Wikipedia vecwiki https://vec.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prinsipio MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Mèdia Speçałe Discusion Utensa Discusion Utensa Wikipedia Discusion Wikipedia File Discusion File MediaWiki Discusion MediaWiki Modeło Discusion Modeło Juto Discusion Juto Categoria Discusion Categoria Portałe Discussion portałe Projeto Discussion projeto TimedText TimedText talk Modulo Discussioni modulo Accessorio Discussioni accessorio Definizione accessorio Discussioni definizione accessorio 0 5 1102300 1097300 2022-08-16T17:48:18Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Se te serchi|ła rejon Vèneto|[[Vèneto]]}} {{łéngua |nome=Vèneto|nomenativo=Vèneto |colore=#FD9191 |stati=[[Itàlia]], [[Croàsia]], [[Slovenia]], [[Argentina]], [[Braxil]], [[Mèsego]], [[Romanìa]] |rejon= Parlada in: *{{IT-VEN}} *{{IT-TAA}} ([[Trentin]]: vałi orientałi; [[Provincia autonoma di Bolzano|Alto Adexe]]: Piana de [[Bolxan]]) *{{IT-FVG}} ([[provincia de Trieste]], parte de ła [[provincia de Pordenon]], [[Gorisia]], [[Bixiacaria]], [[Marano Lagunare|Maran]] e [[Gravo|Grado]]) *{{IT-LAZ}} ([[Agro Pontin]]) *{{IT-SAR}} ([[Arborea]], [[Terralba|Tanca Marchexe]]) *[[Imàjine:Zastava Istarske županije.svg|20 px|border]] [[Rejon Istriana|Istria]] *[[Imàjine:Primorje-Gorski Kotar County coat of arms.png|20 px|border]] [[Rejon litoraneo-montana]] *[[Imàjine:Zadar County coat of arms.png|20 px|border]] [[Rejon zaratina]] ([[Zara]]) *[[Imàjine:Coat of arms of Split-Dalmatia County.svg|20 px|border]] [[Rejon spałatin-dalmata]] *[[Imàjine:Coat of arms of Šibenik County.svg|20 px|border]] [[Rejon de Sebenego e Tenin]] *[[Imàjine:Dubrovacko-neretvanska.png|20 px|border]] [[Rejon raguxeo-narentana]] *឴឴឴឴឴឵឵឵឵឵[[Łitorałe-Carso]] ([[Capodistria|Caodistria]], [[Piran]], [[Ixoła (Xlovenia)|Ixola]]) *[[Imàjine:Bandeira do estado de São Paulo.svg|20 px|border]] [[San Paolo (stato)|San Paolo]] ([[Braxiłe]]) *[[Imàjine:Bandeira_do_Esp%C3%ADrito_Santo.svg|20 px|border]] [[Espírito Santo]] ([[Braxiłe]]) *[[Imàjine:Bandeira do Paraná.svg|20 px|border]] [[Paraná (stato)|Paraná]] ([[Braxiłe]]) *[[Imàjine:Bandeira de Santa Catarina.svg|20 px|border]] [[Santa Catarina]] ([[Braxiłe]]) *[[Imàjine:Bandeira do Rio Grande do Sul.svg|20 px|border]] [[Rio Grande do Sul]] ([[Braxiłe]]) *[[Imàjine:Coat of arms of Puebla.svg|20 px|border]] [[Chipilo]] ([[Mèsego]]) *[[Imàjine:ROU_TL_Tulcea_CoA.png|20 px|border]] [[Tulcea]] ([[Romania]]) |persone= sirca 8 000 000<ref>https://www.ethnologue.com/language/vec</ref> 3 900 000, [[Itàlia|Nord-est Itaja]] (2007)<br>* 3 435 000,[[Vèneto]]<br>* 465 000 [[Friul-Venesia Julia]] e [[Trentin]].<br>4 000 000, [[Braxil]] (2006). <br>50 00, [[Croàsia|Croasia]] (1994).<br>2 500, [[Chipilo|Chipiło]] (2011) |scritura= Alfabeto łatin |tipołoxia=[[Sojeto Verbo Ojeto|SVO]] ([[Verbo Sojeto Ojeto|VSO]] inte łe domande), [[Łéngua fuxionał|fuxionał]], [[łéngua sełabega|sełabega]] |fam1 = [[Łéngue indoeoropee]] |fam2 = [[Łéngue itàłeghe|Itàłeghe]] |fam3 = [[Łéngue romanxe|Romanxe]] |fam4 = [[Łéngue italo-osidentałi|Italo-osidentałi]] |fam8 = '''Vèneto'''<ref>{{Cita libro|titolo=I dialetti delle regioni d'Italia|autore=Giacomo Devoto|autore2=Gabriella Giacomelli}}</ref><ref>{{Cita libro|titolo=Lingue e dialetti d'Italia|autore=Francesco Avolio}}</ref> |iso1=roa ([[Łéngue romanxe]])|iso3=vec|sil=VEC |mapa= [[Imàjine:Idioma véneto.PNG|300px]] |didascalia= Distribusion zeografega del vèneto inte ła Venetia in blo e axur (par ła major parte dei łengoisti ła ła xe un poc pì granda). |estraesto="Tuti i esari umani i nase łibari e conpagni par dignità e deriti. I xe indotài de ła raxon e de ła cosiensa e i ga da conportarse intrà de łori co spirito de fradei." |tipoloxia=[[Sojeto Verbo Ojeto|SVO]] ([[Verbo Sojeto Ojeto|VSO]] inte łe domande), [[Łéngua fuxionał|fuxionał]], [[łéngua sełabega|sełabega]]}} [[Imàjine:Targa dialetto veneto.JPG|thumb|On carteło tacà via inte na botega, che el dixe che łà i parla anca el vèneto]] Ła '''łéngua vèneta''' ła ze na [[łéngua]] [[Łéngue romanze|romanza]] parlà inte ła granda parte de łe [[Trè Venèsie]], intel [[Trentin]] çentro-orientałe. in tuto el [[Vèneto]] escludendo ła [[Ladinia|Ladìnia]], e inte ła [[Venèsia Jułia]]. Al de fora del Trivèneto, el vèneto el ze parlà fortemente anca da ła menoransa vèneta autòctona de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmàsia]] (in [[Croàsia]]) e dai desendenti dei migranti vèneti intel [[Braxil|Braził]]e, inte i Stati de [[Rio Grande do Sul|Rio Grando del Sul]], [[Santa Catarina]] e [[Paraná (stato)|Paranà]], in zone de l'[[Argentina|Arzentina]] e intel comun de [[Chipilo|Cipiło]] in [[Mèsego|Mèsigo]]. El vèneto el ze parlà da çirca 4 milioni de persone intel Vèneto e se stima che ła sìpia parlada da 8 milioni de persone in tuto'l mondo. Ła łéngua vèneta ła ze reconosesta da ła [[Vèneto|Rezion del Vèneto]] dal [[2007]], da ła [[Friul-Venesia Julia|rejon Friułi-Venèsia Jùlia]], dal [[2010]], e anca da l'[[UNESCO]] e dal Consejo de l'Eoropa, che i ła ga metesta inte ła łista de łe łengue minoritàrie e intel ''Łibro roso de łe łengue in perìcuło''<ref>{{Cita web|url=http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_index.html#Italy}}</ref>. L'[[Itàlia|Itàłia]] inveçe no ła reconose el vèneto cofà na łéngua minoritària. El còdeze identifegativo lenguìstego del vèneto el ze ISO 639-3 vec. [[Imàjine:Romance 20c en.png|thumb|El vèneto, numaro 15, inte ła mapa de łe łéngue romanxe in [[Eoropa]]]] == Difuzion e vitałità == === Destribusion ziogràfega === {{Avixo de In desviłupo|}} Siben che el vèneto el raprezéntee el idioma tìpego de l'omònema rejon, i so confini lenguìsteghi no i corisponde co chełi aministrativi. Mia tute łe parlade tradisionałi difondeste intel Vèneto łe ze łéngua vèneta. Un ezénpio in rezalto el pol èser cheło inte ła [[provincia de Bełun|provinçia de Bełun]] çentrałe, indo' che se parla un diałeto de tranzision vèneto-ł[[łéngua ladina|adin]], ch'el devien ladin movéndose verso nord (alto [[Val Cordévołe|Cordévołe]] e [[Cadore]]). Intel baso [[Połèzene]] (ła popołarmente dita [[Transpadana ferareza]]) salta ai oci profonde influense [[lingua emiliana|emiłianie]], e intel contenpo ghe ze ełeminti de ł[[łéngua lonbarda|onbardo]] inte łe parlade drio ła riva veroneza del [[lago de Garda|Garda]]. Inte łe parlade de raquanti çentri del [[Vèneto Orientałe]], inveçe, se pol notar determenài inporti dal [[łéngua furlana|furlan]]. Łe va par de pì citae łe raquante picenine [[ìzoła lénguìstega|ìzołe lénguìsteghe]] zermanòfone pozisionàe drio ła fasa de łe prealpe e alpe: se parla dei viłaji [[sinbri (menoransa lenguìstega)|çimbri]] de ła [[Lesìnia]] e de l'[[altipian dei Sete Comuni]] e del [[Cansejo]] ([[łéngua sinbra]]) e de [[Sapada]] (diałeto carinsian). Da l'altra banda, el vèneto el vien parlà anca de fora dei confini de ła omònema rezion. In [[Trentin]] ghe ze àree tradisionalmente venetòfone el [[Primiero]] (de tipo feltrin), ła [[Valsugana]] (de tipo vizentin) e ła [[Vałagarina]] (de tipo veroneze); anca ła zona çentrałe de ła provinçia, ciapando drento el [[Trento|caołogo]], el 'na parlada vèneta orizenada dal łonbardo. In raquante zone del [[Friułi-Venèsia Jùlia|Friul-Venèsia Jùłia]] ghe vien parlà el vèneto, raquante autòctone, altre de contato e altre inportàe. Al primo grupo ghe fa parte łe parlae de [[Maran Lagunare]] e [[Grado (Itàlia)|Grado]], sentri costieri apartegnesti a ła Repùblega de Venèsia fin dei so scominsi (oncora intel dì de ancùo i conserva ła pronunçia venesiana de l'[[aprosimante pałatałe]] cofà [ʤ] contro de ła [j] del resto del Vèneto, cofà in ''fameja'', ''mejo'', ''ojo''), el diałeto biziaco difondesto almanco dal XIV sècoło in raquanti çentri de ła zona de [[Monfalcon]] ([[Biziacaria]]) cofà iradiamento del diałeto gradeze<ref>{{Cita libro|autore=Mario Doria|titolo=Né friulano, né triestino. Il Vocabolario fraseologico del dialetto «bisiàc»|anno=1985}}</ref><ref>{{Cita pubblicazione|autore=Carla Marcato|titolo=La venetofonia in Friuli Venezia Giulia|editore=Studi italiani di Linguistica Teorica e Applicata|numero=34|anno=2005|pagine=509-515}}</ref> Co ła stòrega espansion del venesian in altre zone, intrà el XV e el XIX sècoło, łe variante łe se ga difondesto anca a [[Muja]] e [[Trieste]], [[Palmanova]], e [[Pordenone|Pordenon]] e {{nesèsita fonte|dapò inte i mazori çentri de ła pianura (Portogruaro, Latizana, Magnago, Spiłinbergo, San Vito, Pòrcia)}}. Rełativamente a ła çità de Trieste, çità inte ła quała fin al 1800 se ga parlà un diałeto ladin, el [[terzestin]], po' sostituio da un diałeto vèneto cołoniałe (prinçipalmente venesian), el [[diałeto triestin]], dapò de un cresimento de ła popołasion gavesto dal grando desviłupo e benefiçio portà dal porto triestin intrà el 1860 e el 1915.<ref>{{cita web|titolo=Storia del dialetto triestino|url=https://venetostoria.wordpress.com/2015/06/30/la-lengua-veneta-e-i-suoi-dialetti-el-triestin/}}</ref> {{nesèsita fonte|Inte ła parte pì oçidentałe de ła provinçia de Pordenon se ga difondesto par continuità lenguìstega 'na variante liventina, arente del trevizan rùstego}}. {{nesèsita fonte|Inte ła parte pì osidentałe de ła provinsa de pordenon se ga difondesto par continuità lenguìstega na variante liventina, arente del trevizan rùstego}}. {{nesèsita fonte|In tenpi pì arenti ai nostri, secondo dopo guerra, traverso ła difuzion del istrioto, el vèneto el se ga rinforsà inte ła sità de [[Gorìsia]] dato che, partindo dal 1948, drio i dati de łe asociasion dei èzułi, un terso de ła popołasion ła rezulta fata de èzułi istrioti<ref>{{cita web|titolo=L'eredità dell’esilio: vip e debiti|rivista=Il Friuli|autore=Andrea Ioime|data=16 febbraio 2019|url=http://www.ilfriuli.it/articolo/cronaca/l%e2%80%99eredit%e0-dell%e2%80%99esilio-points--vip-e-debiti/2/193155|citazione=Dati ufficiali non ce ne sono, ma secondo le stime delle associazioni, almeno 60mila esuli istriano-dalmati, e i loro discendenti, sono residenti nella nostra regione: due terzi a Trieste, 10mila a Udine, altrettanti a Gorizia}}</ref> e uncó ła convive co ła łéngua furlana, slovegna e italiana<ref>Fonte: Elaborazione a cura del Servizio statistica RAFVG (Regione Autonomia Friuli-Venezia Giulia), {{cita web|titolo=Comuni di lingua slovena in Provincia di Gorizia|url= https://www.regione.fvg.it/rafvg/export/sites/default/RAFVG/GEN/statistica/Allegati/2007/E-SETTORI_SOCIALI_CULTURA_E_COMUNITA_LINGUISTICHE/18_Comunita_linguistiche/cart_18_3_linguaslovena.pdf|sito=Regione Friuli Venezia Giulia}} {{cita web|titolo=Comuni di lingua friulana in Provincia di Gorizia|url=https://www.regione.fvg.it/rafvg/export/sites/default/RAFVG/GEN/statistica/Allegati/D-SETTORI_SOCIALI_CULTURA_E_COMUNITA_LINGUISTICHE/16_Comunitx_linguistiche/Cart_16_2-FVGfriulani.pdf?fbclid=IwAR2TbbMbeGTFTcXWPAGabpFaw7WRGvmQaSabK6lJmbASeaVcL0i6guk9PBc|sito=Regione Friuli Venezia Giulia}}</ref>}} Se parla de fianco al furlan anca el vèneto in granda parte dei çentri urbani del Friul meridionałe, da Palmanova a Cormons, Gradisca, Ruda, Aquileja e Servignan etc., frequentemente alternando i do rezistri lenguìsteghi, inte 'na situasion de diglosia.<ref>{{Cita libro|autore=Sabine Heinemann|titolo=Manuale di linguistica friulana|anno=2015|editore=Karl-Franzens-Universität|città=Graz}}</ref> El diałeto vèneto-udineze, anca se metesto inte ła leze rezonałe 5 del 2010 cofà patrimònio culturale de ła Rezon Friul-Venèsia Jùłia, el ga vedesto el nùmaro dei parlanti sbasarse in magnera forte e el so prestijo decader squazi totalmente.<ref>Questo è il risultato delle ricerche di Federico Vicario, linguista, docente universitario e presidente della Società Filologica friulana, che si è occupato a più riprese di questo dialetto, quale docente di linguistica all'Università di Udine.|accesso=8 aprile 2019}}</ref> Senpre vèneti e de influensa venesiana i ze i diałeti de ła costa [[istria]]na e [[Dalmazia|dàlmata]], i quałi i ga vedesto 'na smenusion de estension e parlanti par via de l'[[Èzodo zulian-dàlmata]] del [[secondo dopoguerra|secondo dopoguera]], ma che in vàrie zone el ze oncóra capìo e grandamente parlà, anca cofà łéngua secondària de persone mariłéngui croati; el drentotera istrian e dàlmata, el ze inveçe, sta senpre de łéngua slovegna e croata. Trase de łéngua vèneta i pol èser catài anca in [[Gresa|Greçia]], par via de łe ex-cołònie venesiane. == Istòria == {{varda anca|Leteratura in lengua veneta}} Inte ła Venesia, par via de la concuista [[inpero roman|romana]], dal [[II secolo|II secolo d.C.]] el [[Łéngua latina|latin]] el ghea tacà ndar drento inte ła vita dei Veneti, che i ga parò senpre mantegnesto ła so łengua de l'epoca: El [[Łéngua venètega|venetego]], dal [[III secoło|III secoło d.C]], el Latin inte ła so variansa [[Łatin volgar|volgar e local]], el jera drio vegner doparà senpre de pì, parvia de la difuxion del [[cristianeximo|cristianesimo]]. Dapò un tenpo de bilenguismo, el taca un longo proçeso de influensasion e de mis-ciamento intrà łe do łéngue, posìbiłe anca grasie a la parentela intrà ste do. Sto proceso el porta a la nasita de la łéngua vèneta torno a la fin del [[VII secoło|VII secoło d.C.]], oncor pì influensada dal Latin. Xà dal [[VIII secoło|VIII secolo]] se pol catar fora dei testi in vèneto, caxi ovio xe dire che el Veneto de l'epoca el jera difarente in confronto a chel de oncò, el primo el xe l'[[Indovineło Veronéxe|Indovineło veronexe]] del VII secoło. Man man che el Vèneto, xà dal [[X secoło]], el jera drio sparpagnarse in [[Istria]] e [[Dalmasia]], el se jera pianeto drio perdarse in tel [[Friul]] e inte łe vałi ladine, co el desviłupo del [[Łéngua furlana|furlan]] e del [[Łéngua ładina|ladin]]. Dal [[XII secoło|XII]] e [[XIII secoło]] ghe xe na nova revołusion del Veneto, el ga tacà esare doparà in tei documenti legałi, documenti del [[trafego]], tratai internasionałi, poexia e epega. I primi testi famuxi del [[1100]] i xe el [[Ritmo Belumat|Ritmo bełumat]], so ła concuista del Castel d'Ard, e i versi d'amor de ła canson ''cuando eu stava in le tu' cathene'', tuti e do del [[XII secoło]]. Inportante ła xe ła forte produsion de opare łiterarie fate soratut par contentar ła domanda e i gusti de łe nove clase çitadine. De particołar interese ła xe ła produsion de ła ''Scoła Veronexe'', co primo intrà tuti [[Jacomin da Verona]]. De area padoana, ghe xe el ''Łanjo de ła Mujer Padoana'' o de ła ''Bona çilosia'' de autor sconosesto. In tel [[XIV secoło|trexento]] ła pì granda xona de produsion łiteraria in vèneto ła xe cheła de Padoa, seguìa da ła Marca trevixana e da cheła de Venesia. De sto secoło, ghe xe un gran mucio de opare łeterarie e algune istoreghe e sientifeghe. El vèneto, dapò esar deventà łéngua