарга" (Санскрит vṛṣ "яңгыр яву, агызырга").<ref>[[Manfred Mayrhofer]], ''Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen'', vol. 2, s.v. "Váruṇa" (Heidelberg: Carl Winter, 1996), 515–6. [[Edgar Charles Polomé|Edgar C. Polomé]], "Binder-god", in ''[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]'' (London–Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997), 65.</ref> == Текстлар == === Веда === ''Ригведа''ның борынгы катламында, Варуна әхлакый канунның сакчысы, кызганмыйча гөнаһ өчен җәза бирүче, һәм хата ясап үкенгәннәрне ярлыкаучысы.<ref name="dhavamony167">{{cite book |author=Mariasusai Dhavamony |title=Classical Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=DD0w_IMFA8gC |year=1982 |publisher=Gregorian |isbn=978-88-7652-482-0 |pages=167–168 with footnotes}}</ref><ref name="Griffiths1991p132">{{cite book |author=John Gwyn Griffiths |title=The Divine Verdict: A Study of Divine Judgement in the Ancient Religions |url=https://books.google.com/books?id=QDbjjKglE1kC&pg=PA132 |year=1991 |publisher=BRILL |isbn=90-04-09231-5 |pages=132–133}}</ref> Ул күп Ригведик гимннарда искә алынган, мәсьәлән, 7.86–88, 1.25, 2.27–30, 8.8, 9.73 һәм башкаларда.<ref name="Snodgrass1992p121" /><ref name="dhavamony167" /> Аның сулар, елгалар һәм океаннар белән мөнәсәбәте Ведаларда искә алынган.<ref name="Oldenberg1988p104">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=104}}</ref> Ведик шагыйрьләр аны Төп Ходайның Агниның күп перспективаларның чагылышларының берсе буларак тасвирлыйлар.<ref name="oldenberg51" /><ref>{{cite book |author=Moriz Winternitz |title=A History of Indian Literature |url=https://books.google.com/books?id=JRfuJFRV_O8C |year=1996 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0264-3 |pages=91–92}}</ref> Мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 5.3 гимнында шулай дип раслана: <blockquote> Туганда Сез Варуна, я [[Агни]]. Ут кабызылганда, Сез [[Митра]]. Сездә, я көч улы, барлык Ходайлар үзәкләшкән. Сез су коюы тәкъдим иткәннәргә [[Индра]]. Сез кызларның серле исемнәренә ия булуыгыз турында сөйләгәндә [[Арьяман]], , Я Үзегезне-үзегез тәэмин итүче. </blockquote> ''Ригведа 5.3.1-2'', Тәрҗемәчесе: [[Һерманн Олденберг]]<ref name="oldenberg51">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=51}}</ref><ref>See also, Griffith's translation of this hymn: [[s:The Rig Veda/Mandala 5/Hymn 3|Wikisource]]</ref>}} Варуна һәм Митра иҗтимагый эшләрнең Ходайларны, шулай ук [[вәгъдә]]не дә кертеп, һәм еш алар игезәкләшеп ''[[Митра-Варуна]]'' дип аталалар.<ref name="Oldenberg1988p95">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC&pg=PA95 |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |pages=95–98}}</ref><ref>{{cite book |author=David Leeming |title=The Oxford Companion to World Mythology |url=https://books.google.com/books?id=iPrhBwAAQBAJ |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-028888-4 |page=200}}</ref> Митра да, Варуна да Ригведада [[Асура]] буларак төркемләнәләр (мәсьәлән, [[Мандала 5|Ригведа 5]].63.3), гәрчә аларга шулай ук [[Дэва]]лар дип тә мөрәҗәгать итсәләр дә.<ref name="Bane 2012">{{cite book |last=Bane |first=Theresa |title=Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures |publisher=[[McFarland & Company|McFarland]] |publication-place=[[Jefferson, North Carolina]] |year=2012 |isbn=978-0-7864-8894-0 |oclc=774276733 |url=https://books.google.com/books?id=njDRfG6YVb8C&pg=PA323 |page=323 |access-date=2018-12-06}}</ref> Асураларның патшасы булып Варуна, Дэвага үзгәртелгән булган яки кабул ителгән, бу Индраның Вртраны җиңүдән соң беренчел Галәмне структуризацияләүдән соң булган.<ref>F. B. J. Kuiper (1975), [https://www.jstor.org/stable/1061926 The Basic Concept of Vedic Religion], History of Religions, Vol. 15, No. 2 (Nov., 1975), pp. 107-120</ref> Дин буенча махсуслаша торган Индология профессоры [[Дорис Шринивасан]], буенча Варуна-Митра ул [[Рудра]]-[[Шива]] пары кебек ике пар Ходай.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Һинд дине риваятендә икесенең дә ярсулы-алкышлы аспектлары бар.<ref name="Macey2010p2" /> Варуна да, Рудра да "бөтен нәрсәне аңлаучы караш, белем" белән синонимнар, икесе дә Ведик текстларда төньякның сакчы Илаһлары булган (Варуна соңрак көнбатыш белән ассоциацияләнә), икесенә дә "ватылган, авыру тәкъдимнәр" бирелергә мөмкин, аларның барысы да Варуна концепциясе белән Рудра белән кисешә торган фараз бар.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Соңрак, Шринивасан раслаганча Ригведик 5.70 гимны Митра-Варуна парын ''рудра'' дип атыйлар.<ref name="Srinivasan1997p48">{{cite book |author=Doris Srinivasan |title=Many Heads, Arms, and Eyes: Origin, Meaning, and Form of Multiplicity in Indian Art |url=https://books.google.com/books?id=vZheP9dIX9wC&pg=PA48 |year=1997 |publisher=BRILL Academic |isbn=90-04-10758-4 |pages=48–49}}</ref> Сэмюель Мэйси һәм башка галимнәр буенча, Варуна безнең эрага кадәр 2-нче меңьеллыкта борынгырак Һинд-Арий Илаһ булган, ул Һинду пантеонында Рудрага юл биргән, һәм Рудра-Шива икесе дә "вакытсыз һәм вакыт Ходайлары" булып киткәннәр.<ref name="Macey2010p2">{{cite book |author=Samuel L. Macey |title=Patriarchs of Time |url=https://books.google.com/books?id=G_z_R89DaPkC&pg=PA2 |year=2010 |publisher=University of Georgia Press |isbn=978-0-8203-3797-5 |pages=2–3, 165}}</ref><ref>{{cite book |author1=J. P. Mallory |author2=D. Q. Adams |title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World |url=https://books.google.com/books?id=iNUSDAAAQBAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-928791-8 |pages=430–432}}</ref> ''Ваджасанейи Самһита'' 21.40-та (''[[Яджурведа]]''), Варуна табибларның яклаучы Ходае дип атала, ул "йөз һәм мең дәвасы булган" дип атала.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Аның сәләте һәм "барлык нәрсәне аңлаучы белеме" шулай ук ''[[Атхарваведа]]''да да бар (безнең эрага кадәр ~1000 ел).<ref>{{cite journal |last=Srinivasan |first=Doris |title=The Religious Significance of Divine Multiple Body Parts in the Atharva Veda |journal=Numen |publisher=Brill Academic Publishers |volume=25 |issue=3 |year=1978 |doi=10.1163/156852778x00245 |pages=198–200, context: 193–225}}</ref> Варуна шулай ук иртә [[Упанишада]]ларда да искә алына, биредә аның роле эволюцияли. ''[[Брихадараньяка Упанишада]]''ның (безнең эрага кадәр ~800 ел) 3.9.26 шигырендә, мәсьәлән, ул көнбатыш чирекнең Ходае дип раслана, әмма ул "су"да нигезләнгән һәм ахыр чиктә "йөрәк"кә һәм җанның утына бәйле.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |pages=98–101}}</ref> In the ''[[Катха Упанишад]]''та, Адити Җир Алиһәсе белән бер дип тәңгәл ителә. Ул Ведик текстларда Варуна һәм Митраның әнисе һәм барлык Ходайларның әнисе дип раслана.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |page=478}}</ref><ref>{{cite book |author=Arthur Anthony Macdonell |title=Vedic Mythology |url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1113-3 |pages=120–124, 30–34, 45–46}}</ref> [[Яджурведа]]да шулай дип әйтелгән: "Чынлыкта Варуна ул [[Вишну]] һәм Вишну ул Варуна һәм шулай итеп шул Ходайларга алкышлы тәкъдимнәр бирелергә тиеш." || 8.59 || <ref name="Pandey">{{cite book |last=Pandey |first=R. |title=Yajurveda |publisher=Diamond Pocket Books (P) Limited |isbn=978-81-288-2284-1 |url=https://books.google.com/books?id=UmhpCgAAQBAJ&pg=PA48 |access-date=6 December 2018 |page=48}}</ref> === Рамаяна === [[File:Rama-Varuna.jpg|thumb|Варуна үзеннән океан тирәнлегеннән үсеп чыккан һәм Рамадан ярлыкауны сораган.]] Рама Варуна белән Һинд дине ''Рамаяна'' эпосында хезмәттәшлек итә. Мәсьәлән, Рамеш Менон раслаганча океанны шунда шәйтаннар патшасы [[Равана]] хатыны [[Сита]]ны тоткан [[Ланка]]га барып җитү дилеммасы белән очрашкач, [[Рама]] ([[Вишну]] [[аватар]]ы) Океаннар Ходаена Варунага өч көн һәм өч төн "правапеша" (дога, [[тапасья]])ны башкара.<ref name="Menon2004p376" /> Варуна җавап бирми һәм Рама дүртенче иртәдә ярсуланып тора. Ул үзенең туганы Лакшмана "хәтта элементлар Ходайлары бары тик көчне хөрмәт итәләр, Варуна йомшаклыкны хөрмәт итми һәм тыныч догалар ишетелмичә кала".<ref name="Menon2004p376">{{cite book |author=Ramesh Menon |title=The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic |url=https://books.google.com/books?id=kEEXjAagUzsC |year=2004 |publisher=Macmillan |isbn=978-1-4668-2625-0 |pages=376–379}}</ref> Җәя һәм угы белән, Рама океаннарны һөҗүм итәргә әзерләнә, бу суларны яндыру һәм маймыллар армиясе өчен кичү өчен сай урын ясап, кичеп, Равана белән сугышыр өчен. Менон тәрҗемә иткәнчә, Лакшмана Рамага мөрәҗәгать итә, ул "әтиләребезнең тыныч юлларына кайтырга тиеш, сез бу сугышны дингезне бетермичә дә җиңә аласың".<ref name="Menon2004p376" /> Рама коралыннан ата һәм океан янып китә. Рама кораллар белән ярсуын арттыргач, океаннардан Варуна калкып чыга. Ул Рамага башын ия, һәм ул үзе Рамага ничек ярдәм итәргә булганын белми дир раслый, чөнки дингез тирән, киң һәм ул дингез табигатен үзгәртә алмый. Варуна Рамадан "ул тынчылыкның һәм мәхәббәтнең җаны, аңа ярсу килешми" булганын исенә төшерергә сорый. Варуна Рамага ул аны һәм аның армиясен борчымаска вәгъдә итә, чөнки алар Ланка аша күпер төзегәннәр.<ref name="Menon2004p376" /> === Толкаппийямда === Безнең эрага кадәр 3-енче гасыр [[Тамил]] грамматика эше [[Толкаппийям]] борынгы [[Тамилакам]] кешеләрен 5 [[Сангам ландшафт]] бүлекләренә төркемләштерә: ''куринҗи, муллай, паалай, марутхам'' һәм ''нейтһал''.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.no/books?id=8uP7LHS3cDMC&pg=PT124&dq=sangam+landscape&hl=no&sa=X&ved=0ahUKEwjA7PnD8bnXAhVsG5oKHfLeDsEQ6AEIKzAB#v=onepage&q=sangam%20landscape&f=false |title=Tamil Oratory and the Dravidian Aesthetic: Democratic Practice in South India |last=Bate |first=Bernard |date=2010-06-01 |publisher=Columbia University Press |year= |isbn=978-0-231-51940-3 |location= |pages=100 |language=en}}</ref> Һәрбер ландшафт билгеле Ходайларга билгеләнгән. ''Нейтһал'' диңгез сәүдәгәрләре тарафыннан биләнгән диңгез яры дип тасвирлана, аларның диңгез һәм яңгыр Ходае, ''Варунан'' яки ''Кадалон''.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Trade, ideology, and urbanization: South India 300 BC to AD 1300|last=Champakalakshmi|first=Radha|date=1996|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=|pages=78|language=en}}</ref> "Варуна"ның [[Тамил теле]]ндә мәгънәсе океан.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=bIQOAAAAYAAJ|title=A glimpse of Tamilology|last=Manickam|first=Valliappa Subramaniam|last2=Nadu|first2=Academy of Tamil Scholars of Tamil|date=1968|publisher=Academy of Tamil Scholars of Tamil Nadu|year=|isbn=|location=|pages=174|language=en}}</ref> == Синдһи Һиндулар == [[File:Jhulelal hindu deity.jpg|thumb|150px|left|[[Җһулелал]] [[Синдһи Һинду]]лары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип танылган.]] Җһулелал Синдһи Һиндулары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип ышаныла.<ref name="Dalal2010p178">{{cite book |author=Roshen Dalal |title=Hinduism: An Alphabetical Guide |url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books India |isbn=978-0-14-341421-6 |page=178}}</ref> Алар аның данына [[Чети Чанд]] фестивален бәйрәм итәләр. Фестиваль яз һәм уңыш килүен билгели, әмма Синдһи җәмәгатендә ул шулай ук 1007 елда Миркшаһ исемле Мөселман җәббар хөкемдары эзәрлкләвеннән котылу өчен Һинду Ходае Варунага дога кылганнан соң Удеролал риваять тууын билгели.<ref name="falzon159" /><ref name="kumar120">{{cite book |author=P. Pratap Kumar |title=Contemporary Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=7Wd_BAAAQBAJ&pg=PA120 |year=2014 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-54636-8 |pages=120–124}}</ref><ref name="Ramey2008p8">{{cite book |author=S. Ramey |title=Hindu, Sufi, or Sikh: Contested Practices and Identifications of Sindhi Hindus in India and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=Bv2ADAAAQBAJ |year=2008 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-230-61622-6 |pages=8, 36}}</ref> Удерлолал сугышчыга әверелгән һәм Миркшаһга Мөселманнар һәм Һинд дине тарафдарлары шул ук дини хөррият хакына ия дигән дәгъва алып барган карт кешегә әверелгән. Җһулелал буларак,<ref name="Ramey2008p8" /> ул Синдһта ике диннең дә барлык кешеләрнең җитәкчесе булып киткән. Аның [[Суфи]] Мөселман тарафдарлары арасында, Җһулелал "Хваҗа Хизир" яки "Шәех Таһит" буларак мәгълүм. Бу риваять буенча Синдһидан Һиндулар яңа елны Удеролалның туган көне буларак бәйрәм итәләр.<ref name="falzon159">{{cite book |author=Mark-Anthony Falzon |title=Cosmopolitan Connections: The Sindhi Diaspora, 1860–2000 |url=https://books.google.com/books?id=ljbS-I5Y8WMC&pg=PA59 |year=2004 |publisher=BRILL |isbn=90-04-14008-5 |pages=58-60}}</ref><ref name="Ramey2008p8" /> ==Буддачылык == ===Тхеравада=== [[Тхеравада]] мәктәбенең [[Пали Каноны]] Варунаны дэвалар патшасы һәм [[Щакра]]ның, [[Праджапати]]ның һәм [[Ишана]]ның компаньоны дип таный (Санскрит телендә; Пали: Варуна). [[Асура]]ларга каршы сугышта, [[Трайястримша]] дэвалары барлык куркулары бетсен өчен Варунаның байрагына карарга сораганнар (S.i.219). [[Тевиджджа Сутта]]да ул [[Индра]], [[Сома]], [[Ишана]], [[Праджапати]], [[Яма]] һәм [[Маһиддһи]] арасында [[браминнар]] тарафыннан чакырыла торган Ходайлар арасында искә алына. [[Атанатийя Сутта]]да ул [[Якшалар|Якша]] җитәкчеләре исемлегендә. Буддһагһошада расланганча (SA.i.262) Варуна Сакка белән гомере һәм даны (ванна) буенча бертигез һәм дэвалар утырышында өченче урынны алып тора.<ref>{{cite web |title=Varuna |url=https://www.wisdomlib.org/definition/varuna#buddhism |website=Wisdom Library |accessdate=2019-01-26}}</ref> ===Махаяна=== [[File:Sui Ten Varna TOJI12TEN.JPG|thumb|[[Япония]]дә, [[Киото]]да Варуна сурәте.]] [[Көнчыгыш Азия Буддачылыгы]]нда Варуна [[дхармапала]] һәм еш [[Унике Дэвалар]]ның берсе булып төркемләнә (Япон телендә: [[:ja:十二天|Jūniten]], 十二天). Ул көнбатыш юнәлешенең рәисе булып тора.<ref>[http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en Twelve Heavenly Deities (Devas)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201634/http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en |date=2016-03-04 }} Nara National Museum, Japan</ref> Япониядә, ул "Суитен" (水天 турыдан-туры мәгънәдә. "су [[Дэва (Буддачылык)|Ходае]]") дип атала. Ул башка унбер дэвалар белән, шулар арасында Тайшакутен ([[Щакра (Индра)]]), Футен ([[Вайю]]), Энматен ([[Яма]]), Расетсутен ([[Ниртти]]/[[Ракшаса]]), Ишанатэн ([[Ишана]]), Бишамонтэн ([[Вайшравана]]), Катэн ([[Агни]]) Бонтэн ([[Брахма]]), Дҗитэн ([[Пртхиви]]), Ниттэн ([[Сурья]]) һәм Гаттэн ([[Чандра]]) унбер Ходае арасында кертелгән.<ref>{{cite web |title=juuniten 十二天 |url=http://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/j/juuniten.htm |website=JAANUS |accessdate=23 January 2019}}</ref> == Синтоизм == [[File:Tokyo Suitengu 201604a.jpg|thumb|left|[[Суйтенгу (Токио)]] Варунага багышланган [[Синтоизм гыйбадәтханәсе]] булып тора.]] Варунага шулай ук Япониянең [[Синтоизм]] динендә табыналар. Аңа багышланган Синто гыйбадәтханәләренең берсе [[''Суйтенгу'' (Токио)]] ("Суйтен Сарае") [[Токио]]да урнашкан. Япония императоры [[Мэйдзи Реставрациясе]] өлеше буларак Синтоизм һәм Буддачылык практикаларын аерым ясагач, Варуна/Суйтен Япониянең иң олы Ходае [[Аменоминакунши]] белән тәңгәл китерелгән булган.<ref>"Tokyo Suitengu monogatari" 1985 Kodansha, {{ISBN|406202117X}}</ref> == Шулай ук карарга мөмкин == [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM 'Een priester biedt de zeegod Baruna een offer aan tijdens het reinigingsfeest 'Melis' op Bali.' TMnr 10001219.jpg|thumb|right|[[Бали Һинд дине]] тарафдары Индонезия пляжында Варунага догалар кыла.]] [[File:Parshuramsaraswats.jpg|thumb|right|Вишну аватары [[Парашурама]] Варунадан [[Керала]]ны барлыкка китерергә сорый.]] * [[Адитьялар]] * [[Апам Напат]] * [[Асура]] * [[Юнәлешләр сакчылары]] * [[Һинд дине Ходайлары]] * [[Митра (Ведик)]] * [[Тһийяр]] * [[Паравар]] * [[Ригведик Ходайлар]] * [[Шукра]] * [[Патша һәм Ходай]] * [[Велес (Ходай)]] == Искәрмәләр == == Тышкы сылтамалар == * [https://www.jstor.org/stable/41688830 Asura Varuna], R. N. Dandekar (1939) * [https://www.jstor.org/stable/24048422 Great Vayu and Greater Varuna], Mary Boyce (1993) [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Синтоизм]] [[Төркем:Җәйничелек]] h2fot58s1484on7dvdob24rj8eazaz1 3529375 3529374 2022-08-18T08:07:01Z A.Khamidullin 6685 /* Веда */ wikitext text/x-wiki Варуна Ходае (वरुण). Атланган хайваны - [[Макара]]. [[Күк]] һәм [[Су]] Ходае. Панча Бхута әгъзасы. Яшәү урыны - Дҗаллока, [[Океан]]. Мантрасы - Ом Варуннайя Намаһ. Коралы - элмәк. Хатыны - [[Варуни]]. Балалары - [[Агни]], [[Вайю]], [[Индра]], [[Самудра]], һ.б. Әти-әнисе: [[Кашьяпа]] һәм [[Адити]]. Грек тәңгәл килә торган Ходае - [[Посейдон]], Римлыларда - [[Нептун]]. '''Варуна''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɜr|ʊ|n|ə|,_|ˈ|v|ɑː|r|ə|-}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/varuna "Varuna"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә:वरुण,, [[Малайя теле]]ндә: ''Баруна'') беренче чиратта күк белән ассоциацияләнгән [[Ведик]] Ходай, соңыннан шулай ук [[Рта]] (гадел хөкем) һәм [[Сатья]] (хакыйкать) белән ассоциацияләнә.<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Lochtefeld2002p741">{{cite book |author=James G. Lochtefeld |title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002 |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-0-8239-3180-4 |page=741}}</ref> Ул [[Һинд дине]]нең Ведик әдәбиятының иң борынгы катламында бар, мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 7.86 гимнында.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Ул шулай ук [[Тамил теле]] "[[Толкаппийям]]" грамматика эшендә күк һәм яңгыр Ходае буларак искә алына.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZjoRAAAAYAAJ|title=Journal of Tamil Studies|last=|first=|date=1969|publisher=International Institute of Tamil Studies|year=|isbn=|location=|pages=131|language=en}}</ref> Һинд дине [[Пурана]]ларында, Варуна океаннар Ходае, аның атланган хайваны булып [[Макара]] тора (өлешчә балык, өлешчә җир мәхлукаты) һәм аның коралы булып Паша тора (элмәк, бау элмәге).<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Snodgrass1992p121" /> Ул көнбатыш юнәлешнең сакчы Ходае булып тора.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Кайбер текстларда, ул Ведик олы фикер иясе [[Васиштха]]ның әтисе.<ref name="Williams2003p294">{{cite book |author=George Mason Williams |title=Handbook of Hindu Mythology |url=https://books.google.com/books?id=SzLTWow0EgwC&pg=PA294 |year=2003 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-106-9 |page=294}}</ref> Варуна Япония Буддачылык риваятьләрендә Суитен буларак мәгълүм.<ref name="Snodgrass1992p121">{{cite book |author=Adrian Snodgrass |title=The Symbolism of the Stupa |url=https://books.google.com/books?id=nzqK8dDCM0UC |year=1992 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0781-5 |pages=120–122 with footnotes}}</ref> Ул шулай ук [[Җәйничелек]]тә дә бар.<ref>{{cite book |author=Sehdev Kumar |title=A Thousand Petalled Lotus: Jain Temples of Rajasthan : Architecture & Iconography |url=https://books.google.com/books?id=nSDACkmA_ukC&pg=PA18 |year=2001 |publisher=Abhinav Publications |isbn=978-81-7017-348-9 |page=18}}</ref><ref>{{cite book |author=Kristi L. Wiley |title=The A to Z of Jainism |url=https://books.google.com/books?id=kUz9o-EKTpwC&pg=PA248 |year=2009 |publisher=Scarecrow |isbn=978-0-8108-6821-2 |page=248}}</ref> == Этимология == [[File:Rajarani Temple 03.jpg|thumb|11-енче гасыр Раджарани [[Һинд дине гыйбадәтханәсе]] Варуна иконографиясе.<ref name="Michell1977p45">{{cite book |author=George Michell |title=The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms |url=https://books.google.com/books?id=ajgImLs62gwC |year=1977 |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-53230-1 |pages=4, 44–45 with Figure 15}}</ref>]] ''Варуна'' теонимы вербаль ''vṛ''-дан килеп чыккан ("уратып алырга, капларга" яки "чикләргә, кысаларда калдырырга") ''-уна-'' суффиксы ярдәмендә, "кысаларда калдыручы яки каплаучы" исеме интерпретациясе буларак, in reference to the cosmological космологик дөньяны уратучы [[Океан|океан яки елга]]га караган төшенчә, әмма шулай ук универсаль канун яки ''[[Рта]]''га караган .<ref name="Snodgrass1992p121" /> [[Джордж Думезил]] (1934) иртәрәк [[Һинд-Аурупа мифологиясе]] мәдәни дәрәҗәсендә Варуна һәм Греклар Ходае "[[Уран]]" өчен тәңгәллек өчен сәбәп ясый.<ref>Dumézil, ''Ouranós-Váruna: Étude de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris:Maisonneuve 1932).</ref><ref name="Dumézil">Georges Dumézil, ''Ouranos-Varuna – Essai de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris: G.-P. Maisonneuve, 1934).</ref> The etymological identification of the name ''Оуранос'' исеменең Санскрит ''Варуна'' сүзе белән этимологик тәңгәллеге [[Прото-Һинд-Иран тамыры]] "уэр"дан килеп чыккан, аның мәгънәсе "кысаларда тоту" – Һинд патша Ходае ''Варуна'' явызларны баулар белән бәйли, Греклар Патша Ходае ''Оуранос'' Циклопларны бәйли. ''Варуна''ның бу тамырдан килеп чыгышы бәхәсле түгел булгач, бу Грек исеменең килеп чыгышы хәзер башкача *''wers-'' тамырыннан килеп чыккан дип әйтелә "юешләтергә, тамарга" (Санскрит vṛṣ "яңгыр яву, агызырга").<ref>[[Manfred Mayrhofer]], ''Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen'', vol. 2, s.v. "Váruṇa" (Heidelberg: Carl Winter, 1996), 515–6. [[Edgar Charles Polomé|Edgar C. Polomé]], "Binder-god", in ''[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]'' (London–Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997), 65.</ref> == Текстлар == === Веда === ''Ригведа''ның борынгы катламында, Варуна әхлакый канунның сакчысы, кызганмыйча гөнаһ өчен җәза бирүче, һәм хата ясап үкенгәннәрне ярлыкаучысы.<ref name="dhavamony167">{{cite book |author=Mariasusai Dhavamony |title=Classical Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=DD0w_IMFA8gC |year=1982 |publisher=Gregorian |isbn=978-88-7652-482-0 |pages=167–168 with footnotes}}</ref><ref name="Griffiths1991p132">{{cite book |author=John Gwyn Griffiths |title=The Divine Verdict: A Study of Divine Judgement in the Ancient Religions |url=https://books.google.com/books?id=QDbjjKglE1kC&pg=PA132 |year=1991 |publisher=BRILL |isbn=90-04-09231-5 |pages=132–133}}</ref> Ул күп Ригведик гимннарда искә алынган, мәсьәлән, 7.86–88, 1.25, 2.27–30, 8.8, 9.73 һәм башкаларда.<ref name="Snodgrass1992p121" /><ref name="dhavamony167" /> Аның сулар, елгалар һәм океаннар белән мөнәсәбәте Ведаларда искә алынган.<ref name="Oldenberg1988p104">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=104}}</ref> Ведик шагыйрьләр аны Төп Ходайның Агниның күп перспективаларның чагылышларының берсе буларак тасвирлыйлар.<ref name="oldenberg51" /><ref>{{cite book |author=Moriz Winternitz |title=A History of Indian Literature |url=https://books.google.com/books?id=JRfuJFRV_O8C |year=1996 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0264-3 |pages=91–92}}</ref> Мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 5.3 гимнында шулай дип раслана: <blockquote> Туганда Сез Варуна, я [[Агни]]. Ут кабызылганда, Сез [[Митра]]. Сездә, я көч улы, барлык Ходайлар үзәкләшкән. Сез су коюы тәкъдим иткәннәргә [[Индра]]. Сез кызларның серле исемнәренә ия булуыгыз турында сөйләгәндә [[Арьяман]], Я Үзегезне-үзегез тәэмин итүче. </blockquote> ''Ригведа 5.3.1-2'', Тәрҗемәчесе: [[Һерманн Олденберг]]<ref name="oldenberg51">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=51}}</ref><ref>See also, Griffith's translation of this hymn: [[s:The Rig Veda/Mandala 5/Hymn 3|Wikisource]]</ref> Варуна һәм Митра иҗтимагый эшләрнең Ходайларны, шулай ук [[вәгъдә]]не дә кертеп, һәм еш алар игезәкләшеп ''[[Митра-Варуна]]'' дип аталалар.<ref name="Oldenberg1988p95">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC&pg=PA95 |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |pages=95–98}}</ref><ref>{{cite book |author=David Leeming |title=The Oxford Companion to World Mythology |url=https://books.google.com/books?id=iPrhBwAAQBAJ |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-028888-4 |page=200}}</ref> Митра да, Варуна да Ригведада [[Асура]] буларак төркемләнәләр (мәсьәлән, [[Мандала 5|Ригведа 5]].63.3), гәрчә аларга шулай ук [[Дэва]]лар дип тә мөрәҗәгать итсәләр дә.<ref name="Bane 2012">{{cite book |last=Bane |first=Theresa |title=Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures |publisher=[[McFarland & Company|McFarland]] |publication-place=[[Jefferson, North Carolina]] |year=2012 |isbn=978-0-7864-8894-0 |oclc=774276733 |url=https://books.google.com/books?id=njDRfG6YVb8C&pg=PA323 |page=323 |access-date=2018-12-06}}</ref> Асураларның патшасы булып Варуна, Дэвага үзгәртелгән булган яки кабул ителгән, бу Индраның Вртраны җиңүдән соң беренчел Галәмне структуризацияләүдән соң булган.<ref>F. B. J. Kuiper (1975), [https://www.jstor.org/stable/1061926 The Basic Concept of Vedic Religion], History of Religions, Vol. 15, No. 2 (Nov., 1975), pp. 107-120</ref> Дин буенча махсуслаша торган Индология профессоры [[Дорис Шринивасан]], буенча Варуна-Митра ул [[Рудра]]-[[Шива]] пары кебек ике пар Ходай.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Һинд дине риваятендә икесенең дә ярсулы-алкышлы аспектлары бар.<ref name="Macey2010p2" /> Варуна да, Рудра да "бөтен нәрсәне аңлаучы караш, белем" белән синонимнар, икесе дә Ведик текстларда төньякның сакчы Илаһлары булган (Варуна соңрак көнбатыш белән ассоциацияләнә), икесенә дә "ватылган, авыру тәкъдимнәр" бирелергә мөмкин, аларның барысы да Варуна концепциясе белән Рудра белән кисешә торган фараз бар.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Соңрак, Шринивасан раслаганча Ригведик 5.70 гимны Митра-Варуна парын ''рудра'' дип атыйлар.