de ła cultura e de ła łiteradura inte ła Venesia e inte ła [[Republega de Venesia|Republega Vèneta]] tuta, el deventa [[łéngua franca]], soratuto par el [[trafego]], e ła gode de na granda difuxion internasionałe grasie a i trafeghi de ła Republega Vèneta. Oncora indeso, el xergo marinaro in tel mondo el xe soratuto conponesto da parołe derivanti o de ła lengua vèneta. Tutociò, el vèneto no'l se ga mai inposto cofà na ''łéngua łiteraria'' internasioał o inte ła [[Penìzoła itałega|penìzoła]], parché gh'è tocà confrontarse co esponenti łiterari inportanti in [[diałeto toscan|toscan]], [[Łéngua ocitana|ositan]] e [[Łéngua fransexe|fransex]]. Da el [[XV secoło|XV]] e [[XVI secoło]] ghe xe ła fiorida del vèneto inte ła siensa, i vien scrivesti tratadi de alxebra, medexina, biołoxia, navigasion, połitołoxia e astronomia<ref>http://www.academiabonacreansa.eu/la-lingua-veneta/</ref>. De particołar inportansa inte el anbito sientifego, ła xe el opara '"Arte de ' l abaco", del [[1478]], scrivesta da un anonimo insegnante in łengua vèneta, el xe el primo testo stanpà inte el mondo osidentał so el insegnamento de l'aritmetiga e ła matematega, e un dei primi testi sientifeghi stanpài de tuta Eoropa. A Venesia, cavedał de a stanpa, i vien stanpài pì de domie łivri inte el cuatrosento e ła major parte i xe in vèneto. Tra i pì inportanti łeteradi del tenpo ghe xe Leonardo Giustinian, creator de opare de carater amoroxo, Iacopo Sanguinacci, erede de ła tradision cortexana de Francesco di Vannozzo e de Antonio Beccari, Giorgio Sommariva e Antonio Vinciguerra, co ła poexia satirega, Andrea Navagero, orador e poeta, i 'storeghi Marco Antonio Sabellico e Pietro Bembo. Intrà el [[XV secoło|XV]] e [[XVI secoło]] se dexviłupa el xenere teatrał, che in vèneto conose el pì gran autor del Rinasiment [[Ruzante]], altri cofà Andrea Calmo. Ghe xe un fiorir de poeti in łéngua vèneta cofà: Alvise Priuli, el fiłoxofo Nicolò Leonico Tomeo, Paolo Canale, Bernardo Navagero, Daniele Barbaro, Girolamo Querini, Trifone Gabriel, Piero Aretin, Mafeo Venier, Veronica Franco e tanti altri 'ncora. Da dir che Daniele Barbaro el ga fat stanpar el primo tratà de prospetiva. Sebastian Eriso el xe stà un dei fondaturi de ła numismatega e Bernardo Capeło ga scrit el cansonier. Inte el miesiesento se defarensa el poeta Dario Varotari el xoane. El seteseto vede al opara un dei pì gran comediografi de senpre Carlo Goldoni, che co łe so opare in vèneto, mete in at ła reforma goldoniana del teatro. Altri łeterati che i scrive in vèneto del tenpo i xe: Zorzo Bafo, Anton Maria Lanberti, Anzeło Maria Labia, Lodovico Pastò, Francesco Griti e Pietro Burati. L'[[Iliade]] de Omero ła vien tradusesta in vèneto da [[Giacomo Casanova]] e Francesco Boaretti, el "Inferno" de [[Dante Alighieri]] tradusesto da Nereo Zeper Co ła fin de ła Serenisima, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łéngue par i ati ofisiai e aministradivi. Ła łéngua vèneta ła resta ła łéngua del popoło, parò el un poc par volta el ga perdesto, almanco in parte, i rexistri łiterari e aułisi, riusendo parò a rivar istes a vete łirighe mirabiłi co poeti fà [[Biagio Marin]], [[Virgilio Giotti]], Berto Barbarani, Eugenio Ferdinando Palmieri, Ernesto Calzavara, Giacomo Noventa, Andrea Zanzotto, Gian Mario Villalta, Ivan Crico, Luciano Cecchinel e Paolo Steffan. A difarensa del [[Inpero austriaco|Inpero austriago]], da co el Vèneto el xe sta invadesto dal Itaja, {{Citasion nesesaria|sta cuà ła ga mes in ato poideghe de discriminasion e sopresion contra el vèneto}}, che no se pol insenar a scòa e uxar par documenti, ati e mexi de comunegasion ofisiai, traverso el scorajament del so uxo anca so i mexi de comunegasion a favor del tajan. L'Itaja no ła ga mai reconosesto el vèneto cofà na łéngua, e donca no ghe dà mìa el statudo de łéngua minoridaria. Durante el [[Italia fasista|periodo fasista]] ła represion de łe culture e de łe łéngue locai, cofà el vèneto, łe xe deventà oncora pì ferose. El [http://bur.regione.veneto.it/BurvServices/pubblica/DettaglioLegge.aspx?id=196722 13 de marso 2007 el Conséjo Regional del Veneto el ga aprovà ła Leje Regional n. 8/2007] de ''"Tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta"'' ('tutèła e valorixasion de ła łéngua e de ła cultura vèneta''')'' che, riciamando i prinçìpi de ła "Carta Europea de łe łéngue regionałi o minoritarie" e anca sensa reconósar nisuna ufiçiałità giuridega al uso del vèneto, ła dà el dirito de protesion e vałorisasion a ła łéngua veneta, daché conponente esensial de l'identità culturàl, sociàl, storega e çiviłe del Vèneto. Na Leje conpagna ła xe stà aprovà anca inte ła Rejon Friuli-Venesia Julia, el dì 17 febraro 2010 ([http://lexview-int.regione.fvg.it/FontiNormative/xml/IndiceLex.aspx?anno=2010&legge=5&fx=lex leje regional 5/2010]). Infin reçentemente a Treviso ghe xe stà serti casi andove se ga deciso pa' ła prima volta de tacar insegnarghe a i putei el vèneto a scóła, pena che i se ga resi cónto che ła łéngua ła scuminsiava a no ésar pì masa parlada e conosesta da łe nove generasion{{Citasion nesesaria}}. == Łe varianse de ła łéngua vèneta == [[File:Venetian Dialects Map.png|miniatura|destra]] Drento de ła łéngua vèneta se pol distìnguar diverse varianse, seconda de ła xona. Vołendo far na clasifegasion, se pol catar łe seguenti varianse prinsipałi: * el [[diałeto vèneto sentrałe|veneto sentrałe]] o sentro-meridional (padoan-vixentìn-połexan) * el [[diałeto vèneto łagunar|veneto łagunar]] o ''venesian'' ([[Łaguna de Venesia|Laguna de Venesia]]) - da recordar in manièra particołare ła variante del ''cioxòto'' * el veneto oriental e da mar, che ciapa drento el maranexe, el [[pordenon]]exe, el graixan, el [[Diałeto bixiaco|bisiac]], el [[triestin]] o zulian, l'istrian e el fiuman * el [[diałeto vèneto osidental|veneto osidental]] o ''veronéxe'' * el [[diałeto vèneto sentral-setentrional|veneto sentral-setentrional]], che tira drento el trevixan ([[Marca trevixana|Marca Trevixana]]) e el conełianexe * el [[diałeto vèneto setentrional|veneto setentrional]], che comprende el bełunéxe o ''Belumat'', i diałeti de val e pedemontani, come el feltrin e el [[diałeto primierot|primieròt]]. Oltre a ste cua, ghe xe anca altre varianti piasè picinine, parlà inte łe varie comunità de Vèneti sparse in giro par el móndo (par savèrghene piasè, varda [[Vèneti in Itàlia e inte el Mondo]]). == Łèsego == === Parołe Itałiane che łe riva dal Vèneto === Łe xe tantisime łe parole itałiane pì doparà che łe deriva dal Vèneto o dal Venesian. Secondo calchedun pì del 30% de łe parołe tałiane łe deriva dal Veneto, ła coaxi totałità dei termini marinari i xe de orìxene vèneta. Se pol dire che el Italian el deriva dal Toscan e dal Veneto. El xe par sta raxòn che i itałiani i xe boni de capire un bon toco de chel che el dixe un che el parla in Vèneto. * '''Arsenale''', itałianixasion de ''arsenal'': ła jera ła fabrica de łe nave gestia dal stato Veneto * '''Ballottaggio''', ła vien da bałota, che ła xera na bała picinina che ła doparava par łe ełesion inte ła [[Republega de Venesia]]<ref>[http://www.dizsionario.org/ Disionario de ła łéngua vèneta] de Brunelli.</ref> * '''Cantiere''', itałianixasion de ''cantièr'', ła strutura de partensa par costruir na barca o na nave * '''[[Ciao]]''': deriva dal saludo veneto ''s-ciavo vostro'' che col pasar dei secoli, prima xe deventà ''s-ciao'' e la fin ''ciao'' * '''Ditta''': dal veneto ''dita'', co el cual in tei contrati comersałi se ghe dixea a łe conpagnie comerciałi xà nomenà in precedensa (cfr. "la sopradetta", "la suddetta" etc.) * '''Giocattolo''', itałianixasion de ''xugàtolo'': ła vecia paroła itałiana l'era "balocco" * '''Imbroglio''', itałianixasion de ''brojo'', deformasion de ''Broło'' o sia orto. De drio al Pałaso dogałe ghe jera un broło indove i ndava i senadori venesiani par acordàrse prima de łe votasion: lori i "(in)Brojava" = "i se acordàva prima de votar" === Difarense del łèsego === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="100%" |- style="background: #efefef;" ! align=left | Veneto ! align=left | ètemo in Veneto ! align=left | Italian ! align=left | ètemo in Italiano |- |àmia / àmeda | |zia | |- |afàre | |affare / faccenda | |- |àmoło | |susina goccia d'oro | |- |an ? | |vero? / cosa? | |- |anco / ancoi / ancuo / onco’ / unquò |(la) hunc + hodie |oggi |(la) hodie |- |ànxoło | |angelo | |- |arfiar | |ansimare | |- |armełin |(lt) armeninus |albicocca |(ar) al-barqūq |- |articioco o cioco |(osp) alcarchofa, (ar) al-qaršūf |carciofo |(osp) alcarchofa, (ar) al-qaršūf |- |bàgoło | |confusione, divertimento, chiasso | |- |bałéngo | |traballante, incerto (cosa); balordo, eccentrico (pers.) | |- |baxoto | |di mèdia consistensa; mediocre (fig.) | |- |becàr |(it) beccare |beccare; pungere; essere piccante | |- |becaro / -chèr | |macellaio | |- |bioto |(protogerm.) *blauta-; védar anca (m.b.ted.) blōt, (nl) bloot, (ge) bloß |puro, mero, solo..., senza aggiunte in generale | |- |bisèrgoła / łuxertoła / łixarda / rixarda / marisàndola/ sbaretoła |(xno) lusard, (fro) lesard, (lt) lacerta |lucertola |(xno) lusard, (fro) lesard, (lt) lacerta |- |bixato/bisato |(lt) bēstia, (vec) bixa |anguilla | |- |bogon / s·cióxo / bóvoło | |lumaca | |- |brónbo | |fradicio | |- |broar | |ustionare, scottare | |- |broło | |orticello, piccolo frutteto | |- |brónsa | |brace, carboni ardenti | |- |bróxa | |brina | |- |bruscàndoło | |germoglio di luppolo | |- |bruscar | |potare | |- |bruschin | |spazzola | |- |buto | |germoglio | |- |calìgo |(lt) calìgine(m) |nebbia |(lt) nebula |- |càneva | |cantina | |- |cantón |(lt) cantus |angolo | |- |caréga |(lt) cathedra |sedia | |- |catar | |trovare | |- |ciàcołe | |chiacchiere | |- |ciapàr |(lt) captare |prendere | |- |cìcara / -chera | |tazzina | |- |có (che) |(lt) cum oppure (sl) ko |cuando | |- |copàr |(it) accoppare |uccidere | |- |còtoła, còtola |(lt) cotta |sottana | |- |endeguro / ligaor | |ramarro | |- |gòto, bicer |(lt) guttus |bicchiere | |- |insìa |(lt) in+exita |uscita | |- |jarin | |ghiaia fine, ghiaìno | |- |larin / fogołaro / foghèr | |focolare, caminetto | |- |mustaci |(el) moustaki |baffi | |- |muso | |asino | |- |naransa | |arancia | |- |nogara / noghera | |il noce | |- |nome (che) / dome (che) / noma | |solo, solamente, soltanto | |- |oben...oben | |o...o; o...oppure | |- |om / un | |ciascuno, ognuno | |- |pantegàna |(sl) podgana |ratto | |- |pirón |(el) pirouni |forchetta | |- |pocio / tocio | |sugo, salsa, residuo impuro di un liquido | |- |renga | |aringa, ma anche colpo secco, botto | |- |s·ciantixo | |scintilla; lampo, fulmine | |- |scagno | |sgabello | |- |scałon | |scala a pioli | |- |scarsèła | |tasca | |- |scarto-so | |cartoccio | |- |sgrexenda / s·céxa | |scheggia | |- |sghiràt |(el) skiouros |scoiattolo | |- |sgnape |(ge) Schnaps |licuore | |- |sgorlàr, scorlàr |(lt) ex+crollare |scuotere | |- |signàpoła / barbastréjo / nòtoła | |pipistrello | |- |snaròcio / snaròci | |caccola / caccole | |- |sopa/ slota/ topa | |zolla | |- |spasaòra / granadèlo | |scopa | |- |supiàr, subiàr, sficiàr |(lt) sub+flare |fischiare | |- |tacon | |toppa, rattoppo | |- |tamixo | |setaccio | |- |tardigar | |tardare, fare tardi, essere/fare ritardo | |- |técia |(lt) tecula |pentola | |- |téga | |baccello | |- |toco | |pezzo, parte | |- |tortor / piriòto / inpìria | |imbuto | |- |toxo |(it) tosare |ragazzo | |- |trincàr |(ge) trinken |tracannare | |- |usma / usta | |fiuto | |- |vanexa | |aiuola | |- |vegro | |aiola | |- |vèrxare | |aprire | |- |vés·cia/ vìs·cioła | |scudiscio, verga | |- |véxa | |botte | |- |vixeła / végna | |vigna | |- |sata | |zampa | |- |savata | |ciabatta | |- |savaton | |ciabattone, letteralmente chi tira la ciabatta, colui che non si impegna | |- |suca | |zucca | |- |sucòło | |zucchina, ma anche sinonimo di testa | |- |sucàra | |pianta delle zucchine | |- |} == Notasion == <references/> == Vara anca == * [[Leteratura in lengua veneta|Łiteradura in łéngua vèneta]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} {{ip|s=:Categoria:Canti_del_Veneto|s_oggetto=alcuni canti|s_preposizione=in|s_etichetta=|wikt=veneto|wikt_etichetta=veneto|commons=Category:Venetian language}} == Łigamenti foresti == * {{Cita web |http://www.linguaveneta.it |Sito so ła Łéngua Vèneta, dedicà al patrimonio łengoistego e culturał del Popoło Vèneto promos da ła Rexon Vèneto}} * [http://www.orbilat.com/Languages/Venetan/mgx_veneto.pdf Manual gramaticałe xenerałe de ła łéngua vèneta e łe só varianti] * {{vec}}{{en}}{{it}}[http://www.elgalepin.com Gałepin in łìnea inglexe, vèneto, itałian] {{Łéngue romanze}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Łéngua vèneta| ]] 6syy9vhiwsymuzir8q9u7drxm2aqbzc 0 254 1102339 1101048 2022-08-17T00:48:20Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stato |nomeCorrente = Itałia |nomeCompleto = Repùblega Itałiana |nomeUfficiale = Repubblica Italiana |linkBandiera = Flag of Italy.svg |paginaBandiera = Bandiera tałiana | |linkStemma = Italy-Emblem.svg |paginaStemma = Stema tałiana |linkLocalizzazione = EU location ITA.png |motto = <!-- il motto dello Stato (se esiste) --> |lingua = [[łengua itałiana|itałian]]<ref>El [[lengua todesca|todesc]] l'è na łengoa uficiałe 'ntela Provincia autonoma del [[Provincia autonoma de Bolxan|Tirol del Sud]] (Alto Adixe) e el [[łéngoa ładina|ładin]] l'è reconosiù come łengoa parsialmente uficiałe. Ghe so anca altre 11 menoranse lenguistiche reconosiue (parxempio, el [[łéngua fransexe|francexe]] 'ntela [[Vałe d'Aosta|Val d'Aosta]].)</ref> |capitale = [[Roma]] |capitaleAbitanti = 2 823 804 |capitaleAbitantiAnno = 2004 |goerno = [[Repùblica Parlamentar|Republica parlamentare]] |presidente = [[Sergio Mattarella]] |elenco capi di stato = [[Presidenti della Repubblica Italiana|Presidente della Repubblica]] |elenco capi di goerno = [[Elenco dei Goerni Italiani|Presidente del Consiglio dei Ministri]] |primoMinistro = [[Mario Draghi]] |indipendenza = [[17 de marso]] [[1861]] |ingressoONU = [[14 de diçenbre|14 de disenbre]] [[1955]] |ingressoUE = [[25 de marso]] [[1957]]<br />membro fondatore |superficieTotale = 301.338 |superficieOrdine = 69 |superficieAcqua = 2,4 |popolazioneTotale = 60 599 936 |popolazioneAnno = 30-11-16 |popolazioneOrdine = 23 |popolazioneDensita = 201.1 |popolazioneDensitaOrdine = 40 |continente = [[Eoropa]] |orario = [[Tenpo Coordenà Universałe|UTC]] +1 |PIL= 1.993,724 |PILValuta= $ |PILAnno= 2007 |PILOrdine= 8 |PILprocapite= 34.120,258 |PILprocapiteValuta= $ |PILprocapiteAnno= 2007 |PILprocapiteOrdine= 21 |HDI= 0,940 (alto) |HDIAnno= 2004 |HDIOrdine= 17 |valuta = [[euro]]<ref>Prima del [[1999]]: ła łira itałiana.</ref> |energia = 0,63 kW/H |tld = [[.it]] |telefono = +39 |targa = I |inno = ''Il Canto degli Italiani''<ref>"Ła Cansòn dei Itałiani"</ref> |festa = [[2 de zugno]] |note = <references/> }} L{{'}}'''Itàlia''' ({{IPA|/iˈtalja/|it}},<ref>{{Dipi|Italia}}</ref> {{Link audio|It-Italia.ogg|<small>scolta</small>}}), ofisialmente '''Repùblega Tałiana''',<ref>Artìcuło 1 de ła Costitusion itałiana: «L'Itàlia ła ze na Repùblega democratega, fondada sol lavoro. La sovranità ła apartien al pòpoło, che ła dòpara inte łe forme e inte i lìmiti de ła Costitusion».</ref> el ze un Stato situà inte l'[[Eoropa meridionałe]], el quało teritòrio el coinside in granda parte co l'[[Itàlia (rejon zeografega)|omònema rezión geografega]]. L'Itàlia ła ze na [[repùblega parlamentare|repùblega parlamentar]] [[Stato unitàrio|unitària]] e ła conta na popołasion de sirca 59,3 miłioni de abitanti. La cavedałe ła ze [[Roma]]. La parte continentałe, dełimitada da l'[[arco alpin]], ła confina a nord, da ovest a est, co [[Fransa]], [[Svìsara]], [[Austria|Aostria]] e [[Slovènia|Slovegna]]; el resto del teritòrio, sircondà dai mari [[Mar Lìgure|Lìgur]], [[Mar Tiren|Tiren]], [[Mar Ionio|Jonio]] e [[Mare Adriàtego|Adriàtego]], el se slonga intel [[Mar Mediteraneo]], ocupando ła [[penìzoła itałiana]] e numarévołi ìzołe (le pì grande łe ze [[Siciłia]] e [[Sardegna]]), par un totałe de {{M|302068.26|ul=kmq}}.<ref>{{Cita web|url=http://dati.istat.it/Index.aspx?DataSetCode=DCCV_CARGEOMOR_ST_COM|titolo=Istat, Confini de łe unità aministrative e bazi teritoriałi|aceso=28 zenaio 2021}}</ref> I Stadi de ła [[Sità del Vategan]] e de [[San Marin]] i ze [[enclave|enclavi]] de ła Repùblega mentre [[Campione d'Italia|Canpion d'Itałia]] ła ze l'ùgnoła [[exclave]] itałiana. Croze-via de culture arcàeghe e cuna de ła siviłizasion eoropea, l'[[Pòpołi de l'Itàlia antiga|Itàlia antiga]] ła jera sta [[Storia de l'Itàlia romana|unifegada]] da ła [[Repùblega romana]] e ła devien el [[Itàlia romana|sentro]] asołuto, aministrativo, econòmego, culturałe e połìtego de l'[[Inpero roman]]. Dapò ła [[cadesta de l'Inpero roman d'Osidente|Cazùa de l'Inpero roman d'Osidente]], l'[[Itàlia medievałe]] ła jera sta sojeta de invazion e dominasion de popołasion [[barbari|barbàreghe]], perdendo ła secołar unità połìtega. Intel [[XV secoło]], co ła difuzion de l'[[umanèzemo|umanèzimo]] e del [[Renasimento]], ła torna èser el sentro culturałe del mondo osidentałe, ma dapò de łe [[guere d'Itàlia del XVI secoło]] ła torna soto el comando dei poderi foresti, cofà Fransa, Spagna e Aostria. Intel corimento del [[Resorzimento]] i tałiani i ga conbatesto par l'indipendensa nasionałe, finmenteché intrà el [[1861]] e el [[1870]] ze nasesto el [[Regno d'Itàlia (1861-1946)|Regno d'Itàlia unitàrio]], che'l gavéa vesto vitòria inte ła [[prima guera mondiałe]] (1918) e partendo dal [[1882]] ła gavéa tacà méter zo l'[[Cołoniałismo italian|inpero cołoniałe]] in Africa setentrionałe e orientałe, tramontà inte el [[1960]]. Intel [[1946]], dapò el [[ventènio fasista]], ła desimada inte ła [[seconda guera mondiałe]] e ła [[Guera siviłe in Itàlia (1943-1945)|guera siviłe]], col sèvito de un [[nasita de ła Repùblega Itałiana|referendum istitusionałe]] el Stado tałian el ze devegnesto na [[repùblega]]. Intel 2020 l'Itàlia, otava potensa econòmega mondiałe e tersa inte l'[[Union eoropea]], el ze un stato co alto liveło de vita: l'[[ìndaze de sviłupo uman]] el ze raquanto alto, 0.883, e ła [[speransa de vita]] ła ze de 83,4 ani.<ref>{{sita web|łengua=en|http://hdr.undp.org/sites/default/fiłes/hdr14-report-en-1.pdf|Human devełopment report 2014|5 febraio 2015|p=172}}</ref> Ła ze menbra fondadora de l'Union Eoropea, de ła [[Organizasion del Tratà de l'Atlantego del Nord|NATO]], del [[Consejo d'Eoropa]] e de l'[[Organizasion par ła cooperasion e el sviłupo econòmego|OCSE]]; ła tol parte a l'[[Organizasion de łe Nasion Unie|ONU]] e al [[Convension de Schengen|tratà de Schengen]]. Ła ze par de pì menbra del [[G7]] e del [[G20 (stati industriałizai)|G20]], ła partèsipa al projeto de [[condivizion nucleare|condivizion nuclear]] de ła NATO, e ła ze sìpia na [[potensa rejonałe|potensa rezionałe]] eoropea<ref>{{sita libro|titolo=Itały: Justeze System and National Połegy Handbook|ano=2009|editore=International Busines Publications|sità=Washington D.C.|vołume=1|p=9}}</ref> che na [[granda potensa]], bona de ver na influensa połìtega anca so desizion de órdene extra-eoropeo e globałe,<ref>{{Cita|Jackson|p. 146|sid=sidJack}}.</ref> e ła se cołocava inte ła nona pozision intel mondo par speza miłitar. L'Itàłia ła vanta co ła [[Cina]] el mazor nùmaro de siti declarài [[patrimonio de l'umanità]] da l'[[Organizasion de łe Nasion Unie par l'educasion, ła siensa e ła cultura|UNESCO]]<ref name=UNESCO>{{sita web|http://whc.unesco.org/en/statesparties/it|Itały|2-7-2013}}</ref> e el ze'l quarto Stado pì torìstego del mondo. == Etimołozia del nome == El [[nome pròprio]] "Itałia" el nase cofà [[topònemo]]. La so orìzane, ojeto de studi sia da parte de lenguisti sia de stòreghi, ła ze controversa. Miga senpre parò, tuta-via, łe ne vien sujerie [[Etimołozia|etimołozie]] in senso streto, ma bensì ipòteze che łe se poza so considerasion foreste a ła spesìfega recostrusion [[lenguìstega]] del nome o sanò etimołozie rifarie a tradision mai dimostrae (cofà l'ezistensa del [[Itało (mitołozia)|rè Itało]])<ref>{{sita web|url=http://itałia.onwww.net/itałia/brevestorianomeitałia.htm|titolo=Breve storia del nome Itałia|8 novenbre 2014}}</ref> o poco vero-sìmiłi (cofà ła corełasion del nome co ła pianta de ła [[Vitis|vite]]).<ref>{{sita web|url=http://www.soveratoweb.it/storiacałabria.htm|titolo=Storia de ła Całabria|aceso=8 novenbre 2014}}</ref> == Storia == === Preistòria e protostòria === El popołamento del teritòrio italian el riva da ła [[preistòria]], època del cuało ze sta ricatà-fora inportanti testimonianse [[Archiołozia|archeołòzeghe]]. L'Itàlia ła ze stada abitada partindo dal [[pałeołìtego]], perìodo del cuało se conserva numarévołi siti archeołòzeghi cofà ła [[Grota de l'Adaura]], i [[Balsi Rosi]], [[Monte Pojoło]], el [[Ponte de Veja]], ła [[Grota Guatari]], [[Gravina in Puglia]], [[Omo de Altamura|Altamura]] e [[Homo cepranensis|Sepran]].<ref>{{Cita web|http://www.iip.it|Istitesto Italian de Preistoria e Protostoria|29-1-2010}}</ref> [[File:Etruscan civilization italian map.png|thumb|Espansion de ła siviltà etrusca da l'VIII al VI secoło a.C.]] Numarévołi ricataminti i documenta anca el perìodo [[neołitego in Itałia|neołìtego]] ([[cultura de ła seràmega cardiałe]] e [[cultura dei pitari a boca cuadra]]), l'[[età del rame]] ([[cultura de Remedeło]], [[cultura del Rinaldon]], [[cultura del Gàudo]]), l'[[età del bronzo]] ([[incizion rupestri de ła Val Camònega]], [[cultura dei castelieri]], [[cultura apenìnega]], [[siviltà nuràzega]], cultura de łe [[teramare]], [[cultura protoviłanoviana]]). Par cheło che revarda a l'[[età del fero]], che in Itàlia ła coinside col perìodo preroman, se recorda ła [[siviltà viłanoviana]] e i popołi [[indoeoropei]] che i se ghea trasferio in Itàlia da l'[[Eoropa orientałe]] e [[Eoropa sentrałe|sentrałe]] in vàrie [[migrasion|ołeae migratòrie]]; sti cuà i se smìsia a łe etnie che za ghe zera inte el teritorio, sorbéndołe, o gavendo na forma de convivensa pasìfega co ste cuà; se dełìnea in tal magnera fin da sta època ła sudivizion rejonałe del teritòrio itałian. Inte l'[[Itàlia Setentrionałe]], de parte dei [[Celti]] (comunemente ciamai [[Gałi]]), ghe ze i [[Lìguri]] (orizinariamente mia indoeoropei dopo fondesti co i Selti), mentre inte l'Itàlia nord-orientałe i vive i [[Pałeovèneti]], de orizine inserta, forse itàłega o [[iłiri|iłìrega]] o, par parere de racuante fonti, provegnenti da l'[[Azia Menor]].<ref>{{cita|La pegoła Trecani voł. VI|p. 221|Trec95}}.</ref><ref>{{cita|La pegoła Trecani voł. XII|p. 703|Trec95}}.</ref> Inte l'Itàlia peninsułare, de fianco dei [[Etruschi]] i ghe convive pòpołi de orìzene indoeoropea definii [[itàłeghi]], intrà i cuałi [[Unbri]], [[Latini]], [[Sabini]], [[Fàłeghi]], [[Volsi]], [[Marsi]], [[Ecui]], [[Pèzeni]], [[Saniti]], [[Apułi]], [[Mezapi]], [[Lucani]], [[Bruzi]] e [[Ségułi]]. Altri popołi no indoeoropei, autòctoni, i ghe zera in Siciłia ([[Elimi]] e [[Ségani]]) e in [[Sardegna]], abitada fin dal II miłènio a.C. da varie [[etnie nuràzeghe]], forsi identifegàbiłi co l'antigo popoło dei [[Shardana]].<ref>{{Cita web|http://www.sardiniapoint.it/5085.html|Shardana, Sardi nuràzeghi: Zèrełi el isteso popoło?|15-5-2010}}</ref> === Cołonizasion fenisa e grega === [[File:Temple of Concordia, Agrigento.jpg|thumb|El [[Tenpio de ła Concordia (Agrizento)|tenpio de ła Concordia]] a [[Agrizento]]]] I primi cołonizatori foresti i ze i [[Fenisi]], che i ghea fondà inte el prinsìpio vari [[enpori]] inte łe coste de ła [[Siciłia]] e de ła [[Sardegna]]. Racuanti de sti cuà i ze diventai in poco tenpo dei cei sentri urbani e i se desviłupa parałełamente a łe cołònie greghe; intrà i prinsipałi sentri ghe ze le sità de [[Mozia]], [[Zyz]], [[Kfra]] in Siciłia e [[Nora (Italia)|Nora]], [[Sulki]], [[Tharos]] in Sardegna.<ref>{{Cita|Gras et al.|p. 282|sidGras}}.</ref> Dopo l'VIII sècoło a.C., cołonizadori provegnenti da ła [[Gresa antiga|Gresa]] i se stabiłise inte łe coste del sud Itàlia dàndoghe vita a ła [[Magna Gresa]] e in chełe de ła Siciłia i [[ioni|iòneghi]] i fonda [[Elaia]], [[Cuma|Kyme]], [[Rhejon]], [[Parthènope]], [[Naxos]], [[Zancle|Zankles]], [[Hymera]] e [[Katane]], i còłoni [[dori|doregh]]i i fonda [[Taras (Taranto)|Taras]], [[Syrakousai]], [[Megara Hyblaia]], [[Leontinoi]], [[Akragas]], [[Ghełas]]; i siracuzani i fonda [[Ankón]] e [[Adria#Storia|Adria]]; i megarezi [[Sełinunte]]. I [[Achei]] i fonda [[Sybaris]], [[Poseidonia]], [[Kroton]], [[Lokroi Epizephyrioi]] e [[Metapontion]]; tarantini e [[thurioti]] i fonda [[Herakleia (Lucania)|Herakleia]]. La [[cołonizasion grega]] ła mete i pòpołi itàłeghi in contato co [[forme de goerno]] de tipo [[democrasia|democràtego]] e co espresion artìsteghe e culturałi ełevae.<ref>{{Cita web|http://www.bp.it/Apułia/html/archivio/1987/II/art/R87II015.html|Omani e stòrie de Magna Gresa|30-1-2010}}</ref> === L'età romana === [[File:RomanEmpire 117 it.svg|thumb|left|Màsima espansion de l'Inpero roman, 117 d.C.]] La [[rejon zeografega itałiana]] ła vien pułitegamente unia par ła prima volta co ła [[Repùblega romana]] (509-27 a.C.), ma el caràtero inperiałe de łe concuiste fazeste inte i sècułi seventi da Roma i desnadura el caràtaro nasionałe che sta rejon ła zera drio ciapar a ła volta de ła fin del I secoło a.C.<ref>{{Cita|AA.VV. (Atlante stòrego...)|p. 73, 95, 97|sidAtla}}.</ref> Rivada a l'àpeze del desviłupo pułìtego, econòmego e sociałe, [[Roma inperiałe]], co ła so organizasion socio-pułìtega, ła dasa un segno indełébiłe inte ła [[stòria de l'umanità]]. In tuti i teritori de l'[[Inpero roman|inpero]], i Romani i tira-su [[sità romane|sità]], [[Strade romane|strade]], [[Ponti romani|ponti]], [[Accuedoto romano|acuedoti]] e [[castra|castri]], esportando dapartuto el so [[Siviltà romana|modeło de siviltà]] e inte el contenpo integrando łe popołasion e siviltà suzogae, inte un procedimento tanto profondo che par sècołi, oncora dopo ła fin de l'inpero, ste popołasion łe sevitarà a definirse ''romane''. La siviltà nasesta da łe rive del [[Tèvere]], cresesta in època republegana e infin sviłupada in età inperiałe, ła ze a ła baze de l'atuałe [[siviltà osidentałe]]. Dei confini de l'Itàlia za el ghe parleva [[Antioco de Siracusa]] ([[V secoło a.C.]]) inte ła so òpara ''Sull'Italia''.<ref>[[Strabone]], ''[[Zeografia (Strabone)|Zeografia]]'', VI, 1,4.</ref> Eło identifeghea l'italia co l'antiga ''[[Enotria]]'', estendéndose dal [[streto de Mesina|streto de Siciłia]], fin al [[golfo de Taranto]] e al [[golfo de Sałerno|golfo de Posidonia]].<ref name="StraboneItałiaV1.1">[[Strabone]], ''[[Zeografia (Strabone)|Zeografia]]'', V, 1,1.</ref> Dopo, co ła [[Itàlia romana|concuista romana]] dei secołi seventi, el tèrmano "Itałia" el vien identifegà coi teritori intrà [[Alpi]], includesta ła [[Rezo IX Liguria|Liguria]] (fin al [[Varo (fiume)|fiume Varo]]) e l'[[Istria]] fin a [[Poła]].<ref name="StraboneItałiaV1.1"/> De fato tuti i so abitanti i ze stai considerai ''Itàłeghi'' e ''Romani''.<ref name="StraboneItałiaV1.1"/> L'[[Inpero roman d'Osidente]] el casca inte el 476 co [[Odoacre]], ùltemo de na s-cera de condotieri zermàneghi che inte el perìodo de decadensa de l'Inpero roman d'Osidente el ghea conduzesto łe so masnade in teritòrio itàłego, fazendo mołar el comando a l'ùltemo [[inperador d'Osidente]], [[Ròmoło Augusto]].<ref>{{cita|Zecchini|cap. IV|Zec_93}}.</ref> === El Medioevo === {{vedi anche|Itàlia medievałe}} [[File:Iron Crown.JPG|thumb|left|La [[Corona Ferea]], sìnboło dei [[rè d'Itałia]]]] Odoacre el goerna l'Itàlia fin al 493, finché no el vien fato dimétar e copà, dopo na [[Concuista de l'Itàlia de Teodòrego|guera de sincue ani]], dai [[Ostrogoti]] de [[Teodòrego el Grando]]. Scumìsia cusita el [[regno ostrogoto]], un domìnio che el rapresenta un perìodo de paze e stabiłità e che el se ferma inte el 535 co el teritòrio italian el divien teatro de ła [[guera gòtega (535-553)|guera gòtega]], che ła vede l'inperador d'Oriente [[Giustinian I]] contraponerse al regno ostrogoto. Inte el 553, dopo cuazi na ventena de ani, l'[[inpero bizantin]] el riese a vìnsar contro i Ostrogoti e a torse l'Itałia. El ràdego armà el devasta l'intiero teritòrio, portando na grave crizi demogràfega, econòmega, pułìtega e sociałe.<ref>{{cita|Zecchini|cap. XIII|Zec_93}}.</ref> Sentro del podero bizantin in Itàlia ła divien [[Ravena bizantina|Ravena]]. I ani de ła dominasion bizantina i vede ingrevar łe condision de vita dei contadini par colpa de ła forte [[presion fiscałe]] e de na terìbiłe [[jandusa]] (''pestiłensa'') che ła despópoła oncorpì el teritòrio intrà el 559 e el 562. L'Itałia, indebołia e inpoveria, no ła ga altro ła forsa de oponerse a na nova invasion zermànega, cheła dei [[Longobardi]] comandai da [[Alboino]], intrà el 568 e el 569, co ła cuała ła penìzoła ła perde del tuto l'unità pułìtega. I Longobardi, vegnendo drento dal [[Friułi]], i se tołe ła granda parte de l'Itàlia sentro-setentrionałe, o sia l'[[Itàlia setentrionałe]] co ła [[Toscana]], ciamada ''[[Langobardia Maior]]'', e dopo de l'Itàlia meridionałe, ła ''[[Langobardia Minor]]''.<ref name="Volpe">{{cita|Volpe|Cap. IV|sidVolpe}}.