<ref name="Srinivasan1997p48">{{cite book |author=Doris Srinivasan |title=Many Heads, Arms, and Eyes: Origin, Meaning, and Form of Multiplicity in Indian Art |url=https://books.google.com/books?id=vZheP9dIX9wC&pg=PA48 |year=1997 |publisher=BRILL Academic |isbn=90-04-10758-4 |pages=48–49}}</ref> Сэмюель Мэйси һәм башка галимнәр буенча, Варуна безнең эрага кадәр 2-нче меңьеллыкта борынгырак Һинд-Арий Илаһ булган, ул Һинду пантеонында Рудрага юл биргән, һәм Рудра-Шива икесе дә "вакытсыз һәм вакыт Ходайлары" булып киткәннәр.<ref name="Macey2010p2">{{cite book |author=Samuel L. Macey |title=Patriarchs of Time |url=https://books.google.com/books?id=G_z_R89DaPkC&pg=PA2 |year=2010 |publisher=University of Georgia Press |isbn=978-0-8203-3797-5 |pages=2–3, 165}}</ref><ref>{{cite book |author1=J. P. Mallory |author2=D. Q. Adams |title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World |url=https://books.google.com/books?id=iNUSDAAAQBAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-928791-8 |pages=430–432}}</ref> ''Ваджасанейи Самһита'' 21.40-та (''[[Яджурведа]]''), Варуна табибларның яклаучы Ходае дип атала, ул "йөз һәм мең дәвасы булган" дип атала.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Аның сәләте һәм "барлык нәрсәне аңлаучы белеме" шулай ук ''[[Атхарваведа]]''да да бар (безнең эрага кадәр ~1000 ел).<ref>{{cite journal |last=Srinivasan |first=Doris |title=The Religious Significance of Divine Multiple Body Parts in the Atharva Veda |journal=Numen |publisher=Brill Academic Publishers |volume=25 |issue=3 |year=1978 |doi=10.1163/156852778x00245 |pages=198–200, context: 193–225}}</ref> Варуна шулай ук иртә [[Упанишада]]ларда да искә алына, биредә аның роле эволюцияли. ''[[Брихадараньяка Упанишада]]''ның (безнең эрага кадәр ~800 ел) 3.9.26 шигырендә, мәсьәлән, ул көнбатыш чирекнең Ходае дип раслана, әмма ул "су"да нигезләнгән һәм ахыр чиктә "йөрәк"кә һәм җанның утына бәйле.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |pages=98–101}}</ref> In the ''[[Катха Упанишад]]''та, Адити Җир Алиһәсе белән бер дип тәңгәл ителә. Ул Ведик текстларда Варуна һәм Митраның әнисе һәм барлык Ходайларның әнисе дип раслана.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |page=478}}</ref><ref>{{cite book |author=Arthur Anthony Macdonell |title=Vedic Mythology |url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1113-3 |pages=120–124, 30–34, 45–46}}</ref> [[Яджурведа]]да шулай дип әйтелгән: "Чынлыкта Варуна ул [[Вишну]] һәм Вишну ул Варуна һәм шулай итеп шул Ходайларга алкышлы тәкъдимнәр бирелергә тиеш." || 8.59 || <ref name="Pandey">{{cite book |last=Pandey |first=R. |title=Yajurveda |publisher=Diamond Pocket Books (P) Limited |isbn=978-81-288-2284-1 |url=https://books.google.com/books?id=UmhpCgAAQBAJ&pg=PA48 |access-date=6 December 2018 |page=48}}</ref> === Рамаяна === [[File:Rama-Varuna.jpg|thumb|Варуна үзеннән океан тирәнлегеннән үсеп чыккан һәм Рамадан ярлыкауны сораган.]] Рама Варуна белән Һинд дине ''Рамаяна'' эпосында хезмәттәшлек итә. Мәсьәлән, Рамеш Менон раслаганча океанны шунда шәйтаннар патшасы [[Равана]] хатыны [[Сита]]ны тоткан [[Ланка]]га барып җитү дилеммасы белән очрашкач, [[Рама]] ([[Вишну]] [[аватар]]ы) Океаннар Ходаена Варунага өч көн һәм өч төн "правапеша" (дога, [[тапасья]])ны башкара.<ref name="Menon2004p376" /> Варуна җавап бирми һәм Рама дүртенче иртәдә ярсуланып тора. Ул үзенең туганы Лакшмана "хәтта элементлар Ходайлары бары тик көчне хөрмәт итәләр, Варуна йомшаклыкны хөрмәт итми һәм тыныч догалар ишетелмичә кала".<ref name="Menon2004p376">{{cite book |author=Ramesh Menon |title=The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic |url=https://books.google.com/books?id=kEEXjAagUzsC |year=2004 |publisher=Macmillan |isbn=978-1-4668-2625-0 |pages=376–379}}</ref> Җәя һәм угы белән, Рама океаннарны һөҗүм итәргә әзерләнә, бу суларны яндыру һәм маймыллар армиясе өчен кичү өчен сай урын ясап, кичеп, Равана белән сугышыр өчен. Менон тәрҗемә иткәнчә, Лакшмана Рамага мөрәҗәгать итә, ул "әтиләребезнең тыныч юлларына кайтырга тиеш, сез бу сугышны дингезне бетермичә дә җиңә аласың".<ref name="Menon2004p376" /> Рама коралыннан ата һәм океан янып китә. Рама кораллар белән ярсуын арттыргач, океаннардан Варуна калкып чыга. Ул Рамага башын ия, һәм ул үзе Рамага ничек ярдәм итәргә булганын белми дир раслый, чөнки дингез тирән, киң һәм ул дингез табигатен үзгәртә алмый. Варуна Рамадан "ул тынчылыкның һәм мәхәббәтнең җаны, аңа ярсу килешми" булганын исенә төшерергә сорый. Варуна Рамага ул аны һәм аның армиясен борчымаска вәгъдә итә, чөнки алар Ланка аша күпер төзегәннәр.<ref name="Menon2004p376" /> === Толкаппийямда === Безнең эрага кадәр 3-енче гасыр [[Тамил]] грамматика эше [[Толкаппийям]] борынгы [[Тамилакам]] кешеләрен 5 [[Сангам ландшафт]] бүлекләренә төркемләштерә: ''куринҗи, муллай, паалай, марутхам'' һәм ''нейтһал''.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.no/books?id=8uP7LHS3cDMC&pg=PT124&dq=sangam+landscape&hl=no&sa=X&ved=0ahUKEwjA7PnD8bnXAhVsG5oKHfLeDsEQ6AEIKzAB#v=onepage&q=sangam%20landscape&f=false |title=Tamil Oratory and the Dravidian Aesthetic: Democratic Practice in South India |last=Bate |first=Bernard |date=2010-06-01 |publisher=Columbia University Press |year= |isbn=978-0-231-51940-3 |location= |pages=100 |language=en}}</ref> Һәрбер ландшафт билгеле Ходайларга билгеләнгән. ''Нейтһал'' диңгез сәүдәгәрләре тарафыннан биләнгән диңгез яры дип тасвирлана, аларның диңгез һәм яңгыр Ходае, ''Варунан'' яки ''Кадалон''.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Trade, ideology, and urbanization: South India 300 BC to AD 1300|last=Champakalakshmi|first=Radha|date=1996|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=|pages=78|language=en}}</ref> "Варуна"ның [[Тамил теле]]ндә мәгънәсе океан.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=bIQOAAAAYAAJ|title=A glimpse of Tamilology|last=Manickam|first=Valliappa Subramaniam|last2=Nadu|first2=Academy of Tamil Scholars of Tamil|date=1968|publisher=Academy of Tamil Scholars of Tamil Nadu|year=|isbn=|location=|pages=174|language=en}}</ref> == Синдһи Һиндулар == [[File:Jhulelal hindu deity.jpg|thumb|150px|left|[[Җһулелал]] [[Синдһи Һинду]]лары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип танылган.]] Җһулелал Синдһи Һиндулары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип ышаныла.<ref name="Dalal2010p178">{{cite book |author=Roshen Dalal |title=Hinduism: An Alphabetical Guide |url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books India |isbn=978-0-14-341421-6 |page=178}}</ref> Алар аның данына [[Чети Чанд]] фестивален бәйрәм итәләр. Фестиваль яз һәм уңыш килүен билгели, әмма Синдһи җәмәгатендә ул шулай ук 1007 елда Миркшаһ исемле Мөселман җәббар хөкемдары эзәрлкләвеннән котылу өчен Һинду Ходае Варунага дога кылганнан соң Удеролал риваять тууын билгели.<ref name="falzon159" /><ref name="kumar120">{{cite book |author=P. Pratap Kumar |title=Contemporary Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=7Wd_BAAAQBAJ&pg=PA120 |year=2014 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-54636-8 |pages=120–124}}</ref><ref name="Ramey2008p8">{{cite book |author=S. Ramey |title=Hindu, Sufi, or Sikh: Contested Practices and Identifications of Sindhi Hindus in India and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=Bv2ADAAAQBAJ |year=2008 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-230-61622-6 |pages=8, 36}}</ref> Удерлолал сугышчыга әверелгән һәм Миркшаһга Мөселманнар һәм Һинд дине тарафдарлары шул ук дини хөррият хакына ия дигән дәгъва алып барган карт кешегә әверелгән. Җһулелал буларак,<ref name="Ramey2008p8" /> ул Синдһта ике диннең дә барлык кешеләрнең җитәкчесе булып киткән. Аның [[Суфи]] Мөселман тарафдарлары арасында, Җһулелал "Хваҗа Хизир" яки "Шәех Таһит" буларак мәгълүм. Бу риваять буенча Синдһидан Һиндулар яңа елны Удеролалның туган көне буларак бәйрәм итәләр.<ref name="falzon159">{{cite book |author=Mark-Anthony Falzon |title=Cosmopolitan Connections: The Sindhi Diaspora, 1860–2000 |url=https://books.google.com/books?id=ljbS-I5Y8WMC&pg=PA59 |year=2004 |publisher=BRILL |isbn=90-04-14008-5 |pages=58-60}}</ref><ref name="Ramey2008p8" /> ==Буддачылык == ===Тхеравада=== [[Тхеравада]] мәктәбенең [[Пали Каноны]] Варунаны дэвалар патшасы һәм [[Щакра]]ның, [[Праджапати]]ның һәм [[Ишана]]ның компаньоны дип таный (Санскрит телендә; Пали: Варуна). [[Асура]]ларга каршы сугышта, [[Трайястримша]] дэвалары барлык куркулары бетсен өчен Варунаның байрагына карарга сораганнар (S.i.219). [[Тевиджджа Сутта]]да ул [[Индра]], [[Сома]], [[Ишана]], [[Праджапати]], [[Яма]] һәм [[Маһиддһи]] арасында [[браминнар]] тарафыннан чакырыла торган Ходайлар арасында искә алына. [[Атанатийя Сутта]]да ул [[Якшалар|Якша]] җитәкчеләре исемлегендә. Буддһагһошада расланганча (SA.i.262) Варуна Сакка белән гомере һәм даны (ванна) буенча бертигез һәм дэвалар утырышында өченче урынны алып тора.<ref>{{cite web |title=Varuna |url=https://www.wisdomlib.org/definition/varuna#buddhism |website=Wisdom Library |accessdate=2019-01-26}}</ref> ===Махаяна=== [[File:Sui Ten Varna TOJI12TEN.JPG|thumb|[[Япония]]дә, [[Киото]]да Варуна сурәте.]] [[Көнчыгыш Азия Буддачылыгы]]нда Варуна [[дхармапала]] һәм еш [[Унике Дэвалар]]ның берсе булып төркемләнә (Япон телендә: [[:ja:十二天|Jūniten]], 十二天). Ул көнбатыш юнәлешенең рәисе булып тора.<ref>[http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en Twelve Heavenly Deities (Devas)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201634/http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en |date=2016-03-04 }} Nara National Museum, Japan</ref> Япониядә, ул "Суитен" (水天 турыдан-туры мәгънәдә. "су [[Дэва (Буддачылык)|Ходае]]") дип атала. Ул башка унбер дэвалар белән, шулар арасында Тайшакутен ([[Щакра (Индра)]]), Футен ([[Вайю]]), Энматен ([[Яма]]), Расетсутен ([[Ниртти]]/[[Ракшаса]]), Ишанатэн ([[Ишана]]), Бишамонтэн ([[Вайшравана]]), Катэн ([[Агни]]) Бонтэн ([[Брахма]]), Дҗитэн ([[Пртхиви]]), Ниттэн ([[Сурья]]) һәм Гаттэн ([[Чандра]]) унбер Ходае арасында кертелгән.<ref>{{cite web |title=juuniten 十二天 |url=http://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/j/juuniten.htm |website=JAANUS |accessdate=23 January 2019}}</ref> == Синтоизм == [[File:Tokyo Suitengu 201604a.jpg|thumb|left|[[Суйтенгу (Токио)]] Варунага багышланган [[Синтоизм гыйбадәтханәсе]] булып тора.]] Варунага шулай ук Япониянең [[Синтоизм]] динендә табыналар. Аңа багышланган Синто гыйбадәтханәләренең берсе [[''Суйтенгу'' (Токио)]] ("Суйтен Сарае") [[Токио]]да урнашкан. Япония императоры [[Мэйдзи Реставрациясе]] өлеше буларак Синтоизм һәм Буддачылык практикаларын аерым ясагач, Варуна/Суйтен Япониянең иң олы Ходае [[Аменоминакунши]] белән тәңгәл китерелгән булган.<ref>"Tokyo Suitengu monogatari" 1985 Kodansha, {{ISBN|406202117X}}</ref> == Шулай ук карарга мөмкин == [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM 'Een priester biedt de zeegod Baruna een offer aan tijdens het reinigingsfeest 'Melis' op Bali.' TMnr 10001219.jpg|thumb|right|[[Бали Һинд дине]] тарафдары Индонезия пляжында Варунага догалар кыла.]] [[File:Parshuramsaraswats.jpg|thumb|right|Вишну аватары [[Парашурама]] Варунадан [[Керала]]ны барлыкка китерергә сорый.]] * [[Адитьялар]] * [[Апам Напат]] * [[Асура]] * [[Юнәлешләр сакчылары]] * [[Һинд дине Ходайлары]] * [[Митра (Ведик)]] * [[Тһийяр]] * [[Паравар]] * [[Ригведик Ходайлар]] * [[Шукра]] * [[Патша һәм Ходай]] * [[Велес (Ходай)]] == Искәрмәләр == == Тышкы сылтамалар == * [https://www.jstor.org/stable/41688830 Asura Varuna], R. N. Dandekar (1939) * [https://www.jstor.org/stable/24048422 Great Vayu and Greater Varuna], Mary Boyce (1993) [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Синтоизм]] [[Төркем:Җәйничелек]] n6ijfoonqytvjrdzp4glyhcz0a8d7nm 3529376 3529375 2022-08-18T08:07:42Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki Варуна Ходае (वरुण). Атланган хайваны - [[Макара]]. [[Күк]] һәм [[Су]] Ходае. Панча Бхута әгъзасы. Яшәү урыны - Дҗаллока, [[Океан]]. Мантрасы - Ом Варуннайя Намаһ. Коралы - элмәк. Хатыны - [[Варуни]]. Балалары - [[Агни]], [[Вайю]], [[Индра]], [[Самудра]], һ.б. Әти-әнисе: [[Кашьяпа]] һәм [[Адити]]. Грек тәңгәл килә торган Ходае - [[Посейдон]], Римлыларда - [[Нептун]]. '''Варуна''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɜr|ʊ|n|ə|,_|ˈ|v|ɑː|r|ə|-}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/varuna "Varuna"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә:वरुण,, [[Малайя теле]]ндә: ''Баруна'') беренче чиратта күк белән ассоциацияләнгән [[Ведик]] Ходай, соңыннан шулай ук [[Рта]] (гадел хөкем) һәм [[Сатья]] (хакыйкать) белән ассоциацияләнә.<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Lochtefeld2002p741">{{cite book |author=James G. Lochtefeld |title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002 |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-0-8239-3180-4 |page=741}}</ref> Ул [[Һинд дине]]нең Ведик әдәбиятының иң борынгы катламында бар, мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 7.86 гимнында.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Ул шулай ук [[Тамил теле]] "[[Толкаппийям]]" грамматика эшендә күк һәм яңгыр Ходае буларак искә алына.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZjoRAAAAYAAJ|title=Journal of Tamil Studies|last=|first=|date=1969|publisher=International Institute of Tamil Studies|year=|isbn=|location=|pages=131|language=en}}</ref> Һинд дине [[Пурана]]ларында, Варуна океаннар Ходае, аның атланган хайваны булып [[Макара]] тора (өлешчә балык, өлешчә җир мәхлукаты) һәм аның коралы булып Паша тора (элмәк, бау элмәге).<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Snodgrass1992p121" /> Ул көнбатыш юнәлешнең сакчы Ходае булып тора.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Кайбер текстларда, ул Ведик олы фикер иясе [[Васиштха]]ның әтисе.<ref name="Williams2003p294">{{cite book |author=George Mason Williams |title=Handbook of Hindu Mythology |url=https://books.google.com/books?id=SzLTWow0EgwC&pg=PA294 |year=2003 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-106-9 |page=294}}</ref> Варуна Япония Буддачылык риваятьләрендә Суитен буларак мәгълүм.<ref name="Snodgrass1992p121">{{cite book |author=Adrian Snodgrass |title=The Symbolism of the Stupa |url=https://books.google.com/books?id=nzqK8dDCM0UC |year=1992 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0781-5 |pages=120–122 with footnotes}}</ref> Ул шулай ук [[Җәйничелек]]тә дә бар.<ref>{{cite book |author=Sehdev Kumar |title=A Thousand Petalled Lotus: Jain Temples of Rajasthan : Architecture & Iconography |url=https://books.google.com/books?id=nSDACkmA_ukC&pg=PA18 |year=2001 |publisher=Abhinav Publications |isbn=978-81-7017-348-9 |page=18}}</ref><ref>{{cite book |author=Kristi L. Wiley |title=The A to Z of Jainism |url=https://books.google.com/books?id=kUz9o-EKTpwC&pg=PA248 |year=2009 |publisher=Scarecrow |isbn=978-0-8108-6821-2 |page=248}}</ref> == Этимология == [[File:Rajarani Temple 03.jpg|thumb|11-енче гасыр Раджарани [[Һинд дине гыйбадәтханәсе]] Варуна иконографиясе.<ref name="Michell1977p45">{{cite book |author=George Michell |title=The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms |url=https://books.google.com/books?id=ajgImLs62gwC |year=1977 |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-53230-1 |pages=4, 44–45 with Figure 15}}</ref>]] ''Варуна'' теонимы вербаль ''vṛ''-дан килеп чыккан ("уратып алырга, капларга" яки "чикләргә, кысаларда калдырырга") ''-уна-'' суффиксы ярдәмендә, "кысаларда калдыручы яки каплаучы" исеме интерпретациясе буларак, in reference to the cosmological космологик дөньяны уратучы [[Океан|океан яки елга]]га караган төшенчә, әмма шулай ук универсаль канун яки ''[[Рта]]''га караган .<ref name="Snodgrass1992p121" /> [[Джордж Думезил]] (1934) иртәрәк [[Һинд-Аурупа мифологиясе]] мәдәни дәрәҗәсендә Варуна һәм Греклар Ходае "[[Уран]]" өчен тәңгәллек өчен сәбәп ясый.<ref>Dumézil, ''Ouranós-Váruna: Étude de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris:Maisonneuve 1932).</ref><ref name="Dumézil">Georges Dumézil, ''Ouranos-Varuna – Essai de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris: G.-P. Maisonneuve, 1934).</ref> The etymological identification of the name ''Оуранос'' исеменең Санскрит ''Варуна'' сүзе белән этимологик тәңгәллеге [[Прото-Һинд-Иран тамыры]] "уэр"дан килеп чыккан, аның мәгънәсе "кысаларда тоту" – Һинд патша Ходае ''Варуна'' явызларны баулар белән бәйли, Греклар Патша Ходае ''Оуранос'' Циклопларны бәйли. ''Варуна''ның бу тамырдан килеп чыгышы бәхәсле түгел булгач, бу Грек исеменең килеп чыгышы хәзер башкача *''wers-'' тамырыннан килеп чыккан дип әйтелә "юешләтергә, тамарга" (Санскрит vṛṣ "яңгыр яву, агызырга").<ref>[[Manfred Mayrhofer]], ''Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen'', vol. 2, s.v. "Váruṇa" (Heidelberg: Carl Winter, 1996), 515–6. [[Edgar Charles Polomé|Edgar C. Polomé]], "Binder-god", in ''[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]'' (London–Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997), 65.</ref> == Текстлар == === Веда === ''Ригведа''ның борынгы катламында, Варуна әхлакый канунның сакчысы, кызганмыйча гөнаһ өчен җәза бирүче, һәм хата ясап үкенгәннәрне ярлыкаучысы.<ref name="dhavamony167">{{cite book |author=Mariasusai Dhavamony |title=Classical Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=DD0w_IMFA8gC |year=1982 |publisher=Gregorian |isbn=978-88-7652-482-0 |pages=167–168 with footnotes}}</ref><ref name="Griffiths1991p132">{{cite book |author=John Gwyn Griffiths |title=The Divine Verdict: A Study of Divine Judgement in the Ancient Religions |url=https://books.google.com/books?id=QDbjjKglE1kC&pg=PA132 |year=1991 |publisher=BRILL |isbn=90-04-09231-5 |pages=132–133}}</ref> Ул күп Ригведик гимннарда искә алынган, мәсьәлән, 7.86–88, 1.25, 2.27–30, 8.8, 9.73 һәм башкаларда.<ref name="Snodgrass1992p121" /><ref name="dhavamony167" /> Аның сулар, елгалар һәм океаннар белән мөнәсәбәте Ведаларда искә алынган.<ref name="Oldenberg1988p104">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=104}}</ref> Ведик шагыйрьләр аны Төп Ходайның Агниның күп перспективаларның чагылышларының берсе буларак тасвирлыйлар.<ref name="oldenberg51" /><ref>{{cite book |author=Moriz Winternitz |title=A History of Indian Literature |url=https://books.google.com/books?id=JRfuJFRV_O8C |year=1996 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0264-3 |pages=91–92}}</ref> Мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 5.3 гимнында шулай дип раслана: <blockquote> Туганда Сез Варуна, я [[Агни]]. Ут кабызылганда, Сез [[Митра]]. Сездә, я көч улы, барлык Ходайлар үзәкләшкән. Сез су коюы тәкъдим иткәннәргә [[Индра]]. Сез кызларның серле исемнәренә ия булуыгыз турында сөйләгәндә [[Арьяман]], Я Үзегезне-үзегез тәэмин итүче. </blockquote> ''Ригведа 5.3.1-2'', Тәрҗемәчесе: [[Һерманн Олденберг]]<ref name="oldenberg51">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=51}}</ref><ref>See also, Griffith's translation of this hymn: [[s:The Rig Veda/Mandala 5/Hymn 3|Wikisource]]</ref> Варуна һәм Митра иҗтимагый эшләрнең Ходайларны, шулай ук [[вәгъдә]]не дә кертеп, һәм еш алар игезәкләшеп ''[[Митра-Варуна]]'' дип аталалар.<ref name="Oldenberg1988p95">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC&pg=PA95 |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |pages=95–98}}</ref><ref>{{cite book |author=David Leeming |title=The Oxford Companion to World Mythology |url=https://books.google.com/books?id=iPrhBwAAQBAJ |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-028888-4 |page=200}}</ref> Митра да, Варуна да Ригведада [[Асура]] буларак төркемләнәләр (мәсьәлән, [[Мандала 5|Ригведа 5]].63.3), гәрчә аларга шулай ук [[Дэва]]лар дип тә мөрәҗәгать итсәләр дә.<ref name="Bane 2012">{{cite book |last=Bane |first=Theresa |title=Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures |publisher=[[McFarland & Company|McFarland]] |publication-place=[[Jefferson, North Carolina]] |year=2012 |isbn=978-0-7864-8894-0 |oclc=774276733 |url=https://books.google.com/books?id=njDRfG6YVb8C&pg=PA323 |page=323 |access-date=2018-12-06}}</ref> Асураларның патшасы булып Варуна, Дэвага үзгәртелгән булган яки кабул ителгән, бу Индраның Вртраны җиңүдән соң беренчел Галәмне структуризацияләүдән соң булган.<ref>F. B. J. Kuiper (1975), [https://www.jstor.org/stable/1061926 The Basic Concept of Vedic Religion], History of Religions, Vol. 15, No. 2 (Nov., 1975), pp. 107-120</ref> Дин буенча махсуслаша торган Индология профессоры [[Дорис Шринивасан]], буенча Варуна-Митра ул [[Рудра]]-[[Шива]] пары кебек ике пар Ходай.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Һинд дине риваятендә икесенең дә ярсулы-алкышлы аспектлары бар.<ref name="Macey2010p2" /> Варуна да, Рудра да "бөтен нәрсәне аңлаучы караш, белем" белән синонимнар, икесе дә Ведик текстларда төньякның сакчы Илаһлары булган (Варуна соңрак көнбатыш белән ассоциацияләнә), икесенә дә "ватылган, авыру тәкъдимнәр" бирелергә мөмкин, аларның барысы да Варуна концепциясе белән Рудра белән кисешә торган фараз бар.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Соңрак, Шринивасан раслаганча Ригведик 5.70 гимны Митра-Варуна парын ''рудра'' дип атыйлар.<ref name="Srinivasan1997p48">{{cite book |author=Doris Srinivasan |title=Many Heads, Arms, and Eyes: Origin, Meaning, and Form of Multiplicity in Indian Art |url=https://books.google.com/books?id=vZheP9dIX9wC&pg=PA48 |year=1997 |publisher=BRILL Academic |isbn=90-04-10758-4 |pages=48–49}}</ref> Сэмюель Мэйси һәм башка галимнәр буенча, Варуна безнең эрага кадәр 2-нче меңьеллыкта борынгырак Һинд-Арий Илаһ булган, ул Һинду пантеонында Рудрага юл биргән, һәм Рудра-Шива икесе дә "вакытсыз һәм вакыт Ходайлары" булып киткәннәр.<ref name="Macey2010p2">{{cite book |author=Samuel L. Macey |title=Patriarchs of Time |url=https://books.google.com/books?id=G_z_R89DaPkC&pg=PA2 |year=2010 |publisher=University of Georgia Press |isbn=978-0-8203-3797-5 |pages=2–3, 165}}</ref><ref>{{cite book |author1=J. P. Mallory |author2=D. Q. Adams |title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World |url=https://books.google.com/books?id=iNUSDAAAQBAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-928791-8 |pages=430–432}}</ref> ''Ваджасанейи Самһита'' 21.40-та (''[[Яджурведа]]''), Варуна табибларның яклаучы Ходае дип атала, ул "йөз һәм мең дәвасы булган" дип атала.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Аның сәләте һәм "барлык нәрсәне аңлаучы белеме" шулай ук ''[[Атхарваведа]]''да да бар (безнең эрага кадәр ~1000 ел).<ref>{{cite journal |last=Srinivasan |first=Doris |title=The Religious Significance of Divine Multiple Body Parts in the Atharva Veda |journal=Numen |publisher=Brill Academic Publishers |volume=25 |issue=3 |year=1978 |doi=10.1163/156852778x00245 |pages=198–200, context: 193–225}}</ref> Варуна шулай ук иртә [[Упанишада]]ларда да искә алына, биредә аның роле эволюцияли. ''[[Брихадараньяка Упанишада]]''ның (безнең эрага кадәр ~800 ел) 3.9.26 шигырендә, мәсьәлән, ул көнбатыш чирекнең Ходае дип раслана, әмма ул "су"да нигезләнгән һәм ахыр чиктә "йөрәк"кә һәм җанның утына бәйле.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |pages=98–101}}</ref> In the ''[[Катха Упанишад]]''та, Адити Җир Алиһәсе белән бер дип тәңгәл ителә. Ул Ведик текстларда Варуна һәм Митраның әнисе һәм барлык Ходайларның әнисе дип раслана.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |page=478}}</ref><ref>{{cite book |author=Arthur Anthony Macdonell |title=Vedic Mythology |url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1113-3 |pages=120–124, 30–34, 45–46}}</ref> [[Яджурведа]]да шулай дип әйтелгән: "Чынлыкта Варуна ул [[Вишну]] һәм Вишну ул Варуна һәм шулай итеп шул Ходайларга алкышлы тәкъдимнәр бирелергә тиеш." || 8.59 || <ref name="Pandey">{{cite book |last=Pandey |first=R. |title=Yajurveda |publisher=Diamond Pocket Books (P) Limited |isbn=978-81-288-2284-1 |url=https://books.google.com/books?id=UmhpCgAAQBAJ&pg=PA48 |access-date=6 December 2018 |page=48}}</ref> === Рамаяна === [[File:Rama-Varuna.jpg|thumb|Варуна үзеннән океан тирәнлегеннән үсеп чыккан һәм Рамадан ярлыкауны сораган.]] Рама Варуна белән Һинд дине ''Рамаяна'' эпосында хезмәттәшлек итә. Мәсьәлән, Рамеш Менон раслаганча океанны шунда шәйтаннар патшасы [[Равана]] хатыны [[Сита]]ны тоткан [[Ланка]]га барып җитү дилеммасы белән очрашкач, [[Рама]] ([[Вишну]] [[аватар]]ы) Океаннар Ходаена Варунага өч көн һәм өч төн "правапеша" (дога, [[тапасья]])ны башкара.<ref name="Menon2004p376" /> Варуна җавап бирми һәм Рама дүртенче иртәдә ярсуланып тора. Ул үзенең туганы Лакшмана "хәтта элементлар Ходайлары бары тик көчне хөрмәт итәләр, Варуна йомшаклыкны хөрмәт итми һәм тыныч догалар ишетелмичә кала".<ref name="Menon2004p376">{{cite book |author=Ramesh Menon |title=The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic |url=https://books.google.com/books?id=kEEXjAagUzsC |year=2004 |publisher=Macmillan |isbn=978-1-4668-2625-0 |pages=376–379}}</ref> Җәя һәм угы белән, Рама океаннарны һөҗүм итәргә әзерләнә, бу суларны яндыру һәм маймыллар армиясе өчен кичү өчен сай урын ясап, кичеп, Равана белән сугышыр өчен. Менон тәрҗемә иткәнчә, Лакшмана Рамага мөрәҗәгать итә, ул "әтиләребезнең тыныч юлларына кайтырга тиеш, сез бу сугышны дингезне бетермичә дә җиңә аласың".<ref name="Menon2004p376" /> Рама коралыннан ата һәм океан янып китә. Рама кораллар белән ярсуын арттыргач, океаннардан Варуна калкып чыга. Ул Рамага башын ия, һәм ул үзе Рамага ничек ярдәм итәргә булганын белми дир раслый, чөнки дингез тирән, киң һәм ул дингез табигатен үзгәртә алмый. Варуна Рамадан "ул тынчылыкның һәм мәхәббәтнең җаны, аңа ярсу килешми" булганын исенә төшерергә сорый. Варуна Рамага ул аны һәм аның армиясен борчымаска вәгъдә итә, чөнки алар Ланка аша күпер төзегәннәр.