</ref> Coi longobardi i se conferma èsar de łe autorità Dogałi destinae a perdurar, co alterne visende, fin al perìodo resorzimentałe e a l'[[unità d'Itàłia]] inte el 1859. L'[[Edito de Rotari]], ritołendo drento in parte el [[Dirito roman]] e sorbendo-su i prinsìpi cristiani el codìfega el [[Dirito siviłe]]. Le trè cavedałi de l'Itàlia longobarda łe ze stae [[Pavia]], [[Społeto]] e [[Benevento]]. La ''Langobardia Maior'', co cavedałe [[Pavia]], ła casca dopo sirca do sècołi, dopo de na desimasion ciapada par òpara de [[Carlo Magno]] inte el 774,<ref name="Volpe"/> cueła ''Minor'' co cavedałe [[Benevento]] ła soravive fin a l'[[XI secoło]], co ła vien concuistada dai [[Normani]]. I pòsteri tentativi de costituir on [[Regno d'Itàlia (Sacro Roman Inpero)|Regno d'Itàlia]] autònomo dal [[Sacro Roman Inpero]], par òpara in partegołar de [[Berengàrio del Friułi]] e de [[Arduino d'Ivrea]],<ref>{{cita|Moure|p. 629|sidMoure}}.</ref> no el ga bon èzito. [[File:Italy and Illyria 1084 AD-it.svg|thumb|L'Itàlia inte el 1084|alt=]] I primi sècułi dopo l'800 i vede el afermarse de łe [[repùbleghe marinare]] (le pì conoseste łe ze [[Repùblega de Venèsia|Venèsia]] [[Repùblega de Amalfi|Amalfi]], [[Repùblega de Zenova|Zènoa]] e [[Repùblega de Pisa|Piza]], manco conoseste [[Repùblega de Ancona|Ancona]], [[Ducà de Gaeta|Gaeta]], [[Repùblega de Nołi|Nołi]]), che łe ghea controłà el comerso intrà l'Eoropa cristiana e el Mèdio Oriente arabo, e dopo dei lìbari [[comuni medievałi]], frecuentemente in barufa intrà de lori ma incomunai dal ricordo de l'antiga grandesa romana, perpetuada idealmente da cheła cristiana e da un forte vołer de autonomia, che i portarà a s-cerarse, inte ła bega intrà Papato e Inpero, in do difarenti fasion, rispetivamente [[Guelfi e Ghibełini]].<ref>{{cita|Chitolini et al.||Chit_94}}.</ref> La vìnsita de ła [[Lega Lonbarda]] contro l'inperador [[Federico Barbarosa]] inte ła [[bataja de Legnan]] (1176), e ła revolta dei [[Vespri siciłiani]] contro el tentar del fradeło del rè de Fransia [[Carlo I d'Anzò]] de sozugar ła Siciłia (1282), łe sarà ciapae da ła retòrega [[Romantisismo|romàntega]] de l'otosento cofà i sìnbołi del ritestarse de na cosiensa de patria.<ref>{{cita|AA.VV. (Atlante stòrego...)|p. 150-151|sidAtla}}.</ref> Sti cuà i ze segnałi de un canbiamento che, afermà e conpagnà dal descanto rełijoso che se ga inte el Duesento co [[Gioachino da Fiore]] e [[Francesco de Asizi|Francesco d'Assisi]], i porta al [[Renasimento]].<ref>{{cita|Burdach||Burdach86}}.</ref> Col sparir da ła siena dei [[Hohenstaufen|inperadori de Zermània]], el infogamento de ła siviltà comunałe el riva al ponto econòmego, spirituałe e artìstego pì alto, ałimentà dai ideałi de un mùcio de poeti, intrà i cuałi [[Dante Alighieri]], e da l'ezijensa, fata soa da [[Cola de Rienzo]], de ła renàsita de l'unità d'Itàlia. Cusita el Burdach: {{Citasion|Da l'XI sècoło i comuni itàłeghi i zera rivai al fioro del benestare ecònomego e siviłe [...] e co, dopo ła morte de l'inperador [[Federico II de Svèvia|Federico II]] e el tramonto de ła caza de [[Svèvia]], ła ga vesto fin ła terìbiłe lota intrà l'Inpero e Papato par l'ezemonia pułìtega universałe, co l'Itàlia ła se ghea sentia lìbara dal domìnio todesco, el so sentimento nasionałe el zera sfiorà inte un grando inséndio spirituałe, połitego-sociałe, artìstego. Sta cuà ła zera stada ła fonte spirituałe del Renasimento. L'antigo pensiero de Roma, mai spario, el ghe ghea fato fluir nova e pì granda forsa. [[Coła de Rienso]], ispirà a l'idea połìtega de [[Dante]], ma oltrepasàndoła, el proclamea, profeta de un lontan avegnere, ła granda ezijensa nasionałe de ła Rinasita de Roma. E so sta baze l'ezijensa de l'unità d'Itałia.|[[Konrad Burdach]], ''Dal Medioevo alla Riforma'', traduzesto da l'italian e traesto da ła ''Grande Antołozia Filosofica'', Marzorati, Miłan, 1964, voł. VI, p. 213-214}} === L'età moderna === {{vedi anche|Itàlia rinasimentałe}} [[File:Italia 1494-it.svg|thumb|L'Itàlia inte el 1494]] Difarenti faturi i inpedise ła nàsita de un Stato unitàrio cofà che sucede inte el resto d'Eoropa: al timore del [[Papa]]to de védar farse-su na potensa statałe bona de conprométar ła so autonomia, se ghe zonta ła sudivizion in tanti Comuni picenini, che lentamente i se ghea smudà in [[Signorie]], tegneste-su da inportanti fameje co podere asołutìstego, cofà i [[Medici]] a Firense, i [[Visconti]] e i [[Sforza]] a Miłan, i [[De ła Scała]] a Verona e i [[Este]] a Ferara. [[Venèsia]] ła ciapa invese, na forma de podere [[Republega]]n andove el [[Doze (Venèsia)|Doze]] el vien da prima ełezesto dal popoło e seventemente da ła [[Nobiltà]].<ref>https://www.linkiesta.it/it/artegle/2013/02/24/brogli-ałe-ełesion-eco-chi-li-ha-inventati/11858/{{Ligo desfà}}</ref> I cai pułìteghi itałiani i ga da suplir co l'intełijensa stratèzega a ła superiorità de forse dei stati nasionałi eoropei. Un ezénpio el ze [[Cosimo de' Medici]], intrà i pì grandi costrutori del [[Renasimento fiorentin]], el cuało el ga vesto na pułìtega èstera che ła ga savesto védar inte ła concòrdia italiana l'ełemento ciave par inpedir ai stati foresti de intervegnere in Itàlia sfrutando de łe so divizion interiore.<ref name="ReferenceA">{{cita|AA.VV. (Atlante storego...)|p. 223-225|sidAtla}}.</ref> [[File:Cosimo.jpg|thumb|left|[[Cosimo de' Medici]], ''Pater Patriae''. ([[Gałaria dei Ufisi]])]] La stratezia de Cosimo, portada vanti dal sucesor [[Lorenso el Magnifego]], no ła vien conprendesta da chełi altri prìnsipi italiani, e ła se conclude co ła morte de Lorenso inte el 1492. Da chel momento cuazi tuta l'Itàlia ła divien el teatro de [[guere d'Itałia|un mùcio de invazion foreste]]: prima da parte franceze par òpara de [[Carlo VIII]] e [[Luizi XII]] e dopo da parte de [[Carlo V d'Asburgo]]. El scumìsio de ła dominasion foresta el se ga par colpa del retardo del prosedimento pułìtego de unifegasion, ma el fa anca notar acadiminti de [[patriotismo]] da parte del pòpoło, cofà cheło che ga fato [[Ettore Fieramosca]] inte ła [[sfida de Barleta]]<ref>{{cita|Procacsi||Proc01}}.</ref> [[File:Map_of_Palmanova_in_1593_by_Joris_Hoefnagel.jpg|thumb|La [[fortesa de Palmanova]] ezénpio de [[fortifegasion a ła moderna|fortifegasion a l'italiana]]]] L'età Moderna ła ze anca el perìodo de l'evołusion bèłega, co ła conparsa de ła połvare da s-ciopo e de novi mezi miłitari (canoni, moscheti etc.). Tuto sto cuà el ghea modifegà anca l'èsar de tante sità itałiane, costrinzeste a evòłvar łe so defeze miłitari: ła nase ła [[fortifegasion a ła moderna]], anca dita "fortifegasion a l'italiana", pròpio parché i primi tipi de muri moderni i vien fora inte łe sità itałiane (clàsego esenpio el ze cueło de łe [[Mura de Luca]]). Inte ła segonda metà del Sincuesento scomìsia el tramontar de ła vitałità rinasimentałe, indebołia anca da łe nove tension rełijoze gaveste inte l'avegner de ła [[riforma protestante]] in Eoropa, che łe ghea portà al verifegarse de morti cofà el [[saco de Roma del 1527]] par man dei [[Lanzeghenechi]]. Solché ła [[Repùblega de Venèsia]] e el [[stato Pontifiso]] i mantegnarà un futuro e na autonomia pułìtega. El Setezento el ze invese un sècoło de crizi par tuto el Stato: ła Ceza, che ła ga sorbio el perdimento de l'unità cristiana dei fedełi, el serca co ła [[controriforma]] de rinforsar ła so prezensa inte stati restai catòłeghi, sia co inisiative de educasion e de asistensa, sia izołàndołi da l'influir dei stati protestanti. L'Itàlia ła vien cusita protezesta dai [[guera dei trent'ani|confliti rełijozi]] che i se inpisa in Eoropa, ma ła ze isteso sojeto de carestie, frecuentemente sevitae da epidemie.<ref>Inte ''[[I promesi spozi]]'' [[Manzoni]] el descrive ła peste che ła smeza ła popołasion de Miłan e ła provochea in tuta Itàlia un miłion e mezo de morti.</ref> Łe s-ciopa par sta motivasion un mùcio de rivolte contra ła dominasion spagnoła, del cuało ła pì conosesta ła ga sfogo a Napułi inte el 1647 par man de [[Masaniello]], sensa portar nisun canbiamento. Inte el prinsìpio del Setezento el finise el perìodo de paze e de trancuiłesa: dopo dei [[tratai de Utrecht]] e [[Paze de Rastat|Rastat]], i [[Asburgo d'Austria]] i fa propi vari domini itałiani subentrando ai spagnołi.<ref name="ReferenceA"/> Tornada ła paze in tut ła penìzoła, da ła seconda metà del sècoło, ła difuzion de l'[[iłuminismo]] el fa sì che anca l'Itàlia ła vegna investia da inportanti reforme, che i coinvolze in partegołar el [[Ducà de Miłan]] soto [[Maria Teresa d'Austria]] e [[Giuseppe II d'Asburgo]], el [[Granducà de Toscana]] soto [[Pietro Leopoldo de Lorena]], che inte el 1786 col [[còdaze leopoldin]] el abołise, primo Stato al mondo<ref>{{sita testo|url=https://www.avenire.it/agora/pazine/pena-di-morte-cosi-itałia-dise-basta|titolo=Pena de morte, così l’Itàlia dise basta|data=10 marzo 2015|aceso=31 luglio 2019}}</ref>, ła pena de morte e el [[Regno de Nàpułi]], anemà dal springo dibatimento dei pensatori. In rezalto łe ze łe figure dei intełetuałi [[Giambattista Vico]], [[Gaetano Filangieri]], [[Cesare Beccaria]], [[Mario Pagano]], [[Alessandro Verri|Alessandro]] e [[Pietro Verri]]<ref>La granda stajon riformistega itałiana del Setesento lja ze anałizada inte ła so intieresa in {{it}} F. Venturi, ''Settecento riformatore'', 5 vol., Turin, 1969-90.</ref> Inte el [[1796]] [[Napołeon Bonaparte]] el scumìsia ła so [[Canpagna d'Itàlia (1796-1797)]] concuistando ła penìzoła e metendo a fin ła miłenària Serenisima [[Repùblega de Venèsia]]. === L'Unifegasion === {{vedi anche|Resorzimento}} [[File:Italia 1843.svg|thumb|L'Itàlia inte el 1843]] La [[canpagna d'Itàlia (1800)|canpagna d'Itàlia]] e ła nàsita del [[regno d'Itàlia (1805-1814)|regno napołeònego]] inte el 1805 el descanta el sentimento nasionałe,<ref>{{Cita|Pécout|p. 7 sej|sidPecout}}.</ref> riciamà inte el [[proclamasion de Rìmini]],<ref>{{Cita web|url=http://www.imazinidistoria.it/imazine2.php?id=12&id_img=254|titolo=Proclama de Rimini|aceso=28 novenbre 2017|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090201171722/http://www.imazinidistoria.it/imazine2.php?id=12&id_img=254}}</ref> col cuało [[Gioachino Murat]], inte el mezo de ła [[guera austro-napołetana]], el ghe parla ai italiani a finché i se unisa par sałvar el [[regno de Nàpułi]]. El ze el prinsìpio del Risorzimento, el perìodo de ła [[storia d'Itałia]] che ła porta a l'unità pułìtega e a l'indipendensa de ła nasion e che ła tołe un laso tenporałe de vàrie dezene de ani, termenando solché inte el 1861 col nasimento del [[Regno d'Itàlia (1861-1946)|Regno d'Itałia]] tegnesto-su da [[Caza Savoja]]. [[File:Giuseppe Garibaldi (1866).jpg|thumb|left|Giuseppe Garibaldi]] Eło el vede i primi patrioti a aderir inte el scumìsio a ła sosietà segreta de ła [[Carboneria]], al cuało ghe sèvita i [[moti del 1820-1821]], duramente reprimesti dai austrìaghi. Inte l'afermasion de ła Carboneria dopo ghe ze cheła de ła [[Giovine Italia]] e altri tentativi insuresionałi, intrà el cuało cheło dei [[fradełi Bandiera]] (1844). I [[moti del 1848]] i porta a ła [[prima guera d'indipendensa]] contro i austrìaghi, che łe vede coinvolzeste le popołasion sitadine, in partegołare durante i [[sìncue dì de Miłan]], i [[dieze dì de Bresa]], ła [[Repùblega Romana (1849)|Repùblega Romana]] e ła spedision inte el 1857 de [[Carlo Pisacane]] inte el [[Regno de łe Do Sicìlie]].<ref>''I zera trezento, i zera zóvani e forti e i ze morti'' el ze el ritorneło de ''[[La spigolatrice di Sapri]]'' de [[Luigi Mercantini]], testimonianza de ła poezia patriòtega risorzimentałe, che ła descrive ła desfortunada spedision de Pisacane.</ref> Miga ła guera, miga chełi altri tentadivi i ze stai parò bonoèziti. Inte el 1859, co ła [[seconda guera d'indipendensa]] prima e co ła [[spedision dei Miłe]] dopo, se lesca el definitivo procedimento de unifegasion, che el porta in curto a ła concuista e a l'anesion de varie rejon e del Regno de łe Do Sicilie: pochi mezi dopo, inte el 1861, a [[Turin]] vien proclamà el [[Regno d'Itàlia (1861-1946)|Regno d'Itałia]], che oncora nol tien drento el [[Vèneto]], el [[Làsio]], el [[Trentin-Alto Adeze]], el [[Friułi]] e ła [[Venèsia Julia]]. Intrà i majori artèfezi i ga rezalto [[Mazzini]], fondador de ła Giovine Itàlia e figura eminente del movimento liberałe republegan italian e eoropeo, [[Garibaldi]], republegan e de sinpatie sociałiste, [[Cavour]], statista bon de móvarse inte ła siena eoropea par otegnere sostegni, anca finansiari, a l'espansion del [[Regno de Sardegna (1720-1861)|regno de Sardegna]] e [[Vittorio Emanuele II]], scaltro inte el concretizar el contesto favorévoło co ła costitusion del Regno d'Itałia.<ref>{{cita|AA.VV. (Atlante storego...)|p. 357|sidAtla}}.</ref> {{-}} === El Regno d'Itàlia === {{Vedi anche|Regno d'Itàlia (1861-1946)}} [[File:Coat of arms of the Kingdom of Italy (1890).svg|thumb|upright=0.7|Grando stema del [[Regno d'Itàlia]] dal 27 de novenbre [[1890]] al 27 de marso [[1927]]]] Al Regno d'Itàlia i vien de consevensa anetesti el Veneto, inte el tèrmano de ła [[tersa guera d'indipendensa]] e, dopo ła [[tolta de Roma]], che inte el 1871 ła divien cavedałe d'Itałia, el Làsio. Za inte i primi ani dopo ła reunifegasion d'Itàlia le forti disparità socioeconòmeghe intrà el setentrion e el meridion del Stato łe determenea l'insòrzar de ła [[cuestion meridionałe]] ligada al [[brigantajo postunitàrio|brigantajo]], fenòmano dal cuało ze emerzesto temesti caibanda cofà [[Carmine Crocco]], [[Luigi Alonzi]] e [[Sergente Romano|Pasquale Romano]].<ref>{{cita|Mourre|pp. 140-141|cidMourre}}.</ref> A Vittorio Emanuełe II vien dopo [[Unberto I]] (1878-1900), copà a Monsa da l'anàrchego [[Gaetano Bresci]], e [[Vitorio Emanuełe III]] (1900-1946); i ani a cavało del secoło i vede l'Itàlia inpegnada inte na sèrie de guere de [[cołoniałismo itałiano|espansion cołoniałe]] in [[Somałia]], [[Eritrea]] e [[Libia]] mentre el [[età Giolitiana|perìodo prebèłego]], domenà da ła figura de [[Giovanni Giolitti]], el ze caraterizà da ła modernizasion econòmega, industriałe e pułitego-culturałe de ła sosietà itałiana. Durante ła [[granda guera]] l'Itałia, inte el [[neutrałità itałiana (1914-1915)|scumìsio neutrałe]], dopo de ła firma de un [[pato de Londra|tratà segreto]] che ła ghe da grandi conpensi teritoriałi, ła se mete in leansa col [[trìplego intendimento]] contro i [[Inperi sentrałi]]. Dopo do ani de [[guera de trinsea]], el 24 de otobre 1917 l'ezèrsito itałian, dopo de ła [[desfada de Caporeto]], el se reorganiza e el [[Bataja de Vitòrio Veneto|controtaca]] drio ła lìnea del [[Piave]] otegnendo, soto el comando de [[Armando Diaz]] e co l'inporto de [[ragazi del '99|zóvani leve]], a ła vitoria finałe inte ła [[bataja de Vitòrio Veneto]] el 4 novenbre de l'isteso ano. Vinsesta ła guera, l'Itàlia ła finise ła reunifegasion nasionałe tołéndose el [[Trentin-Alto Adeze]], ła [[Venèsia Jułia]], l'[[Istria]] e racuanti teritori del [[Friułi]] oncora [[iredentismo|iredenti]], ma no sendo boni de otegner ła cesion de tuti i teritori prometesti col [[pato de Londra]], se taca védar el dislagar de l'insodisfasion par ła cusita ciamada [[vitòria mutiłada]]. === El fasismo e ła seconda guera mondiałe === {{Vedi anche|Stòria de l'Itàlia fasista}} Inte el contesto dei moti popołari del [[Biènio roso in Itałia|biènio roso]] el nase el [[scuadrismo]] che el reprime, co stimidasion e intachi a łe sedi de łe organizasion sociałiste, i moti operari e contadini. Inte el 1919 [[Benito Mussolini]] el fonda a [[Miłan]] el primo [[Fasi itałiani de conbatimento|faso de conbatimento]], confluio dopo inte el [[Partio Nasionałe Fasista]], e el 30 de otobre 1922, dopo ła [[marsa so Roma]], el va su al poder. Inte łe [[ełesion pułìteghe itałiane del 1924]] Mussolini el ciapa el 64,9% dei voti<ref name="Matteotti">{{cita|Moure|p. 637|sidMoure}}.</ref> e, cofà pre-stabiłio da ła [[leje Acerbo]], i do tersi de łe càreghe, insegnae a ła lista de majoransa rełativa che ła gàpia catà-su almanco el 25% de łe prefarense.<ref>{{cita|Smith|voł. III, p. 581|sidSmith}}.</ref> La denunsa, da parte de [[Giacomo Matteotti]], de l'iregołarità de łe ełesion, ła ze seguia całche dì dopo dal so rapimento e el [[masamento]].<ref name="Matteotti"/> Inte el 1925, dopo un discorso in Parlamento, Mussolini el se declara [[ditatore]]. Inte el biènio 1925-1926 łe vien emanae le cusita ciamae [[leji stra fasiste]], che łe ghea portà a ła trasformasion del Regno inte on [[stato autoritàrio]], co l'istitusion del [[Tribunałe Speciałe Fasista]], del [[confino pułìtego]] par i antifasisti e de ła połisia segreta, l'[[OVRA]]. Inte el 1929 i vien firmai i [[Pati Lateranensi]], sarando ła [[cuestion romana]] e inte el 1938 łe vien emanae le [[leji rasiałi fasiste|leji rasiałi]], prinsipałmente, ma mia soło, inte i confronti dei [[ebrei]], sevendo el modeło del "Manifesto de ła rasa". [[File:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|left|[[Mussolini]] co [[Hitler]]]] Dal 1935 Mussolini el rezalta ła so pułìtega èstera agresivada: [[guera d'Etiopia|concuista l'Etiopia]], el proclamea ła nàsita de l'[[Inpero itałian]], el intervien inte ła [[guera siviłe spagnoła]] e el [[Ocupasion itałiana de l'Albania (1939-1943)|òcupa l'Albania]]. Inte el majo 1939 el firma el [[pato de asałe]] che el sansise ła leansa a ła [[Zermania nasista]] de [[Adolf Hitler]] e l'Itàlia inte el fianco de st'ùltemo ła ingresarà inte ła [[II guera mondiałe]], dopo un perìodo de partensa de [[no-bełizeransa]], el 10 de zugno 1940 contro Fransa e Regno Unio. Inte el 1941 ła vien declarada guera anca a l'[[Union Sovietega]] e, co l'[[Inpero japonezo]], ai Stati Unii. Le desimade miłitari in tuti i teatri bèłeghi (se recorda in partegołare cueła de [[seconda bataja de El Alamein|El Alamein]] inte el Nord Africa e cueła inte el [[seconda bataja difensiva del Don|fiume Don]] inte el Fronte ruso) e soratuto el desbarco leà in Siciłia i indebołise [[Mussolini]] che, el 24 de luglio 1943, inte na reunion del [[Gran Consejo del Fasismo]], el vien sfidusà. El dì sevente el vien fato inprezonar dal rè Vitòrio Emanuełe e sostituio a cao del goerno co [[Pietro Badoglio]]; un poche de stimane dopo el viene firmà el [[armistìsio de Cassibile|rendimento]], mentre ła Zermania ła descaena l'[[operasion Achse]] e ła òcupa miłitarmente łe rejon sentro-setentrionałi de ła penìzoła, co Roma. Ła [[Canpagna d'Itàlia (1943-1945)|canpagna d'Itàlia]], conduzesta dai inleai co l'inporto de ła [[Rezistensa itałiana]], el finise inte l'apriłe del 1945 co ła [[Guera de libarasion italiana|libarasion]] dei teritori ocupai, ła capitołasion de łe forse todesche e ła disgregasion de ła [[Repùblega Sociałe Italiana]], ła strutura de goerno cołaborasionista organizada da Mussolini dopo l'8 de setenbre. El Duce, caturà col provea de scanpar, el vien copà dai [[partezani]] el 28 de apriłe 1945. A guera concludesta, l'Itàlia ła ze in condision crìteghe: i conbatiminti e i bonbardaminti aèrei i ga butà-zo un mùcio de sentri abitati, e le prinsipałi vie de comunegasion łe ze interonpeste.<ref>{{cita|Moure|p. 639|sidMoure}}.</ref> El nùmaro de [[vìtime de ła seconda guera mondiałe|itałiani morti]] el ze stimà intrà i {{formatnum:415000}} ({{formatnum:330000}} miłitari e {{formatnum:85000}} siviłi)<ref>{{cita|De Martino||Dema05}}.</ref> e {{formatnum:443000}} unità. Ła vegnarà pì vanti, inte ła seconda metà dei ani '40, jutada inte ła recostrusion col [[Pian Marshall]], cofà tuti i stati eoropei. Sol pian zeopułìtego, co i [[tratai de Parize (1947)|tratai de Parize del 1947]] l'Itàlia ła da un toco del so teritòrio a ła Fransa e [[Jugoslàvia]], el [[Dodecanezo]] a ła [[Gresa]], ła [[concesion itałiana de Tientsin]] a ła Cina, ła perde tute le cołònie africane e ła restituise l'indipendensa a l'[[Albania]], che ła ingresa inte l'àrea d'influensa de l'[[URSS]]. Pì del 90% dei itałiani residenti inte łe tere dazeste a ła Jugoslavia, zà colpii dai [[masacri de łe fòibe]], i ghea sbandonà ła so tera e el ghea fato fronte [[èzodo zulian dàlmata|l'ezìlio in Itàlia e inte el resto del mondo]].<ref>Giani Oliva, Profughi, Mondadori, Miłan 2005, ISBN 88-04-52642-4</ref> Pì de {{formatnum:100000}} i ze stai i itałiani rinpatriai dai posediminti cołoniałi in [[Itało-lìbeghi|Libia]] e [[Itało-etiòpeghi|Etiopia]]. === La Repùblega Itałiana === {{vedi anche|Storia de l'Itàlia republegana|Terorismo in Itałia}} [[File:Via fani1.jpg|thumb|Via Fani, el dì del rapimento de [[Aldo Moro]] ]] El 2 de zugno 1946 un [[Nasita de ła Repùblega Itałiana|referendum]] el sansise ła fin de ła [[monarchia]] e ła nàsita de ła Republega. El 1º luglio [[Enrico De Nicola]] el vien nomenà Cao provizòrio del Stato; el incarga [[Alcide De Gasperi]] de formar el primo goerno del perìodo republegan, in sta magnera De Gasperi col so [[Goerno De Gasperi II|goerno]] el divien el primo [[Presidente del Consejo de ła Repùblega Italiana]]. El 1º de zenaro 1948 ingresa in vigor ła nova [[Costitusion de ła Repùblega Itałiana]].<ref>{{it}} {{Cita web|http://www.ilviaggiodellacostituzione.it/blog/la-costituzione-da-70-anni-linno-della-democrazia-italiana|La Costituzione, da 70 anni l'inno della democrazia italiana|26-11-2017}}</ref> e Enrico De Nicoła el ciapa ła càrega de [[presidente de ła Repùblega Itałiana]]. I ze i ani del [[miràcoło econòmego itałian]], favorii da na ełevada dispunibiłità de [[manodòpara]], gavesta da un forte fluso migratòrio da łe canpagne a łe sità e dal sud verso el nord. La crésita mèdia del [[PIL]] del 6,3% intrà el 1958 e el 1963<ref>{{Cita web|http://www.storiaxxisecolo.it/larepubblica/repubblicaboom1.htm|Il miracolo econòmego italiano|26-6-2010}}</ref> el consente ła ridusion del divàrio stòrego co altri stati cofà Regno Unio, Zermània e Fransa. [[File:Sheet Falcone Borsellino.jpg|thumb|left|Giovanni Falcone e Paolo Borsellino in figura inte manifesti antimàfia inte el [[1993]] ]] Inte i ani setanta atività de grupi [[terorismo|terorìsteghi]], sia de [[drita estrema]] sia de [[sanca estrema]], i porta a ła [[stratezia de ła tension]],<ref>{{cita|Moure|p. 1193|sidMoure}}.</ref> segnada da tanti atentai cofà ła [[straje de piasa Fontana]], ła [[straje de piasa de ła Loja]] e ła [[straje de Bołogna]], inte i cusita ciamai [[ani de pionbo]], rezaltai da atentai a esponenti del mondo sociałe, inprenditoriałe e istitusionałe, cułmenai inte l'[[inboscada de via Fani]] e inte el [[cazo Moro|secuestro e sasinamento de Aldo Moro]], ła ponta pì alta de l'ataco [[Brigade Rose|brigatista]] al Stato democràtego.<ref>{{cita|Gałi|p. 179|sidGałi}}.</ref> I ani otanta e novanta i ze invese segnai dal [[rifluso inte el privà]], e da ła lota a ła [[mafia]], che no-ostante inportanti boni èziti de łe istitusion ła ze costada ła vita a tanti mazistrai e ómani del Stato, intrà i cuałi de major rilievo i ze [[Giovanni Falcone]] e [[Paolo Borsellino]]. Inte el 1992 le indàzeni de [[man nete]] inte el fenòmano diłagante de łe [[Corusion|tanzenti]] che łe ciapa esponenti pułìeghi, prinsipałmente del [[pentapartio]], determenando ła fin de ła [[Prima Repùblega (Itałia)|prima Repùblega]]. Dopo el scàndało i nase novi partii, cofà ła [[Łiga Nord]] e [[Forsa Itàlia (1994)|Forsa Itàłia]]. In sta faze, definia [[Seconda Repùblega (Itàlia)|seconda Repùblega]], nove [[coàłision pułìteghe]] łe ciapa el posto dei antesedenti partii popołari dazendo vita a un sistema in parte [[Bipołarismo|bipołare]]; racuanti esponenti del [[sentro-sanca]], in partegołare [[Romano Prodi]], i se alterna inte ła guida del Stato co [[Silvio Berlusconi]], lìder del [[sentro-drita]] che el segna chełi ani e el cuało modeło de pensiero e asion, definio [[berlusconismo]], identìfega un fenomeno sociałe e de costume.<ref>{{it}} {{Treccani|berlusconismo|Berlusconismo|aceso=24 de febraro 2012}}</ref> La [[crizi del dèbito sovran eoropeo]] ła colpise anca l'Itàlia inte el [[2011]] e a ła guida del Stato se incarega prima un [[goerno Monti|goerno tècnego]] e dopo [[Elesion pułìteghe itałiane del 2013|nove ełesion]], goerni de coałision "de larghe inteze". == Zeografia fìzega == {{Vedi anche|Zeografia de l'Itałia}} [[File:Italy topographic map-blank.svg|thumb|Carta fìzega smisiada d'Itałia]] La [[Itàlia (rejon zeografega)|rejon zeografega itałiana]], sudividesta in [[Itàlia continentałe e peninsułare|Itàlia continentałe, peninsułare]] e [[Itàlia insułare|insułare]], ła ze unia al [[Eoropa|continente eoropeo]] da ła caena de łe [[Alpi]]. Gràsie a ła so pozision, ła costituise ideałmente un ponte de pasajo verso l'[[Azia]] e l'[[Africa]]. El Canałe de Siciłia, che el separa l'omònema rejon da l'Africa, el ze largo {{M|140|u=km}}, mentre el Canałe d'Òtranto, che el divide [[punta Palascìa]] (in Puja) da l'[[Albania]], el ze largo pena {{M|70|u=km}}. L'Itàlia ła divide, par de pì, el basin osidentałe del [[mar Mediteràneo]] da cheło sentrałe, o sia el [[Mar Tiren]] dal [[Mar Jònio]]. A nord del [[Sałento]] se pende na entrada longa e streta del [[mare Adriàtego]]. Le ìzołe de [[Sardegna]] e de [[Còrsega]] łe divide el mar Tiren dal [[mar de Sardegna]]; łe [[coste itałiane]] łe se desviłupa in {{M|7456|u=km}}<ref>{{Cita|Toraldo|p. 52|sidTora}}.</ref> e łe ga paesaji de variozènaro (dal lagunar al gargànego, da l'adriàtego al tirènego etc.).<ref>{{Cita web|http://www.cngeologi.it/wp-content/uploads/2012/08/WWF_DOSSIERCOSTE_profilofragile_2012.pdf|Dossier coste - Il profilo 'fragile' dell'Italia|3-12-2017|editore=WWF|pp=5-6}}</ref> [[File:Altimetria Italia.svg|left|thumb|Le zone altimètreghe d'Itàlia.]] El teren italian, fortemente [[antropizà]], el ga varie caraterìsteghe (vułcànego, endołagunar, całcàreo etc.);<ref>{{Cita web|http://www.isprambiente.gov.it/Media/carg/|ISPRA: Carta Geologica d'Italia|27-11-2017}}</ref> le zone cołinari łe ze prevałenti in confronto a łe zone montane e a cuełe pianejanti, l'[[altitùdene]] mèdia del teritòrio el ze de sirca {{M|337|ul=m}} [[s.l.m.]] Le caene montane łe se estende par bona parte de ła nasion. El fa parte de l'Itàlia na granda parte del versante meridionałe del sistema alpin, par na longhesa de sirca {{M|1000|u=km}}. Le sime pì ełevae łe ze pozisionae inte łe Alpi Osidentałi, andove łe ze un mùcio łe sime che łe sùpara i {{M|4000|u=m}} intrà el cuało el [[Cervin]] ({{M|4478|u=m}}), el [[Monte Roza]] ({{M|4634|u=m}}) e el [[Monte Bianco]] ({{M|4810|u=m}}), ła montagna pì alta d'Eoropa. La caena dei [[Apenini]] ła percore tuta ła penìzoła, da ła [[Ligùria]] a ła [[Siciłia]], fino a łe [[Madonìe]]; el [[Gran Saso]] ({{M|2912|u=m}}), in [[Abruso]], che ła ze ła so sima pì alta. [[File:Mont Blanc depuis Valmorel 2.jpg|thumb|El [[Monte Bianco]]]] Solché un cuarto del teritòrio italian el ze fato da [[pianure]]; la [[Pianura padana]], un distendimento diłuvionałe formà dal fiume [[Po]] e dai so afluenti, ła ze ła pì estendesta de tute. Łe ghe va drio, par dimension, el [[Tavołiero de łe Puje]] e ła [[pianura sałentina]], do pianure de levamento, e el [[Canpidan]], un'altra [[pianura diłuvionałe]].<ref>{{cita|Agostini, Bertoni|p. 95|sidAgo}}.</ref> El ponto manco ełevà d'Itàlia el ze situà inte ła [[Frasion zeografega|frasion]] de [[Contane]], in [[provinsa de Ferara]] ({{M|-3.44|u=m}}). Le ìzołe majori łe ze ła [[Sisiłia]] e ła [[Sardegna]]; tante łe ze le ìzołe menori, in granda parte fate-su [[arsipèłaghi]],<ref>{{Cita|AA. VV. (Zeografia; Ita-z)||Garz06}}.</ref> cofà l'[[arsipèłago Toscan]], al cuało ghe fa parte l'[[ìzoła d'Elba]], l'[[arsipèłago de ła Madałena]], l'[[arsipèłago Canpan]], che el detien [[Ischia (ìzoła)|Ischia]] e [[Capri (ìzoła)|Capri]], łe [[ìzołe Ponsiane]], łe [[Pełaze]], le [[Eòłie]], le [[Ègadi]] e le [[Trèmiti]]. === Zeołozia === {{varda anca|Zeołozia italiana}} [[File:Italia Interazione placche tettoniche.JPG|thumb|Interasion intrà plache tetòneghe.]] La zeołozia de l'Itàlia ła ze tanto struturada: l'órdene fiziogràfego e zeołòzego atuałe de l'àrea de ła penìzoła itałiana, de łe so ìzołe e dei basini marini arenti, el ze el rezultà de tanti avegniminti zeodinàmeghi pòsteri recondusìbiłi, inte l'estrema sìnteze, a l'interasion intrà do [[tetònega de łe plache|plache litosfèreghe]], ła [[placa africana]] e [[Placa eoroaziàtega|cueła eoropea]] partiendo dal [[Cretàzego superiore]], perìodo inte el cuało ghea tacà ła guałiva saradura del pałeo-osèano de ła [[Tètide]]. El màrzene meridionałe african, destochetàndose inte l'arentamento al continente setentrionałe eoropeo, el ga orizenà na sèrie de microplache interponeste che co ła pòstera [[acresion (zeołozia)|acresion]] el ga dazesto vita inte el corso del [[Senozòego]] a l'atuałe teritòrio peninsułare e sicilian. In sto órdene se reconose do domini pałeozeogràfeghi fondamentałi, dividesti da ła [[lìnea Insùbrega]] ([[Alpi sentrałi]]): * un ''domìnio eoropeo'', dato dal màrzene meridionałe de ła placa eoropea, che el ciapa drento el [[bloco sardo-corso]] e parte del mar Tiren, l'arco Całabro Pełoritan, el basin del Mediteràneo osidentałe, el sistema de falde alpine a [[verzensa]] eoropea, costituie prinsipalmente da [[roce metamòrfeghe]] e intruzion de [[batołiti]] che i ne testimònia el rezime de conpresion derivà dal movimento de ła placa africana verso nord e da ła cołizion co ła placa continentałe eoropea; * un ''domìnio african'' (inte un segondo senso) costituio da ła union del Domìnio Sudalpin e dei domini adriàtego e àpuło, che i raprezenta ła union de microplache acresionae apartegnenti al màrzene del continente meridionałe. El [[Domìnio Sudalpin]] el ze formà da un sistema de falde a verzensa adriàtega, costituie prinsipalmente da secuense carbonàteghe e smisiae che łe se slonga verso est inte łe [[Alpi Dinàreghe#Zeołozia|Dinàridi]].<ref>{{cita|Scandone, Stuchi||sidScand}}.