<ref name="Menon2004p376" /> === Толкаппийямда === Безнең эрага кадәр 3-енче гасыр [[Тамил]] грамматика эше [[Толкаппийям]] борынгы [[Тамилакам]] кешеләрен 5 [[Сангам ландшафт]] бүлекләренә төркемләштерә: ''куринҗи, муллай, паалай, марутхам'' һәм ''нейтһал''.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.no/books?id=8uP7LHS3cDMC&pg=PT124&dq=sangam+landscape&hl=no&sa=X&ved=0ahUKEwjA7PnD8bnXAhVsG5oKHfLeDsEQ6AEIKzAB#v=onepage&q=sangam%20landscape&f=false |title=Tamil Oratory and the Dravidian Aesthetic: Democratic Practice in South India |last=Bate |first=Bernard |date=2010-06-01 |publisher=Columbia University Press |year= |isbn=978-0-231-51940-3 |location= |pages=100 |language=en}}</ref> Һәрбер ландшафт билгеле Ходайларга билгеләнгән. ''Нейтһал'' диңгез сәүдәгәрләре тарафыннан биләнгән диңгез яры дип тасвирлана, аларның диңгез һәм яңгыр Ходае, ''Варунан'' яки ''Кадалон''.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Trade, ideology, and urbanization: South India 300 BC to AD 1300|last=Champakalakshmi|first=Radha|date=1996|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=|pages=78|language=en}}</ref> "Варуна"ның [[Тамил теле]]ндә мәгънәсе океан.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=bIQOAAAAYAAJ|title=A glimpse of Tamilology|last=Manickam|first=Valliappa Subramaniam|last2=Nadu|first2=Academy of Tamil Scholars of Tamil|date=1968|publisher=Academy of Tamil Scholars of Tamil Nadu|year=|isbn=|location=|pages=174|language=en}}</ref> == Синдһи Һиндулар == [[File:Jhulelal hindu deity.jpg|thumb|150px|left|[[Җһулелал]] [[Синдһи Һинду]]лары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип танылган.]] Җһулелал Синдһи Һиндулары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип ышаныла.<ref name="Dalal2010p178">{{cite book |author=Roshen Dalal |title=Hinduism: An Alphabetical Guide |url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books India |isbn=978-0-14-341421-6 |page=178}}</ref> Алар аның данына [[Чети Чанд]] фестивален бәйрәм итәләр. Фестиваль яз һәм уңыш килүен билгели, әмма Синдһи җәмәгатендә ул шулай ук 1007 елда Миркшаһ исемле Мөселман җәббар хөкемдары эзәрлкләвеннән котылу өчен Һинду Ходае Варунага дога кылганнан соң Удеролал риваять тууын билгели.<ref name="falzon159" /><ref name="kumar120">{{cite book |author=P. Pratap Kumar |title=Contemporary Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=7Wd_BAAAQBAJ&pg=PA120 |year=2014 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-54636-8 |pages=120–124}}</ref><ref name="Ramey2008p8">{{cite book |author=S. Ramey |title=Hindu, Sufi, or Sikh: Contested Practices and Identifications of Sindhi Hindus in India and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=Bv2ADAAAQBAJ |year=2008 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-230-61622-6 |pages=8, 36}}</ref> Удерлолал сугышчыга әверелгән һәм Миркшаһга Мөселманнар һәм Һинд дине тарафдарлары шул ук дини хөррият хакына ия дигән дәгъва алып барган карт кешегә әверелгән. Җһулелал буларак,<ref name="Ramey2008p8" /> ул Синдһта ике диннең дә барлык кешеләрнең җитәкчесе булып киткән. Аның [[Суфи]] Мөселман тарафдарлары арасында, Җһулелал "Хваҗа Хизир" яки "Шәех Таһит" буларак мәгълүм. Бу риваять буенча Синдһидан Һиндулар яңа елны Удеролалның туган көне буларак бәйрәм итәләр.<ref name="falzon159">{{cite book |author=Mark-Anthony Falzon |title=Cosmopolitan Connections: The Sindhi Diaspora, 1860–2000 |url=https://books.google.com/books?id=ljbS-I5Y8WMC&pg=PA59 |year=2004 |publisher=BRILL |isbn=90-04-14008-5 |pages=58-60}}</ref><ref name="Ramey2008p8" /> ==Буддачылык == ===Тхеравада=== [[Тхеравада]] мәктәбенең [[Пали Каноны]] Варунаны дэвалар патшасы һәм [[Щакра]]ның, [[Праджапати]]ның һәм [[Ишана]]ның компаньоны дип таный (Санскрит телендә; Пали: Варуна). [[Асура]]ларга каршы сугышта, [[Трайястримша]] дэвалары барлык куркулары бетсен өчен Варунаның байрагына карарга сораганнар (S.i.219). [[Тевиджджа Сутта]]да ул [[Индра]], [[Сома]], [[Ишана]], [[Праджапати]], [[Яма]] һәм [[Маһиддһи]] арасында [[браминнар]] тарафыннан чакырыла торган Ходайлар арасында искә алына. [[Атанатийя Сутта]]да ул [[Якшалар|Якша]] җитәкчеләре исемлегендә. Буддһагһошада расланганча (SA.i.262) Варуна Сакка белән гомере һәм даны (ванна) буенча бертигез һәм дэвалар утырышында өченче урынны алып тора.<ref>{{cite web |title=Varuna |url=https://www.wisdomlib.org/definition/varuna#buddhism |website=Wisdom Library |accessdate=2019-01-26}}</ref> ===Махаяна=== [[File:Sui Ten Varna TOJI12TEN.JPG|thumb|[[Япония]]дә, [[Киото]]да Варуна сурәте.]] [[Көнчыгыш Азия Буддачылыгы]]нда Варуна [[дхармапала]] һәм еш [[Унике Дэвалар]]ның берсе булып төркемләнә (Япон телендә: [[:ja:十二天|Jūniten]], 十二天). Ул көнбатыш юнәлешенең рәисе булып тора.<ref>[http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en Twelve Heavenly Deities (Devas)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201634/http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en |date=2016-03-04 }} Nara National Museum, Japan</ref> Япониядә, ул "Суитен" (水天 турыдан-туры мәгънәдә. "су [[Дэва (Буддачылык)|Ходае]]") дип атала. Ул башка унбер дэвалар белән, шулар арасында Тайшакутен ([[Щакра (Индра)]]), Футен ([[Вайю]]), Энматен ([[Яма]]), Расетсутен ([[Ниртти]]/[[Ракшаса]]), Ишанатэн ([[Ишана]]), Бишамонтэн ([[Вайшравана]]), Катэн ([[Агни]]) Бонтэн ([[Брахма]]), Дҗитэн ([[Пртхиви]]), Ниттэн ([[Сурья]]) һәм Гаттэн ([[Чандра]]) унбер Ходае арасында кертелгән.<ref>{{cite web |title=juuniten 十二天 |url=http://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/j/juuniten.htm |website=JAANUS |accessdate=23 January 2019}}</ref> == Синтоизм == [[File:Tokyo Suitengu 201604a.jpg|thumb|left|[[Суйтенгу (Токио)]] Варунага багышланган [[Синтоизм гыйбадәтханәсе]] булып тора.]] Варунага шулай ук Япониянең [[Синтоизм]] динендә табыналар. Аңа багышланган Синто гыйбадәтханәләренең берсе [[''Суйтенгу'' (Токио)]] ("Суйтен Сарае") [[Токио]]да урнашкан. Япония императоры [[Мэйдзи Реставрациясе]] өлеше буларак Синтоизм һәм Буддачылык практикаларын аерым ясагач, Варуна/Суйтен Япониянең иң олы Ходае [[Аменоминакунши]] белән тәңгәл китерелгән булган.<ref>"Tokyo Suitengu monogatari" 1985 Kodansha, ISBN 406202117X </ref> == Шулай ук карарга мөмкин == [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM 'Een priester biedt de zeegod Baruna een offer aan tijdens het reinigingsfeest 'Melis' op Bali.' TMnr 10001219.jpg|thumb|right|[[Бали Һинд дине]] тарафдары Индонезия пляжында Варунага догалар кыла.]] [[File:Parshuramsaraswats.jpg|thumb|right|Вишну аватары [[Парашурама]] Варунадан [[Керала]]ны барлыкка китерергә сорый.]] * [[Адитьялар]] * [[Апам Напат]] * [[Асура]] * [[Юнәлешләр сакчылары]] * [[Һинд дине Ходайлары]] * [[Митра (Ведик)]] * [[Тһийяр]] * [[Паравар]] * [[Ригведик Ходайлар]] * [[Шукра]] * [[Патша һәм Ходай]] * [[Велес (Ходай)]] == Искәрмәләр == == Тышкы сылтамалар == * [https://www.jstor.org/stable/41688830 Asura Varuna], R. N. Dandekar (1939) * [https://www.jstor.org/stable/24048422 Great Vayu and Greater Varuna], Mary Boyce (1993) [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Синтоизм]] [[Төркем:Җәйничелек]] 4yjmmsoxcn4dmp60kepiufy54tfwotd 3529377 3529376 2022-08-18T08:08:57Z A.Khamidullin 6685 /* Синтоизм */ wikitext text/x-wiki Варуна Ходае (वरुण). Атланган хайваны - [[Макара]]. [[Күк]] һәм [[Су]] Ходае. Панча Бхута әгъзасы. Яшәү урыны - Дҗаллока, [[Океан]]. Мантрасы - Ом Варуннайя Намаһ. Коралы - элмәк. Хатыны - [[Варуни]]. Балалары - [[Агни]], [[Вайю]], [[Индра]], [[Самудра]], һ.б. Әти-әнисе: [[Кашьяпа]] һәм [[Адити]]. Грек тәңгәл килә торган Ходае - [[Посейдон]], Римлыларда - [[Нептун]]. '''Варуна''' ({{IPAc-en|ˈ|v|ɜr|ʊ|n|ə|,_|ˈ|v|ɑː|r|ə|-}};<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/varuna "Varuna"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> [[Санскрит]] телендә:वरुण,, [[Малайя теле]]ндә: ''Баруна'') беренче чиратта күк белән ассоциацияләнгән [[Ведик]] Ходай, соңыннан шулай ук [[Рта]] (гадел хөкем) һәм [[Сатья]] (хакыйкать) белән ассоциацияләнә.<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Lochtefeld2002p741">{{cite book |author=James G. Lochtefeld |title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z |url=https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC |year=2002 |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-0-8239-3180-4 |page=741}}</ref> Ул [[Һинд дине]]нең Ведик әдәбиятының иң борынгы катламында бар, мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 7.86 гимнында.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Ул шулай ук [[Тамил теле]] "[[Толкаппийям]]" грамматика эшендә күк һәм яңгыр Ходае буларак искә алына.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZjoRAAAAYAAJ|title=Journal of Tamil Studies|last=|first=|date=1969|publisher=International Institute of Tamil Studies|year=|isbn=|location=|pages=131|language=en}}</ref> Һинд дине [[Пурана]]ларында, Варуна океаннар Ходае, аның атланган хайваны булып [[Макара]] тора (өлешчә балык, өлешчә җир мәхлукаты) һәм аның коралы булып Паша тора (элмәк, бау элмәге).<ref name="Williams2003p294" /><ref name="Snodgrass1992p121" /> Ул көнбатыш юнәлешнең сакчы Ходае булып тора.<ref name="Lochtefeld2002p741" /> Кайбер текстларда, ул Ведик олы фикер иясе [[Васиштха]]ның әтисе.<ref name="Williams2003p294">{{cite book |author=George Mason Williams |title=Handbook of Hindu Mythology |url=https://books.google.com/books?id=SzLTWow0EgwC&pg=PA294 |year=2003 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-106-9 |page=294}}</ref> Варуна Япония Буддачылык риваятьләрендә Суитен буларак мәгълүм.<ref name="Snodgrass1992p121">{{cite book |author=Adrian Snodgrass |title=The Symbolism of the Stupa |url=https://books.google.com/books?id=nzqK8dDCM0UC |year=1992 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0781-5 |pages=120–122 with footnotes}}</ref> Ул шулай ук [[Җәйничелек]]тә дә бар.<ref>{{cite book |author=Sehdev Kumar |title=A Thousand Petalled Lotus: Jain Temples of Rajasthan : Architecture & Iconography |url=https://books.google.com/books?id=nSDACkmA_ukC&pg=PA18 |year=2001 |publisher=Abhinav Publications |isbn=978-81-7017-348-9 |page=18}}</ref><ref>{{cite book |author=Kristi L. Wiley |title=The A to Z of Jainism |url=https://books.google.com/books?id=kUz9o-EKTpwC&pg=PA248 |year=2009 |publisher=Scarecrow |isbn=978-0-8108-6821-2 |page=248}}</ref> == Этимология == [[File:Rajarani Temple 03.jpg|thumb|11-енче гасыр Раджарани [[Һинд дине гыйбадәтханәсе]] Варуна иконографиясе.<ref name="Michell1977p45">{{cite book |author=George Michell |title=The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms |url=https://books.google.com/books?id=ajgImLs62gwC |year=1977 |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-53230-1 |pages=4, 44–45 with Figure 15}}</ref>]] ''Варуна'' теонимы вербаль ''vṛ''-дан килеп чыккан ("уратып алырга, капларга" яки "чикләргә, кысаларда калдырырга") ''-уна-'' суффиксы ярдәмендә, "кысаларда калдыручы яки каплаучы" исеме интерпретациясе буларак, in reference to the cosmological космологик дөньяны уратучы [[Океан|океан яки елга]]га караган төшенчә, әмма шулай ук универсаль канун яки ''[[Рта]]''га караган .<ref name="Snodgrass1992p121" /> [[Джордж Думезил]] (1934) иртәрәк [[Һинд-Аурупа мифологиясе]] мәдәни дәрәҗәсендә Варуна һәм Греклар Ходае "[[Уран]]" өчен тәңгәллек өчен сәбәп ясый.<ref>Dumézil, ''Ouranós-Váruna: Étude de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris:Maisonneuve 1932).</ref><ref name="Dumézil">Georges Dumézil, ''Ouranos-Varuna – Essai de mythologie comparée indo-européenne'' (Paris: G.-P. Maisonneuve, 1934).</ref> The etymological identification of the name ''Оуранос'' исеменең Санскрит ''Варуна'' сүзе белән этимологик тәңгәллеге [[Прото-Һинд-Иран тамыры]] "уэр"дан килеп чыккан, аның мәгънәсе "кысаларда тоту" – Һинд патша Ходае ''Варуна'' явызларны баулар белән бәйли, Греклар Патша Ходае ''Оуранос'' Циклопларны бәйли. ''Варуна''ның бу тамырдан килеп чыгышы бәхәсле түгел булгач, бу Грек исеменең килеп чыгышы хәзер башкача *''wers-'' тамырыннан килеп чыккан дип әйтелә "юешләтергә, тамарга" (Санскрит vṛṣ "яңгыр яву, агызырга").<ref>[[Manfred Mayrhofer]], ''Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen'', vol. 2, s.v. "Váruṇa" (Heidelberg: Carl Winter, 1996), 515–6. [[Edgar Charles Polomé|Edgar C. Polomé]], "Binder-god", in ''[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]'' (London–Chicago: Fitzroy Dearborn, 1997), 65.</ref> == Текстлар == === Веда === ''Ригведа''ның борынгы катламында, Варуна әхлакый канунның сакчысы, кызганмыйча гөнаһ өчен җәза бирүче, һәм хата ясап үкенгәннәрне ярлыкаучысы.<ref name="dhavamony167">{{cite book |author=Mariasusai Dhavamony |title=Classical Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=DD0w_IMFA8gC |year=1982 |publisher=Gregorian |isbn=978-88-7652-482-0 |pages=167–168 with footnotes}}</ref><ref name="Griffiths1991p132">{{cite book |author=John Gwyn Griffiths |title=The Divine Verdict: A Study of Divine Judgement in the Ancient Religions |url=https://books.google.com/books?id=QDbjjKglE1kC&pg=PA132 |year=1991 |publisher=BRILL |isbn=90-04-09231-5 |pages=132–133}}</ref> Ул күп Ригведик гимннарда искә алынган, мәсьәлән, 7.86–88, 1.25, 2.27–30, 8.8, 9.73 һәм башкаларда.<ref name="Snodgrass1992p121" /><ref name="dhavamony167" /> Аның сулар, елгалар һәм океаннар белән мөнәсәбәте Ведаларда искә алынган.<ref name="Oldenberg1988p104">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=104}}</ref> Ведик шагыйрьләр аны Төп Ходайның Агниның күп перспективаларның чагылышларының берсе буларак тасвирлыйлар.<ref name="oldenberg51" /><ref>{{cite book |author=Moriz Winternitz |title=A History of Indian Literature |url=https://books.google.com/books?id=JRfuJFRV_O8C |year=1996 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0264-3 |pages=91–92}}</ref> Мәсьәлән, ''[[Ригведа]]''ның 5.3 гимнында шулай дип раслана: <blockquote> Туганда Сез Варуна, я [[Агни]]. Ут кабызылганда, Сез [[Митра]]. Сездә, я көч улы, барлык Ходайлар үзәкләшкән. Сез су коюы тәкъдим иткәннәргә [[Индра]]. Сез кызларның серле исемнәренә ия булуыгыз турында сөйләгәндә [[Арьяман]], Я Үзегезне-үзегез тәэмин итүче. </blockquote> ''Ригведа 5.3.1-2'', Тәрҗемәчесе: [[Һерманн Олденберг]]<ref name="oldenberg51">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |page=51}}</ref><ref>See also, Griffith's translation of this hymn: [[s:The Rig Veda/Mandala 5/Hymn 3|Wikisource]]</ref> Варуна һәм Митра иҗтимагый эшләрнең Ходайларны, шулай ук [[вәгъдә]]не дә кертеп, һәм еш алар игезәкләшеп ''[[Митра-Варуна]]'' дип аталалар.<ref name="Oldenberg1988p95">{{cite book |author=Hermann Oldenberg |title=The Religion of the Veda |url=https://books.google.com/books?id=uKeubCiBOPQC&pg=PA95 |year=1988 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-0392-3 |pages=95–98}}</ref><ref>{{cite book |author=David Leeming |title=The Oxford Companion to World Mythology |url=https://books.google.com/books?id=iPrhBwAAQBAJ |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-028888-4 |page=200}}</ref> Митра да, Варуна да Ригведада [[Асура]] буларак төркемләнәләр (мәсьәлән, [[Мандала 5|Ригведа 5]].63.3), гәрчә аларга шулай ук [[Дэва]]лар дип тә мөрәҗәгать итсәләр дә.<ref name="Bane 2012">{{cite book |last=Bane |first=Theresa |title=Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures |publisher=[[McFarland & Company|McFarland]] |publication-place=[[Jefferson, North Carolina]] |year=2012 |isbn=978-0-7864-8894-0 |oclc=774276733 |url=https://books.google.com/books?id=njDRfG6YVb8C&pg=PA323 |page=323 |access-date=2018-12-06}}</ref> Асураларның патшасы булып Варуна, Дэвага үзгәртелгән булган яки кабул ителгән, бу Индраның Вртраны җиңүдән соң беренчел Галәмне структуризацияләүдән соң булган.<ref>F. B. J. Kuiper (1975), [https://www.jstor.org/stable/1061926 The Basic Concept of Vedic Religion], History of Religions, Vol. 15, No. 2 (Nov., 1975), pp. 107-120</ref> Дин буенча махсуслаша торган Индология профессоры [[Дорис Шринивасан]], буенча Варуна-Митра ул [[Рудра]]-[[Шива]] пары кебек ике пар Ходай.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Һинд дине риваятендә икесенең дә ярсулы-алкышлы аспектлары бар.<ref name="Macey2010p2" /> Варуна да, Рудра да "бөтен нәрсәне аңлаучы караш, белем" белән синонимнар, икесе дә Ведик текстларда төньякның сакчы Илаһлары булган (Варуна соңрак көнбатыш белән ассоциацияләнә), икесенә дә "ватылган, авыру тәкъдимнәр" бирелергә мөмкин, аларның барысы да Варуна концепциясе белән Рудра белән кисешә торган фараз бар.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Соңрак, Шринивасан раслаганча Ригведик 5.70 гимны Митра-Варуна парын ''рудра'' дип атыйлар.<ref name="Srinivasan1997p48">{{cite book |author=Doris Srinivasan |title=Many Heads, Arms, and Eyes: Origin, Meaning, and Form of Multiplicity in Indian Art |url=https://books.google.com/books?id=vZheP9dIX9wC&pg=PA48 |year=1997 |publisher=BRILL Academic |isbn=90-04-10758-4 |pages=48–49}}</ref> Сэмюель Мэйси һәм башка галимнәр буенча, Варуна безнең эрага кадәр 2-нче меңьеллыкта борынгырак Һинд-Арий Илаһ булган, ул Һинду пантеонында Рудрага юл биргән, һәм Рудра-Шива икесе дә "вакытсыз һәм вакыт Ходайлары" булып киткәннәр.<ref name="Macey2010p2">{{cite book |author=Samuel L. Macey |title=Patriarchs of Time |url=https://books.google.com/books?id=G_z_R89DaPkC&pg=PA2 |year=2010 |publisher=University of Georgia Press |isbn=978-0-8203-3797-5 |pages=2–3, 165}}</ref><ref>{{cite book |author1=J. P. Mallory |author2=D. Q. Adams |title=The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World |url=https://books.google.com/books?id=iNUSDAAAQBAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-928791-8 |pages=430–432}}</ref> ''Ваджасанейи Самһита'' 21.40-та (''[[Яджурведа]]''), Варуна табибларның яклаучы Ходае дип атала, ул "йөз һәм мең дәвасы булган" дип атала.<ref name="Srinivasan1997p48" /> Аның сәләте һәм "барлык нәрсәне аңлаучы белеме" шулай ук ''[[Атхарваведа]]''да да бар (безнең эрага кадәр ~1000 ел).<ref>{{cite journal |last=Srinivasan |first=Doris |title=The Religious Significance of Divine Multiple Body Parts in the Atharva Veda |journal=Numen |publisher=Brill Academic Publishers |volume=25 |issue=3 |year=1978 |doi=10.1163/156852778x00245 |pages=198–200, context: 193–225}}</ref> Варуна шулай ук иртә [[Упанишада]]ларда да искә алына, биредә аның роле эволюцияли. ''[[Брихадараньяка Упанишада]]''ның (безнең эрага кадәр ~800 ел) 3.9.26 шигырендә, мәсьәлән, ул көнбатыш чирекнең Ходае дип раслана, әмма ул "су"да нигезләнгән һәм ахыр чиктә "йөрәк"кә һәм җанның утына бәйле.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |pages=98–101}}</ref> In the ''[[Катха Упанишад]]''та, Адити Җир Алиһәсе белән бер дип тәңгәл ителә. Ул Ведик текстларда Варуна һәм Митраның әнисе һәм барлык Ходайларның әнисе дип раслана.<ref>{{cite book |title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation |url=https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC |year=1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535242-9 |page=478}}</ref><ref>{{cite book |author=Arthur Anthony Macdonell |title=Vedic Mythology |url=https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC |year=1898 |publisher=Motilal Banarsidass |isbn=978-81-208-1113-3 |pages=120–124, 30–34, 45–46}}</ref> [[Яджурведа]]да шулай дип әйтелгән: "Чынлыкта Варуна ул [[Вишну]] һәм Вишну ул Варуна һәм шулай итеп шул Ходайларга алкышлы тәкъдимнәр бирелергә тиеш." || 8.59 || <ref name="Pandey">{{cite book |last=Pandey |first=R. |title=Yajurveda |publisher=Diamond Pocket Books (P) Limited |isbn=978-81-288-2284-1 |url=https://books.google.com/books?id=UmhpCgAAQBAJ&pg=PA48 |access-date=6 December 2018 |page=48}}</ref> === Рамаяна === [[File:Rama-Varuna.jpg|thumb|Варуна үзеннән океан тирәнлегеннән үсеп чыккан һәм Рамадан ярлыкауны сораган.]] Рама Варуна белән Һинд дине ''Рамаяна'' эпосында хезмәттәшлек итә. Мәсьәлән, Рамеш Менон раслаганча океанны шунда шәйтаннар патшасы [[Равана]] хатыны [[Сита]]ны тоткан [[Ланка]]га барып җитү дилеммасы белән очрашкач, [[Рама]] ([[Вишну]] [[аватар]]ы) Океаннар Ходаена Варунага өч көн һәм өч төн "правапеша" (дога, [[тапасья]])ны башкара.<ref name="Menon2004p376" /> Варуна җавап бирми һәм Рама дүртенче иртәдә ярсуланып тора. Ул үзенең туганы Лакшмана "хәтта элементлар Ходайлары бары тик көчне хөрмәт итәләр, Варуна йомшаклыкны хөрмәт итми һәм тыныч догалар ишетелмичә кала".<ref name="Menon2004p376">{{cite book |author=Ramesh Menon |title=The Ramayana: A Modern Retelling of the Great Indian Epic |url=https://books.google.com/books?id=kEEXjAagUzsC |year=2004 |publisher=Macmillan |isbn=978-1-4668-2625-0 |pages=376–379}}</ref> Җәя һәм угы белән, Рама океаннарны һөҗүм итәргә әзерләнә, бу суларны яндыру һәм маймыллар армиясе өчен кичү өчен сай урын ясап, кичеп, Равана белән сугышыр өчен. Менон тәрҗемә иткәнчә, Лакшмана Рамага мөрәҗәгать итә, ул "әтиләребезнең тыныч юлларына кайтырга тиеш, сез бу сугышны дингезне бетермичә дә җиңә аласың".<ref name="Menon2004p376" /> Рама коралыннан ата һәм океан янып китә. Рама кораллар белән ярсуын арттыргач, океаннардан Варуна калкып чыга. Ул Рамага башын ия, һәм ул үзе Рамага ничек ярдәм итәргә булганын белми дир раслый, чөнки дингез тирән, киң һәм ул дингез табигатен үзгәртә алмый. Варуна Рамадан "ул тынчылыкның һәм мәхәббәтнең җаны, аңа ярсу килешми" булганын исенә төшерергә сорый. Варуна Рамага ул аны һәм аның армиясен борчымаска вәгъдә итә, чөнки алар Ланка аша күпер төзегәннәр.<ref name="Menon2004p376" /> === Толкаппийямда === Безнең эрага кадәр 3-енче гасыр [[Тамил]] грамматика эше [[Толкаппийям]] борынгы [[Тамилакам]] кешеләрен 5 [[Сангам ландшафт]] бүлекләренә төркемләштерә: ''куринҗи, муллай, паалай, марутхам'' һәм ''нейтһал''.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.no/books?id=8uP7LHS3cDMC&pg=PT124&dq=sangam+landscape&hl=no&sa=X&ved=0ahUKEwjA7PnD8bnXAhVsG5oKHfLeDsEQ6AEIKzAB#v=onepage&q=sangam%20landscape&f=false |title=Tamil Oratory and the Dravidian Aesthetic: Democratic Practice in South India |last=Bate |first=Bernard |date=2010-06-01 |publisher=Columbia University Press |year= |isbn=978-0-231-51940-3 |location= |pages=100 |language=en}}</ref> Һәрбер ландшафт билгеле Ходайларга билгеләнгән. ''Нейтһал'' диңгез сәүдәгәрләре тарафыннан биләнгән диңгез яры дип тасвирлана, аларның диңгез һәм яңгыр Ходае, ''Варунан'' яки ''Кадалон''.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Trade, ideology, and urbanization: South India 300 BC to AD 1300|last=Champakalakshmi|first=Radha|date=1996|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=|location=|pages=78|language=en}}</ref> "Варуна"ның [[Тамил теле]]ндә мәгънәсе океан.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=bIQOAAAAYAAJ|title=A glimpse of Tamilology|last=Manickam|first=Valliappa Subramaniam|last2=Nadu|first2=Academy of Tamil Scholars of Tamil|date=1968|publisher=Academy of Tamil Scholars of Tamil Nadu|year=|isbn=|location=|pages=174|language=en}}</ref> == Синдһи Һиндулар == [[File:Jhulelal hindu deity.jpg|thumb|150px|left|[[Җһулелал]] [[Синдһи Һинду]]лары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип танылган.]] Җһулелал Синдһи Һиндулары тарафыннан Варуна инкарнациясе дип ышаныла.<ref name="Dalal2010p178">{{cite book |author=Roshen Dalal |title=Hinduism: An Alphabetical Guide |url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC |year=2010 |publisher=Penguin Books India |isbn=978-0-14-341421-6 |page=178}}</ref> Алар аның данына [[Чети Чанд]] фестивален бәйрәм итәләр. Фестиваль яз һәм уңыш килүен билгели, әмма Синдһи җәмәгатендә ул шулай ук 1007 елда Миркшаһ исемле Мөселман җәббар хөкемдары эзәрлкләвеннән котылу өчен Һинду Ходае Варунага дога кылганнан соң Удеролал риваять тууын билгели.<ref name="falzon159" /><ref name="kumar120">{{cite book |author=P. Pratap Kumar |title=Contemporary Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=7Wd_BAAAQBAJ&pg=PA120 |year=2014 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-54636-8 |pages=120–124}}</ref><ref name="Ramey2008p8">{{cite book |author=S. Ramey |title=Hindu, Sufi, or Sikh: Contested Practices and Identifications of Sindhi Hindus in India and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=Bv2ADAAAQBAJ |year=2008 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-0-230-61622-6 |pages=8, 36}}</ref> Удерлолал сугышчыга әверелгән һәм Миркшаһга Мөселманнар һәм Һинд дине тарафдарлары шул ук дини хөррият хакына ия дигән дәгъва алып барган карт кешегә әверелгән. Җһулелал буларак,<ref name="Ramey2008p8" /> ул Синдһта ике диннең дә барлык кешеләрнең җитәкчесе булып киткән. Аның [[Суфи]] Мөселман тарафдарлары арасында, Җһулелал "Хваҗа Хизир" яки "Шәех Таһит" буларак мәгълүм. Бу риваять буенча Синдһидан Һиндулар яңа елны Удеролалның туган көне буларак бәйрәм итәләр.<ref name="falzon159">{{cite book |author=Mark-Anthony Falzon |title=Cosmopolitan Connections: The Sindhi Diaspora, 1860–2000 |url=https://books.google.com/books?id=ljbS-I5Y8WMC&pg=PA59 |year=2004 |publisher=BRILL |isbn=90-04-14008-5 |pages=58-60}}</ref><ref name="Ramey2008p8" /> ==Буддачылык == ===Тхеравада=== [[Тхеравада]] мәктәбенең [[Пали Каноны]] Варунаны дэвалар патшасы һәм [[Щакра]]ның, [[Праджапати]]ның һәм [[Ишана]]ның компаньоны дип таный (Санскрит телендә; Пали: Варуна). [[Асура]]ларга каршы сугышта, [[Трайястримша]] дэвалары барлык куркулары бетсен өчен Варунаның байрагына карарга сораганнар (S.i.219). [[Тевиджджа Сутта]]да ул [[Индра]], [[Сома]], [[Ишана]], [[Праджапати]], [[Яма]] һәм [[Маһиддһи]] арасында [[браминнар]] тарафыннан чакырыла торган Ходайлар арасында искә алына. [[Атанатийя Сутта]]да ул [[Якшалар|Якша]] җитәкчеләре исемлегендә. Буддһагһошада расланганча (SA.i.262) Варуна Сакка белән гомере һәм даны (ванна) буенча бертигез һәм дэвалар утырышында өченче урынны алып тора.