</ref> Inte ła caena [[apenìnega]], ła linea tetònega "Ancona-Ansio" ła divide l'[[Apenin setentrionałe (zeołozia)|Apenin setentrionałe]], prinsipalmente costituito da [[flysch]] [[Roce sedimentàrie clàsteghe|terìzani]], da l'[[Apenin meridionałe (zeołozia)|Apenin meridionałe]] aonde łe [[formasion carbonàteghe]] i ze pì frecuenti. L'inpostasion struturałe apenìnega ła ze caraterizà inte ła so union da un sistema de falde che łe soracore so ła conca antepaeza àpuła. Sto sistema de falde, che el costituise ła parte emerzesta de ła [[placa adriàtega]], ła se slonga dal [[mar Iònio]] fin a l'estremità osidentałe de ła val Padana e ła raprezenteva inte el prinsìpio na spece de "promontòrio" setentrionałe de ła placa africana. L'antepaeze àpuło (costituio sostansialmente dal teritòrio [[Puja|pujezo]]), ła raprezenta un domìnio de [[piataforma carbonàtega]] stàbiłe, persistente dal [[Mezozòego]] al [[Miosene]] e dopo emerzesto, coinvolzesto solché in magnera marzenałe inte l'[[orozèneze]] apenìnega. La Sicìlia ła ze formada inte ła parte sentro-orientałe da roce carbonàteghe e sìłego-clàsteghe apartegnenti al màrzene converzente african deformà ("unità maghrebidi"), mentre inte ła so parte nord-orientałe ([[Monti Pełoritani]]) el ze de pertinensa eoropea ("unità pełoritane"); le unità "sicìłidi" e "numìdeghe" interponeste łe raprezenta ła coertura sedimentària del domìnio oseànego tetideo, in granda parte de nadura [[flysch]]òide, scołada dal substrato orizinàrio de crosta oseànega (no conosesto) e sorascoresta inte el màrzene african. El bloco sardo-corso el costituise un ełemento [[zeołozia struturałe|struturałe]] apartegnente al continente eoropeo, orizinariamente sołidałe al màrzene meridionałe franco-spagnoło e che el se ga destacà inte ła età [[Ołigosene|òłigo]]-[[miosènega]], rodando in senso antioràrio fin a descontrarse col màrzene continentałe african. Inte el cuadro tardo e post-scontro de l'area se mete drento el prosedimento de [[Marsiłi|espansion oseànega]] in corso del [[Mar Tiren]]. El mar Tiren el ga na [[crosta oseànega]] [[neozene|neozènega]] drio espàndarse in do àree: basin de [[Marsiłi]] e de [[Vavilov (vułcan sotomarin)|Vavilov]]; se ritien che na crosta oseànega mezozòega ła se càtee inte el Iònio soto na masiva covertura sedimentària. El riłevante [[vułcanismo]] [[neozènego]] e ła ełevada [[teremoto|sismisità]] de ła majorparte del teritòrio nasionałe, łe testimònia el conpleso órdene [[zeodinàmego]] oncora in corso. Dal ponto de vista [[Stratigrafia (zeołozia)|stratigràfego]], łe roce sedimentàrie emerzenti [[Zeocronołozia|datàbiłi]] co seguresa bazàndose sol contesto [[pałeontołòzego]] i rezulta de na età inte el mezo intrà el [[Canbrian]] e el [[Cuaternàrio]]. [[roce metaòorfeghe|Metamòrfiti]] de baso grado emerzenti inte ła parte meridionałe de ła Sardegna, costituie da [[Arenària|arenàrie]] alternae co [[pełiti]], łe ze datae co insertesa al perìodo [[Precanbrian]].<ref>[[APAT]], ''Geological map of Italy'', 2004, varda lezenda de ła [http://www.isprambiente.gov.it/Media/milione/milione5ed/milione.htm Carta zeołozega d'Itàlia 1:1000000]</ref> La major parte de ła coertura sedimentària emerzente inte el teritòrio italian ła ze post-[[pałeozòega]]. El Pałeozòego Inferior no metamòrfego el emerze solché in Sardegna e in [[Càrnia]], mentre el Pałeozòego Superior ([[Permiano|permo]]-[[carbonifero]]) el ze presente in lenbi su par zo estendesti inte i domìni sudalpin e apenìnego. ==== Vułcanismo e zeotermia ==== {{varda anca|Vułcani d'Itałia|Vułcanołozia d'Itàlia}} [[File:Pompei und Vesuv.JPG|thumb|El Vesuvio vedesto dai [[scavi archeołòzeghi de Ponpei]]]] In Itàlia i ze prezenti numévołi [[vułcani]]: i pì conosesti i ze l'[[Etna]] ({{M|3343|u=m}}), el vułcan pì alto d'Eoropa, el [[Vezùvio]] e el [[ìzoła de Strónbołi|Strónbołi]]. L'ełevada atività vułcànega e magmàtega neozènega - cuaternària apenìnega, el ze sudivizìbiłe in provinse: * Magmàtega toscana ([[Monti Simini]], [[Tolfa]] e [[Amiata]]); * Magmàtega lasiałe ([[Aparà Vulsinio|Monti Vulsini]], [[Vego inte el Lasio]], [[Cołi Albani]], [[Rocamonfina (vułcano)|Rocamonfina]]); * Distreto ultra-ałcałin unbro-lasiałe ([[San Venanso]], Cupaeło e [[Polino]]); * Vułcànega canpana ([[Vezùvio]], [[Canpi Flegrei]], [[Ìschia (ìzoła)|Ischia]]); * Arco eołego e basin tirènego ([[ìzołe Eòłie]] e [[montagna sotomarina|montagne sotomarine]] tirèneghe); * Antepaeze african-adriàtego ([[canałe de Siciłia]], [[ìzoła Ferdinàndea]], [[Etna]] e [[Monte Vulture]]).<ref name=Scro>{{cita|Scroca et ał.||sidScro}}.</ref> Fin ai ani sincuanta l'Itàlia ła zera sta el primo e ùgnoło Stato a disfrutar, inte ła zona de [[Lardereło]] e dopo inte l'àrea del Monte Amiata, l'[[enerzia zeotèrmega]] par prodùzare enerzia ełètrega. L'ełevà [[gradiente zeotermego]] che carateriza parte de ła penìzoła el fa sì che altre provinse łe sìpia potensialmente disfrutabiłi: riserche fate inte i ani sesanta-setanta łe ghea catà-fora potensiałi canpi zeotèrmeghi inte el Làsio e in Toscana, cusita anca in granda parte de łe ìzołe vułcàneghe.<ref>{{cita web | 1 = http://unmig.sviluppoeconòmego.gov.it/unmig/geotermia/inventario/inventario.asp | 2 = Inventario delle risorse geotermiche nazionali | 3 = 14-9-2011 | urlarchivio = https://web.archive.org/web/20110722034736/http://unmig.sviluppoeconòmego.gov.it/unmig/geotermia/inventario/inventario.asp|urlmorto=sì}}</ref> ==== Atività sìsmega ==== {{Varda anca|Teramoti in Itałia}} [[File:Santa Maria Paganica 3.JPG|thumb|300px|[[L'Àcuiła]]: Ceza de Santa Maria Paganica totalmente sventrada dal taramoto del [[6 de apriłe]] del [[2009]].]] Par ła situasion zeodinàmega el so teritòrio el ze frecuentemente sojeto a [[teramoti]] dando a l'Itàlia el primà inte ła [[Eoropa]] par sti fenomeni:<ref>{{Cita|AA.VV. (Zeografia; Ita-z)|p. 782-783|Garz06}}.</ref> so {{formatnum:1300}} sismi distrutivi avegnesti inte el II miłènio inte el Mediteràneo sentrałe belché 500 i ga colpio l'Itàłia;<ref>{{Cita web|1=http://www.dst.unipi.it/penelope/didattica/GeołoziaRegionale.htm|2=La Geołozia regionale|3=29-11-2017|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20120119073136/http://www.dst.unipi.it/penelope/didattica/GeołoziaRegionale.htm|urlmorto=sì}}</ref> anàłeze dei moviminti focałi i ne dize che sti cuà i ze par el pì destribuii drio le àree intaresae da ła tetònega alpina e apenìnega, aonde i ze cauzai rispetivamente da moviminti drio [[faje]].<ref name=Scro/> Inte el Tiren meridionałe, ła destribusion dei [[iposentri]], fin a na profondità de 500 chiłometri i ne dizaria che ghe ze el èsarghe de un [[pian de Beniof]] dato da ła [[subdusion]] de ła litosfera iònega. === Idrografia === {{Varda anca|Fiumi d'Itàlia|Laghi d'Itàlia|Cascae d'Itàlia}} [[File:Riva del Garda.jpg|thumb|left|El [[lago de Garda]] a [[Riva del Garda]]]] [[File:20110720 Verona 3078.jpg|thumb|L'Àdeze a [[Verona]]]] L'Itàlia, par ła prezensa de difarenti [[Rilievi italiani|rilievi montagnozi]], co [[nevari]] e [[jasare]], de [[lago|laghi]] e de [[acue sorzive]], ła ze piena de [[corsi d'àcua]]. In zènere, vista ła distribusion e l'altitùdene dei riłievi, i fiumi pì longhi e de major portada i ze inte ła rejon [[alpi]]na mentre i fiumi [[apenìneghi]], a ecesion de [[Tevere]] e [[Arno]], i ga na longhesa pì curta e [[rezime torentìsio]]. El fiume pì inportante łe ze el [[Po]], longo {{M|652|u=km}}, co portada mèdia de sirca {{M|1460|u=m3/s}} e [[Basin idrogràfego|basin]] de sirca {{M|70000|u=km}}<ref>{{Treccani|italia/#4idrografia-1|Idrografia|acceso=10 luglio 2011}}</ref> (anca se el fiume pì longo che el nase inte el Paeze el ze el [[Drava]]). Eło el traversa ła [[pianura padana]] sfozando inte el [[mare Adriàtego]] co on [[delta del Po|delta]] che el ze stà declarà [[patrimònio de l'umanità]] da l'UNESCO. I laghi italiani pì estendesti, inte l'òrdene i ze el [[lago de Garda]], el [[lago Majore]] e el [[lago de Como]], che el ze anca el pì [[profondità (lìcuidi)|fondo]] ({{M|410|u=m}}),<ref>{{Cita|AA. VV. (Zeografia; Ita-z)|p. 781|Garz06}}.</ref> i ze situai inte ła fasa prealpina. Altri laghi inportanti i ghe ze inte ła zona peninsułare, el [[lago de Bolsena]], el [[lago de Bracian]] e el [[lago de Alban]] de orìzene vułcànega, el [[lago Trazimen]], el pì estendesto de l'Itàlia peninsułare e i laghi costieri, cofò el [[lago de Lesina]] e el [[lago de Varan]]. === Clima === [[File:Italia Clima Pinna.png|thumb|Carta dei climi d'Itałia]] La [[Itàlia (rejon zeografega)|rejon itałiana]] (conprendesta intrà el 47º e el 35º parałeło nord) ła se pozisionada cuazi al sentro de ła zona tenperada de l'[[emisfero boreałe]]. El clima ła ze fortemente influensà dai mari che i ła sirconda cuazi da ogni lato e che i costituise na benèfega tànega de całore e de umidità. I detèrmena de-fati, inte ła zona tenperada, un clima partegołare ciamà tenperà-mediteràneo.<ref>{{cita web|http://www.ilpolline.it/clima-italia|Clima d'Itałia|12-7-2009}}</ref> Par ła [[clasifegasion de Köpen]],<ref>{{cita|La picenina Trecani voł. VI|p. 200|Trec95}}.</ref> l'Itàlia ła ze sudividesta in trè sorte de [[clima]] (tenperà, tenperà fredo e fredo), a so volta sudividesti in microclimi: se pasa dal clima tenperà subtropegałe (presente inte łe àree costiere de ła [[Siciłia]], de ła [[Sardegna]] meridionałe e de ła [[Całàbria]] sentrałe e meridionałe) al clima glasałe (tìpego de łe sime pì ełevae de łe Alpi cuerzeste da [[neve]] perene, a cuote zeneralmente pì alte dei {{formatnum:3500}} metri [[s.l.m.]]). == Sosietà == === Evołusion demogràfega === Co {{formatnum:59257566}} abitanti,<ref>{{cita testo|autore=|titolo=Biłansio demogràfego ano 2020|sito=istat.it|editore=[[Istitesto nasionałe de statistega]]|sità=|data=|url=http://demo.istat.it/bilmens/index.php?ano=2020&łengua=ita&submit=Tavoła|aceso=26 marzo 2021}}</ref> l'Itàlia ła ze el terso Stato de l'Union eoropea par popołasion (dopo [[Zermània]] e [[Fransa]]) e ła so [[densità demogràfega]] ła ze de 196,17 abitanti par chiłòmetro cuadro, pì alta de ła mèdia de l'Union.<ref>{{Cita web|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/figures/living_it|titolo=Superfisie e popołasion dai Eurostat|aceso=28 zenaio 2021}}</ref> {{Graph:Population history|Q38}} La popołasion ła ze consentrada prinsipalmente inte łe zone pianejanti (49,1% dei rezidenti) e cołinari (38,8%) del stato,<ref>{{Cita|Annuario statistico italiano, 2020|p. 29}}.</ref> ła ze caraterizada inte el 2016 da un alto nùmaro de veci (l'[[indeze de veciàia]] el ze paro a 161,4), da un baso taso de fecondità, paro a 1,34 e da na [[speransa de vita]] de 80,6 ani par i ómani e de 85,1 par le fémane.<ref name=RapISTAT17/> Inte ła fin del XIX sècoło l'Itàlia ła ze un Stato de [[emigrasion]] de masa,<ref>{{cita web|url=http://www.museonasionałeemigrasion.it/museo.php?id=5&percorso=2|titolo=Museo Nasionałe Emigrasion Itałiana|aceso=29 novenbre 2017|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20150907155823/http://www.museonasionałeemigrasion.it/museo.php?id=5&percorso=2}}</ref> fenòmano che el se manifesta prima inte łe rejon setentrionałi e dopo in chełe meridionałi. Le prinsipałi destinasion łe ze le [[Mèriche]] ([[Stati Uniti]], [[Braziłe]], [[Arzentina]], [[Uruguay]]) e l'[[Eoropa Sentrałe|Eoropa sentro]]-[[Eoropa setentrionałe|setentrionałe]] (inte el partegołare ła Zermània). Inte el XX sècoło l'emigrasion ła divien anca interna, atirada dal sviłupo industriałe de racuante àree setentrionałi del Stato.<ref>{{Cita web|http://www.pbmstoria.it/disionari/storia_mod/e/e034.htm|Emigrasion eoropea|5-7-2010}}</ref> El nùmaro de [[itałiani rezidenti a l'èstero]] che i ga ła [[sitadinansa italiana]] el ze stimà in sirca {{formatnum:4200000}}.<ref>{{cita web|http://www.famejacristiana.it/artegoło/l-itałia-regominsia-ad-emigrare.aspx|titolo=Migrantes: i itałiani se ne vano|aceso=3 luglio 2013}}</ref> Par cheło che revarda el fenòmano de l'imigrasion, invese, el nùmaro de imigrai o rezidenti foresti regołari in Itàlia ła ze aumentada tanto partindo dai ani novanta e, par i dati [[ISTAT]], al 1º de zenaio del 2019 ła contea {{formatnum:5255503}} unità, l'8,7% de ła popołasion rezidente;<ref>{{cita web|http://dati.istat.it/|Popołasion straniera residente al 1 zenaio 2019 par età e seso Itałia|24-12-2019}}</ref> le comunità pì numarévołi łe zera cheła [[rumena]] ({{formatnum:1206938}} rezidenti), cueła [[Albanezi|albaneze]] ({{formatnum:441027}}) e cueła [[Marochini|marochina]], ({{formatnum:422980}})<ref name=RapISTAT17>{{cita web|http://dati.istat.it/|Stranieri residenti al 1º zenaio|24-12-2019}}</ref> A sti cuà ghe va zontà i foresti iregołari, sirca 404&nbsp;000 par un raporto del 2015 so l'imigrasion de ła [[Fondasion Ismu]].<ref>{{cita news|url=http://www.republega.it/sołidarieta/imigrasion/2015/12/02/news/raporto_ismu-128656311|titolo=Imigrati, ghe ze un pòpoło de invizìbiłi in Itàlia che el conta pì de 400 miła àneme|aceso=23 ziugno 2016|editore=la Republega}}</ref> === Łéngue === ==== Łéngua italiana ==== {{varda anca|Łéngua itałiana|Łéngue romanze}} [[file:Dialetti parlati in Italia.png|thumb|Łéngue parlae in Itàlia.]] L'[[Łéngua itałiana|itałian]] el ze ła [[łéngua ufisiałe]] e ła pì parlata; eła ła ze in pì una de łe [[łengue ufisiałi de l'Union eoropea]]. Ła fa parte del grupo de łe [[łengue romanze]] orientałi de ła fameja de łe [[łengue indoeoropee]], e ła deriva dal [[diałeto fiorentin]] del [[Trezento]], idioma difondéstose inte le alte clase de l'Itàlia gràsie anca ai grandi scritori toscani de l'època cofà [[Dante Alighieri|Dante]], [[Giovanni Boccaccio|Boccaccio]] e [[Francesco Petrarca|Petrarca]]. ==== Altre łéngue ==== {{varda anca|Łéngue parlae in Itałia|Biłenguismo aministrativo in Itałia}} [[File:Minoranze linguistiche it.svg|upright=0.7|thumb|Le comunità lenguìsteghe de minoransa reconoseste ufisalmente in Itàlia<ref>{{Cita web |url=http://www.minoranze-łenguisteghe-scuoła.it/carta-zenerałe/ |titolo=Łéngue de minoransa e scuoła, Carta Zenerałe. Ministero de ła Publega Istrusion |aceso=16 luglio 2016 |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20171010152621/http://www.minoranze-łenguisteghe-scuoła.it/carta-zenerałe/|urlmorto=sì}}</ref>]] A liveło locałe i ze reconoseste come co-ufisiałi le seventi łéngue: * [[łéngua franseza|fransezo]]: in [[Vałe d'Aosta]] * [[łéngua slovena|sloven]]: inte łe provinse de [[Provinsia de Trieste|Trieste]], [[Provinsia de Gorizia|Gorizia]] e [[Provinsia de Udine|Udine]] * [[łéngua tedesca|todesco]]: in [[provinsia de Bołsan]] e in [[Val Canałe]]<ref>LEGGE 23 febraio 2001, n. 38 - Art. 5. (Tuteła de łe popołasion zermanòfone de ła Val Canałe)</ref> (Friułi Venèsia Jułia) * [[łéngua ladina|ladin]]: inte i comuni ladinòfoni del [[Trentin-Alto Àdeze]] In ste rejon i ufisi pùbleghi e ła [[segnałètega stradałe]] i ze [[biłengui]] o triłengui (cofà i comuni ladini de l'Alto Adize e [[walser]] de l'alta [[vałe del Lys]]), i documinti ufisiałi i połe èsar redai in italian o inte l'altra łengua. Le minoranse lenguìsteghe stòreghe prezenti e reconoseste drento dei confini de ła Repùblega italiana łe ze ełencae da ła leje del 15 de disenbre 1999, n. 482.<ref>{{cita web|http://www.camera.it/parlam/lej/99482l.htm|Norme in materia de tuteła de łe minoranze łenguisteghe storeghe|19-11-2010}}</ref> Eła ła tuteła "le popołasion [[Arbëreshë|albanezi]], [[Alghero|catałane]], [[Minoranse de łéngua todesca in Itàlia|zermàneghe]], [[Minoransa lenguìstega grega d'Itàlia|greghe]], [[Comunità slovena in Itàlia|slovene]] e [[Diałeto croato mołizan|croate]] e cuełe parlanti el [[łéngua franseze|fransezo]], el [[Łéngua francoprovensałe|franco-provensałe]], el [[łéngua furlana|furlan]], el [[łéngua ladina|ladin]], l'[[Łéngua ositana|ositan]] e el [[łéngua sarda|sardo]]". Ghe ze par de pì altre łéngue rejonałi che, siben che łe sìpia censie da l'UNESCO cofà łengue minoritàrie e da ła comunità łenguistega internasionałe cofà łéngue no ligae a l'italian, no łe gode de reconosimento o tuteła da parte del Stato Itałian.<ref>{{cita web|http://www.homołaegus.com/łenguaj/łengue_itałiane.htm|Le łengue parlae inte el teritòrio del Stato itałiano|29-6-2010}}</ref> El liveło de tuteła de racuante menoranse ła ze stabiłito sia da ła normativa italiana sia dai tratai internasionałi La [[łéngua dei segni itałiana]] (LIS),<ref>{{cita|Voltera||sidVolt}}.</ref> o sia ła łéngua viziva dei sitadini [[Sordità|sordi]], ła ze reconosesta da ła rejon Vałe d'Aosta dal 2006. === Rełijon === {{Varda anca|Rełijon in Itałia}} In Itàlia ghe ze el prinsìpio de ła [[laisità]] del Stato e par tanto no ghe ze na [[rełijon ufisiałe]]. I sitadini itałiani i ze in majoransa cristiani catòłeghi: inte el 2006 l'87,8% el se declarava catòłego e el 30,6% prategante,<ref>Rapporto Eurispes 2006, p. 1099.</ref> persentuałe diminuia, par efeto de un cresente procedimento de [[secołarizasion]], al 24,4% par el ''rapporto Eurispes 2010'',<ref name=RE2010>Sintesi Rapporto Eurispes 2010, p. 132.</ref> a fronte del 18,5% de ła popołasion de agnòsteghi o no credenti. La [[Ceza catòłega in Itàlia]] ła ze organizada in 225 [[diòceze]] pì un [[ordinarià miłitare in Itàlia|ordinarià miłitare]];<ref>{{cita web|łengua=en|http://www.gcathołeg.org/dioceses/country/IT.htm|Elenco de łe diocesi itałiane|7-7-2013}} Inte ła fonte łe ze conprendesta anca ła [[prełatura personałe]] de l'[[Opus Dei]], che ła estende ła so zurisdision in tuto el mondo e, siben che ła ga ła sede in Itàlłia, no ła ze parte de ła [[Confarensa Episcopałe Italiana]].</ref> el [[véscovo de Roma]] el ze el so prinsipałe e el ciapa el tìtuło de [[Papa]]. La Ceza ła ga un roło influente inte ła socetà italiana, ciapando pozision so temàteghe rełijoze, sociałi e pułìteghe, cofà el [[divòrsio]] e l'[[aborto]] inte i ani setanta o, in ani pì arenti a chełi nostri, el [[testamento biołòzego]] e ła [[fecondasion asistia]], cavar el crozefiso dai anbienti scołàsteghi (el 60% dei itałiani i ze contrari, co soło el 17% favorevołi)<ref name=RE2010/> o le pułìteghe so l'imigrasion. Ła [[rełasion Stato-Ceza]] ła ze prevedesto da ła Costitusion, che ła demanda ai [[Pati Lateranensi]], rivedesti inte el 1984 col [[novo concordà]] (łe rełasion co altre [[confesion rełijoze]] łe ze regołae da spesìfeghi intendiminti ''(intese in italian)''),<ref>{{cita|Costitusion, 1947|art. 7-8}}.</ref> inte el cuało el sostegno statałe a ła Ceza el ze stabiłio traverso na cuota proporsionałe de l'[[oto par miłe]] del [[zètito]] [[IRPEF]],<ref>Inte el 2004 i fondi cusita catai i riva a 937 miłioni de eoro, in "L'obolo dei fetelli: l'otto par mille", Sintesi Rapporto Eurispes 2009.</ref> che el se zonta a altri finansiaminti a ła Ceza catòłega. Intrà łe rełijon de menoransa ghene ze anca altre de cristiane (in magnera partegołar ortodosi e protestanti, st'ùltemi in màsima parte [[pentecostałi]]), ebrei, [[mormoni]] e testimoni de Zèova. L'[[imigrasion]] ła contribuise a far crésar łe menoranse in itàlia, łe pì numarévołi łe ze i cristiani-ortodosi, i musulmani, i budhisti e i induisti.<ref>{{Cita web|http://www.cesnur.org/rełijon_itałia/introdusion_01.htm|Le rełijon in Itałia|10-7-2011}}</ref> === Crimenałità === {{varda anca|Crimenałità in Itàlia}} [[File:MaxiprocessoPalermo.jpg|thumb|Maxi-proceso de [[Pałermo]] contro Cosa Nostra]] Inte el corso del XIX secoło se orìzena in Siciłia<ref name=Mafia>{{Treccani|mafia|Mafia|aceso=18 setenbre 2011}}</ref> un fenòmano criminałe organizà inte el teritòrio e fato da streti lighi co ła pułìtega e el poder econòmego, ła [[mafia]], tèrmano che divien sinònemo de "crimene organizà"; in Itàlia łe ze de stanpa mafioza organizasion cofà [[cosa nostra]] in Sicìlia, ła [[camorra]] in Canpània, ła [['ndrangheta]] in Całàbria e ła [[sacra corona unita]] e ła [[società foggiana]] in Puja. El fenòmano mafiozo, che inte l'Itàlia, par un raporto del [[Censis]] del 2009, ła revarda diretamente el 22% dei italiani e el 14,6% del PIL,<ref>{{Cita news|url=http://archivio.antimafiaduemiła.com/rasegna-stanpa/30-news/20052-raporto-censis-13-miłioni-di-itałiani-convivono-con-la-mafia.html|titolo=Rapporto Censis: 13 miłioni de itałiani i convive co ła mafia|autore=Maria Loi|publegasion=antimafiaduemiła.com|data=1º otobre 2009|aceso=27 majo 2012}}</ref> ła ze dopo prołiferà a liveło mondiałe, co difuzion e carataristeghe autònome. L'Itàlia ła se difarénsia par na forte e guałiva [[Diresion Investigativa Antimàfia|lota contro ła màfia]], costada ła vita a [[mazistrai]], òmani de łe [[forse de l'órdene]] e de łe istitusion,<ref>{{Cita web|http://www1.interno.gov.it/mininterno/export/sites/default/it/asets/fiłes/14/0900_raporto_criminałita.pdf|Rapporto sulla criminałità in Itałia|3-12-2017}}</ref> ma che ła ga otegnesto grandi rezultai, co l'inprezonamento de tanti boss małavitai. Par cheło che revarda i omisidi, inte el 2006, l'Itàlia ła rezultea èsere el secondo Stato pì seguro d'Eoropa, co ła Danimarca, Zermania e Spagna, dopo ła [[Norvezia]].<ref>{{Cita web|http://www.eures.it/upload/1224667650.pdf|Criminałità: Rapporto EURES 2008|3-10-2010}}</ref> Par na reserca de ''[[Il Sołe 24 ORE]]'', bazada su dati del [[Ministero de l'Interno]] e riferia al primo semestre del 2010, in Itàlia i reati ripetesti, soradetuto inte łe grande àree urbane e inte łe zone de alta densità infrastruturałe, i ze sirca {{formatnum:1292000}}. [[Miłan]], [[Turin]] e [[Bołogna]], co sirca 30 reati cada miłe abitanti, łe rezulta le sità pì a rìs-cio, [[Matera]], [[Potensa (Itàłia)|Potensa]] e [[Bełun]] chełe pì segure. Par cheło che revarda reati che colpise l'economia ([[uzura]], [[resiclajo de schei]] e trufe) le sità pì penałizae łe ze Nàpułi, Bołogna, Trieste, La Spèsia e Zènoa.<ref>{{Cita news|url=http://www.ilsołe24ore.com/art/notizie/2011-04-04/miłano-record-reati-081809.shtml|aceso=17 setenbre 2011|titolo=A Miłan el record dei reati. Napołi al primo posto par i dełiti che inpatan sul'economia - La mapa|publegasion=El Sołe 24 ORE}}</ref> Elevada ła ze ła [[corusion]] a drento de ła publega aministrasion (in magnera partegołare inte el setor sanitàrio): par el ''Rapporto Eurispes 2010'' l'Itàlia ła ze al 63º posto (so 180 stati) inte ła clasìfega globałe.<ref name=Eur2010>Sintesi Rapporto Eurispes 2010, p. 110.</ref> Le rejon pì colpie da sto fenòmano łe ze Całàbria, Sicìlia e Puja. Pal SAeT (Servisio Anticorusion e Trasparensa), ła corusion "scoerta" ła ze solché ła ponta emerzente de un aisb ła punta de un iceberg in confronto a tuta ła corusion "coerta" che ła ciapa ła socetà italiana.<ref name=Eur2010/> === Mèdia e libartà de informasion === {{Varda anca|Tełevision in Itałia|Censura in Itałia|Cuotidiani in Itałia|Storia de l'editoria itałiana}} Inte el canpo radiotełevizivo<ref>El scumìsio ufisiałe de łe trasmision el ghe ze sta el 3 de zenaro 1954, l'avegner del [[Tełevision a cołori|cołore]] el 1º de febraro 1977 ({{cita|Emanuełi|p. 36, 314|sidEma}}), mentre el 4 luglio 2012 el ze stà ultimà el [[Tranzision a ła tełevizion dizitałe|pasajo]] al [[Tełevision dizitałe terestre in Itàłia|dizitałe terestre]].</ref> el panorama italian el ze caraterizà dal duopòłio [[RAI]] - [[Grupo Mediaset]] (inte i ani duemiła, el ze diventà rełevante anca el roło de ła [[pay tv]] de [[Sky Itałia|Sky]]), el cuało el ga sèviti conplesivi, stàbiłi da un mùcio de ani, i se atesta inte el 2010 al 78,6% del marcà.<ref name=AGCOM>{{cita web|url=https://www.agcom.it/documents/10179/1260308/Documento+zenerego+14-04-2014+1397487293048/1592bc76-ba0c-43b4-9418-08ec0f7f9ff?version=1.3|titolo=Rełasion anuałe 2011|editore=AGCOM|p=120-122|aceso=26 novenbre 2017}}</ref> A rinforsare ła pena-dita consentrasion el ze el roło sentrałe fato da ła tełevizion cofà mezo informativo, che in Itàlia inte el 2010 el ze da-torno al 90%;<ref name=AGCOM/> ła pusìbiłe influensa del [[Presidente del Consejo dei ministri de ła Repùblega Itałiana|presidente del Consejo]] de l'època, Berlusconi, za proprietàrio de Mediaset, inte el network pùblego RAI, el ga portà l'organizasion [[Freedom House]] a clasifegare inte el so raporto l'Itàlia, ùgnoło Stato de l'Eoropa osidentałe, cofà "parsialmente lìbara",<ref>L'indeze el vałutea el grado de libartà totałe de ła stanpa e dei canałi internet e radiotełevizivo, in {{cita web|https://freedomhouse.org/report-types/freedom-pres|Freedom of the pres|28-11-2017|łengua=en}}</ref> mentre el raporto 2017 de [[Reporter sensa frontiere]]<ref>{{cita web|https://rsf.org/en/ranking/2017|2017 World Pres Freedom Index|27-11-2017|łengua=en}}</ref> el mete l'Itàlia al 52º posto (so 180) inte el mondo par ła [[libartà de stanpa]]. Inte el ''raporto 2011 so ła libartà de ła rete'', l'Itàlia ła ze "lìbara", no riłevàndose signifegative limitasion a ła libartà de espresion e de informasion inte el web;<ref>{{cita web|https://freedomhouse.org/sites/default/fiłes/inline_imazes/Itały_FOTN2011.pdf|Freedom on the net|28-11-2017|łengua=en}}</ref> a ła fin del 2011 ła penetrasion internet ła ze al 58,7%.<ref>{{cita web|łengua=en|http://www.internetworldstats.com/eoropa.htm|Penetrasion Internet in Eoropa|2-9-2012}}</ref> Par cheło che revarda ła stanpa, el ''[[Corriere della Sera]]'' el detien el primato par nùmaro de còpie vendue, seguio da ''[[La Repubblica (cuotidian)|La Repubblica]]'', ''[[La Gazzetta del Sport]]'' e ''[[La Stampa]]''.<ref>{{Cita web|http://www.adsnotizie.it/_dati_media_periodo.asp#|Acertaminti difusion stanpa: vendie 2019|28 zenaio 2021}}</ref> El cuotidian pì antigo de Itałia, fondà inte el 1664, e el zornałe pì antigo del mondo oncora in edìcuła ła ze ła ''[[Gazzeta di Mantova]].''<ref>{{cita news|Carlo Chierisi|https://gazetadimantova.zełocał.it/mantova/cronaca/2014/03/18/news/la-gazeta-di-mantova-1.8876699|Ze ufisiałe: ła Gazeta ła ze el pì antigo ziornałe del mondo oncora in edicoła||18-3-2014|1-4-2020}}</ref> == Pułìtega == L'Itàlia ła ze un [[stato menbro de l'Union Eoropea]] situà inte l'[[Eoropa meridionałe]] co cavedałe [[Roma]]. Dełimitada a nord in granda parte da l'[[arco alpin]], l'Itàlia ła confina a ovest co ła [[Fransa]], a nord co ła [[Svìsara]] e l'[[Austria]] e a est co ła [[Slovènia]]. I [[microstato (zeografia pułìtega)|microstati]] [[San Marin]] e [[Sità del Vategan]] i ze [[enclave]], mentre el [[Comuni italiani|comun]] de [[Campione d'Italia]] el costituise na [[exclave]] situada inte ła rejon [[itałòfona]] del [[Canton Tisin]] in [[Svìsara]]. === Ordenamento del Stato === [[File:President Enrico De Nicola sign the Italian Constitution 1947.jpg|miniatura|[[Enrico De Nicola]] el firma ła [[Costitusion Italiana]]]] [[File:Sergio Mattarella Presidente della Repubblica Italiana.jpg|alt=|miniatura|[[Sergio Mattarella]], atual [[presidente de ła Repùblega Italiana]], in càrga dal 2015]] La [[Costitusion de ła Repùblega Italiana]] aprovada da l'[[Asenblea Costituente (Itàlia)|Asenblea Costituente]] el 22 de desenbre 1947, [[promułgada]] el pòstero 27 de disenbre da [[Enrico De Nicola]], cao provizòrio del Stato, e entrada in vigor el 1º de zenaro 1948, ła ze ła leje fondamentałe del Stato.<ref>{{cita|Costitusion, 1947|XVIII, disposision finałi}}.</ref> El sistema pułìtego italian el ze cueło tìpego de na [[repùblega parlamentare]], inte el cuało el parlamento el ze ła ùnzoła istitusion a detenere ła raprezentansa de ła vołontà popołare. Le majori istitusion łe ze: * [[presidente de ła Repùblega Italiana|Presidente de ła Repùblega]]: el ze el [[cao del Stato]] e el raprezenta l'[[unità nasionałe]]; el vien ełezesto dal Parlamento; eło el nòmena el [[Presidente del Consejo dei ministri de ła Repùblega Italiana|Presidente del Consejo]] e, so proposta de st'ùltemo, i ministri. El połe disòlvare<ref>El presidente de ła repùblega, sentii i rispetivi presidenti, disólvare łe càmare</ref> łe càmare.<ref>{{cita|Costitusion, 1947|art. 83-91}}.</ref> * [[Parlamento italian|Parlamento]] [[bicamerałismo|bicamerałe]] ([[Càmara dei deputai (Itàlia)|Càmara dei deputai]] e [[Senato de ła Repùblega]]): i ezèrsita el [[poder lejislativo]] e i vota ła [[Fidusa parlamentare|fidusa al Goerno]].<ref>{{cita|Costitusion, 1947|art. 55-82}}.</ref> * [[Goerno de ła Repùblega Italiana|Goerno]]: el ezèrsita el [[poder esecutivo]], el ze conponesto dal [[Presidente del Consejo dei ministri de ła Repùblega Italiana|presidente del Consejo]] e dai [[Ministro de ła Repùblega Italiana|ministri]], che i forma el [[Consejo dei ministri de ła Repùblega Italiana|Consejo dei ministri]], .<ref>{{cita|Costitusion, 1947|art. 92-96}}.</ref> * [[Mazistratura italiana|Mazistratura]]: ła ezèrsita el [[poder zudisiàrio]] (sia incuirente sia zudegante), ła ze autonoma e indipendente da ogni altro poder.<ref name="Conpendio">{{cita|Costitusion, 1947|art. 101-113}}.</ref> * [[Consejo superiore de ła mazistratura]]: el ga conpiti de autogoerno de ła mazistratura, desvincołàndoła totalmente da łe influense del goerno, inte el partegołare dal [[Ministero de ła zustìsia]].<ref name="Conpendio"/> * [[Corte costitusionałe de ła Repùblega Italiana|Corte costitusionałe]]: ła ga ła funsion de garante de ła Costitusion, pronunsàndose so ła conformità de łe [[leje|leji]] a ła [[Costitusion de ła Repùblega Italiana|Costitusion]].<ref>{{cita|Costitusion, 1947|art. 134-139}}.</ref> Ghe ze do [[Biblioteche Nasionałi Sentrałi]] sedi del depòzito legałe del Stato, a [[Biblioteca Magliabecchiana|Firense]] e a [[Biblioteca Nasionałe Sentrałe de Roma|Roma]]. L'[[Istitusion Zeogràfega Miłitare]] ła ze l'ente cartogràfego de Stato e el ze a Firense. === Sudivizion aministrative === {{Varda anca|Stòria aministrativa de l'Itàlia|Rejon de Itàlia|Sità metropułitane de Itàlia|Provinse de Itàlia|Comuni de Itàlia}} I [[ente teritoriałe (Itàlia)|enti teritoriałi]] che, in baze a l'artìcuło 114 de ła Costitusion i costituise, col Stato, ła Repùblega italiana e i ze: * le [[rejon de Itàlia|rejon]] (15 a [[statuto ordenàrio]] e 5 a [[rejon a statuto speciałe|statuto speciałe]]); * le [[sità metropułìtane]] (14); * le [[provinse de Itàlia|provinse]] e i [[comuni de Itàlia|comuni]] (rispetivamente 93 e {{formatnum:7904}}, dati [[ISTAT]] de l'ano 2020).