<ref>{{cite web |title=Varuna |url=https://www.wisdomlib.org/definition/varuna#buddhism |website=Wisdom Library |accessdate=2019-01-26}}</ref> ===Махаяна=== [[File:Sui Ten Varna TOJI12TEN.JPG|thumb|[[Япония]]дә, [[Киото]]да Варуна сурәте.]] [[Көнчыгыш Азия Буддачылыгы]]нда Варуна [[дхармапала]] һәм еш [[Унике Дэвалар]]ның берсе булып төркемләнә (Япон телендә: [[:ja:十二天|Jūniten]], 十二天). Ул көнбатыш юнәлешенең рәисе булып тора.<ref>[http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en Twelve Heavenly Deities (Devas)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201634/http://www.emuseum.jp/detail/100031/000/000?mode=detail&d_lang=en |date=2016-03-04 }} Nara National Museum, Japan</ref> Япониядә, ул "Суитен" (水天 турыдан-туры мәгънәдә. "су [[Дэва (Буддачылык)|Ходае]]") дип атала. Ул башка унбер дэвалар белән, шулар арасында Тайшакутен ([[Щакра (Индра)]]), Футен ([[Вайю]]), Энматен ([[Яма]]), Расетсутен ([[Ниртти]]/[[Ракшаса]]), Ишанатэн ([[Ишана]]), Бишамонтэн ([[Вайшравана]]), Катэн ([[Агни]]) Бонтэн ([[Брахма]]), Дҗитэн ([[Пртхиви]]), Ниттэн ([[Сурья]]) һәм Гаттэн ([[Чандра]]) унбер Ходае арасында кертелгән.<ref>{{cite web |title=juuniten 十二天 |url=http://www.aisf.or.jp/~jaanus/deta/j/juuniten.htm |website=JAANUS |accessdate=23 January 2019}}</ref> == Синтоизм == [[File:Tokyo Suitengu 201604a.jpg|thumb|left|[[Суйтенгу (Токио)]] Варунага багышланган [[Синтоизм гыйбадәтханәсе]] булып тора.]] Варунага шулай ук Япониянең [[Синтоизм]] динендә табыналар. Аңа багышланган Синто гыйбадәтханәләренең берсе [[''Суйтенгу'' (Токио)]] ("Суйтен Сарае") [[Токио]]да урнашкан. Япония императоры [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи Реставрациясе]] өлеше буларак Синтоизм һәм Буддачылык практикаларын аерым ясагач, Варуна/Суйтен Япониянең иң олы Ходае [[Аменоминакунши]] белән тәңгәл китерелгән булган.<ref>"Tokyo Suitengu monogatari" 1985 Kodansha, ISBN 406202117X </ref> == Шулай ук карарга мөмкин == [[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM 'Een priester biedt de zeegod Baruna een offer aan tijdens het reinigingsfeest 'Melis' op Bali.' TMnr 10001219.jpg|thumb|right|[[Бали Һинд дине]] тарафдары Индонезия пляжында Варунага догалар кыла.]] [[File:Parshuramsaraswats.jpg|thumb|right|Вишну аватары [[Парашурама]] Варунадан [[Керала]]ны барлыкка китерергә сорый.]] * [[Адитьялар]] * [[Апам Напат]] * [[Асура]] * [[Юнәлешләр сакчылары]] * [[Һинд дине Ходайлары]] * [[Митра (Ведик)]] * [[Тһийяр]] * [[Паравар]] * [[Ригведик Ходайлар]] * [[Шукра]] * [[Патша һәм Ходай]] * [[Велес (Ходай)]] == Искәрмәләр == == Тышкы сылтамалар == * [https://www.jstor.org/stable/41688830 Asura Varuna], R. N. Dandekar (1939) * [https://www.jstor.org/stable/24048422 Great Vayu and Greater Varuna], Mary Boyce (1993) [[Төркем:Һинд дине]] [[Төркем:Синтоизм]] [[Төркем:Җәйничелек]] sqb27nbtq0ikkl6477mocx5noahj0ax 0 236034 3529382 2440983 2022-08-18T08:42:25Z Әмир 15082 яңа эчтәлек язу wikitext text/x-wiki {{фш|Әхмәтов}} '''Марат Әхмәтов''' : * [[Марат Әхмәтов (1937)]], скипкачы. * [[Марат Әхмәтов (1954)]], дәүләт эшлеклесе. {{күп мәгънәле}} 3wkrdzi59ogny0uercvtv7bxzerxko0 3529388 3529382 2022-08-18T08:58:00Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{фш|Әхмәтов}} '''Марат Әхмәтов''' : * [[Марат Әхмәтов (1937)]], [[скрипка]]чы. * [[Марат Әхмәтов (1954)]], дәүләт эшлеклесе. {{күп мәгънәле}} hxrrw0lc9lpc1pihpqxky7rufiisa3m 0 287996 3529356 3188230 2022-08-17T23:18:14Z Liren Ding 26972 /* Әфган гимннарының тарихы */ wikitext text/x-wiki [[File:National_anthem_of_Afghanistan,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.wav|200px|noicon]] Оркестр башкаруында, гимнның җыйнак варианты<br> [[File:Flag of Afghanistan (2013–2021).svg|left|150px]] [[File:National_Emblem_of_Afghanistan_003.svg|right|120px]] [[Әфганстан]]ның 2021 елда талибаннар кабат хакимияткә килгәнче гамәлдә булган дәүләт гимны нәкъ шулай атала иде — “'''Милли гимн'''” (пушту телендә ملی سرود‎ — '''''Millī Surūd'''''; фарсы (дари) телендә سرود ملی‎ —'''''Surūde Millī'''''). Тагын бер исеме — “'''Милли җыр'''” (ملي تـﺮانه). Аның сүзләрен АКШта яшәүче әфган шагыйре [[Габделбари Җаһани]] (عبدالباري جهاني)<ref>https://www.youtube.com/watch?v=AndVQ_eRK-U</ref> язган. Ә көен, Әфганстанда туса да, [[1980]] елдан бирле [[Алмания]]дә яшәүче һәм [[1996]] елда бу илнең ватандашы булып киткән көйязар, дирижёр һәм хор җитәкчесе [[Бабрак Васса]] (Babrak Wassa<ref>https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Babrak_Wassa_2012.jpg</ref>) иҗат иткән.<br> == Гимн тексты == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem</ref> {|class="toccolours" cellpadding="10" rules="cols" |- !Пушту телендә (төп нөсхә) !! Латин язуында (пушту) !! Татар теленә тәрҗемәсе !! Дари теленә тәрҗемәсе !! Латин язуында (дари) |- !colspan="5" bgcolor="Black" |Беренче куплет |- | align="right" | دا وطن افغانستان دی<br>دا عزت د هر افغان دى<br>كور د سولې، كور د تورې<br>هر بچى يې قهرمان دى | Dā watan Afgānistān dai,<br>dā izat də har Afgān dai<br>Kor də sor, kor də ture,<br>har bačai ye qahramān dai | Бу ил — безнең Әфганстан,<br> Һәр илдәшкә гыйззәт вә шан;<br> Солых җире, кылыч җире,<br> Һәр улы аның каһарман.<br> | align="right" | این کشور افغانستان است<br>این عزت هر افغان است <br>خانهٔ صلح، خانهٔ شمشیر<br>هر فرزندش قهرمان است | in kishvar afghānistān ast<br>in izzat har afghān ast<br>khāni-yi-sulih, khāni-yi-shamshēr<br>har farzandish qahramān ast |- !colspan="5" bgcolor="Red"|Икенче куплет |- | align="right" | دا وطن د ټولو كور دى<br>د بلوڅو، د ازبكو<br>پــښــتــنو او هزاراو<br>د تركمنو، د تاجكو | Dā watan də ttolo kor dai, <br>də Baločo, də Uzbəko<br>də Pax̌tun aw Hazārawo, <br>də Turkməno, də Tāǰəko | Күп кавем илгә ватандар:<br> Һәм бәлүҗләр, һәм үзбәкләр,<br> Һәм пуштуннар, һазаралар,<br> Һәм таҗиклар, һәм төркмәннәр.<br> | align="right" | این کشور خانهٔ همه است<br>از بلوچ، از ازبک <br>از پشتون و هزارها<br>از ترکمن و تاجک | {{lang|prs|in kishvar khāni-yi-hame ast<br>az baloch, az uzbek<br>az pashtun o hazāraha<br>az turkman o tājik}} |- !colspan="5" bgcolor="Green"|Өченче куплет |- | align="right" | ور سره عرب، ګوجر دي<br>پاميريان، نورستانيان<br>براهوي دي، قزلباش دي<br>هم ايماق، هم پشايان | Wər sara Arəb, Guǰər di,<br>Pāmiryān, Nuristānyān<br>Brāhuwi di, Qizilbāsh di,<br>ham Aymāq, ham Pašāyān | Бердәй гарәпләр, гүҗҗарлар,<br> Памирлылар, нурстанлылар,<br> Кызылбашлар, браһүиләр,<br> Дүрт аймак һәм пәшәиләр.<br> | align="right" | هم عرب و گوجر است<br>پامیری‌ها، نورستانی ها <br>براهوی است و قزلباش است<br>هم آیماق و پشه‌ای ها | {{lang|prs|ham arab o gujar ast<br>pāmirihā, nuristānhā<br>brāhui ast o qizilbāsh ast<br>ham āymāq o pasha-yi-hā}} |- !colspan="5" bgcolor="White"|Дүртенче куплет |- | align="right" | دا هيواد به تل ځلېږي<br>لكه لمر پر شنه آسمان<br>په سينې كې د آسيا به<br>لكه زړه وي جاويدان | Dā hiwād ba təl dzaleγ̌i,<br>ləka lmar pər šnə āsmān<br>Pə sine ke də Āsyā ba,<br>ləka zrrə wi ǰāwidān | Балкыр ил дөнья күгендә<br> Галәмдәге Кояш кебек,<br> Азиянең иң түрендә<br> Ватаныбыз — ул мәңгелек!<br> | align="right" | این کشور همیشه تابان خواهد بد<br>مثل آفتاب در آسمان کبود<br>در سینهٔ آسیا <br>مثل قلب جاویدان | {{lang|prs|in kishvar hamēshi tābān khwahda bud<br>misl āftāb dar āsmān kabud<br>dar sēni-yi-āsyā<br>misl qalb jāvidān}} |- !colspan="5" bgcolor="Silver" |Бишенче куплет |- | align="right" | نوم د حق مو دى رهبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر | Num də haq mo dai rahbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar | Әйт: “Илаһым — Хак вә Рәһбәр;<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!”<br> | align="right" | نام حق است ما را رهبر<br>میگویم الله اکبر<br> میگویم الله اکبر<br>میگویم الله اکبر | {{lang|prs|nām haq ast mā rā rahbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar<br> mēgoēm Allāh hu akbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar}} |} == Әфган гимннарының тарихы == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem#History</ref> Сәяси, иҗтимагый, милләтара һәм дини тормышы һәрвакыт кайнап торган Әфганстан — дөньяда үз дәүләт гимнын еш алмаштыручы санаулы илләрнең берсе. Моңа кадәр бу илдә, идарә системасы һәм режимнар алмашынган саен, кагыйдә буларак, төп милли җырны да үзгәртеп торалар иде.<br> Монархия чорының 1926–1943 елларында “'''Кыйралны сәламләү'''” гимны гамәлдә булса, 1943–1973 елларда аны “'''Безнең кыю һәм намуслы шаһыбыз'''” (икенче исеме — “'''Бөек сәламләү'''”) мәдхиясе алмаштырды. Икесе дә сүзсез иде.<br> [[1978]] елда Әфганстанда социалистик инкыйлаб оештырылды һәм илдә советчыл идарә режимы урнашты. Һәм [[1992]] елга кадәр [[Әфганстан Демократик Җөмһүрияте]]нең гимны “'''Ялкынлан, гел ялкынлана бар'''” (گرم شه، لا گرم شه) дип аталган иде. Бусы текстлы булды, сүзләре фарсы-дари телендә язылып, башка телләргә күчерелде.<br> [[File:Former_national_anthem_of_Afghanistan%2C_1978%E2%80%931992.oga|200px|noicon]] Советларның Әфганстандагы сугышы тәмамланып, коммунист [[Нәҗибулла]] бәреп төшерелгәч, хакимияткә мөҗәһидләр (талиплар) килде, һәм Әфганстан, гади генә итеп гимнны һәм аның төп нөсхәсе телен алмаштыру аша, бер мәлдә “'''Ислам терәге, Азия үзәге'''” (قلعه اسلام قلب اسیا‎) булып китте. Бу җыр инде пушту телендә язылган иде. Ә илдәге кан коюлы ватандашлар сугышы, [[1978]] елда ничек башланган булса, шулай дәвам итте. Ә [[1999]] елда “үтә диндар һәм динчел” хакимнәрнең аңы бөтенләй томаланып китте: Исламда музыка булырга тиеш түгел дип, әлеге гимнны тыйдылар. [[2002]] елда гына аңлашыла башлады: милли һәм дәүләт символлары аша үз кыйбласын табып берләшә алмаганнарга Күкләрдән ярдәм килеп ирешми икән. Ләкин яңадан кайтарылган “Ислам терәге, Азия үзәге” җыры күпмилләтле, күпмәзһәбле һәм җәмгыять тормышы җайга салынмаган илне барыбер берләштерә алмады.<br> [[File:Former_Afghan_national_anthem,_1992-2006.oga|200px|noicon]] Ниһаять, Әфганстан җитәкчелеге “радикаль символик чишелеш” тапты. Башта дәүләт конституциясен алмаштырдылар: ил парламенты ('''Бөек Шура''', пуштуча لويه جرګه, Луйа Җәргъә) яңа төп канунның 20 нче маддәсендә “Әфганстан гимны пушту телендә языла һәм аңарда илдә яшәүче бөтен милләтләрнең исемнәре атала”, дип язып куйды. Һәм әле тагын гимн азагында тәкбир әйтелгән булырга тиеш иде. 2006 елда нәкъ шулай эшләделәр дә.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=5P96aEl0z6k| гимнның тулысынча башкарылуы</ref> <br> Шуның белән Әфганстанда “гимннар парады” тәмам булыр кебек тоелды. Ләкин... аңы катып калган үтә диндарлар тагын дәгъва белдерделәр: “Аллаһы әкбәр” сүзләре җырда җырланырга тиеш түгел! Телдән генә әйтергә! Бу нәрсә илдә милли каршылыклар китереп чыгарачак”. Согуд Гарәбстанының дәүләт гимнында да тәкбир әйтелгән бит, югыйсә.<ref>https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B4%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B7%D9%86%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A</ref> Хәтта талипларның [[1992]] елда кабул ителгән текстында да тәкбир һәр куплет саен өч мәртәбә кабатлана иде. Юк, әфган динчеләренең үз туксаны туксан. Теләк булса, сәбәп табыла инде ул...<ref>https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%8A_%D9%84%D8%A7%D8%B1%D9%87</ref> <br> == Сылтамалар == [[Төркем:Илләр буенча гимннар]] [[Төркем:Әфганстан]] ne0zn3eso6szutvds7nhwe7ei8siv3j 3529357 3529356 2022-08-17T23:31:02Z Liren Ding 26972 wikitext text/x-wiki [[File:National_anthem_of_Afghanistan,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.wav|200px|noicon]] Оркестр башкаруында, гимнның җыйнак варианты<br> [[File:Flag of Afghanistan (2013–2021).svg|left|150px]] [[File:National_Emblem_of_Afghanistan_003.svg|right|120px]] [[Әфганстан]]ның 2021 елда талибаннар кабат хакимияткә килгәнче 2006 елдан башлап гамәлдә булган дәүләт гимны нәкъ шулай атала иде — “'''Милли гимн'''” (пушту телендә ملی سرود‎ — '''''Millī Surūd'''''; фарсы (дари) телендә سرود ملی‎ —'''''Surūde Millī'''''). Тагын бер исеме — “'''Милли җыр'''” (ملي تـﺮانه). Аның сүзләрен АКШта яшәүче әфган шагыйре [[Габделбари Җаһани]] (عبدالباري جهاني)<ref>https://www.youtube.com/watch?v=AndVQ_eRK-U</ref> язган. Ә көен, Әфганстанда туса да, [[1980]] елдан бирле [[Алмания]]дә яшәүче һәм [[1996]] елда бу илнең ватандашы булып киткән көйязар, дирижёр һәм хор җитәкчесе [[Бабрак Васса]] (Babrak Wassa<ref>https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Babrak_Wassa_2012.jpg</ref>) иҗат иткән.<br> == Гимн тексты == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem</ref> {|class="toccolours" cellpadding="10" rules="cols" |- !Пушту телендә (төп нөсхә) !! Латин язуында (пушту) !! Татар теленә тәрҗемәсе !! Дари теленә тәрҗемәсе !! Латин язуында (дари) |- !colspan="5" bgcolor="Black" |Беренче куплет |- | align="right" | دا وطن افغانستان دی<br>دا عزت د هر افغان دى<br>كور د سولې، كور د تورې<br>هر بچى يې قهرمان دى | Dā watan Afgānistān dai,<br>dā izat də har Afgān dai<br>Kor də sor, kor də ture,<br>har bačai ye qahramān dai | Бу ил — безнең Әфганстан,<br> Һәр илдәшкә гыйззәт вә шан;<br> Солых җире, кылыч җире,<br> Һәр улы аның каһарман.<br> | align="right" | این کشور افغانستان است<br>این عزت هر افغان است <br>خانهٔ صلح، خانهٔ شمشیر<br>هر فرزندش قهرمان است | in kishvar afghānistān ast<br>in izzat har afghān ast<br>khāni-yi-sulih, khāni-yi-shamshēr<br>har farzandish qahramān ast |- !colspan="5" bgcolor="Red"|Икенче куплет |- | align="right" | دا وطن د ټولو كور دى<br>د بلوڅو، د ازبكو<br>پــښــتــنو او هزاراو<br>د تركمنو، د تاجكو | Dā watan də ttolo kor dai, <br>də Baločo, də Uzbəko<br>də Pax̌tun aw Hazārawo, <br>də Turkməno, də Tāǰəko | Күп кавем илгә ватандар:<br> Һәм бәлүҗләр, һәм үзбәкләр,<br> Һәм пуштуннар, һазаралар,<br> Һәм таҗиклар, һәм төркмәннәр.<br> | align="right" | این کشور خانهٔ همه است<br>از بلوچ، از ازبک <br>از پشتون و هزارها<br>از ترکمن و تاجک | {{lang|prs|in kishvar khāni-yi-hame ast<br>az baloch, az uzbek<br>az pashtun o hazāraha<br>az turkman o tājik}} |- !colspan="5" bgcolor="Green"|Өченче куплет |- | align="right" | ور سره عرب، ګوجر دي<br>پاميريان، نورستانيان<br>براهوي دي، قزلباش دي<br>هم ايماق، هم پشايان | Wər sara Arəb, Guǰər di,<br>Pāmiryān, Nuristānyān<br>Brāhuwi di, Qizilbāsh di,<br>ham Aymāq, ham Pašāyān | Бердәй гарәпләр, гүҗҗарлар,<br> Памирлылар, нурстанлылар,<br> Кызылбашлар, браһүиләр,<br> Дүрт аймак һәм пәшәиләр.<br> | align="right" | هم عرب و گوجر است<br>پامیری‌ها، نورستانی ها <br>براهوی است و قزلباش است<br>هم آیماق و پشه‌ای ها | {{lang|prs|ham arab o gujar ast<br>pāmirihā, nuristānhā<br>brāhui ast o qizilbāsh ast<br>ham āymāq o pasha-yi-hā}} |- !colspan="5" bgcolor="White"|Дүртенче куплет |- | align="right" | دا هيواد به تل ځلېږي<br>لكه لمر پر شنه آسمان<br>په سينې كې د آسيا به<br>لكه زړه وي جاويدان | Dā hiwād ba təl dzaleγ̌i,<br>ləka lmar pər šnə āsmān<br>Pə sine ke də Āsyā ba,<br>ləka zrrə wi ǰāwidān | Балкыр ил дөнья күгендә<br> Галәмдәге Кояш кебек,<br> Азиянең иң түрендә<br> Ватаныбыз — ул мәңгелек!<br> | align="right" | این کشور همیشه تابان خواهد بد<br>مثل آفتاب در آسمان کبود<br>در سینهٔ آسیا <br>مثل قلب جاویدان | {{lang|prs|in kishvar hamēshi tābān khwahda bud<br>misl āftāb dar āsmān kabud<br>dar sēni-yi-āsyā<br>misl qalb jāvidān}} |- !colspan="5" bgcolor="Silver" |Бишенче куплет |- | align="right" | نوم د حق مو دى رهبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر | Num də haq mo dai rahbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar | Әйт: “Илаһым — Хак вә Рәһбәр;<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!”<br> | align="right" | نام حق است ما را رهبر<br>میگویم الله اکبر<br> میگویم الله اکبر<br>میگویم الله اکبر | {{lang|prs|nām haq ast mā rā rahbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar<br> mēgoēm Allāh hu akbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar}} |} == Әфган гимннарының тарихы == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem#History</ref> Сәяси, иҗтимагый, милләтара һәм дини тормышы һәрвакыт кайнап торган Әфганстан — дөньяда үз дәүләт гимнын еш алмаштыручы санаулы илләрнең берсе. Моңа кадәр бу илдә, идарә системасы һәм режимнар алмашынган саен, кагыйдә буларак, төп милли җырны да үзгәртеп торалар иде.<br> Монархия чорының 1926–1943 елларында “'''Кыйралны сәламләү'''” гимны гамәлдә булса, 1943–1973 елларда аны “'''Безнең кыю һәм намуслы шаһыбыз'''” (икенче исеме — “'''Бөек сәламләү'''”) мәдхиясе алмаштырды. Икесе дә сүзсез иде.<br> [[1978]] елда Әфганстанда социалистик инкыйлаб оештырылды һәм илдә советчыл идарә режимы урнашты. Һәм [[1992]] елга кадәр [[Әфганстан Демократик Җөмһүрияте]]нең гимны “'''Ялкынлан, гел ялкынлана бар'''” (گرم شه، لا گرم شه) дип аталган иде. Бусы текстлы булды, сүзләре фарсы-дари телендә язылып, башка телләргә күчерелде.<br> [[File:Former_national_anthem_of_Afghanistan%2C_1978%E2%80%931992.oga|200px|noicon]] Советларның Әфганстандагы сугышы тәмамланып, коммунист [[Нәҗибулла]] бәреп төшерелгәч, хакимияткә мөҗәһидләр (талиплар) килде, һәм Әфганстан, гади генә итеп гимнны һәм аның төп нөсхәсе телен алмаштыру аша, бер мәлдә “'''Ислам терәге, Азия үзәге'''” (قلعه اسلام قلب اسیا‎) булып китте. Бу җыр инде пушту телендә язылган иде. Ә илдәге кан коюлы ватандашлар сугышы, [[1978]] елда ничек башланган булса, шулай дәвам итте. Ә [[1999]] елда “үтә диндар һәм динчел” хакимнәрнең аңы бөтенләй томаланып китте: Исламда музыка булырга тиеш түгел дип, әлеге гимнны тыйдылар. [[2002]] елда гына аңлашыла башлады: милли һәм дәүләт символлары аша үз кыйбласын табып берләшә алмаганнарга Күкләрдән ярдәм килеп ирешми икән. Ләкин яңадан кайтарылган “Ислам терәге, Азия үзәге” җыры күпмилләтле, күпмәзһәбле һәм җәмгыять тормышы җайга салынмаган илне барыбер берләштерә алмады.<br> [[File:Former_Afghan_national_anthem,_1992-2006.oga|200px|noicon]] Ниһаять, Әфганстан җитәкчелеге “радикаль символик чишелеш” тапты. Башта дәүләт конституциясен алмаштырдылар: ил парламенты ('''Бөек Шура''', пуштуча لويه جرګه, Луйа Җәргъә) яңа төп канунның 20 нче маддәсендә “Әфганстан гимны пушту телендә языла һәм аңарда илдә яшәүче бөтен милләтләрнең исемнәре атала”, дип язып куйды. Һәм әле тагын гимн азагында тәкбир әйтелгән булырга тиеш иде. 2006 елда нәкъ шулай эшләделәр дә.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=5P96aEl0z6k| гимнның тулысынча башкарылуы</ref> <br> Шуның белән Әфганстанда “гимннар парады” тәмам булыр кебек тоелды. Ләкин... аңы катып калган үтә диндарлар тагын дәгъва белдерделәр: “Аллаһы әкбәр” сүзләре җырда җырланырга тиеш түгел! Телдән генә әйтергә! Бу нәрсә илдә милли каршылыклар китереп чыгарачак”. Согуд Гарәбстанының дәүләт гимнында да тәкбир әйтелгән бит, югыйсә.<ref>https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B4%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B7%D9%86%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A</ref> Хәтта талипларның [[1992]] елда кабул ителгән текстында да тәкбир һәр куплет саен өч мәртәбә кабатлана иде. Юк, әфган динчеләренең үз туксаны туксан. Теләк булса, сәбәп табыла инде ул...<ref>https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%8A_%D9%84%D8%A7%D8%B1%D9%87</ref> <br> Әфганстан Ислам Җөмһүрияте җимерелеп, хакимияткә яңадан “талиплар” килгәч, соңгыларының 1992-2006 елларда булган иске гимны кире кайтты. “Бу — батырлар йорты“ исеме астында. Аның көе дә, музыкасы да юк, чөнки “диндарлар” моны харам дип саныйлар. Бу “гимн”ны ирләр хоры гадәти тәкрарлау рәвешендә генә башкара. Галәм тулы моң, ә боларның йортларында — пышылдавыклы шомлык... == Сылтамалар == [[Төркем:Илләр буенча гимннар]] [[Төркем:Әфганстан]] 9e00wdvode8yh4eck7by7pmqkqkbgyn 3529358 3529357 2022-08-17T23:44:29Z Liren Ding 26972 wikitext text/x-wiki [[File:National_anthem_of_Afghanistan,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.wav|200px|noicon]] Оркестр башкаруында, гимнның җыйнак варианты<br> [[File:Flag of Afghanistan (2013–2021).svg|left|150px]] [[File:National_Emblem_of_Afghanistan_003.svg|right|120px]] [[Әфганстан]]ның 2021 елда талибаннар кабат хакимияткә килгәнче 2006 елдан башлап гамәлдә булган дәүләт гимны нәкъ шулай атала иде — “'''Милли гимн'''” (пушту телендә ملی سرود‎ — '''''Millī Surūd'''''; фарсы (дари) телендә سرود ملی‎ —'''''Surūde Millī'''''). Тагын бер исеме — “'''Милли җыр'''” (ملي تـﺮانه). Аның сүзләрен АКШта яшәүче әфган шагыйре [[Габделбари Җаһани]] (عبدالباري جهاني)<ref>https://www.youtube.com/watch?v=AndVQ_eRK-U</ref> язган. Ә көен, Әфганстанда туса да, [[1980]] елдан бирле [[Алмания]]дә яшәүче һәм [[1996]] елда бу илнең ватандашы булып киткән көйязар, дирижёр һәм хор җитәкчесе [[Бабрак Васса]] (Babrak Wassa<ref>https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Babrak_Wassa_2012.jpg</ref>) иҗат иткән.<br> == Гимн тексты == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem</ref> {|class="toccolours" cellpadding="10" rules="cols" |- !Пушту телендә (төп нөсхә) !! Латин язуында (пушту) !! Татар теленә тәрҗемәсе !! Дари теленә тәрҗемәсе !! Латин язуында (дари) |- !colspan="5" bgcolor="Black" |Беренче куплет |- | align="right" | دا وطن افغانستان دی<br>دا عزت د هر افغان دى<br>كور د سولې، كور د تورې<br>هر بچى يې قهرمان دى | Dā watan Afgānistān dai,<br>dā izat də har Afgān dai<br>Kor də sor, kor də ture,<br>har bačai ye qahramān dai | Бу ил — безнең Әфганстан,<br> Һәр илдәшкә гыйззәт вә шан;<br> Солых җире, кылыч җире,<br> Һәр улы аның каһарман.<br> | align="right" | این کشور افغانستان است<br>این عزت هر افغان است <br>خانهٔ صلح، خانهٔ شمشیر<br>هر فرزندش قهرمان است | in kishvar afghānistān ast<br>in izzat har afghān ast<br>khāni-yi-sulih, khāni-yi-shamshēr<br>har farzandish qahramān ast |- !colspan="5" bgcolor="Red"|Икенче куплет |- | align="right" | دا وطن د ټولو كور دى<br>د بلوڅو، د ازبكو<br>پــښــتــنو او هزاراو<br>د تركمنو، د تاجكو | Dā watan də ttolo kor dai, <br>də Baločo, də Uzbəko<br>də Pax̌tun aw Hazārawo, <br>də Turkməno, də Tāǰəko | Күп кавем илгә ватандар:<br> Һәм бәлүҗләр, һәм үзбәкләр,<br> Һәм пуштуннар, һазаралар,<br> Һәм таҗиклар, һәм төркмәннәр.<br> | align="right" | این کشور خانهٔ همه است<br>از بلوچ، از ازبک <br>از پشتون و هزارها<br>از ترکمن و تاجک | {{lang|prs|in kishvar khāni-yi-hame ast<br>az baloch, az uzbek<br>az pashtun o hazāraha<br>az turkman o tājik}} |- !colspan="5" bgcolor="Green"|Өченче куплет |- | align="right" | ور سره عرب، ګوجر دي<br>پاميريان، نورستانيان<br>براهوي دي، قزلباش دي<br>هم ايماق، هم پشايان | Wər sara Arəb, Guǰər di,<br>Pāmiryān, Nuristānyān<br>Brāhuwi di, Qizilbāsh di,<br>ham Aymāq, ham Pašāyān | Бердәй гарәпләр, гүҗҗарлар,<br> Памирлылар, нурстанлылар,<br> Кызылбашлар, браһүиләр,<br> Дүрт аймак һәм пәшәиләр.<br> | align="right" | هم عرب و گوجر است<br>پامیری‌ها، نورستانی ها <br>براهوی است و قزلباش است<br>هم آیماق و پشه‌ای ها | {{lang|prs|ham arab o gujar ast<br>pāmirihā, nuristānhā<br>brāhui ast o qizilbāsh ast<br>ham āymāq o pasha-yi-hā}} |- !colspan="5" bgcolor="White"|Дүртенче куплет |- | align="right" | دا هيواد به تل ځلېږي<br>لكه لمر پر شنه آسمان<br>په سينې كې د آسيا به<br>لكه زړه وي جاويدان | Dā hiwād ba təl dzaleγ̌i,<br>ləka lmar pər šnə āsmān<br>Pə sine ke də Āsyā ba,<br>ləka zrrə wi ǰāwidān | Балкыр ил дөнья күгендә<br> Галәмдәге Кояш кебек,<br> Азиянең иң түрендә<br> Ватаныбыз — ул мәңгелек!<br> | align="right" | این کشور همیشه تابان خواهد بد<br>مثل آفتاب در آسمان کبود<br>در سینهٔ آسیا <br>مثل قلب جاویدان | {{lang|prs|in kishvar hamēshi tābān khwahda bud<br>misl āftāb dar āsmān kabud<br>dar sēni-yi-āsyā<br>misl qalb jāvidān}} |- !colspan="5" bgcolor="Silver" |Бишенче куплет |- | align="right" | نوم د حق مو دى رهبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر<br>وايو الله اكبر | Num də haq mo dai rahbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar,<br>Wāyu Allāhu Akbar | Әйт: “Илаһым — Хак вә Рәһбәр;<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!<br> Тәкрарым: Аллаһы әкбәр!”<br> | align="right" | نام حق است ما را رهبر<br>میگویم الله اکبر<br> میگویم الله اکبر<br>میگویم الله اکبر | {{lang|prs|nām haq ast mā rā rahbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar<br> mēgoēm Allāh hu akbar<br>mēgoēm Allāh hu akbar}} |} == Әфган гимннарының тарихы == <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Afghan_National_Anthem#History</ref> Сәяси, иҗтимагый, милләтара һәм дини тормышы һәрвакыт кайнап торган Әфганстан — дөньяда үз дәүләт гимнын еш алмаштыручы санаулы илләрнең берсе. Моңа кадәр бу илдә, идарә системасы һәм режимнар алмашынган саен, кагыйдә буларак, төп милли җырны да үзгәртеп торалар иде.<br> Монархия чорының 1926–1943 елларында “'''Кыйралны сәламләү'''” гимны гамәлдә булса, 1943–1973 елларда аны “'''Безнең кыю һәм намуслы шаһыбыз'''” (икенче исеме — “'''Бөек сәламләү'''”) мәдхиясе алмаштырды. Икесе дә сүзсез иде.<br> [[1978]] елда Әфганстанда социалистик инкыйлаб оештырылды һәм илдә советчыл идарә режимы урнашты. Һәм [[1992]] елга кадәр [[Әфганстан Демократик Җөмһүрияте]]нең гимны “'''Ялкынлан, гел ялкынлана бар'''” (گرم شه، لا گرم شه) дип аталган иде. Бусы текстлы булды, сүзләре фарсы-дари телендә язылып, башка телләргә күчерелде.<br> [[File:Former_national_anthem_of_Afghanistan%2C_1978%E2%80%931992.oga|200px|noicon]] Советларның Әфганстандагы сугышы тәмамланып, коммунист [[Нәҗибулла]] бәреп төшерелгәч, хакимияткә мөҗәһидләр (талиплар) килде, һәм Әфганстан, гади генә итеп гимнны һәм аның төп нөсхәсе телен алмаштыру аша, бер мәлдә “'''Ислам терәге, Азия үзәге'''” (قلعه اسلام قلب اسیا‎) булып китте. Бу җыр инде пушту телендә язылган иде. Ә илдәге кан коюлы ватандашлар сугышы, [[1978]] елда ничек башланган булса, шулай дәвам итте. Ә [[1999]] елда “үтә диндар һәм динчел” хакимнәрнең аңы бөтенләй томаланып китте: Исламда музыка булырга тиеш түгел дип, әлеге гимнны тыйдылар. [[2002]] елда гына аңлашыла башлады: милли һәм дәүләт символлары аша үз кыйбласын табып берләшә алмаганнарга Күкләрдән ярдәм килеп ирешми икән. Ләкин яңадан кайтарылган “Ислам терәге, Азия үзәге” җыры күпмилләтле, күпмәзһәбле һәм җәмгыять тормышы җайга салынмаган илне барыбер берләштерә алмады.<br> [[File:Former_Afghan_national_anthem,_1992-2006.oga|200px|noicon]] Ниһаять, Әфганстан җитәкчелеге “радикаль символик чишелеш” тапты. Башта дәүләт конституциясен алмаштырдылар: ил парламенты ('''Бөек Шура''', пуштуча لويه جرګه, Луйа Җәргъә) яңа төп канунның 20 нче маддәсендә “Әфганстан гимны пушту телендә языла һәм аңарда илдә яшәүче бөтен милләтләрнең исемнәре атала”, дип язып куйды. Һәм әле тагын гимн азагында тәкбир әйтелгән булырга тиеш иде. 2006 елда нәкъ шулай эшләделәр дә.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=5P96aEl0z6k| гимнның тулысынча башкарылуы</ref> <br> Шуның белән Әфганстанда “гимннар парады” тәмам булыр кебек тоелды. Ләкин... аңы катып калган үтә диндарлар тагын дәгъва белдерделәр: “Аллаһы әкбәр” сүзләре җырда җырланырга тиеш түгел! Телдән генә әйтергә! Бу нәрсә илдә милли каршылыклар китереп чыгарачак”. Согуд Гарәбстанының дәүләт гимнында да тәкбир әйтелгән бит, югыйсә.<ref>https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B4%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B7%D9%86%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A</ref> Хәтта талипларның [[1992]] елда кабул ителгән текстында да тәкбир һәр куплет саен өч мәртәбә кабатлана иде. Юк, әфган динчеләренең үз туксаны туксан. Теләк булса, сәбәп табыла инде ул...<ref>https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%8A_%D9%84%D8%A7%D8%B1%D9%87</ref> <br> Әфганстан Ислам Җөмһүрияте җимерелеп, хакимияткә яңадан “талиплар” килгәч, соңгыларының 1992-2006 елларда булган иске гимны кире кайтты. “Бу — батырлар йорты“ исеме астында. Аның көе дә, музыкасы да юк, чөнки “диндарлар” моны харам дип саныйлар. Бу нәшидне ирләр хоры гадәти тәкрарлау рәвешендә генә башкара. Галәм тулы моң, ә боларның йортларында — пышылдавыклы шомлык... == Сылтамалар == [[Төркем:Илләр буенча гимннар]] [[Төркем:Әфганстан]] 8wqtcuyymvezf0m0if5mnvzmdn0z8r3 0 352251 3529389 3168129 2022-08-18T09:46:04Z Gerd Eichmann 24156 gallery added wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Помпеи''' — [[Италия]]нең [[Кампания]] төбәгендә урнашкан [[Италия коммуналары|коммуна]]. {{АДБ}} провинциясе составына керә. == Географиясе == Диңгез дәрәҗәсе өстеннән {{ДДВМ}} биеклектә урнашкан. {{ЧиктәшлекВМ}} коммуналары белән чиктәш. == Халкы == {{ХСВМ||Таблица}} == Фотогалерея == <br><gallery class=center caption="Помпеи - Pompeji"> Pompeji-106-Zirkus-1986-gje.jpg Pompeji-108-Zirkus-1986-gje.jpg Pompeji-120-Strasse-1986-gje.jpg Pompeji-118-Kreuzung mit Ueberwegen-1986-gje.jpg Pompeji-114-Forum-Vesuv-1986-gje.jpg Pompeji-128-zwei Tore-1986-gje.jpg Pompeji-124-Tor-Saeulen-1986-gje.jpg Pompeji-134-Brunnennische-1986-gje.jpg Pompeji-104-Jagdfresko-1986-gje.jpg Pompeji-136-erstarrter Mann-1986-gje.jpg Pompeji-138-erstarrter Mann-Hund-1986-gje.jpg </gallery> == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Чыганаклар == * [http://www.istat.it/ Cтатистика милли институты]{{ref-it}} * [http://www.istat.it/english/ Cтатистика милли институты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207102304/http://www.istat.it/english/ |date=2009-12-07 }}{{ref-en}} [[Төркем:Әлифба буенча торак пунктлар]] [[Төркем:Италия коммуналары]] [[Төркем:Кампания төбәге шәһәрләре]] {{italy-geo-stub}} 9pq0bxkah129gp1g8tmruuqfrhb8odx 0 392548 3529360 2992943 2022-08-18T06:15:27Z Ilnur efende 6874 /* Сәхнә */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Татар поп-музыкасы''' (''татар эстрадасы музыкасы'') - [[Татар теле|татар телендә]] башкарылган поп стиле музыкасы һәм бу тел киң таралган төбәкләрдә, беренче чиратта [[Татарстан]] һәм [[Башкортстан|Башкортостанда]] популяр<ref>[https://sntat.ru/news/culture/01-12-2019/remeslo-prostitutok-i-bezdelnikov-kak-100-let-nazad-zarozhdalas-tatarskaya-estrada-5697046 Лекция преподавателя Казанского музыкального колледжа, музыковеда Гульназ Зиангировой об истоках татарской эстрады], декабрь 2019 года</ref>. Кагыйдә буларак, күпчелек очракта [[Татар халык музыкасы|татар халык музыка]] элементларын үз эченә ала, беренче чиратта татар халык музыкасына хас булган якларына поп-җырларда баян партиясе булу керә, шулай ук борынгы татар халык җырларын яңартып башкару, такмаклау таралган. == Сәхнә == Бүген татар эстрадасында татарлар арасында бик күп танылган башкаручылар, шул исәптән [[Әлфинә Әзһәмова]], [[Хәния Фәрхи]], [[Зәйнәп Фәрхетдинова]], [[Зөфәр Билалов]], [[Дилә Нигъмәтуллина]], [[Альбина Апанаева]], [[Вәсилә Фәттахова]], [[Гүзәл Әхмәтова]], [[Гүзәл Уразова]], [[Иркә]], [[Лилия Хәйруллина]], [[Габделфәт Сафин]], [[Айдар Галимов]], [[Фәрит Таишев]], [[Исхак-Хан]], [[Салават Фәтхетдинов]], [[СуперАлиса]], [[Элвин Грей]], [[DJ Радик]], [[Айрат Сафин]] һәм башкалар бар. Алар арасында дөньяда иң танылган җырчылардан Алсу, шулай ук Австралия фольклор башкаручысы [[Зөлфия Камалова]] да билгеле, аның репертуарында да татар телендә җырлар бар. Күп кенә башкаручылар үз иҗаты өчен «Татарстанның атказанган артисты» һәм «Башкортстанның атказанган артисты» исемнәренә лаек булганнар.<ref>[https://www.business-gazeta.ru/article/331451 Марат Мухин: «Если хотите поменять татарскую песню, сначала нужно народ перевоспитать»<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://proufu.ru/news/culture/glava_tatarii_raskritikoval_tatarskuyu_estradu/ Культура<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://www.tatar-inform.ru/news/2016/08/29/518222/ Рустам Минниханов: «Ветер перемен» – моя попытка что-то изменить в нашей эстраде»<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://www.tatpressa.ru/news/30207.html Татарская эстрада: «миллионер» Салават, подорожавший Ришат Тухватуллин и Элвин Грей по цене Айдара Галимова | Новости Татарстана и Казани<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Ел саен үткәрелә торган «Татар җыры» конкурсы татар эстрадасының төп чарасы булып тора. Шулай ук Татарстанда «Йолдызлар фабрикасы» — «Фабрика звёзд» проектының татар телендәге версиясе дә бар, татар музыкасының тәүлек буе радиотапшыруын «Татар радиосы» станциясе алып бара, TMTV — структуралар телеканалы махсуслашкан «Барс-медиа» холдингына керә. Шулай ук музыка даими рәвештә күп кенә башка, музыкаль булмаган станцияләрдә һәм каналларда яңгырый. Башкортстанда татар эстрадасын башкорт, татар һәм рус телләрендә тапшырулар бирүче «Туган Тел» күңел ачу телеканалы күрсәтә.<ref>[http://www.bars-media.ru/for_partners/sponsorship_of_tatar_zhyry.php ООО «ИДЦ «Барс-Медиа»<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Татар артистлары өлешчә башкорт эстрадасында да тәкъдим ителгән, чөнки Башкортстанда күп кенә татарлар яши. Айдар Галимов, Хәния Фәрхи, Вәсилә Фәттахова, Элвин Грей һ.б. татар һәм башкорт артистлары булып санала.<ref>[http://www.interfax.ru/culture/50765 Алсу выпустила свой первый альбом на татарском языке<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> 2008 елда татар телендә «Туган тел» дигән беренче альбомын чыгарган Алсуның әтисе, милләте буенча үзен башкорт дип билгели.<ref>[https://www.kommersant.ru/doc/1412710 «Башкир по паспорту и крови» – Коммерсантъ Уфа<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> == Татар йолдызлары аллеясы == Казанның төп җәяүле урамында — Бауман урамында — татар йолдызлары аллеясы урнашкан, анда татар мәдәнияты эшлеклеләренә, музыкантларга, театр һәм кино актерларына багышланган истәлекле билгеләр куелган, алар тротуарда монтажланган. Аллея 2002 елда Салават Фәтхетдинов инициативасы буенча оештырыла.<ref>[https://books.google.ru/books?id=eUwmDwAAQBAJ&pg=PA60&lpg=PA60&dq=Аллея+татарских+звёзд&source=bl&ots=XA98cao1Bg&sig=gtMUd1bu2UzyPcdvaWD-CmLj330&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwikpczXsqnVAhWlNpoKHYcVC5wQ6AEIVjAK#v=onepage&q=Аллея%20татарских%20звёзд&f=false Прогулки по Казани. Путеводитель для пешеходов, 2017]</ref> == Искәрмәләр == {{Reflist}} [[Төркем:Татар музыкасы]] {{MyTatarstan2020}} bg5bycpuv0nip4ha31kfth5ixmadvjq 0 422861 3529305 2994035 2022-08-17T18:33:00Z Әмир 15082 төркем өстәү wikitext text/x-wiki {{Шәхес}} '''Эльдар Джангиров''' ([[1987 ел|1987 елның]] [[28 гыйнвар|28 гыйнвары]], [[Бишкәк|Фрунзе]], [[Кыргыз Совет Социалистик Республикасы|Кыргыз ССР]], [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]]) — [[Америка Кушма Штатлары|Америка]] джаз пианисты. «Иң яхшы заманча джаз альбомы» категориясендә «Грэмми» премиясенә номинацияләнгән иң яшь башкаручыларның берсе. Милләте буенча татар<ref>{{Cite web|url=https://eldarmusic.com/about-eldar/|title=About Eldar – Eldar|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-12-29}}</ref>. == Биография == Эльдар Джангиров 1987 елның 28 гыйнварында [[Кыргыз Совет Социалистик Республикасы|Кыргыз ССРның]] башкаласы [[Бишкәк|Фрунзе]] шәһәрендә туа<ref name=":0">{{Сылтама|https://meloman.ru/performer/dzhangirov-eldar/|Джангиров Эльдар: Московская государственная академическая филармония}}</ref>. Әтисе — Эмиль Джангиров — [[Татарлар|идел татары]], техник фәннәр докторы, әнисе — Татьяна Джангирова — фортепиано укытучысы<ref>{{Сылтама|https://studylib.ru/doc/4436355/eldar-djangirov|Eldar Djangirov — studylib.ru}}</ref>. Эльдар фортепианода 3 яшь булганда уйный башлый. Беренче укытучылары — аның әти-әниләре. 9 яшендә [[Новосибирск|Новосибирскида]] джаз фестивалендә чыгыш ясаый. Анда аны танылган джаз продюсеры Чарльз МакУортер ишетә. Ул Эльдар Джангировы Интерлокендагы Сәнгать үзәгендә ([[Мичиган (штат)|Мичиган штаты]]), сәләтле балалар өчен җәйге лагерьда үз осталыгын камилләштерергә чакыра. 1998 елда Джангировлар гаиләсе [[Америка Кушма Штатлары|АКШта]] урнашкан [[Канзас-Сити (Канзас)|Канзас-сити]] шәһәренә күчә. Ул [[Радио|радиода]], [[Телевидение|телевидениедә]] концертлар белән чыгыш ясый, ә 2000 елда «Грэмми» премияләрен тапшыру тантанасында чыгыш ясау хокукына ия була. 12 яшендә, иң яшь башкаручы буларак, Американың Милли җәмәгать радиосында Piano Jazz программасында чыгыш ясый. Эльдар Изге Елизавета исемендәге мәктәптә, [[Сан-Диего|Сан-Диегога]] күчкәннән соң В. Паркер Фрэнсис мәктәбендә, ә аннары [[Лос-Анджелес|Лос-Анджелеста]] Көньяк Калифорния Университеты каршындагы Торнтон музыка мәктәбендә укый<ref>[http://www2.ljworld.com/news/1999/may/27/a_piano_prodigy_keys/ Piano Prodigy Keys into Jazz]</ref>. 2001 елда Джангиров үзенең беренче альбомын чыгара. Ике елдан соң — Handprints. 17 яшендә Sony белән контракт төзеи. 2016 елда ул [[Нью-Йорк|Нью-Йоркка]] күчә<ref name=":0" />. 2008 елда «Re-Imagination» альбомы өчен «Грэмми» га номинацияләнә<ref>{{Сылтама|https://www.newsvl.ru/vlad/2013/11/11/117992/|Пианист-виртуоз Эльдар Джангиров выступит во Владивостоке}}</ref>. Нигездә пост-боп стилендә уйный. == Дискография == * 2003 — Handprints * 2005 — Eldar * 2006 — Live at the Blue Note * 2007 — Re-Imagination * 2009 — Virtue * 2011 — Three Stories * 2013 — Breakthrough * 2013 — Bach / Brahms / Prokofiev * 2015 — World Tour Vol.1 * 2019 — Letter to Liz * 2020 — Rhapsodize == Искәрмәләр == {{Reflist}} == Сылтамалар == * [http://www.eldarmusic.com/ Элдар Джангиров сайты] [[Төркем:Кыргызстанда туганнар]] [[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]] [[Төркем:1987 елда туганнар]] [[Төркем:28 гыйнвар көнне туганнар]] [[Төркем:Кыргызстан татарлары]] {{Tatar 4.0-2021}} 4h54fj63v76v350khonn1tx0nc6c4qx 0 423375 3529361 2999622 2022-08-18T06:16:26Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү калдырмыйча [[Айрат Сафин]] сәхифәсен [[Айрат Сафин (1975)]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = '''Айрат Сафин''' | рәсем = Айрат_сафин.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = Айрат Сафин | тулы исем = Айрат Фоат улы Сафин | һөнәр = «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ генераль директоры | альма-матер = [[Казан дәүләт технология университеты]] | эш бирүче = «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ | туу датасы = 01.08.1975 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Түбән Кама]] | гражданлык = [[Русия]] | милләт = татар }} '''Айрат Фоат улы Сафин'''([[1 август]] [[1975]] елда, [[СССР]], [[ТАССР]], [[Түбән Кама]]) - «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ генераль директоры. == Биографиясе == 1975 елның 1 августында [[Түбән Кама]] шәһәрендә туа. [[Казан дәүләт технология университеты]]н (1998, 2000) тәмамлый. == Карьерасы == 1992-1996 елларда - "Түбән Кама төзелеш һәм металл конструкцияләр заводы" АҖ автотранспорт цехы автослесаре. 1996-1997 елларда - "Фундамент компаниясе " ҖЧҖнең сату башлыгы. 1997 елдан 1997 елга кадәр -"Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү заводының 1 нче җитештерү цехында слесарь-ремонтчы. 1997-1999 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү буенча завод каучукларын полимерлаштыру цехының химик реактивлар җитештерү аппаратчысы. 1999-2001 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү заводы каучукларны полимерлаштыру цехының бүлек башлыгы. 2001-2003 елларда - "Түбән Кама Нефтехим" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының полистиролларын эшләү цехы механигы. 2003-2004 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының баш механигы урынбасары. 2004-2005 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының стиролполимерлаштыру цехы башлыгы. 2005 елдан 2013 елга кадәр - "Казаноргсинтез" ГАҖ поликарбонатлар заводының дифенил- һәм поликарбонат синтезы цехы башлыгы. 2013 елдан 2020 елга кадәр - "Казаноргсинтез" ГАҖнең этилен заводы директоры. 2020 елдан — "Түбән Кама нефть химиясе" ГАҖ генераль директоры. == Бүләкләре == * «Казаноргсинтез» ААҖ рәхмәте (2006 ел) * «Уйлап табу һәм рационализация отличнигы» билгесе (2012 ел) * [[Казан]] шәһәренең Киров һәм Мәскәү районнары администрациясенең Мактау грамотасы (2017 ел) * «ТР Уйлап табучылар һәм рационализаторлар җәмгыятенә 60 ел» билгесе (2018 ел) == Чыганаклар == * [https://tatcenter.ru/person/safin-ajrat-foatovich/ Деловой центр РТ - интернет-портал TatCenter.ru (Татцентр.ру) - Сафин Айрат Фоатович] {{Tatar 4.0-2021}} s7qbupyd9quj3pld8dhse9ccvdajeib 3529363 3529361 2022-08-18T06:16:55Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = '''Айрат Сафин''' | рәсем = Айрат_сафин.jpg | рәсем_зурлыгы = 200px | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = Айрат Сафин | тулы исем = Айрат Фоат улы Сафин | һөнәр = «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ генераль директоры | альма-матер = [[Казан дәүләт технология университеты]] | эш бирүче = «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ | туу датасы = 01.08.1975 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Түбән Кама]] | гражданлык = [[Русия]] | милләт = татар }} '''Айрат Фоат улы Сафин''' ([[1 август]], [[1975]] елда, [[СССР]], [[ТАССР]], [[Түбән Кама]]) — «Түбән Кама нефть химиясе» ГАҖ генераль директоры. == Биографиясе == 1975 елның 1 августында [[Түбән Кама]] шәһәрендә туа. [[Казан дәүләт технология университеты]]н (1998, 2000) тәмамлый. == Карьерасы == 1992-1996 елларда - "Түбән Кама төзелеш һәм металл конструкцияләр заводы" АҖ автотранспорт цехы автослесаре. 1996-1997 елларда - "Фундамент компаниясе " ҖЧҖнең сату башлыгы. 1997 елдан 1997 елга кадәр -"Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү заводының 1 нче җитештерү цехында слесарь-ремонтчы. 1997-1999 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү буенча завод каучукларын полимерлаштыру цехының химик реактивлар җитештерү аппаратчысы. 1999-2001 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ синтетик каучуклар җитештерү заводы каучукларны полимерлаштыру цехының бүлек башлыгы. 2001-2003 елларда - "Түбән Кама Нефтехим" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының полистиролларын эшләү цехы механигы. 2003-2004 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының баш механигы урынбасары. 2004-2005 елларда - "Түбән Кама нефть химиясе" ААҖ полистироллар җитештерү һәм газ конденсатын эшкәртү заводының стиролполимерлаштыру цехы башлыгы. 2005 елдан 2013 елга кадәр - "Казаноргсинтез" ГАҖ поликарбонатлар заводының дифенил- һәм поликарбонат синтезы цехы башлыгы. 2013 елдан 2020 елга кадәр - "Казаноргсинтез" ГАҖнең этилен заводы директоры. 2020 елдан — "Түбән Кама нефть химиясе" ГАҖ генераль директоры. == Бүләкләре == * «Казаноргсинтез» ААҖ рәхмәте (2006 ел) * «Уйлап табу һәм рационализация отличнигы» билгесе (2012 ел) * [[Казан]] шәһәренең Киров һәм Мәскәү районнары администрациясенең Мактау грамотасы (2017 ел) * «ТР Уйлап табучылар һәм рационализаторлар җәмгыятенә 60 ел» билгесе (2018 ел) == Чыганаклар == * [https://tatcenter.ru/person/safin-ajrat-foatovich/ Деловой центр РТ - интернет-портал TatCenter.ru (Татцентр.ру) - Сафин Айрат Фоатович] {{Tatar 4.0-2021}} a8nbqeh800bezc8pc6cvp1ckwidh2x8 1 423401 3529362 2984141 2022-08-18T06:16:27Z Ilnur efende 6874 Ilnur efende юнәлтү калдырмыйча [[Бәхәс:Айрат Сафин]] сәхифәсен [[Бәхәс:Айрат Сафин (1975)]] итеп күчерде wikitext text/x-wiki {{«Татар 4.0» проекты мәкаләсе (2021, яңа)|кулланучы=Fxan}} ojotatfp2qe183b606vkws5tydtwyn7 0 427213 3529313 3528371 2022-08-17T19:53:24Z Xәkim 37256 фотолар wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Гайсә Хәкимҗан | рәсем = | рәсем_зурлыгы = 250px | alt = | рәсем язуы = | тулы исем = | һөнәр = [[сәүдәгәр]], [[сәнгатькәр]] | туу датасы = 13.03.1896 | туу җире = [[Актук]], [[Сергач өязе]], {{туу җире|Түбән Новгород губернасы|Нижгар өлкәсендә}}, [[Русия империясе]] | гражданлык = {{Русия империясе байрагы}}, {{Финляндия байрагы}} [[Финляндия]] | милләт = [[татар]] | үлем датасы = 5.11.1972 | үлем җире = {{үлем җире|Тампере|Тампереда}}, [[Финляндия]] | әти = | әни = | хатын = | балалар = [[Рәшид Хәкимҗан]], Алия | бүләк һәм премияләр = | сайт = | башка мәгълүмат = |image=Finnish Tatars in Kazan 1970.jpg|image caption=[[Казан]], 1970. Хәкимҗан — өченче, басып тора. Рәсемдә шулай ук [[Илбарис Надиров]] (сулдан беренче, баскан) һәм [[Үмәр Даһер]] (уңнан беренче, утырган).}} {{фш|Хәкимҗанов}} '''Гайсә Хәкимҗан''',<ref>[http://ft.antat.ru/uploads/16210566c1feaaff32-%25D0%2593%25D0%25B0%25D1%2580%25D0%25B8%25D0%25BF%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25B0_%25D0%2597..pdf&ved=2ahUKEwiS29DajLn5AhVO_SoKHcmGBKEQFnoECBEQAQ&usg=AOvVaw0ICMhyYf5uZtOmVdK7wK-f З.Г. Гарипова. Мөһаҗирлектәге татарларның милли-мәдәни тормышы. "Фәнни Татарстан.]</ref> Гайсә (''[[Мишәр диалекты|мишәрчә]] Айсә'') Хәкимҗанов ({{lang-fi|Aisja Hakimsan}}, 13 март 1896 — 5 ноябрь 1972) — татар сәүдәгәре, рәссам, нәшир һәм [[Тампере]] шәһәренең [[Финляндия татарлары|татар җәмгыятенә]] өлеш кертүче.<ref name=":0">{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=146}}</ref><ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan hedelmät (in a book called Tugan Tel: Kirjoituksia Suomen Tataareista, reporter: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> == Биографиясе == Гайсә Хәкимҗан [[Россия империясе]]нең [[Нижгар губернасы]] [[Сергач өязе]] (хәзерге [[Түбән Новгород өлкәсе]] [[Кызыл Октябрь районы]]) [[Актук]] дип аталган кечкенә авылында туа. Һәм 1917 елда туган җирен ташлап [[Финляндия]]гә китеп яши башлый.<ref name=":0"/><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the roots and history (in finnish,tatar, and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=14}}</ref> Ул Тампере шәһәренең Ислам җыелышына нигез салучыларның берсе, анда озак еллар директорлар советында эшләгән. [[Ramazan|Рамазан аенда]] Айсә үзенең моңлы тавышы белән Таравих намазларын укый. Ул шулай ук ​​1946-1948 елларда Тампере Төрек җәмгыяте рәисе һәм күп тапкыр аның урынбасары булып эшли. Айсәнең эшләвен яратканга, аны берничә тапкыр рәис итеп сайлыйлар.<ref name=":0"/> Хәкимҗан шулай ук бик иҗади шәхес буларак та билгеле була. Шигырьләр яза, җырлар җырлый, скрипка һәм мандолинада уйный, хор директоры булып та эшли. Күп еллардан соң да ул куйган хор җырлары популяр була. Музыкаль сәләтенә өстәп, ул 1940 елларда берничә пьеса куя. Аның сәхнәләштергән пьесаларның кайбер исемнәре ''Алия Бану'' һәм ''Асыл Яр''. Ул пьесаларда, гадәттә өлкән персонажларны уйнарга ярата торган була.<ref name=":0"/> 1938 елда Хәкимҗан [[Варшава|Варшавадагы]] [[Гаяз Исхакый]] оештырган [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал дәүләтенең]] 20 еллык мемориаль хезмәтендә катнаша. Аның белән Гибадулла Муртазин, эшмәкәр Гомәр Сали<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=114}}</ref><ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=38}}</ref> һәм башкалар сәяхәт итә. 1956 елда үзе җыйган җырлар һәм шигырьләрне тәшкил иткән өч буклет мөхәррирлек кыла һәм бастыра. Шул шигырьләр арасында аның үзе язган кайбер шигырләре дә була. Шигырьләренең берсендә ул үз хисләрен түбәндәгечә белдерә: <blockquote> Белмәсәм ил дәртләрен, мин болай язмас идем.<br/> Милләтемне сөймәсәм, кулыма каләм алмас идем. </blockquote> 1966 елда Хәкимҗан татар шагыйре [[Габдулла Тукай|Габдулла]] [[Габдулла Тукай|Тукайның]] 80-еллыгы хөрмәтенә бер битле басма бастырып чыгара. Нәшер итүдә аңа [[Имам]] Хәбибур-Рахман Шакир булыша.<ref name=":0"/> Бу вакытларда Хәкимҗан үзенең сәүдәгәр дусты Сәмигулла Вафин белән "Ислам - Чын иман" (тәрҗемә ителгән исем) дип аталган китабын бастырып чыгара. <ref name=":1">{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen tataareista|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> 1970-нче елның июнендә аңа Казанга бару мөмкинлеге бирелде, [[Үмәр Даһер|Гомәр Таһир]] (''[[Үмәр Даһер]]'') [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтына]] сәяхәт оештырганда. Анда аларны рәсми кунак итеп кабул иттеләр. Фольклорчы [[Илбарис Надиров]] та бар иде. Сәяхәт вакытында Г. Хәкимҗан Габдулла Тукай каберенә барды, аңа хөрмәт күрсәтте. Хәкимҗан Тампереда үлде, Финляндия.<ref name=":0"/><ref>Minnullin K.M., O.R. Khisamov & M.I. Ibragimov (eds) 2019. Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova [The Ġ. Ibrahimov Institute of Language, Literature and the Arts]. Kazan: Institut yazyka, literatury i isskustva imeni G. Ibragimova.</ref> == Гаиләсе == [[Файл:Aysa Hakimcan with his child Räshid.jpg|сулда|мини|235x235пкс|Хәкимҗан улы [[Рәшит Хәкимҗан|Рәшит]] белән.]] [[Файл:Aliye Hakimcan in Moscow (cropped).jpg|сулда|мини|150x150пкс|Хәкимҗан кызы Алия - Мәскәү, 1957.]] Хәкимҗаннең татар театры сәхнәсендә актив катнашучы Алия исемле кызы, хоккейчы [[Рәшит Хәкимҗан]] исемле улы<ref>{{Cite book|last=Baibulat|first=Muazzez|title=The Tampere Islamic Congregation: the Roots and History (in finnish, tatar and english)|publisher=Gummerus Kirjapaino Oy|year=2004|isbn=952-91-6753-9|location=Jyväskylä|pages=179 & 254}}</ref> һәм Ибраһим белән Сиддик исемле ике олы абыйсы була<ref>{{Cite book|last=Leitzinger|first=Antero|title=Mishäärit - Suomen vanha islamilainen yhteisö|publisher=Kirja-Leitzinger|year=1996|isbn=952-9752-08-3|location=Helsinki|pages=131}}</ref>. ==Кайбер нәшер иткән әсәрләре== * ''Kisäk millī ši`ïr vä ğïrlar'' <ref>{{Cite book|last=Halen|first=Harry|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, хәбәрче: Kadriye Bedretdin, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=1996|isbn=978-951-9380-78-0|location=Helsinki|pages=341}}</ref> * ''Abdulla Tukay'' <ref>{{Cite web|title=Abdulla Tukay {{!}} Kansalliskirjasto|url=https://finna.fi/Record/fikka.4274716|url-status=live|website=Finna.fi}}</ref> * ''Islām dīne ḥaqq dīnder'' <ref>{{Cite book|last=Bedretdin|first=Kadriye|title=Lahjan Hedelmät (Tugan Tel - Kirjoituksia Suomen Tataareista китабында, 2011)|publisher=Suomen Itämainen Seura|year=2011|isbn=978-951-9380-78-0|pages=346}}</ref> ==Моны да карагыз== *[[Актук]] *[[Рәшит Хәкимҗан]] == Белешмәләр == <references /> [[Төркем:Нәширләр]] [[Төркем:Татар музыкантлары]] [[Төркем:1972 елда вафатлар]] [[Төркем:1896 елда туганнар]] [[Төркем:Татар язучылары]] [[Төркем:Сәүдәгәрләр]] [[Төркем:Финляндия татарлары]] svym1fnq1myt54flv7bjojgmq3qzim8 0 547938 3529307 3368208 2022-08-17T18:52:42Z Pierre L'iserois 40487 wikitext text/x-wiki {{ТП}} '''Верацеи''' ({{lang-be|Верацеі}}<ref>Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7</ref>) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Паставский районында урнашкан авыл.<ref>Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.</ref> == Тарихы == 1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Казловшчына гминасы составында авыл.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6</ref> == Климаты == Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher= |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}</ref> == Халык саны == * 1921 елда авылда 82 кеше, 18 хуҗалык исәпләнгән.<ref name="skorowidz22">Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 елда авылда 96 кеше, 19 хуҗалык исәпләнгән.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 40.</ref> {{ХСВМ||Таблица}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с. * В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с. [[Төркем:Беларусия авыллары]] [[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]] [[Төркем:Паставский районы торак пунктлары]] {{Belarus-geo-stub}} o826vyfd07jktibzbnzz67xww0tn8d6 0 548094 3529329 3405831 2022-08-17T21:12:49Z Pierre L'iserois 40487 wikitext text/x-wiki {{ТП}} '''Вышадки''' ({{lang-be|Вышадкі}}<ref>Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7</ref>) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Глыбоцкий районында урнашкан авыл.<ref>Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.</ref> == Тарихы == 1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Глыбокае гминасы составында авыл.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6</ref> == Климаты == Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher= |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}</ref> == Халык саны == * 1921 елда авылда 186 кеше, 39 хуҗалык исәпләнгән.<ref name="skorowidz22">Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 елда авылда 184 кеше, 42 хуҗалык исәпләнгән.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 16.</ref> {{ХСВМ||Таблица}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с. * В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с. [[Төркем:Беларусия авыллары]] [[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]] [[Төркем:Глыбоцкий районы торак пунктлары]] {{Belarus-geo-stub}} ezqfn8a19041b00f1pyqiu9kp6py6rh 0 553081 3529288 3404467 2022-08-17T17:06:57Z Pierre L'iserois 40487 wikitext text/x-wiki {{ТП}} '''Шоци''' ({{lang-be|Шоці}}<ref>Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7</ref>) — [[Беларусия|Белоруссиянең]] [[Витебск өлкәсе]] Глыбоцкий районында урнашкан авыл.<ref>Статистический ежегодник Витебской области. — Витебск: Главное статистическое управление Витебской области, 2013.</ref> == Тарихы == 1921-1945 елларда Польша Республикасы Виленский воеводалыгы Дисенский өязе Глыбокае гминасы составында авыл.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6</ref> == Климаты == Биредә климат уртача, җылы җәй һәм йомшак кыш хас. Җил җәен төньяк-көнбатыштан, кышын көньяк яки көньяк-көнбатыштан исә, кышын еш кына циклоннар уза һәм җепшек һава торышы тора.<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/belarus/15.htm |title= Climate of Belarus.|author= |publisher= |date = |accessdate= 2015-10-04 |lang= en |description=}}</ref> == Халык саны == * 1921 елда авылда 134 кеше, 28 хуҗалык исәпләнгән.<ref name="skorowidz22">Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> * 1931 елда авылда 110 кеше, 23 хуҗалык исәпләнгән.<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 16.</ref> {{ХСВМ||Таблица}} == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * Регион. Витебская область. Время действий и преобразований = The region. Vitebsk region. The time of actions and transformations / ред.-сост. М. В. Шиманский, А. Ф. Градюшко; фото В. С. Стрелковский [и др.]. — Мн., 2006. — 196 с. * В. А. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. — Минск: Белорусский Государственный Университет, 1974. — 448 с. [[Төркем:Беларусия авыллары]] [[Төркем:Витебск өлкәсе торак пунктлары]] [[Төркем:Глыбоцкий районы торак пунктлары]] {{Belarus-geo-stub}} a3l5r5ssvupfc2y03q1g2rth2q7v8nj 0 567869 3529306 3503797 2022-08-17T18:34:12Z Әмир 15082 төркем өстәү wikitext text/x-wiki {{Tatar4.0-2022}} {{Шәхес}} {{фш|Атамбаев}} '''Рәисә Атамбаева <ref>{{Cite web|url=https://www.myheritage.com/research/record-10182-2038057/raisa-atambayeva-in-biographical-summaries-of-notable-people|title=Raisa Atambayeva - Biographical Summaries of Notable People - MyHeritage}}</ref>''' ( Татар АССР) - [[Кыргызстан Республикасы Президенты|Кыргызстанның элекке президенты]] [[Алмазбәк Атамбаев|Алмазбәк Атамбаевның хатыны]]. 2011 - 2017 елларда Кыргызстанның беренче ханымы (ледие). == Биография == '''Рәисә Минәхмәт кызы Атамбаева''' 1958 елның 23 июнендә <ref>{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20180625/1039862554/raisa-atambaeva-ajgul-tokoeva-pervaya-ledi.html|title=На юбилее Атамбаевой была супруга Жээнбекова. Они сидели за одним столом}}</ref> [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССРда туган]] . Милләте буенча [[Татарлар|татар]] <ref name=":0">{{Cite web|url=https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_raisa_atambaeva/24944093.html|title=Первая леди Кыргызстана}}</ref> . Советлар Союзы вакытында аның әти-әнисе [[Ош (Кыргызстан)|Ошка]] күченә. Монда ул Ломоносов исемендәге урта мәктәпне тәмамлый, бу мәктәптә башлангыч сыйныфлардан ук [[Инглиз теле|инглиз]] һәм [[Кыргыз теле|кыргыз телләрен]] укыталар.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_raisa_atambaeva/24944093.html|title=Первая леди Кыргызстана}}</ref> . Рәисә Атамбаева - [[Фәннәр кандидаты|медицина фәннәре кандидаты]] <ref name=":0">{{Cite web|url=https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_raisa_atambaeva/24944093.html|title=Первая леди Кыргызстана}}</ref> . 2016 елда, [[Мәскәү|Мәскәүдә]] «Медико-социальные аспекты формирования и охраны репродуктивного здоровья девушек-подростков КР» темасына диссертация яклап, фән докторы гыйльми дәрәҗәсен ала. Хезмәте [[Казан дәүләт медицина университеты|Казан дәүләт медицина университетының]] профилактик медицина бүлегендә башкарыла. Фәнни консультанты: медицина фәннәре докторы, профессор Эльмира Мингазова <ref>{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20160707/1027440252.html|title=Первая леди КР стала доктором наук, защитив диссертацию в Москве}}</ref> . 2018 елда аңа профессор исеме бирелә. Н.А.Семашко исемендәге җәмәгать сәламәтлеге милли фәнни-тикшеренү институтында диссертация яклый. Кыргызстанның Югары аттестация комиссиясе тарафыннан аттестацияләнә. <ref name=":1">{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20180105/1037134503/raisa-atambaeva-stala-professorom.html|title=Раиса Атамбаева стала профессором — докторскую защитила в России}}</ref> . Атамбаеваның 25 елдан артык фәнни һәм педагогик тәҗрибәсе бар. Ул И.Ахунбаева исемендәге КГМАның гигиена дисциплиналары бүлеге мөдире була. Рәисә Атамбаева шулай ук 87 фәнни эш, шул исәптән 75 мәкалә, бер монография, Кыргызстан мәгариф һәм фән министрлыгы грифлы дәреслеге, биш укыту-методик рекомендация һәм 17 фәнни мәкалә бастырып чыгарды<ref name=":1">{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20180105/1037134503/raisa-atambaeva-stala-professorom.html|title=Раиса Атамбаева стала профессором — докторскую защитила в России}}</ref> . == Шәхси тормыш == Рәисә Атамбаева 1988 елда булачак Кыргызстан президенты Алмазбәк Атамбаевага кияүгә чыга. Ул Атамбаевның икенче хатыны. Аларның ике баласы туа: улы Кадыр (1993 елда туган; урта мәктәпне 2011 елда алтын медаль белән тәмамлаган, аннары [[Төркия|Төркиядә]] укыган) һәм Алия кызы (1997 елда туган) <ref name=":2">{{Cite web|url=https://modern.az/az/news/34731/qirgizistanin-1-ci-prezidentin-2-ci-xanimi-o-milliyetce-qirgiz-deyil-fotolar|title=Qırğızıstanın 1-ci, prezidentin 2-ci xanımı - o, milliyətcə qırğız deyil… - FOTOLAR}}</ref> <ref name=":0">{{Cite web|url=https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_raisa_atambaeva/24944093.html|title=Первая леди Кыргызстана}}</ref> <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-40479231|title=President's daughter sparks breastfeeding debate with photo}}</ref> . Рәисә Атамбаева, беренче ханым буларак, халык алдында бик сирәк күренә. Аны беренче тапкыр президент инаугурациясендә күрәләр. Кыргызстан халкы Атамбаеваны икенче тапкыр Төркия Президентының Кыргызстанга сәфәре вакытында күрде. Шул чакта гына да фотожурналистлар Кыргызстанның беренче ханымын фотога төшерә алды. Әлегә кадәр ул газеталарга яки телевидениегә интервью бирмәде — хәтта Президент Алмазбәк Атамбаевның инаугурациясендәге чыгышында да, кунакларны сәламләп, аларга рәхмәт белдереп, бу аның соңгы халык алдында чыгыш ясавы булачагын белдерде. <ref name=":2">{{Cite web|url=https://modern.az/az/news/34731/qirgizistanin-1-ci-prezidentin-2-ci-xanimi-o-milliyetce-qirgiz-deyil-fotolar|title=Qırğızıstanın 1-ci, prezidentin 2-ci xanımı - o, milliyətcə qırğız deyil… - FOTOLAR}}</ref> : Рәисә Атамбаева хәйрия эше белән шөгыльләнә <ref>{{Cite web|url=http://gundogar-news.com/index.php?category_id=10&news_id=4867|title=Женщины, сделавшие из своих мужей президентов {{!}} Разное {{!}} Гундогар}}</ref> . Югары медицина белеме булуына карамастан, ул беркайда да эшләми, өйдә хуҗабикә булып тора <ref name=":2">{{Cite web|url=https://modern.az/az/news/34731/qirgizistanin-1-ci-prezidentin-2-ci-xanimi-o-milliyetce-qirgiz-deyil-fotolar|title=Qırğızıstanın 1-ci, prezidentin 2-ci xanımı - o, milliyətcə qırğız deyil… - FOTOLAR}}</ref> . == Фотогалерея == {{Gallery |title= «Рәисә Атамбаева» |width=180 |height=180 |lines=2 |File:Meeting_Vladimir_Putin,_Raisa_Atambayeva,_Almazbek_Atambayev.jpg|Кремльдә ире [[Алмазбәк Атамбаев]] һәм Россия Президенты [[Владимир Путин]] белән . 2017 |File:А.Ш.Атамбаев 1.jpg|[[Алмазбәк Атамбаев|А. Атамбаев]] хатыны Рәисә белән [[Akihito|Япония императоры]] (''{{comment|с|сулдан}}'') һәм аның хатыны (''{{comment|у|уңда}}'') янында |File:Official meeting ceremony of President of Kyrgyzstan Almazbeh Atambayev was held 11.jpg|Рәисә Атамбаева (''{{comment|с|сулдан}}''), [[Алмазбәк Атамбаев]], [[Илһам Әлиев]], [[Меһрибан Әлиева]]. ''[[2012 ел|2012]]'' }} == Искәрмәләр == {{Reflist}}{{Тышкы сылтамалар}} [[Төркем:Татарстанда туганнар]] [[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]] [[Төркем:1958 елда туганнар]] [[Төркем:23 июнь көнне туганнар]] [[Төркем:Кыргызстан татарлары]] norejeg4whrk86qka5gopsgw5vwagp2 0 588350 3529324 3528758 2022-08-17T21:12:04Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588351 3529323 3528759 2022-08-17T21:11:54Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588352 3529317 3528760 2022-08-17T21:10:54Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588353 3529325 3528761 2022-08-17T21:12:14Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588355 3529330 3528763 2022-08-17T21:12:54Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588356 3529327 3528764 2022-08-17T21:12:34Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588357 3529318 3528765 2022-08-17T21:11:04Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588358 3529321 3528766 2022-08-17T21:11:38Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588359 3529322 3528767 2022-08-17T21:11:44Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588360 3529320 3528768 2022-08-17T21:11:24Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588361 3529319 3528769 2022-08-17T21:11:14Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588362 3529326 3528770 2022-08-17T21:12:24Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588363 3529328 3528771 2022-08-17T21:12:44Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588364 3529338 3528772 2022-08-17T21:14:14Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588365 3529339 3528773 2022-08-17T21:14:24Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588366 3529340 3528774 2022-08-17T21:14:34Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588367 3529342 3528775 2022-08-17T21:14:54Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588368 3529341 3528776 2022-08-17T21:14:44Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588369 3529334 3528777 2022-08-17T21:13:34Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588370 3529332 3528778 2022-08-17T21:13:14Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588371 3529333 3528779 2022-08-17T21:13:24Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588372 3529331 3528780 2022-08-17T21:13:04Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588373 3529337 3528781 2022-08-17T21:14:04Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588374 3529345 3528782 2022-08-17T21:15:14Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588375 3529343 3528783 2022-08-17T21:15:04Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588376 3529336 3528784 2022-08-17T21:13:54Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Михаил Борисов (1949)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Михаил Борисов (1949)]] 89klq0dc687sv8p6l7w5dmyr4csivtl 0 588405 3529366 3529224 2022-08-18T06:55:13Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Когаккан университеты''' (皇學館大学, әйтелешеː Kōgakkan daigaku, шулай ук шул ук мәгънәдә 學館（Gakkan) һәм 皇大（Koodai）дип аталырга мөмкин) ул [[Япония]]дә, [[Ми (префектура)|Миэ]]да, [[Исэ]]да [[шәхси университет]]. Мәктәпнең алдан килүчесе 1882 елда нигезләнгән булган һәм 1940-ынчы елда университет булган. Когаккан университеты Япониядә тәмамлаучылары ''[[каннущи]]'' (Синто каһине) өчен кирәкле квалификацияләренә ия булган [[Синтоизм]] уку программаларын тәкъдим иткән бары тик ике университетның берсе.<ref>Kogakkan University Faculty of Letters: Kogakkan University official website [https://web.archive.org/web/20150316092725/http://www.kogakkan-u.ac.jp/english/faculty/index.php]</ref><ref>S.D.B.Picken "Faith-based schools in Japan: Paradoxes and Pointers". In J.D. Chapman et al. (eds.) "International Handbook of Learning, Teaching and Leading in Faith-Based Schools". New York: Springer. P. 523.</ref> Шундый программаны тәкъдим итүче башка университет ул Токиода [[Кокугакуин Университеты]]. ===Өйрәнү курслары=== * Әдәбият ** Ходайлар юлы өйрәнү фәне *** Ходайлар юлы өйрәнү курсы *** Япон мәдәнияты курсы * Ил мәдәнияты өйрәнү фәне ** Ил теле * Ил мәдәнияте курсы ** Ил теле фәнен өйрәнүче курсы * Ил тарихы фәне ** Тарих өйрәнүче курсы ** Мәдәният байлыгы курсы * Коммуникация өйрәнүе ** Инглиз телендә коммуникация курсы ** Психология курсы ** Төбәк мәгълүматы курсы * Уку-укыту ** Уку-укыту фәне ** Мәктәптә уку-укыту курсы ** Мәктәпкә кадәр уку-укыту курсы ** Спорт, сәламәтлек курсы ** Махсус белем курсы (урта, чыгарылыш сыйныфлары белгече) * Хәзерге япон җәмгыяте ** Хәзерге япон җәмгыяте фәне ** Идарә инновациясе курсы ** Төбәк яңарышы курсы ** Муллык үсеше курсы ** Мәдәният дәгъвасы курсы ==Белем алу һәм өйрәнү== ==‍Бүлекләр== * Әдәбият ** [[Синтоизм]] ** Япон әдәбияте ** Япон тарихы ** Коммуникацияләр * Белем алу ** Белем алу * Хәзерге заман япон җәмгыяте ** Хәзерге заман япон җәмгыяте ===Тәмамлау программалары=== * Әдәбият ** Синтоизм белгечлеге ** Япон әдәбияты белгечлеге ** Япон тарихы белгечлеге * Уку-укыту ** Уку-укыту белгечлеге ===Махсус программалар=== * Тәмамлау Синтоизм өйрәнүләре программасы == Башка университетлар белән килешүләр == * Илдә ** Югары белем консорциумы, Миэ ** [[Кокугакуин университеты|Кокугакуин Университеты]] * Халыкара/академик алмашулар килешүләре ** Кытай Иҗтимагый Фәннәр Академиясе (Пекин, Кытай) ** Хенан Университеты (Кайфен, Хенан, Кытай) ** Хенан Урта Университеты ** Нортһәмптон Университеты (Бөекбритания) == Базалану мәгълүматы == * Исэ мәктәбе ** 1704 [[Ми (префектура)|Миэ префектурасы]], Исэ шәһәре, Кодакуҗимоточо яки Миэ префектурасы, Исэ шәһәре, Канда Кущиномачи (Канда Кущино шәһәрчеге) * Набари мәктәбе ** Миэ префектурасы, Набари шәһәре, 7 Касугаока <2011 елда (Хэйсэй, 23 ел) юкка чыгарылган> == Мәшһүр шәхесләр == === Факультет һәм персонал === * [[Ямада Йощио]], лингвист * [[Щигеру Йощида]], Япониянең элеккеге премьер-министры * [[Щуичи Тойяма]], археолог һәм тарихчы * [[Һидеки Тоги]], композитор һәм актёр * [[Һиройя Ино]], сәясәтче һәм парламент әгъзасы === Тәмамлаганнар === * [[Һироказу Щиба]], сәясәтче һәм парламент әгъзасы * [[Очиаи Наобуми]], шагыйрь һәм әдәбият галиме * [[:ja:大倉三佳|Мика Окура]], хатын-кыз бейсбол уйнаучысы * [[:ja:三遊亭栄楽|Эйрау Сан'ютей]], [[ракуго]] башкаручысы, [[Сан'ютей Энраку V]] студенты ==Искәрмәләр== {{Reflist}} == Тышкы сылтамалар == * [http://www.kogakkan-u.ac.jp/ Когаккан Университеты сайты] {{coord|34|29|13|N|136|43|36|E|region:JP_type:edu_source:dewiki|display=title}} [[Төркем:Университетлар]] [[Төркем:Синтоизм]] 1ryg8gmltmfvy0pw2x8jujkuaye4088 0 588425 3529359 3528993 2022-08-18T05:38:20Z Million dollars12 43311 wikitext text/x-wiki {{Музыкант}} '''Дмитрий Вячеславович Кузнецов''' ([[1996 ел|1996]] [[1 апрель|елның 1 апрелендә]] туган, Редкино, [[Тверь өлкәсе|Твер өлкәсе]], [[Россия]]), аның сәхнә исеме '''DYAO''' белән танылган, рус [[Композитор|композиторы]], музыкант, җырчы-җыр авторы, музыка продюсеры <ref>{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/muzykalnaja-sreda-diao/|title=Музыкальная среда. DIAO}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://tverlife.ru/music/tverlajf-muzykalnyj-otkryvaem-molodyh-ispolnitelej-iz-tverskoj-oblasti/|title=«Тверьлайф» музыкальный: открываем молодых исполнителей из Тверской области}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://big-stars.ru/shou-biznes/dmitrij-kuznecov-biografiya/|title=Дмитрий Кузнецов: биография, сколько лет, фото музыканта}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://onlinemusicawards.ru/artists/diao|title=DIAO}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://onlinemusicawards.ru/artists/diao|title=DIAO}}</ref>. 2016 эстрада җырчысы конкурсында җиңүче - иң яхшы дуэт, шулай ук "Ватанпәрвәрлек конкурсы" җиңүчесе - иң яхшы дуэт <ref>{{Cite web|url=https://tverigrad.ru/publication/zhitelejj-tveri-priglashayut-na-khip-khop-festival/|title=Жителей Твери приглашают на хип-хоп-фестиваль — Твериград}}</ref>. ТНТтагы "Songsырлар" тамашасында катнашучы, 1 сезон һәм "Талантлар парады" конкурсында катнашучы <ref>{{Cite web|url=https://big-stars.ru/shou-biznes/dmitrij-kuznecov-biografiya/|title=Дмитрий Кузнецов: биография, сколько лет, фото музыканта|author=Big-Stars|date=2020-09-02}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://smi2.ru/article/124137591/story|title=СМИ2}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://vk.com/official_page_diao|title=DIAO {{!}} Диао {{!}} ВКонтакте}}</ref>. == Бүләкләр == * 2014-2017 елларда Конаково утлары премиясе лауреаты. * 2016 һәм 2019 елларда рэп категориясендә региональ талантлар конкурсында җиңүче. * "RAP-Style 2020" бронза лауреаты. * Яңа дулкын радиосы буенча рэп стилендә 2020 елның июленең иң яхшы артисты. * Яңа дулкындагы яңа йолдызлар кысаларында 2020-нче елның иң яхшы башкаручысы! ". * "Сугышка җыр җырлыйк" бәйгесендә II һәм III дәрәҗә лауреаты * "Рэп җырчылары" номинациясендә III дәрәҗә лауреаты * "Яхшылык эшлә" рәсем бәйгесенең 3 урын лауреаты * Яшь музыкантлар конкурсында җиңүче (Яшь музыкантлар) == Дискография == === EP === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center" ! scope="col" style="width:15.8em;" |исем ! scope="col" style="width:17.9em;" | Мәгълүмат |- ! scope="row" | ''Дөнья көтә иде'' <ref>{{Cite web}}</ref> | * Чыгарылыш: [[2022 ел|2022]] [[6 май|елның 6 мае]] * LABEL: Союз студиясе * Форматы: санлы тарату |} === Ялгызлар === == Кызыклы фактлар == * Дмитрий "Cool Looks Klan" поп-рок төркеменә нигез салучы, шулай ук "DIAO" музыкаль ярлыгына нигез салучы. == Искәрмәләр == {{Reflist|refs=2}} [[Төркем:1 апрель көнне туганнар]] [[Төркем:1996 елда туганнар]] [[Төркем:Википедия:Замандашлар биографиясе]] [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Әлифба буенча музыкантлар]] [[Төркем:Әлифба буенча композиторлар]] [[Төркем:Русия композиторлары]] [[Төркем:XX гасыр композиторлары]] [[Төркем:XXI гасыр композиторлары]] l609yick99d23ma5bqcgtnf0aupun55 0 588442 3529368 3529045 2022-08-18T06:56:09Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Кокугакуин университеты''' (國學院大學; әйтелеше: ''Кокугакуин Дайгаку'', шулай ук 國學院 яки 國大 дип кыскартылырга мөмкин) төп офисы [[Токио]]ның [[Щибуя районы]]нда булган [[шәхси университет]]. Академик программаларга [[Синтоизм]] өйрәнүе, [[Япон тарихы]], [[Япон теле]] һәм [[Кытай әдәбияты]] һәм [[җәмәгать үсеше]], һәм шулай ук [[икътисад]], [[юриспруденция]] һәм [[педагогика]] керә. Ул 1882 елда нигезләнгән булган.<ref>{{Cite web |url=http://www.kokugakuin.ac.jp/english/overview.html |title=Archived copy |access-date=2016-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160325121220/http://www.kokugakuin.ac.jp/english/overview.html |archive-date=2016-03-25 |url-status=dead }}</ref> ==Тарихы== Япон Классика Өйрәнүе Офисы буларак башлануыннан бирле (билгеле Илаһлар буенча бәхәсләрдән соң [[Синтоизм]]да тирәнрәк мәгънә эзләр өчен 1882 елда барлыкка китерелгән оешма), Кокугакуин Университеты [[Япония]]дә университет системасында (ул [[Империаль Университет]] системасына кадәр булган, әмма 1947 елда баш тартылган булган)танылуга закон раславына ирешкән беренче университет булган. 1882 елда нигезләнгән Япония Классика Өйрәнүе Офисы 1890 елда ''[[кокугаку]]'' фәненең кокугакуин фәненең өйрәтүнең ысулын нигезләгән. 1920 елда ул иске университет системасы астында университет статусына үскән һәм [[Икенче бөтендөнья сугышы]]ннан соң ул Япониянең хәзерге университет системасы астында 1948 елда университет булып киткән. ===Хронология=== * 1882, ноябрь – Токиода, Чийодада, Иидабащида Япон Классика Өйрәнүе Офисы нигезләнгән булган. * 1890, июль – Кокугакуин Япон Классика Өйрәнүе тарафыннан белем бирү оешмасы буларак нигезләнгән булган. * 1898, апрель – юридик фонд булып китә. * 1904, апрель – техник мәктәпләр системасы буенча техник мәктәп статусына кадәр үскән. * 1906, июнь – Шәхси Кокугакуин Университеты дип исеме үзгәртелгән (私立國學院大學, ''Щирицу Кокугакуин Дайгаку''). * 1919, сентябрь – исеме Кокугакуин Университеты дип үзгәртелгән булган (国学院大学, ''Кокугакуин Дайгаку''). * 1920, апрель – университет системасы астында рәсми университет дип танылган. * 1923, май - Щибуя Һигава артында Империаль Утарга күчә (渋谷氷川裏御料地, ''Щибуя Һигаваура Горёчи''). * 1946, январь – Япония Классика Өйрәнүе Офисы бетерелә. * 1946, март – янә бер мәртәбә нигезләнә һәм Кокугакуин Университеты Юридик Фонды нигезләнә. * 1947, апрель – икенче бүлек ачыла. * 1948, апрель – реформаланган белем бирү система астында университет буларак таныла, яңа система әдәбият бүлеге ачыла. * 1948, сентябрь – Меҗиро Академиясе (目白学園, ''Меҗиро Гакуэн'') белән кушыла. * 1949, апрель – Яңа система әдәбиятының икенче департаменты ачыла. Меҗиро тармагында дәресләр башлана. Сәясәт бүлеге нигезләнә. * 1950, апрель – Сәясәт бүлеге сәясәт һәм икътисад бүлегенә янә оештырыла. * 1951, февраль – Кокугакуин Университеты корпорациясенә реформалана. * 1951, март – беренче һәм махсуслашу борынгы система әдәбият бүлекләре ябыла. * 1951, апрель – икенче сәясәт һәм икътисад бүлеге ачыла. Әдәбият буенча тәмамлаудан соң магистр дәрәҗә программасы нигезләнә. * 1951, май - [[Синтоизм]]га өйрәтү әдәбияты буенча махсус курс нигезләнә. * 1952, сентябрь – Кугаяма Академиясе (久我山学園 ''Кугаяма Гакуэн'') белән кушыла. * 1953, март – икенче борынгы система әдәбияты ябыла. Меҗиро өлешендә дәресләр туктатыла. * 1953, апрель – әдәбият буенча тәмамлаудан соң фәлсәфә докторы программасы нигезләнә. Кугаяма өлешендә дәресләр башлана. * 1955, январь - [[балалар бакчасы]] укытучысы булыр өчен өйрәтү программасы ачыла. * 1955, июль – япон мәдәниятен өйрәнү программасы нигезләнә. * 1958, март – Кугаяма өлешендә дәресләр туктатыла. * 1958, апрель - [[Синтоизм]] төп программасы [[Синтоизм]] өйрәнүләре программасына үзгәрә. * 1958, июль – Татешина Тулай Торагы (蓼科寮, ''Татешина Рё'') ачыла. * 1963, апрель – беренче юриспруденция бүлеге нигезләнә. * 1965, апрель – икенче юриспруденция бүлеге нигезләнә. * 1966, март – беренче һәм икенче сәясәт һәм икътисад бүлекләре ябыла. * 1966, апрель – сәясәт һәм икътисад бүлекләре янә оештырыла, беренче һәм икенче икътисад бүлекләре барлыкка китерелә. * 1967, апрель – Юриспруденция буенча тәмамлаудан соң остаз дәрәҗә программасы нигезләнә. Икенче [[Синтоизм]] әдәбият бүлеге ачыла. Хачиоҗи (八王子, ''Хачиоҗи'') бүлеге бинасында дәресләр башлана. * 1968, апрель – икътисад буенча тәмамлаудан соң магистр дәрәҗәсе программасы нигезләнә. * 1969, апрель – юриспруденциядә тәмамлаудан соң фәлсәфә докторы программасы нигезләнә. * 1970, апрель – икътисад буенча тәмамлаудан соң фәлсәфә докторы программасы нигезләнә. * 1982, апрель – Кокугакуин Хатын-Кызлар Кече Колледжы ачыла. * 1985, март – Хачоҗи өлеше бинасында дәресләр туктатыла. * 1985, апрель – Шин-Ишикава (新石川, ''Шин-Ишикава'') бинасында дәресләр башлана. * 1985, ноябрь – Япония Классика Өйрәнүе Офисына һәйкәл ачыла. * 1987, апрель - Щин-Ин'ю (新院友, ''Щин-Ин'ю'') җыелу залы төзелеше тәмамлана. * 1991, апрель – Кокугакуин Хатын-Кызлар Колледжы атамасы Кокугакуин Кече Колледжы дип үзгәртелә. * 1991, сентябрь – Хачиоҗи өлеше бинасы ябыла. * 1992, апрель – Тама Плаза кампусында беренче һәм икенче ел дәресләре башлана. * 1996, апрель – әдәбият бүлегенең өлеше Япон әдәбияты, Кытай әдәбияты һәм чит тел әдәбияты секцияләренә янә оештырыла. Икътисад бүлегендә икътисад челтәре һәм икътисад куллануы секцияләре барлыкка китерелә. Сагамиһара (相模原, ''Сагамиһара'') кампусы ачыла. * 2001, апрель – юриспруденция һәм икътисад бүлекләре өчен көндезге һәм кичке лекцияләр системасы кертелә. * 2002, апрель – әдәбият һәм [[Синтоизм]] бүлекләре янә оештырыла һәм Синтоизм әдәбият бүлеге ачыла. * 2002, ноябрь – Япон Классика Өйрәнүе Офисы нигезләүдән бирле 120-нче еллык таныла. * 2003, апрель - 120-нче еллыкны искә алуга #1 бина төзелә. * 2004, апрель – юридик өйрәнүләр тәмамлау программасы (ягъни, [[юриспруденция мәктәбе]]) нигезләнә. * 2004, июль - 120-нче еллыкны искә алуга #2 бина төзелә. * 2005, апрель – икътисад бүлегендә менеджмент өйрәнүләре секциясе барлыкка китерелә. Әдәбият бүлегенең япон әдәбияты һәм тарих секцияләре өчен көндезге һәм кичке лекцияләр системасы кертелә. * 2006, июнь – Вакаги (若木, ''Вакаги'') Манарасы төзелеше тәмамлана. * 2022, апрель – туризм һәм җәмәгать үсеше бүлеге барлыкка китерелә. ==Белем алу һәм өйрәнү== Кокугакуинда берәү [[''каннущи'']] (Синтоизм каһине) булу өчен квалификацияләргә ирешү өчен курс ала ала. Бу квалификацияләргә ирешә ала торган курс бары тик Кокугакуин Университетында һәм [[Когаккан Университеты]]нда бар. Кокугакуин белем йорты тарихында Синтоизм өйрәнүләре дүрт еллык программасы, өч еллык программасы, алдынгы дәрәҗә программасы, доктор дәрәҗәсе программасы, һәм Синтоизм мәдәнияты программасында укытылган. ===Бүлекләр=== *Әдәбият **Япон әдәбияты **Кытай әдәбияты **Чит ил әдәбияты **Тарих **Фәлсәфә *Икътисад **Икътисад **Менеджмент *Юриспруденция *Синтоизм өйрәнүләре **Синтоизм өйрәнүләре ***Көндезге лекцияләре ***Кичке лекцияләр *Кеше үсеше **Башлангыч белем алу **Сәламәтлек һәм физик тәрбия буенча белем алу **Балалар өйрәнүләре *Туризм һәм җәмәгать үсеше ===Тәмамлау программалары=== *Әдәбият **Синтоизм махсуслашуы һәм диннәр тарихы **Япон әдәбияты махсуслашуы **Япон тарихы махсуслашуы *Юриспруденция *Икътисад ===Һөнәри тәмамлау программасы=== *Юриспруденция өйрәнүләре (законнар мәктәбе) ===Махсус программалар=== *Синтоизм өйрәнүләре тәмамлау программасы ===Махсус курслар=== *Синтоим өйрәнүләре буенча махсуслашкан өйрәтү ===Кече коледж (ике ел программалары)=== *Япон әдәбияты *Коммуникацияләр *Бала уку-укыту ===Аффилирланган=== *Япон Әдәбият Өйрәнү Институты *[[Щинобу Орикучи]] мемориаль борынгы өйрәнү институты *Синтоизм консультациясе *Археология консультациясе *Доктор Коно (河野, Коно) мемориаль бүлмәсе *Доктор Такеда (武田, Такеда) мемориаль бүлмәсе ==Кокугакуинга бәйле кешеләр һәм оешмалар== ===Кешеләр һәм оешмалар=== Тәмамлаганнар, профессорлар һәм мәктәпкә бәйле башкалар Ин'ю (院友, Ин'ю) буларак мәгълүм. Ин'ю Ассоциациясе дип аталган тәмамлаучылар ассоциациясе һәм Щибуя кампусында Ин'ю Залы дип аталган җыелу залы бар. Япония буенча синтоизм храмнарында күпчелек каһиннәр ин'ю булып тора. ===Кокугакуин белән ассоциацияләнгән кешеләр исемлеге=== *[[Масуми Асано]] (1977 елда туган), япон сейюсы<ref>{{Cite web|url=https://www.aoni.co.jp/search/asano-masumi.html|title=浅野 真澄 &#124; 株式会社青二プロダクション|date=August 5, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170805143904/https://www.aoni.co.jp/search/asano-masumi.html|archive-date=2017-08-05}}</ref> *[[Эйко Кано]] (1982 елда туган), япон комедианты һәм музыканты *[[Манамо Мията]] (1998 елда туган), япон җырчысы *[[Момоко Тсугунага]] ( 1992 елда туган), япон җырчысы ==Җиһазланулар== <!-- Deleted image removed: [[Image:Tamaplaza quad.jpg|right|thumb|170px|Сарай яны мәйданы, Тама Плаза кампусы.]] --> <!-- Deleted image removed: [[Image:Tamaplaza blossoms.jpg|right|thumb|170px|Сакура, Тама Плаза кампусы]] --> ==Кампуслар== Сагамиһарада һәм башка даирәдә шулай ук җиһазланулар бар. <!-- Deleted image removed: [[Image:Tamaplaza bldg.jpg|right|thumb|Тама Плаза кампусы.]] --> ===Щибуя кампусы, Токио, [[Һигащи]]=== [[Image:Kokugakuin Shibuya Higashi campus.jpg|thumb|170px|Һигащи, Щибуя кампусы]] Higashi 4-10-28, Shibuya-ku, Tōkyō-to (東京都渋谷区東四丁目10番28号) :Якындагы станция булып [[Яманоте сызыгы]]нда [[Щибуя станциясе]] булып тора. :Кокугакуин Университеты Музее Щибуя кампусында. Бу музейда тарихи һәм археологик артефактларның киң тупланмасы һәм шулай ук махсус күргәзмәләр өчен өй булып тора. ===Тама Плаза кампусы=== [[File:たまプラーザキャンパス 校舎.JPG|thumb|170px|Тама Плаза кампусы]] Shin-Ishikawa 3-22-1, Aoba-ku, Yokohama-shi, Kanagawa-ken (神奈川県横浜市青葉区新石川三丁目22番地1) :Якындагы станция булып [[Токью ден-эн-тощи сызыгы]]нда [[Тама-Плаза станция]]се булып тора. :Бейсбол уйнау урыны, спорт мәйданчыгы һәм теннис кортлары бар. *[[Сагамиһара шәһәре]]ндә теннис кортлары һәм башка җиһазланулар бар, әмма кайбер клублар һәм түгәрәкләр җиһазланулардан кулланыла торган булса, күпчелек студентлар Самигаһара кампусын кулланмыйлар. Кампуста шулай ук 1-енче ханә, 2-нче ханә, 3-енче ханә, 5-енче ханә, физик күнегүләр ханәсе, 2-нче физик күнегүләр ханәсе, һ.б. бар ==Башка университетлар белән килешүләр== *Көнбатыш Токио Университет Танылу Алмашу Килешүе катнашучысы *Йокоһама Шәһәре Белем Бирү Үзгәреше Киңәшмәсендә каташучы *Яманоте Сызык Консорциумында катнашучы ===Кардәш мәктәпләр=== [[Нихон Университеты]]: Бу килешү [[Нихон Университеты]]ның алдан килүчесе Нихон Законнар Мәктәбе Япон Классика Өйрәнү Офисында бер төн дәвамында нигезләнгәндә барлыкка килгән. Шуннан соң, Кокугакуин президенты алышынгач, яки [[Нихон Университеты]]ның президенты яки идарә сәркатибе үзгәргәч, алар партнёр мәктәбенә сәламләрен бирү өчен бара торган булганнар иде. Соңыннан, ике фирка кардәш бәйләнешләр башларга килештеләр. ===Бәйле мәктәпләр=== Астагы исемлектә китерелгән [[Точиги префектурасы]]нда белем бирү оешмалары Кокугакуин Университетыннан аерым эшли һәм аерым корпорациягә кертелү закон берлеге астында. *Кокугакуин Университеты Корпорациясе, Точиги Кампусы **Кокугакуин Университеты Точиги Кече Колледжы **Кокугакуин Университеты Точиги Кече Урта Мәктәбе **Кокугакуин Университеты Точиги Кече Урта Мәктәбе **Кокугакуин Университеты Точиги Нисуги (二杉, Нисуги) Балалар Бакчасы ===Аффилирланган мәктәпләр=== *Кокугакуин Кече Колледжы *Кокугакуин Өлкән Урта Мәктәбе *Кокугакуин Университеты Кугаяма Кече һәм Өлкән Урта Мәктәбе *Кокугакуин Университеты балалар бакчасы *Кокугакуин балалар бакчасы *Кокугакуин Университеты Балаларга Белем Бирү Техникумы ==Искәрмәләр== {{Reflist}} ==Рәсми веб-сайт== * [https://web.archive.org/web/20130407045331/http://www.kokugakuin.ac.jp/english/index.html Kokugakuin University] * [http://www.kokugakuin.ac.jp/ Kokugakuin University] {{coord|35|39|20.3|N|139|42|41.9|E|source:zhwiki_region:JP|display=title}} [[Төркем:Университетлар]] [[Төркем:Синтоизм]] 441jgnhew2heigolxgewrxd8cfqe80k 0 588464 3529335 3529165 2022-08-17T21:13:44Z EmausBot 3807 Робот: икеле күчешне дөресләү → [[Электрон китап (җайланма)]] wikitext text/x-wiki #ЮНӘЛТҮ [[Электрон китап (җайланма)]] aoaxa7wjeo5e7yofup6wqpmczrcl6pg 0 588491 3529267 2022-08-17T14:40:48Z A.Khamidullin 6685 Япон теленнән тәрҗемә иттем. A.Khamidullin wikitext text/x-wiki '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабре [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине.<br/> Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимиядан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән.<br/> 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда ул префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән.<br/> Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] q31hkp004cv0il2fsvpuh5s67fb2ac6 3529268 3529267 2022-08-17T14:41:15Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине.<br/> Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимиядан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән.<br/> 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда ул префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән.<br/> Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] slso9dvofua0kln069ppfnhwwlei9av 3529276 3529268 2022-08-17T15:00:10Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине.<br/> Исисин сан Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән.<br/> 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда ул префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән.<br/> Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] 43zf6or3vd0kjsdu8nzpfd1ak5vzlyw 3529277 3529276 2022-08-17T15:03:24Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине.<br/> Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән.<br/> 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән.<br/> Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] lgjrdv5hg2g069e5jyp29gc0x1mjy71 3529278 3529277 2022-08-17T15:09:30Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине. Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән. 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән. Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] 16n34j8km25el0o13v1c24dh7xmpifc 3529283 3529278 2022-08-17T15:19:18Z Ilnur efende 6874 /* Искәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе Синтоизм каһине. Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән. 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән. Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Шәхесләр:Акита]] iodj36p0p37ok11k078p4l2hjz7gggx 3529287 3529283 2022-08-17T16:47:40Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе һәм Синтоизм каһине. Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән. 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән. Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Шәхесләр:Акита]] 8psw6dm4i4gpe8nswetbs84161o16ch 3529369 3529287 2022-08-18T06:56:37Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе һәм Синтоизм каһине. Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән. 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен оставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән. Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Шәхесләр:Акита]] [[Төркем:Синтоизм]] if3ev50yiqkoms6hvjp4c3sism7n9yh 3529390 3529369 2022-08-18T10:22:48Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Исисин''' (Кытай иероглифлары беләнː石井信, хирагана беләнːいしい しん) 1861 елның 17 декабрендә туган булган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи]] һәм [[Тайсё]] чоры сәясәтчесе һәм Синтоизм каһине. Исисин Акита префектурасы, Савада туган булган. [[Конфуцийчылык]] галиме Фудзинага Нищимия саннан Кытай иероглифларын өйрәнгән булган. Соңыннан башка остазлар белән инглиз теле һәм яңа чорның башка фәннәрен укыта торган мәктәп нигезләгән. 1886 елның октябреннән бирле Акита префектурасында сәясәтче вазифасын башкарган. 1892 елда Исисин сан префектура җыелышыннан укыр өчен отставкага киткән. Шуннан соң Токиога барып сәясәт дөньясында күренекле сәясәтчеләр белән хезмәттәшлек иткән. Сәясәттән киткәннән соң ул Савада китапханәче булган һәм Митаке храмында Синтоизм каһине буларак вазифа башкарган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Шәхесләр:Акита]] [[Төркем:Синтоизм]] dqupixzyztpx9jb1unoy5bit4p377se 1 588492 3529269 2022-08-17T14:42:48Z A.Khamidullin 6685 Яңа бит: «{{ТИМ|ja|石井信}}» wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ja|石井信}} 2krau41c2uvspdnm4fva35vbgrass23 3529270 3529269 2022-08-17T14:44:08Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{ja|ТИМ|石井信}} 9edh3o8yen4f386p3rd9gpbasnahfhi 3529271 3529270 2022-08-17T14:44:47Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ja|石井信}} 2krau41c2uvspdnm4fva35vbgrass23 3529272 3529271 2022-08-17T14:50:26Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} 0q3mxrta9y4vq2b8l91dzvvsuo1lj4f 3529273 3529272 2022-08-17T14:53:26Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信|версия=85431150}} gaeo4urb4u2xw5wc0gam2zzrkhj36gj 3529274 3529273 2022-08-17T14:53:49Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} 0q3mxrta9y4vq2b8l91dzvvsuo1lj4f 3529281 3529274 2022-08-17T15:12:21Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} @A.Khamidullin, сез японча да беләсезме?--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 17 авг 2022, 15:12 (UTC) n45znh0dg9svh3qq369uh45qg45enx6 3529282 3529281 2022-08-17T15:13:34Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} @[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]], сез японча да беләсезме?--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 17 авг 2022, 15:12 (UTC) 6acggp8e46pf2f9pocadrozvp0rg26u 3529310 3529282 2022-08-17T19:33:02Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} @[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]], сез японча да беләсезме?--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 17 авг 2022, 15:12 (UTC)<br/> Исәнмесез, беләм сыман, әмма дәрәҗәсен төгәл әйтә алмыйм. Әлегә япон теле дәрәҗәсен белү өчен халыкара имтиханны тапшыра алганым юк. Сүз уңаеннан остазларыма баш иям.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 17 авг 2022, 19:33 (UTC) dyf719dibcnbdsun1bbbcteubsptafz 3529311 3529310 2022-08-17T19:33:34Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|石井信}} @[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]], сез японча да беләсезме?--[[Кулланучы:Ilnur efende|Ilnur efende]] ([[Кулланучы бәхәсе:Ilnur efende|бәхәс]]) 17 авг 2022, 15:12 (UTC)<br/> Исәнмесез, беләм сыман, әмма дәрәҗәсен төгәл әйтә алмыйм. Әлегә япон теле дәрәҗәсен белү өчен халыкара имтиханны тапшыра алганым юк. Сүз уңаеннан остазларыма иелеш.--[[Кулланучы:A.Khamidullin|A.Khamidullin]] ([[Кулланучы бәхәсе:A.Khamidullin|бәхәс]]) 17 авг 2022, 19:33 (UTC) 87x92ur09pxaab85vdg2gjmberblqxy 10 588493 3529279 2022-08-17T15:10:04Z Ilnur efende 6874 Яңа бит: «япон» wikitext text/x-wiki япон bwkhh9mmp0dvffxrkizkim71o7vcwbd 3529280 3529279 2022-08-17T15:11:19Z Ilnur efende 6874 wikitext text/x-wiki Япон p6c41qy4u8ti3ggwqvmqwbg9on81u5p 10 588494 3529284 2022-08-17T16:16:57Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «The Ardabil Carpet - Google Art Project.jpg» wikitext text/x-wiki The Ardabil Carpet - Google Art Project.jpg 4fkjb0l9snofso9k1s05s25agxzcc4a 10 588495 3529286 2022-08-17T16:38:31Z Frhdkazan 3171 Яңа бит: «Lehorla 01 maupassant.mp3» wikitext text/x-wiki Lehorla 01 maupassant.mp3 8za2pceqwvknh65yrdggu18dsg7uy4r 6 588496 3529294 2022-08-17T18:04:44Z Әмир 15082 {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Әнисә Бикбулатова фотосурәте |чыганак = https://who.ca-news.org/people:16324 |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Әнисә Бикбулатова |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Галимнәр]] wikitext text/x-wiki == Кыскача аңлатма == {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Әнисә Бикбулатова фотосурәте |чыганак = https://who.ca-news.org/people:16324 |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Әнисә Бикбулатова |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Галимнәр]] o7vl5zwvd9mu3p3fk9grlwe9lpm43ht 0 588497 3529295 2022-08-17T18:05:11Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Әнисә Бикбулатова | рәсем = Ә.Р.Бикбулатова.jpg | рәсем_зурлыгы = 180 | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Әнисә Риф кызы Бикбулатова | һөнәр = тарихчы-этносоциолог | туу датасы = 9.05.1969 | туу җире = [[СССР]], [[Кыргыз ССР]], {{туу җире|Чуй өлкәсе|Чуй өлкәсендә}}, Кант районы, Чор-Далы | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/>{{байрак|Кыргызстан}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = Риф Галим улы | әни = Төмбел (Кочорова) | ир = | хатын = Таалайбек Тентимишев | балалар = кызы Галия, улы Данияр | бүләк һәм премияләр = | сайт = [https://my.mail.ru/mail/bikbulatova_anis/ Мой Мир@Mail.ru] | башка мәгълүмат = }} {{фш|Бикбулатова}} '''Әнисә Бикбулатова''', Әнисә Риф кызы Бикбулатова (''[[1969 ел]]ның [[9 май|9 мае]], [[СССР]], [[Кыргыз ССР]], [[Чуй өлкәсе]], Кант районы, Чор-Далы'') ― этнограф, тарих фәннәре докторы (2020), Кыргыз милли университетының археология һәм этнография кафедрасы мөдире (2007-2016), тарих һәм төбәкне өйрәнү факультеты профессоры <ref>[https://web.archive.org/web/20120120151120/http://www.ricur.ru/userfiles/file/spisok.pdf Бикбулатова Аниса Рифовна.] Список участников Международной научной конференции «Этнология – Антропология – Культурология: Новые Водоразделы и перспектвы взаимодействия» (2008, Белые Столбы)</ref><ref>[http://www.tataroved.ru/actions/etnosoc/ Список участников Международной научно-практической конференции «Этносоциология в России: научный потенциал в процессе интеграции...» (2008, Казань).] Тюрко-Татарский Мир</ref>. == Тәрҗемәи хәле == [[Файл:Anisa Bikbulatova (Bishkek).JPG|200px|thumb|right|Ә. Р. Бикбулатова. [[Бишкәк]], 2012]] 1969 елның 9 маенда Кыргыз ССР [[Чуй өлкәсе]] Кант районы Чор-Далы авылында туган. Әтисе Риф Галим улы Бикбулатов (1945 елның 17 маенда [[Чита]]да туган), әтисенең әнисе (Әнисәнең әбисе) Гөлсем Бикбулатова (Халикова) – чыгышы белән [[Дәүләкән]]нән. Гаилә 1954 елда Чуй үзәнендәге Кант районы Чор-Далы авылына күченеп килә. Әтисе Чор-Далы авылында үсә, «Заветы Ильича» [[күмәк хуҗалык|күмәк хуҗалыгында]] электрик, тракторчы, агроном булып эшли. Әнисәнең әнисе – Чор-Далы авылында туып үскән Төмбел (Кочорова). Әнисәнең бертуганнары: Нурисә, Салават, Сафинә<ref name=":0">''[[Дания Заһидуллина]]''. Татар фәне – Кыргызстанда. «[[Казан утлары]]», 2022, август, 159-162нче бит. ISSN 0206-4189</ref>. 1986 елда Чуй өлкәсенең Кант (хәзерге Ысык-Ата) районы К. Маликов исемендәге Чор-Далы урта мәктәбен көмеш медальгә, 1991 елда СССРның 50 еллыгы исемендәге Кыргыз дәүләт университетының (хәзерге [[Йосыф Баласагуни]] исемендәге {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз милли университеты| Кыргыз Милли университетының| ru| Киргизский национальный университет имени Жусупа Баласагына}}) тарих факультетын тәмамлаган. Курс эшләре җитәкчесе – КР Милли фәннәр академиясе академигы Абылабек Асанканов. 1991 елда Кыргыз дәүләт университетының археология һәм этнология кафедрасына стажёр-тикшеренүче булып килә. 1993-2000 елларда Кыргызстан Республикасы Хөкүмәте каршындагы «Манас-1000» ([[Манас|«Манас» эпосын]] пропагандалау буенча) Дәүләт дирекциясенең «Мурас» (Мирас) проектында фәнни эш буенча бүлек башлыгы вазыйфасын башкара. 2003 елда, КР Милли фәннәр академиясенең [[Бишкәк]] шәһәрендәге Тарих һәм мәдәни мирас институтында, этносоциологик материаллар нигезендә, XX гасырның 80-90 елларында кыргыз хатын-кызларының иҗтимагый-мәдәни хәл-халәтен тикшерүгә багышланган кандидатлык диссертациясен уңышлы яклый. Шул ук елны тарих факультетында укытырга керешә. 2007-2016 елларда – Бишкәктә Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университетының (КМУ) археология һәм этнология кафедрасы мөдире <ref>[https://www.knu.kg/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=198:2010-03-12-14-49-31&catid=90:2010-03-01-06-38-46&Itemid=547 История кафедры археологии и этнологии.] Кыргызский национальный университет имени Жусупа Баласагына</ref>. Хәзерге вакытта – КМУ тарих һәм төбәкне өйрәнү факультеты профессоры. «Манас» Кыргыз-төрек университетында Кыргызстан татарлары хакында фәнни эш башкаручы PHD докторантлар белән җитәкчелек итә. == Фәнни эшчәнлек == 4 фәнни монография, 2 уку-укыту ярдәмлеге, 70тән артык фәнни хезмәт авторы. 2004 елда «Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х – начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса)» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый, тарих фәннәре кандидаты дәрәҗәсен ала. 2020 елда «Этнокультурное развитие татар Кыргызстана (на основе этносоциологических исследований)» (Кыргызстан татарларының этномәдәни үсеше (этносоциологик тикшеренүләр нигезендә) темасына докторлык диссертациясен яклаган. 2020 елда [[Татарстан китап нәшрияты]]нда «Татары Кыргызстана» монографиясе нәшер ителгән. Архив материаллары нигезендә, Кыргызстаннан [[Бөек Ватан сугышы]]на киткән татарлар турында хезмәт, «1920-1953 елларда сәяси репрессиләр корбаннары арасында Кыргызстан татарлары» китабын әзерли. «Зур Алтай» алтаистика һәм тюркология үзәгенең (Алтай дәүләт университеты, [[Барнаул]] шәһәре) «Зур Алтайның төрки халыклары бергәлегенең комплекслы этнографик һәм этнокультурологик тикшеренүләре» ({{lang-ru|Комплексные этнографические и этнокультурологические исследования общности тюркских народов Большого Алтая}}) эксперт төркеме командасына керә <ref>[https://bolshoy-altay.asu.ru/science/kompleksnye-etnograficheskie-i-etnokulturologiches.html Экспертная группа Большой Алтай. Команда: Бикбулатова Аниса Рифовна]</ref>. == Җәмәгать эшчәнлеге == 2012 елның 11 февралендә «Кыргызстан тарих җәмгыяте» халыкара иҗтимагый берләшмәсенең гамәлгә кую утырышында катнашкан. Берничә тренинг үткәргән. == Хезмәтләре == {{Hider|title = ''Хезмәтләре''|title-style = text-align: left; color: black; background-color: lavender; font-weight: bold; |content-style = color: black; background-color: ghostwhite; text-align: left; |hidden=1 |content = * Татары Кыргызстана / Отв.ред. А. Асанканов. – Бишкек, 2018. * Кыргызская сельская женщина / Отв. ред. А. Асанканов. - Б., «Шам» 2005. - 128 бет. - ISBN 9967-10-231-4. * Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса): Автореф. дисс... канд. ист. н. – Бишкек, 2003; ж.б. * Конфессиональный компонент этнической идентичности татар Кыргызстана // ОшМУ Жарчысы. – Ош, 2016. – № 3. 1-чыгарылыш. – Б. 93–96. -–– URL: https://www.academia.edu/34491629 /Ош_мамлекеттик_университетинин_жарчысы_3_1-_чыгарылыш * Кыргызская сельская женщина в системе искусства // Известия НАН КР. – Бишкек, Илим, 2003.- №1. - С. . <br> * Роль телевидения и радио в системе досуга кыргызских сельских женщин в конце 1980-х начале 1990-х годов // Этносоциологический очерк. – Бишкек, 2003. – Вып. II. - С. . <br> * Музыкальные ориентации кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. (на материалах этносоциологических исследований) // Вестник КГПУ им. И. Арабаева. Материалы междунар. науч.-практ.конф. – Серия: История. - № 3. – Б., 2003.-С. . <br> * К характеристике демографического положения татар Кыргызстана // Этносоциология в России: научный потенциал в процессе интеграции полиэтнического общества: Материалы международной научно-практической конференции, Казань, 26-28 июнь 2008 г. – Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2009. - С. 124-129. <br> * Формирование татарской диаспоры в Кыргызстане // Журнал "Евразия". - Россия-Кыргызстан: на пути к интеграции. - Часть 1. - М., 2010. - С. . <br> * Трансформация положения кыргызских женщин // Молодая семья стратегический ресурс России: Материалы II Байкальского молодежного форума. - Улан-Удэ, 2011. - С. . <br> * Читаемость эпоса «Манас» среди сельских кыргызов // Алп манасчы: Тезистер жыйнагы. – Б.: «Кыргызстан», 1995. - С. * [https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1691 Идентичность татар Кыргызстана. 2013] * [https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-formirovaniya-tatarskoy-diaspory-kyrgyzstana-do-ustanovleniya-sovetskoy-vlasti История формирования татарской диаспоры Кыргызстана до установления советской власти. 2016] <ref>[https://sibac.info/conf/social/lviii/47050 История формирования татарской диаспоры Кыргызстана до установления советской власти.] sibac.info</ref> * [https://sibac.info/conf/social/lviii/47049 Роль исторической памятив самоидентификации татар кыргызстана (по материалам этносоциолоического исследования).] 2016 * Татары Кыргызстана (монография). К.: [[ТКН]], 2020. }} == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университетының атказанган мәгариф хезмәткәре * «Манас-1000» медале * Кыргызстан Мәгариф һәм Фән министрлыгы Грамотасы * Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университеты Грамотасы <ref>[https://www.knu.kg/ru/images/stories/2018/11_2018/10/hist/kaf_arh/bekbulatova_ru.pdf Анкета Бикбулатовой Анисы Рифовны.] Кафедра археологии, этнологии, источниковедение и историографии КНУ им. Ж. Баласагына</ref> == Гаиләсе == Ире Таалайбек Тентимишев (2003 елда вафат), балалары (югары белем алганнар): кызы Галия, улы Данияр, оныклары <ref name=":0" />. Сеңлесе Сафинә Риф кызы Бикбулатова Кыргызстанда авыл җирлегендә яшәүче татарларның тормышына багышланган диссертация әзерләү белән мәшгуль <ref name=":0" />. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Татар фәне – Кыргызстанда. «[[Казан утлары]]», 2022, август, 159-162нче бит. ISSN 0206-4189 == Сылтамалар == * [https://who.ca-news.org/people:16324 Бикбулатова Аниса Рифовна.] КНУ им. Ж. Баласагына * [https://www.knu.kg/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=198:2010-03-12-14-49-31&catid=90:2010-03-01-06-38-46&Itemid=547 Бикбулатова Аниса Рифовна.] knu.kg {{DEFAULTSORT:Бикбулатова, Әнисә}} [[Төркем:Кыргызстан этнографлары]] [[Төркем:Татар этнографлары]] [[Төркем:Кыргыз милли университетын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Тарих фәннәре докторлары]] [[Төркем:Илләр буенча этнографлар]] fqg4doji7bz1k6w1xadej87ta51pu9x 3529302 3529295 2022-08-17T18:25:35Z Әмир 15082 төркемдә үзгәртү wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Әнисә Бикбулатова | рәсем = Ә.Р.Бикбулатова.jpg | рәсем_зурлыгы = 180 | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Әнисә Риф кызы Бикбулатова | һөнәр = тарихчы-этносоциолог | туу датасы = 9.05.1969 | туу җире = [[СССР]], [[Кыргыз ССР]], {{туу җире|Чуй өлкәсе|Чуй өлкәсендә}}, Кант районы, Чор-Далы | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/>{{байрак|Кыргызстан}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = Риф Галим улы | әни = Төмбел (Кочорова) | ир = | хатын = Таалайбек Тентимишев | балалар = кызы Галия, улы Данияр | бүләк һәм премияләр = | сайт = [https://my.mail.ru/mail/bikbulatova_anis/ Мой Мир@Mail.ru] | башка мәгълүмат = }} {{фш|Бикбулатова}} '''Әнисә Бикбулатова''', Әнисә Риф кызы Бикбулатова (''[[1969 ел]]ның [[9 май|9 мае]], [[СССР]], [[Кыргыз ССР]], [[Чуй өлкәсе]], Кант районы, Чор-Далы'') ― этнограф, тарих фәннәре докторы (2020), Кыргыз милли университетының археология һәм этнография кафедрасы мөдире (2007-2016), тарих һәм төбәкне өйрәнү факультеты профессоры <ref>[https://web.archive.org/web/20120120151120/http://www.ricur.ru/userfiles/file/spisok.pdf Бикбулатова Аниса Рифовна.] Список участников Международной научной конференции «Этнология – Антропология – Культурология: Новые Водоразделы и перспектвы взаимодействия» (2008, Белые Столбы)</ref><ref>[http://www.tataroved.ru/actions/etnosoc/ Список участников Международной научно-практической конференции «Этносоциология в России: научный потенциал в процессе интеграции...» (2008, Казань).] Тюрко-Татарский Мир</ref>. == Тәрҗемәи хәле == [[Файл:Anisa Bikbulatova (Bishkek).JPG|200px|thumb|right|Ә. Р. Бикбулатова. [[Бишкәк]], 2012]] 1969 елның 9 маенда Кыргыз ССР [[Чуй өлкәсе]] Кант районы Чор-Далы авылында туган. Әтисе Риф Галим улы Бикбулатов (1945 елның 17 маенда [[Чита]]да туган), әтисенең әнисе (Әнисәнең әбисе) Гөлсем Бикбулатова (Халикова) – чыгышы белән [[Дәүләкән]]нән. Гаилә 1954 елда Чуй үзәнендәге Кант районы Чор-Далы авылына күченеп килә. Әтисе Чор-Далы авылында үсә, «Заветы Ильича» [[күмәк хуҗалык|күмәк хуҗалыгында]] электрик, тракторчы, агроном булып эшли. Әнисәнең әнисе – Чор-Далы авылында туып үскән Төмбел (Кочорова). Әнисәнең бертуганнары: Нурисә, Салават, Сафинә<ref name=":0">''[[Дания Заһидуллина]]''. Татар фәне – Кыргызстанда. «[[Казан утлары]]», 2022, август, 159-162нче бит. ISSN 0206-4189</ref>. 1986 елда Чуй өлкәсенең Кант (хәзерге Ысык-Ата) районы К. Маликов исемендәге Чор-Далы урта мәктәбен көмеш медальгә, 1991 елда СССРның 50 еллыгы исемендәге Кыргыз дәүләт университетының (хәзерге [[Йосыф Баласагуни]] исемендәге {{Тәрҗемә ителмәгән 3 |Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз милли университеты| Кыргыз Милли университетының| ru| Киргизский национальный университет имени Жусупа Баласагына}}) тарих факультетын тәмамлаган. Курс эшләре җитәкчесе – КР Милли фәннәр академиясе академигы Абылабек Асанканов. 1991 елда Кыргыз дәүләт университетының археология һәм этнология кафедрасына стажёр-тикшеренүче булып килә. 1993-2000 елларда Кыргызстан Республикасы Хөкүмәте каршындагы «Манас-1000» ([[Манас|«Манас» эпосын]] пропагандалау буенча) Дәүләт дирекциясенең «Мурас» (Мирас) проектында фәнни эш буенча бүлек башлыгы вазыйфасын башкара. 2003 елда, КР Милли фәннәр академиясенең [[Бишкәк]] шәһәрендәге Тарих һәм мәдәни мирас институтында, этносоциологик материаллар нигезендә, XX гасырның 80-90 елларында кыргыз хатын-кызларының иҗтимагый-мәдәни хәл-халәтен тикшерүгә багышланган кандидатлык диссертациясен уңышлы яклый. Шул ук елны тарих факультетында укытырга керешә. 2007-2016 елларда – Бишкәктә Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университетының (КМУ) археология һәм этнология кафедрасы мөдире <ref>[https://www.knu.kg/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=198:2010-03-12-14-49-31&catid=90:2010-03-01-06-38-46&Itemid=547 История кафедры археологии и этнологии.] Кыргызский национальный университет имени Жусупа Баласагына</ref>. Хәзерге вакытта – КМУ тарих һәм төбәкне өйрәнү факультеты профессоры. «Манас» Кыргыз-төрек университетында Кыргызстан татарлары хакында фәнни эш башкаручы PHD докторантлар белән җитәкчелек итә. == Фәнни эшчәнлек == 4 фәнни монография, 2 уку-укыту ярдәмлеге, 70тән артык фәнни хезмәт авторы. 2004 елда «Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х – начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса)» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый, тарих фәннәре кандидаты дәрәҗәсен ала. 2020 елда «Этнокультурное развитие татар Кыргызстана (на основе этносоциологических исследований)» (Кыргызстан татарларының этномәдәни үсеше (этносоциологик тикшеренүләр нигезендә) темасына докторлык диссертациясен яклаган. 2020 елда [[Татарстан китап нәшрияты]]нда «Татары Кыргызстана» монографиясе нәшер ителгән. Архив материаллары нигезендә, Кыргызстаннан [[Бөек Ватан сугышы]]на киткән татарлар турында хезмәт, «1920-1953 елларда сәяси репрессиләр корбаннары арасында Кыргызстан татарлары» китабын әзерли. «Зур Алтай» алтаистика һәм тюркология үзәгенең (Алтай дәүләт университеты, [[Барнаул]] шәһәре) «Зур Алтайның төрки халыклары бергәлегенең комплекслы этнографик һәм этнокультурологик тикшеренүләре» ({{lang-ru|Комплексные этнографические и этнокультурологические исследования общности тюркских народов Большого Алтая}}) эксперт төркеме командасына керә <ref>[https://bolshoy-altay.asu.ru/science/kompleksnye-etnograficheskie-i-etnokulturologiches.html Экспертная группа Большой Алтай. Команда: Бикбулатова Аниса Рифовна]</ref>. == Җәмәгать эшчәнлеге == 2012 елның 11 февралендә «Кыргызстан тарих җәмгыяте» халыкара иҗтимагый берләшмәсенең гамәлгә кую утырышында катнашкан. Берничә тренинг үткәргән. == Хезмәтләре == {{Hider|title = ''Хезмәтләре''|title-style = text-align: left; color: black; background-color: lavender; font-weight: bold; |content-style = color: black; background-color: ghostwhite; text-align: left; |hidden=1 |content = * Татары Кыргызстана / Отв.ред. А. Асанканов. – Бишкек, 2018. * Кыргызская сельская женщина / Отв. ред. А. Асанканов. - Б., «Шам» 2005. - 128 бет. - ISBN 9967-10-231-4. * Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса): Автореф. дисс... канд. ист. н. – Бишкек, 2003; ж.б. * Конфессиональный компонент этнической идентичности татар Кыргызстана // ОшМУ Жарчысы. – Ош, 2016. – № 3. 1-чыгарылыш. – Б. 93–96. -–– URL: https://www.academia.edu/34491629 /Ош_мамлекеттик_университетинин_жарчысы_3_1-_чыгарылыш * Кыргызская сельская женщина в системе искусства // Известия НАН КР. – Бишкек, Илим, 2003.- №1. - С. . <br> * Роль телевидения и радио в системе досуга кыргызских сельских женщин в конце 1980-х начале 1990-х годов // Этносоциологический очерк. – Бишкек, 2003. – Вып. II. - С. . <br> * Музыкальные ориентации кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. (на материалах этносоциологических исследований) // Вестник КГПУ им. И. Арабаева. Материалы междунар. науч.-практ.конф. – Серия: История. - № 3. – Б., 2003.-С. . <br> * К характеристике демографического положения татар Кыргызстана // Этносоциология в России: научный потенциал в процессе интеграции полиэтнического общества: Материалы международной научно-практической конференции, Казань, 26-28 июнь 2008 г. – Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2009. - С. 124-129. <br> * Формирование татарской диаспоры в Кыргызстане // Журнал "Евразия". - Россия-Кыргызстан: на пути к интеграции. - Часть 1. - М., 2010. - С. . <br> * Трансформация положения кыргызских женщин // Молодая семья стратегический ресурс России: Материалы II Байкальского молодежного форума. - Улан-Удэ, 2011. - С. . <br> * Читаемость эпоса «Манас» среди сельских кыргызов // Алп манасчы: Тезистер жыйнагы. – Б.: «Кыргызстан», 1995. - С. * [https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1691 Идентичность татар Кыргызстана. 2013] * [https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-formirovaniya-tatarskoy-diaspory-kyrgyzstana-do-ustanovleniya-sovetskoy-vlasti История формирования татарской диаспоры Кыргызстана до установления советской власти. 2016] <ref>[https://sibac.info/conf/social/lviii/47050 История формирования татарской диаспоры Кыргызстана до установления советской власти.] sibac.info</ref> * [https://sibac.info/conf/social/lviii/47049 Роль исторической памятив самоидентификации татар кыргызстана (по материалам этносоциолоического исследования).] 2016 * Татары Кыргызстана (монография). К.: [[ТКН]], 2020. }} == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университетының атказанган мәгариф хезмәткәре * «Манас-1000» медале * Кыргызстан Мәгариф һәм Фән министрлыгы Грамотасы * Йосыф Баласагуни исемендәге Кыргыз Милли университеты Грамотасы <ref>[https://www.knu.kg/ru/images/stories/2018/11_2018/10/hist/kaf_arh/bekbulatova_ru.pdf Анкета Бикбулатовой Анисы Рифовны.] Кафедра археологии, этнологии, источниковедение и историографии КНУ им. Ж. Баласагына</ref> == Гаиләсе == Ире Таалайбек Тентимишев (2003 елда вафат), балалары (югары белем алганнар): кызы Галия, улы Данияр, оныклары <ref name=":0" />. Сеңлесе Сафинә Риф кызы Бикбулатова Кыргызстанда авыл җирлегендә яшәүче татарларның тормышына багышланган диссертация әзерләү белән мәшгуль <ref name=":0" />. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әдәбият == * ''[[Дания Заһидуллина]]''. Татар фәне – Кыргызстанда. «[[Казан утлары]]», 2022, август, 159-162нче бит. ISSN 0206-4189 == Сылтамалар == * [https://who.ca-news.org/people:16324 Бикбулатова Аниса Рифовна.] КНУ им. Ж. Баласагына * [https://www.knu.kg/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=198:2010-03-12-14-49-31&catid=90:2010-03-01-06-38-46&Itemid=547 Бикбулатова Аниса Рифовна.] knu.kg {{DEFAULTSORT:Бикбулатова, Әнисә}} [[Төркем:Кыргызстан этнографлары]] [[Төркем:Татар этнографлары]] [[Төркем:Кыргыз милли университетын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Тарих фәннәре докторлары]] [[Төркем:Кыргызстан татарлары]] aszpsdb6atng2lcqco3mgkgzbi9xi2x 14 588498 3529299 2022-08-17T18:15:26Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Шәхесләр:Чуй өлкәсе]][[Төркем:Кыргызстанда туганнар]] he3p5hr90yapfm1h0pyehryw4f4ilv6 14 588499 3529300 2022-08-17T18:17:02Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Чуй өлкәсе]][[Төркем:Шәхесләр:Кыргызстан]] 6gag4bcwdh4qyyftauumoxu0wc3waft 14 588500 3529301 2022-08-17T18:20:07Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Илләр буенча этнографлар]][[Төркем:Кыргызстан галимнәре]] koczuhdzij4xcq0z23ahdpld8kllq9v 14 588501 3529303 2022-08-17T18:26:41Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Илләр буенча татарлар]][[Төркем:Кыргызстан халыклары]] jjsgibgam2l795i2kz4eaodxrvfjaqp 3529304 3529303 2022-08-17T18:27:19Z Әмир 15082 wikitext text/x-wiki {{төп мәкалә|Кыргызстан татарлары}} [[Төркем:Илләр буенча татарлар]][[Төркем:Кыргызстан халыклары]] gbm4wwgxik9022u90iyj3de3uweudmb 0 588502 3529364 2022-08-18T06:50:39Z A.Khamidullin 6685 Япон теленнән тәрҗемә иттем. A.Khamidullin wikitext text/x-wiki '''Камата Дзюничи''' (Кытай иероглифлары беләнː 鎌田 純, хирагана беләнː かまた じゅんいち) - япон Ходайлар юлы белгече һәм тарих фәне белгече булган. Ул [[Когаккан университеты]]нда профессор emeritus булган.<br/> 1923 елда [[Осака (префектура)|Осака префектура]]сында, [[Осака]] шәһәрендә туган булган. Ямада урта мәктәбен тәмамлаган, [[Кокугакуин университеты]]н тәмамлаган, 1946 елда шул ук университетның мәдәният бүлегенең тарих бүлеген бетергән. Алдагы вакытта профессор булган.<br/> Синтоизм храмнарының төп үзәгендә Синтоизм каһиннәрен өйрәткән. Ул урта гасыр япон тарихында һәм Синтоизм тарихында махсуслашкан булып, шулай ук сарай яны ритуалларының тирән белеменә ия булган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] gstbfzc6njddgkvdkbjr06sumwsd23r 3529370 3529364 2022-08-18T06:57:02Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Камата Дзюничи''' (Кытай иероглифлары беләнː 鎌田 純, хирагана беләнː かまた じゅんいち) - япон Ходайлар юлы белгече һәм тарих фәне белгече булган. Ул [[Когаккан университеты]]нда профессор emeritus булган.<br/> 1923 елда [[Осака (префектура)|Осака префектура]]сында, [[Осака]] шәһәрендә туган булган. Ямада урта мәктәбен тәмамлаган, [[Кокугакуин университеты]]н тәмамлаган, 1946 елда шул ук университетның мәдәният бүлегенең тарих бүлеген бетергән. Алдагы вакытта профессор булган.<br/> Синтоизм храмнарының төп үзәгендә Синтоизм каһиннәрен өйрәткән. Ул урта гасыр япон тарихында һәм Синтоизм тарихында махсуслашкан булып, шулай ук сарай яны ритуалларының тирән белеменә ия булган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Синтоизм]] kl7uxd8qe0xit2iohjv4ugfnjk4djbn 3529391 3529370 2022-08-18T10:24:30Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Камата Дзюничи''' (Кытай иероглифлары беләнː 鎌田 純一, хирагана беләнː かまた じゅんいち) - япон Ходайлар юлы белгече һәм тарих фәне белгече булган. Ул [[Когаккан университеты]]нда профессор emeritus булган.<br/> 1923 елда [[Осака (префектура)|Осака префектура]]сында, [[Осака]] шәһәрендә туган булган. Ямада урта мәктәбен тәмамлаган, [[Кокугакуин университеты]]н тәмамлаган, 1946 елда шул ук университетның мәдәният бүлегенең тарих бүлеген бетергән. Алдагы вакытта профессор булган.<br/> Синтоизм храмнарының төп үзәгендә Синтоизм каһиннәрен өйрәткән. Ул урта гасыр япон тарихында һәм Синтоизм тарихында махсуслашкан булып, шулай ук сарай яны ритуалларының тирән белеменә ия булган. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]] [[Төркем:Синтоизм]] riccyvvkaffq4h4mtsr12353cmy38bw 1 588503 3529365 2022-08-18T06:52:54Z A.Khamidullin 6685 Яңа бит: «{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|鎌田純一}}» wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ja|鎌田純一}} 92hcix2j8ixctx5ak931n565qteav9e 14 588504 3529367 2022-08-18T06:55:34Z A.Khamidullin 6685 Создана пустая страница wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 588505 3529378 2022-08-18T08:35:29Z A.Khamidullin 6685 Рус теленнән тәрҗемә иттем. A.Khamidullin wikitext text/x-wiki '''Мани́''' (216 елның 14 апрелендә [[Парфия патшалыгы]]нда, Ктесифонда, Мардинда туган булган — 274 яки 277, Гундешапур, Сасанид империясе) — рухи остаз, основатель [[Манихейлык|манихейлык]] нигезләүчесе, борынгы фарсы рәссамы һәм шагыйрь. Чын исеме — Сураик, Фатак улы (борынгы юнан телендәː Πατέκιος). Христиан язучыларында аның үзгәртелгән формада үз исеме Курбик сакланган, әмма ул ихтирамлы Мани (борынгы юнан телендәː Μανης) исеме астында мәгълүм, аның мәгънәсе «рух» яки «акыл». [[File:Mani of Cao'an; the Buddha of Light.jpg|thumb|right|Кытайда, Чаоань гыйбадәтханәсендә Мани пәйгамбәр поты.]] == Биографиясе == ===Килеп чыгышы=== Маниның әтисе аршакид килеп чыгышлы Патик исемле [[Парфия патшалыгы|Парфия]] кенәзе булган, ул Мидия башкаласы Хамаданда яшәгән; әнисе, Мариам, Камсараканнар әрмән кенәз йорты килеп чыгышлы булган. Шул чорда күпләр кебек Маниның әтисе дини хакыйкать эзләү белән мавыккан булган. Мани 216 елның родился 14 апрелендә Вавилон өлкәсендә Ктесифон янында, Мардину урынында туган булган һәм әтисе тарафыннан ышануы буенча тәрбияләнгән булган. Гарәп чыганаклары буенча, Мани гаиләсе "коенучылар" хәрәкәте тарафдарлары булган (моны Маниның Кёльн кодексы да раслый), әмма "коенучылар"ның кайсы өлешенә - сабийларгамы, әллә элкасаитларгамы икәнен хәзер билгеләү авыр. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Манихейлык]] [[Төркем:Шәхесләр:Дин]] cla42p6vca0kxlbs1f4fdjgsu0w19av 3529392 3529378 2022-08-18T10:26:20Z A.Khamidullin 6685 wikitext text/x-wiki '''Мани́''' (216 елның 14 апрелендә [[Парфия патшалыгы]]нда, Ктесифонда, Мардинда туган булган — 274 яки 277, Гундешапур, Сасанид империясе) — рухи остаз, [[Манихейлык|манихейлык]] нигезләүчесе, борынгы фарсы рәссамы һәм шагыйрь. Чын исеме — Сураик, Фатак улы (борынгы юнан телендәː Πατέκιος). Христиан язучыларында аның үзгәртелгән формада үз исеме Курбик сакланган, әмма ул ихтирамлы Мани (борынгы юнан телендәː Μανης) исеме астында мәгълүм, аның мәгънәсе «рух» яки «акыл». [[File:Mani of Cao'an; the Buddha of Light.jpg|thumb|right|Кытайда, Чаоань гыйбадәтханәсендә Мани пәйгамбәр поты.]] == Биографиясе == ===Килеп чыгышы=== Маниның әтисе аршакид килеп чыгышлы Патик исемле [[Парфия патшалыгы|Парфия]] кенәзе булган, ул Мидия башкаласы Хамаданда яшәгән; әнисе, Мариам, Камсараканнар әрмән кенәз йорты килеп чыгышлы булган. Шул чорда күпләр кебек Маниның әтисе дини хакыйкать эзләү белән мавыккан булган. Мани 216 елның родился 14 апрелендә Вавилон өлкәсендә Ктесифон янында, Мардину урынында туган булган һәм әтисе тарафыннан ышануы буенча тәрбияләнгән булган. Гарәп чыганаклары буенча, Мани гаиләсе "коенучылар" хәрәкәте тарафдарлары булган (моны Маниның Кёльн кодексы да раслый), әмма "коенучылар"ның кайсы өлешенә - сабийларгамы, әллә элкасаитларгамы икәнен хәзер билгеләү авыр. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Манихейлык]] [[Төркем:Шәхесләр:Дин]] by03gjatq1l42n0fqc8qnzwoz6qt9om 3529393 3529392 2022-08-18T10:27:55Z A.Khamidullin 6685 /* Килеп чыгышы */ wikitext text/x-wiki '''Мани́''' (216 елның 14 апрелендә [[Парфия патшалыгы]]нда, Ктесифонда, Мардинда туган булган — 274 яки 277, Гундешапур, Сасанид империясе) — рухи остаз, [[Манихейлык|манихейлык]] нигезләүчесе, борынгы фарсы рәссамы һәм шагыйрь. Чын исеме — Сураик, Фатак улы (борынгы юнан телендәː Πατέκιος). Христиан язучыларында аның үзгәртелгән формада үз исеме Курбик сакланган, әмма ул ихтирамлы Мани (борынгы юнан телендәː Μανης) исеме астында мәгълүм, аның мәгънәсе «рух» яки «акыл». [[File:Mani of Cao'an; the Buddha of Light.jpg|thumb|right|Кытайда, Чаоань гыйбадәтханәсендә Мани пәйгамбәр поты.]] == Биографиясе == ===Килеп чыгышы=== Маниның әтисе Аршакид килеп чыгышлы Патик исемле [[Парфия патшалыгы|Парфия]] кенәзе булган, ул Мидия башкаласы Хамаданда яшәгән; әнисе, Мариам, Камсараканнар әрмән кенәз йорты килеп чыгышлы булган. Шул чорда күпләр кебек Маниның әтисе дини хакыйкать эзләү белән мавыккан булган. Мани 216 елның родился 14 апрелендә Вавилон өлкәсендә Ктесифон янында, Мардину урынында туган булган һәм әтисе тарафыннан ышануы буенча тәрбияләнгән булган. Гарәп чыганаклары буенча, Мани гаиләсе "коенучылар" хәрәкәте тарафдарлары булган (моны Маниның Кёльн кодексы да раслый), әмма "коенучылар"ның кайсы өлешенә - сабийларгамы, әллә элкасаитларгамы икәнен хәзер билгеләү авыр. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Манихейлык]] [[Төркем:Шәхесләр:Дин]] dbufszd9063evqsjhwakwiuo2kf4f91 3529394 3529393 2022-08-18T10:31:04Z A.Khamidullin 6685 /* Килеп чыгышы */ wikitext text/x-wiki '''Мани́''' (216 елның 14 апрелендә [[Парфия патшалыгы]]нда, Ктесифонда, Мардинда туган булган — 274 яки 277, Гундешапур, Сасанид империясе) — рухи остаз, [[Манихейлык|манихейлык]] нигезләүчесе, борынгы фарсы рәссамы һәм шагыйрь. Чын исеме — Сураик, Фатак улы (борынгы юнан телендәː Πατέκιος). Христиан язучыларында аның үзгәртелгән формада үз исеме Курбик сакланган, әмма ул ихтирамлы Мани (борынгы юнан телендәː Μανης) исеме астында мәгълүм, аның мәгънәсе «рух» яки «акыл». [[File:Mani of Cao'an; the Buddha of Light.jpg|thumb|right|Кытайда, Чаоань гыйбадәтханәсендә Мани пәйгамбәр поты.]] == Биографиясе == ===Килеп чыгышы=== Маниның әтисе Аршакид килеп чыгышлы Патик исемле [[Парфия патшалыгы|Парфия]] кенәзе булган, ул Мидия башкаласы [[Һәмәдан]]да яшәгән; әнисе, Мариам, Камсараканнар әрмән кенәз йорты килеп чыгышлы булган. Шул чорда күпләр кебек Маниның әтисе дини хакыйкать эзләү белән мавыккан булган. Мани 216 елның родился 14 апрелендә Вавилон өлкәсендә Ктесифон янында, Мардину урынында туган булган һәм әтисе тарафыннан ышануы буенча тәрбияләнгән булган. Гарәп чыганаклары буенча, Мани гаиләсе "коенучылар" хәрәкәте тарафдарлары булган (моны Маниның Кёльн кодексы да раслый), әмма "коенучылар"ның кайсы өлешенә - сабийларгамы, әллә элкасаитларгамы икәнен хәзер билгеләү авыр. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Манихейлык]] [[Төркем:Шәхесләр:Дин]] 17y1f2vi2g4z6z07cbjlci772xzx797 3529395 3529394 2022-08-18T10:31:42Z A.Khamidullin 6685 /* Килеп чыгышы */ wikitext text/x-wiki '''Мани́''' (216 елның 14 апрелендә [[Парфия патшалыгы]]нда, Ктесифонда, Мардинда туган булган — 274 яки 277, Гундешапур, Сасанид империясе) — рухи остаз, [[Манихейлык|манихейлык]] нигезләүчесе, борынгы фарсы рәссамы һәм шагыйрь. Чын исеме — Сураик, Фатак улы (борынгы юнан телендәː Πατέκιος). Христиан язучыларында аның үзгәртелгән формада үз исеме Курбик сакланган, әмма ул ихтирамлы Мани (борынгы юнан телендәː Μανης) исеме астында мәгълүм, аның мәгънәсе «рух» яки «акыл». [[File:Mani of Cao'an; the Buddha of Light.jpg|thumb|right|Кытайда, Чаоань гыйбадәтханәсендә Мани пәйгамбәр поты.]] == Биографиясе == ===Килеп чыгышы=== Маниның әтисе Аршакид килеп чыгышлы Патик исемле [[Парфия патшалыгы|Парфия]] кенәзе булган, ул Мидия башкаласы [[Һәмәдан]]да яшәгән; әнисе, Мариам, Камсараканнар әрмән кенәз йорты килеп чыгышлы булган. Шул чорда күпләр кебек Маниның әтисе дини хакыйкать эзләү белән мавыккан булган. Мани 216 елның 14 апрелендә Вавилон өлкәсендә Ктесифон янында, Мардину урынында туган булган һәм әтисе тарафыннан ышануы буенча тәрбияләнгән булган. Гарәп чыганаклары буенча, Мани гаиләсе "коенучылар" хәрәкәте тарафдарлары булган (моны Маниның Кёльн кодексы да раслый), әмма "коенучылар"ның кайсы өлешенә - сабийларгамы, әллә элкасаитларгамы икәнен хәзер билгеләү авыр. == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} [[Төркем:Манихейлык]] [[Төркем:Шәхесләр:Дин]] dd9lcsnomfigu9jb4pkbu51t1l9ui04 1 588506 3529379 2022-08-18T08:37:11Z A.Khamidullin 6685 Яңа бит: «{{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ru|Мани (пророк)}}» wikitext text/x-wiki {{Тәрҗемә ителгән мәкалә|ru|Мани (пророк)}} i9fb1fong662t38ovbe489pfy6nf6fk 6 588507 3529380 2022-08-18T08:39:17Z Әмир 15082 {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Марат Әхмәтов (1937) фотосурәте |чыганак = https://ayaris.ru/guest/3566 |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Марат Әхмәтов (1937) |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Артистлар]] wikitext text/x-wiki == Кыскача аңлатма == {{Ирексез лицензияле сурәт |тасвир = Марат Әхмәтов (1937) фотосурәте |чыганак = https://ayaris.ru/guest/3566 |ясау вакыты = билгесез |автор = билгесез }} {{Ирексез лицензияле сурәт/НКИ |мәкалә = Марат Әхмәтов (1937) |максат = сурәтләү өчен |алмаштыру мөмкинлеге = бар |өстәмә мәгълүмат = юк }} [[Төркем:Сурәтләр:Шәхесләр]][[Төркем:Сурәтләр:Артистлар]] 3fu8h761blms1xh3cdo63npocmcnlgz 0 588508 3529381 2022-08-18T08:39:42Z Әмир 15082 яңа бит ясау wikitext text/x-wiki {{Шәхес | исем = Марат Әхмәтов | рәсем = М.Г.Әхмәтов_(1937).jpg | рәсем_зурлыгы = 180 | alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--> | рәсем язуы = | тулы исем = Марат Гакыйф улы Әхмәтов | һөнәр = скрипкачы, педагог | туу датасы = 9.05.1969 | туу җире = [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], {{туу җире| Казан |Казанда}} | гражданлык = {{байрак|СССР}} [[СССР]]→<br/> {{байрак|Россия}} [[РФ]] | милләт = татар | үлем датасы = | үлем җире = | әти = | әни = | ир = | хатын = Лариса Владимировна Бражник | балалар = | бүләк һәм премияләр = [[ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе]] | сайт = | башка мәгълүмат = }} {{фш|Әхмәтов}} ''Бу [[Казан консерваториясе|КДК]] профессоры турында мәкалә, [[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|ТР ДШ]] рәисе урынбасары турында '''[[Марат Әхмәтов (1954)|биредән]]''' укыгыз'' '''Марат Әхмәтов''', Марат Гакыйф улы Әхмәтов (''[[1937 ел]]ның [[1 июль|1 июле]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[ТАССР]], [[Казан]]'') ― музыкант-скрипкачы, педагог, [[Казан дәүләт консерваториясе]]нең скрипка бүлеге профессоры (1993). [[ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе]] (1976). == Тәрҗемәи хәле == 1937 елның 1 июлендә Казанда төзүче-инженер Гакыйф Гариф улы Әхмәтов гаиләсендә туган <ref>''Алина Раджабова''. [http://idel-tat.ru/news/kultura/marat-akhmetov-otets-skazal-ty-budesh-uchitsya-v-etom-zdanii Отец сказал: «Ты будешь учиться в этом здании!».] [[Идел (журнал)|Идел]], 19.06.2020</ref>. 1956 елда [[Казан музыка училищесы]]н, 1961 елда [[Казан дәүләт консерваториясе]]н, 1964 елда П. И. Чайковский исемендәге [[Мәскәү дәүләт консерваториясе]] каршындагы аспирантураны тәмамлый (профессор Д. М. Цыганов классы). Скрипкада уйнарга өйрәнү өчен 1943 елда, алты яшьтә Казанда П. И. Чайковский исемендәге Беренче музыка мәктәбендә Ольга Аполлоновна Соколовскаяда укый башлый, 1948 елдан Казан консерваториясе профессоры Натан Владимирович Браудеда укый. Н. В. Браудеда унбер ел: мәктәптә 1948 елдан бирле, музыка училищесында, аннары биш ел консерваториядә укый. 1944 елда Казан радиокомитеты студиясендә Татарстаннан чыккан солдатлар өчен фронтка трансляцияләнүче концертта катнаша. 1957 елның маенда беренче курсны тәмамлагач, Мәскәүдә Союзлар Йортының Колонналар залында узган [[Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы (1957)|Татар сәнгате һәм әдәбияты декадасында]] катнаша, анда Бөтенсоюз радио һәм телевидение оркестры белән бергә [[Альберт Леман]]ның Оркестр белән скрипка өчен концертын башкара (дирижер – Кирилл Клементьевич Тихонов). 1960 елда Бөтенроссия скрипкачылар конкурсында катнаша (комиссиядә [[Давид Ойстрах]], Дмитрий Цыганов, Леонид Коган, Юрий Янкелевич), дипломант исеменә лаек була. Әлеге конкурс Мәскәү консерваториясе аспирантурасына юл ача. 1961 елда Казан консерваториясен тәмамлаганнан соң, Мәскәү консерваториясе аспирантурасына укырга керә (остазы – консерваториядә скрипка кафедрасы мөдире профессор Дмитрий Михайлович Цыганов)<ref>''[[Ләйлә Аралбаева|Ляйля Аралбаева]]''. [https://www.bashinform.ru/news/culture/2015-05-25/v-ufe-vystupit-izvestnyy-skripach-iz-tatarstana-marat-ahmetov-2237361 В Уфе выступит известный скрипач из Татарстана Марат Ахметов.] ИА «Башинформ», 25.05.2015</ref>. == Концерт эшчәнлеге == Студент чорыннан актив концерт эшчәнлеге алып бара. Төрле елларда [[Советлар Союзы]] һәм [[Россия]]нең төрле симфоник оркестрлары һәм дирижерлары белән чыгыш ясаган. Бела Бартокның Оркестр белән скрипка өчен 1нче номерлы концертын (дирижер Илмар Лапиньш), [[Натан Рахлин]] җитәкчелегендәге [[Татарстан Республикасының Дәүләт академик симфоник оркестры|Татар филармониясенең симфоник оркестры]] белән [[Рафаэль Билалов|Рафаэль Беляловның]] каприччио концертын, консерваториянең актлар залында Морис Равельнең «Чегән рапсодиясе»н ([[Маҗарстан]] дирижеры Милош Эрдеи), Сарытау филармониясенең симфоник оркестры белән [[Альберт Леман]] концертын [[Сарытау]]да башкарган. Ел саен консерватория залларында концертлар белән чыгыш ясый. [[Финляндия]], [[Төркия]], [[Алмания]]дә ([[Гамбург]], [[Ганновер]], [[Любек]]) сольный концертлары белән чыгыш ясый. Концерт программасына алман классикасын гына түгел, татар композиторларының әсәрләрен дә кертә. Концерт программалары төрле чор скрипка өчен сочинениеләрне үз эченә ала. Репертуарында [[Иоганн Бах|И. С. Бахтан]] алып хәзерге композиторларның музыкасына кадәр бар <ref>[http://www.millattashlar.ru/index.php/Ахметов_Марат_Гакифович Ахметов Марат Гакифович.] «Милләттәшләр» порталы</ref>. == Казан консерваториясендә == 1964 елдан [[Казан консерваториясе]]ндә скрипка классын алып бара. Кече сәнгать академиясендә мәктәп ачылганнан бирле эшли. Казан консерваториясендә Марат Гакыйф улы 50 елдан артык эшли. Укучыларының күбесе Казанда, консерваториядә калган, мәсәлән, профессор [[Марат Зарипов (1956)|Марат Нәбиевич Зарипов]]. Анна Гөлишамбарова ― «Яңа музыка» камера оркестрының сәнгать җитәкчесе һәм дирижеры. Элекке укучылары Идел буе музыка училищеларының әйдәп баручы педагоглары булып торал. Чит илләрдә: [[Америка]]да, [[Алмания]]дә, [[Аргентина]]да, [[Словакия]]дә, [[Италия]]дә, [[Канада]]да, [[Төркия]]дә һәм [[Тайвань]]да эшли. == Бүләкләре, мактаулы исемнәре == * [[1976 ел|1976]] – [[Татарстан АССР атказанган сәнгать эшлеклесе]] == Искәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Сылтамалар == * ''Алина Раджабова''. [http://idel-tat.ru/news/kultura/marat-akhmetov-otets-skazal-ty-budesh-uchitsya-v-etom-zdanii Отец сказал: «Ты будешь учиться в этом здании!».] [[Идел (журнал)|«Идел»]], 19.06.2020 * [https://ayaris.ru/guest/3566 Ахметов Марат Гакифович] * [http://www.millattashlar.ru/index.php/Ахметов_Марат_Гакифович Ахметов Марат Гакифович.] «Милләттәшләр» порталы {{DEFAULTSORT:Әхмәтов (1937), Марат}} [[Төркем:Казан консерваториясен тәмамлаучылар]] [[Төркем:Казан музыка училищесын тәмамлаучылар]] [[Төркем:Скрипкачылар]] [[Төркем:Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклеләре]] [[Төркем:Казан дәүләт консерваториясе укытучылары]] aksuflmsjn47vw0e54os1gcc8rpicf0 14 588509 3529384 2022-08-18T08:47:45Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Кыллы коралларда уйнаучылар]][[Төркем:Скрипка]] g77z5j6uvth1x3s6z48mu0p9euk8c1z 14 588510 3529385 2022-08-18T08:50:15Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki {{төп мәкалә|Скрипка}} [[Төркем:Сызгычлы кораллар]][[Төркем:Хордофоннар]] 5949evw828ki35vgjzjf1ojamrhftto 14 588511 3529386 2022-08-18T08:52:19Z Әмир 15082 төркем ясау wikitext text/x-wiki [[Төркем:Уен коралы буенча музыкантлар]][[Төркем:Кыллы кораллар]] 72vfjicj24cb5s2i78z2yhadgi1u0pp