<ref>{{cita web|http://www.istat.it/it/archivio/6789|Codisi comuni, provinse e rejon|28 apriłe 2017}}</ref> Inte ła lista sevente, par cadauna rejon el ze riportà el stema ufisałe e el nome del caołogo. {{Divixion aministrativa Itàlia}} {| class = "wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Rejon!! Caołogo |- | {{IT-VAO}}<ref group="RSS" name="Rejon" >''Rejon a statuto speciale''</ref> || [[Aosta]] |- | {{IT-PMN}} || [[Turin]] |- | {{IT-LIG}} || [[Zènoa]] |- | {{IT-LOM}} || [[Miłan]] |- | {{IT-TAA}}<ref group="RSS" name="Rejon"/> || [[Trento]] |- | {{IT-VEN}} || [[Venèsia]] |- | {{IT-FVG}}<ref group="RSS" name="Rejon"/> || [[Trieste]] |- | {{IT-EMR}} || [[Bołogna]] |- | {{IT-TOS}} || [[Firense]] |- | {{IT-UMB}} || [[Peruza]] |- | {{IT-MAR}} || [[Ancona]] |- | {{IT-LAZ}} || [[Roma]] |- | {{IT-ABR}} || [[L'Àcuiła]] |- | {{IT-MOL}} || [[Canpobaso]] |- | {{IT-CAM}} || [[Nàpułi]] |- | {{IT-PUG}} || [[Bari]] |- | {{IT-BAS}} || [[Potensa (Itàlia)|Potensa]] |- | {{IT-CAL}} || [[Catanzaro]] |- | {{IT-SIC}}<ref group="RSS" name="Rejon"/> || [[Palermo]] |- | {{IT-SAR}}<ref group="RSS" name="Rejon"/> || [[Cajari]] |- |} Inte ła lista sevente łe prime dieze sità italiane par abitanti del teritòrio comunałe al 2019.<ref>{{Cita|Anuàrio statistego italian, 2020|p. 32}}.</ref> {| clas="wikitable sortable" ! Poz.|| Comun || Sità metropułitana || Rejon || Abitanti |- |ałign=right|1||[[Roma]]||{{IT-RM}}||{{IT-LAZ}}|| ałign=right|{{Formatnum:2837332}} |- |ałign=right|2||[[Miłan]]||{{IT-MI}}||{{IT-LOM}}|| ałign=right|{{Formatnum:1396059}} |- |ałign=right|3||[[Napułi]]||{{IT-NA}}||{{IT-CAM}}|| ałign=right|{{Formatnum:962589}} |- |ałign=right|4||[[Turin]]||{{IT-TO}}||{{IT-PMN}}|| ałign=right|{{Formatnum:870952}} |- |ałign=right|5||[[Pałermo]]||{{IT-PA}}||{{IT-SIC}}||ałign=right|{{Formatnum:657960}} |- |ałign=right|6||[[Zènoa]]||{{IT-GE}}||{{IT-LIG}}|| ałign=right|{{Formatnum:574090}} |- |ałign=right|7||[[Bołogna]]||{{IT-BO}}||{{IT-EMR}}|| ałign=right|{{Formatnum:390625}} |- |ałign=right|8||[[Firense]]||{{IT-FI}}||{{IT-TOS}}|| ałign=right|{{Formatnum:372038}} |- |ałign=right|9||[[Bari]]||{{IT-BA}}||{{IT-PUG}}|| ałign=right|{{Formatnum:322316}} |- |ałign=right|10||[[Catània]]||{{IT-CT}}||{{IT-SIC}}|| ałign=right|{{Formatnum:311402}} |- |} I comuni italiani i ze caraterizai da picenine dimension e pochi abitanti, al 2019 el 45,8% dei comuni no i sùpara i 20 chiłometri cuadrai de superfise e el 69,6% no i sùpara i 5.000 abitanti.<ref>{{Cita|Anuàrio statistego italian, 2020|p. 27-28}}.</ref> === Istitusion, enti e asociasion === ==== Ordenamento scołàstego ==== L'[[istrusion in Itàlia]] ła ze regołada co modi difarenti dipendendo da ła forma zurìdega (scołe pùbleghe, [[scoła privada|scołe paritàrie]], [[scoła privada|scołe privae]]). La [[formasion profesionałe]], che ła tien drento i istituti profesionałi, ła depende invese da łe [[Rejon de l'Itàlia|rejon]]. L'[[obligasion scołàstega]] ła finise a 16 ani.<ref>{{Cita news|url=http://www.ilsołe24ore.com/art/SołeOnLine4/Spesiałi/2007/scoła/istrusion-obligo-scołastego.shtml?uuid=ab2f0fe0-5ba-11dc-863d-00000e25108c|aceso=7 marzo 2011|titoło=Le istrusion sul'obligo scołastego|publegasion=El Sołe 24 Ore}}</ref> El sistema scołàstego italian el ze struturà in trè sedi de istrusion: * [[istrusion primaria]], de durada cuincuenałe; * istrusion secondaria, che ła ciapa drento ła [[scoła secondaria de primo grado]], de durada trienałe, e ła [[scoła secondària de secondo grado]], de durada cuincuenałe; * [[istrusion superiore]], che ła ciapa drento l'[[università]] e ła formasion spesałistega, cofà [[Master universitàrio|master]] e [[scoła de spesałizasion]]. A sti sie ani de istrusion se ghe zonta ła [[scoła de l'infànsia]], na istitusion prescołàstega no obligatòria, caraterizada dal zugo e da ła convivensa co conpagni e dal pareciamento al primo siclo de istrusion. El siclo dei studi a l'università el se artìcuła, dopo ła reforna introduzesta dal proceso de Bołogna, in trè faze: # [[làurea]] (3 ani) # [[làurea mazistrałe]] (2 ani) # [[dotorà de riserca]] (3 ani) Par na anàłezi [[ISTAT]] del 2010, el liveło de istrusion e formasion dei studenti italiani el ze całante, sora de tuto se confrontà a cheło de chełi altri stati eoropei: el 46,1% de ła popołasion adulta el ga conseguio ła soła [[licensa mèdia]], andove ła mèdia eoropea ła se atesta al 28,5%. Inte łe [[scoła secondària de secondo grado in Itàlia|scołe superiori]] l'ełevà nùmaro de sbandoni scołàsteghi el porta l'Itàlia al primato negativo inte l'Eoropa par i zovani intrà 18 e 24 ani che i dasa ła scoła superiore sensa ver ciapà el diploma (el 20% inte el 2009); anca el nùmaro de [[làurea|laurea]]i el ze soto ła mèdia eoropea (solché el 21,6% dei zovani intrà i 25 e i 29 ani). In pì se ghe zonta na insufisente cuałità de l'istrusion: par na vałutasion conduzesta inte l'ànbito del [[programa par ła vałutasion internasionałe del scołaro]], ła conpetensa dei cuindezeni italiani, za inferiora al vałore mèdio inte i 30 stati [[OCSE]], ła ze sgravada da ła carensa inte ła dòpara de nove tecnołozie. L'Itàlia ła ga par finir el primato eoropeo dei zovani che no i studia, e gnanca i lavora (nel 2009 eran el 21,2% de łe person intrà 15 e 29 ani).<ref>{{Cita web|http://www.pułìteghecomunitarie.it/newsleter/17303/istrusion-e-lavoro-la-situasion-dei-ziovani-in-itałia|Istrusion e lavoro, ła situasion dei ziovani in Itàlia - Departemento pułìteghe eoropee|1-7-2011}}</ref> ==== Sistema sanitàrio ==== {{varda anca|Servisio sanitàrio nasionałe (Itàlia)}} El [[Servìsio sanitàrio nasionałe (Itàlia)|Servìsio sanitàrio nasionałe italian]] (SSN) el ze un sistema pùblego de caràtero universałìstego che, cofà stabiłio da l'art. 32 de ła [[Costitusion de ła Repùblega Italiana]], el garantise el derito a ła [[sałute]] e a l'asistensa sanitària par tuti i sitadini, finansià traerso ła fiscałità zenerałe e i ingresi direti, persepie da łe aziende sanitàrie locałi, derivanti dai [[Ticket sanitario|ticket sanitari]] (o sia łe cuote co łe cuałi el asistio el contribuise a łe speze) e da łe prestasion a pagamento. Na riserca del 2000 de l'[[Organizasion mondiałe de ła sanità]] ła mete el sistema sanitàrio italian al secondo posto inte el mondo, dopo ła Fransa, in tèrmani de efisensa de speza e ingreso a łe cure pùbleghe par i sitadini.<ref>{{cita web|łengua=en|http://www.who.int/whr/2000/media_sentre/pres_rełease/en|World Health Organization Aseses the Worlde s Health Systems|5-8-2011}}</ref> Tuta-via, solché el 35,8% de ła popołasion el se declara sudisfà del sistema sanitàrio e el 42% de l'asistensa ospeałiera, mentre el 79,4% i vede intołeràbiłi i tenpi da spetar inte łe struture sanitàrie.<ref>Sintesi Rapporto Eurispes 2011, p. 72.</ref> ==== Forse armae e pùblega seguresa ==== {{Varda anca|forse armae italiane|Połisia}} [[File:Frecce Tricolori 12 (3756331993).jpg|left|thumb|Le [[Frece Trè-cołori]]]] La Repùblega italiana, par difendear miłitarmente el so teritòrio e par suportar łe desizion de pułìtega interna e èstera, ła fa dòpara de difarinti forse armae e de połisia: l'[[Arma dei Carabinieri]], ła [[Połisia de Stato]], ła [[Guàrdia de Finansa]], el [[Corpo de połisia penitensiària]], l'[[Ezèrsito Italian]], l'[[Aeronàutega Miłitare (Itàlia)|Aeronàutega Miłitare]] e ła [[Marina Miłitare (Itàlia)|Marina Miłitare]]. Ste cuà łe sfiła inte ła parada miłitare par ła [[Festa de ła Repùblega Italiana]] col [[Corpo nasionałe dei vìziłi del fogo]] e de ła [[Połisia Roma Cavedałe]] (in raprezentansa de łe altre [[połisie locałi]]), e al personałe miłitare e siviłe de altre asociasion, cofà ła [[Croze Rosa Italiana]] e ła [[Protesion siviłe]]. L'Itàlia ła sostien, partindo dal 1955, l'[[Organizasion de łe Nasion Unie]], e le so atività internasionałi de seguresa e ła ze una dei menbri fondadori de ła [[Comunità eoropea]], dal 1993 [[Union eoropea]]. Ła ze par de pì menbro de ła [[Organizasion del Tratà de l'Atlàntego del Nord|NATO]], de l'[[Organizasion par ła cooperasion e el sviłupo econòmego|OCSE]], del [[GATT]], del [[G7]], del [[G8]], del [[Organizasion mondiałe del comerso|WTO]] e del [[Consejo de Eoropa]] e ła ga vesto in man pì volte ła presidensa de turno sia del G8 sia de l'Union. El Stato el s-cera łe trupe in sostegnimento de łe [[mision de paze]] in [[Somàłia]], [[Mozanbigo]], [[Timor Est]] e [[Afghanistan]] (st'ùltima a sostegno de l'[[operasion Enduring Freedom]])<ref>{{Cita web|http://www.difesa.it/OperasionMiłitari/op_int_concluse/Afghanistan_Nibio/Documents/92952_SchedaNIBBIO131003.pdf|Task force NIBBIO|8-7-2013}}</ref> e ła da suporto a łe operasion de ła NATO e de łe Nasion Unie in [[Bòsnia]], [[Kòsovo]], [[Albania]] e [[Libano]]. El Stato, in pì, el ghea na carga miłitare de sirca 3&nbsp;200 soldai in [[Iraq]], ma el ga ritirà łe trupe dal novenbre del 2006, mantegnendo solché i operadori umanitari e siviłi.<ref>{{Cita web|http://www.forsearmate.org/sideweb/2006/rasegna/www.repùblega.it_ritiro_irac_27112006.php|Fin de ła mision "Antega Babiłonia"|15-2-2010}}</ref> Inte el 2012 partesipa a varie operasion miłitari a l'estero.<ref>{{cita web|http://www.difesa.it/OperasionMiłitari/op_intern_corso/Pazine/Operasion_int.aspx|Operasion internasionałi in corso|7-5-2012|editore=Ministero de ła difesa}}</ref> Par el [[SIPRI]], inte el 2019 ła speza miłitare italiana ła ga sorpasà i 27,8 miliardi de dòłari, paro a l'1,3% del [[Prodoto interno lordo|PIL]] nasionałe, ponéndoła inte ła undazèzema pozision inte el mondo e al cuinto posto inte i Stati apartegnenti a ła NATO.<ref>{{Cita web|url=https://www.money.it/spese-militari-classifica-Sipri-2019-Stati-spendono-di-piu|titolo=Spese militari 2019: la classifica degli Stati che spendono di più|sito=Money.it|data=3 maggio 2019|accesso=30 marzo 2020}}</ref> == Notasion == {{div col|3}} <references/> {{div col end}} == Varda anca == * [[Sigle automobilistiche italiane]] ==Altri projeti== {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Africa}} {{Eoropa}} {{UE}} {{NATO}} {{G8}} {{controło de autorità}} {{Portałe|Africa|Eoropa}} [[Categoria:Itàlia| ]] 5nqfivb954tj0rw4wry268lnmcu6wnz 0 482 1102338 1102267 2022-08-17T00:27:03Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Infobox de Divizion aministrativa|Nome= Venèsia|Panorama= Collage Venezia.jpg|Didascałia= in ziro orario: [[piasa San Marco]], na panoràmega de ła çità, el [[Teatro Ła Fenice|Gran Teatro ła Fenize]], l'Ìzoła de [[San Zorzi Mazor|San Zorzi Major]] et el [[Canal Grando]].|Bandiera=|Stema= Venezia-Stemma.png|Stato= ITA|Grado aministrativo= 3|Divizion am grado 1= Veneto|Divixion am grado 2= Venesia|Aministrador locałe= [[Luigi Brugnaro]]|Partìo= [[Indipendente (pułitega)|independente]] de [[sentro-drita]]|Data elesion= 15/6/2015|Lengue uficiałi = [[łengua itałiana|tajan]]|Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto]]|Data istituzione=|Latitudine gradi= 45|Latitudine minuti= 26|Latitudine secondi= 23|Latitudine NS= N|Longitudine gradi= 12|Longitudine minuti= 19|Longitudine secondi= 55|Longitudine EW= E|Altitudine= 2,56 <ref>{{it|Projeti}} {{cita web|https://web.archive.org/web/20160302104858/http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/1674|Altesa riferìa al caosaldo de Punta de ła Sałude (Canal Grando)|10 de fevrer del 2020}}</ref> |Superfise= 415.9 |Note superfise={{it}}{{cita web|https://www.tuttitalia.it/veneto/40-venezia/|titolo=Superfixe del comun|accesso=10 de fevrer del 2020}} |Aque interne = 257.73 |Abitanti= 259736 |Note abitanti={{it}}{{cita web|http://demo.istat.it/bilmens2019gen/index.html|Statisteghe demografeghe ISTAT|10 se setenbre del 2020}} |Axornamento abitanti= 30/09/2019 |Sotodivixion= [[Munisipałità de Venesia|6 munisipałità]] |Divixion confinanti= [[Canpagna Lupia|Canpagna]], [[Cavałin-Treporti]], [[Cióxa|Cioxa]], [[Marcon]], [[Martełago|Marteago]], [[Ła Mira]], [[Mojan]] (TV), [[El Muxil]], [[Quarto d'Altìn|Cuarto d'Altin]], [[Scorsè]], [[Spinea]] |Codexepostałe= da 30121 a 30176 |Prefiso= [[041 (prefiso)|041]] |Fuxo orario= +1 |Codexestatistego= 027042 |Codexecatasticałe= L736 |Targa= VE |Xona sismega= 4 |Gradi xorno= 2345 |Nome abitanti= venesiani |Patrono= [[San Marco Vangełista|San Marco Vanxełista]] e altri [[Santi patroni de ła sità de Venesia|24 conpatroni]] |Dì de festa= [[21 de novenbre]] (de jure tałiana) [[25 de apriłe|25 de avril]] (de facto) |Mapa= Map of comune of Venice (province of Venice, region Veneto, Italy).svg |Didascałia Mapa= El teritorio de Venesia inte ła sità metropoitana de Venesia |Sito=http://www.comune.venezia.it/ }} {{Quote|[...] qual Çità ugnoło ałòzo a i nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par tuti i 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i çerca de far 'na vida serena: Çità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sora forti marmari ma sora pì forti baze de çiviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói defeza e fata segura|[[Francesco Petrarca|Françesco Petrarca]], łetara a on amigo bołonjexe, [[1321]]}} '''Venesia''' ([[Alfabeto fonètego internasionałe|AFI]]: {{IPA|[veˈnɛːsja]}}, in [[Łéngua latina|latin]] '''''Venetiae''','' in [[Łéngua ingleze|ingleze]] '''''Venice''''' e in [[Łéngua italiana|italian]] '''''Venezia,''''' antigamente scrivesta in Vèneto cofà '''''Venexia''''') ła ze un comun de 259 736 àneme, caòłogo de ła [[provinçia de Venesia|Çità metropołitana de Venesia]] e de ła [[Vèneto|Rezion Vèneto]]. El comun el ciapa rento dó çità: ła '''çità de Venesia''', de 79 721 àmene co'l çentro istòrego e łe ìzołe inte ła [[łaguna de Venesia|łaguna]], e ła [[teraferma del comun de Venesia|teraferma]] de ła çità de [[Mestre]] de 179 576 àneme<ref>{{it}}{{cita web|https://www.comune.venezia.it/it/content/movimento-demografico|Popołasion del comun de Venesia par zona|10 de fevrèr del 2020}}</ref>. Ła çità de Venesia ła ze ła cavedałe de [[Venesia (nasion)|ła Venesia]] e dei vèneti. El comun el ze'l primo de ła rezion par popołasion e superfise. Ła çità, segondo ła tradision, ła ze nasùa intel [[421]] e dal [[812]] ła ze stà ła cavedałe de ła [[Repùblega de Venesia|Repùblega Vèneta]], che ła ga fata conòser a l'Eoropa e al Mondo e ła ga fata vìver el so tenpo de pì splendor. Venesia ła ze considerà ła pì beła çità del mondo, oltra che una de łe pì romànteghe, par łe so caraterìsteghe urbanìsteghe, par el so patrimonio artìstego, istòrego e culturałe e defati l'intiera çità co tuta ła so [[łaguna de Venesia|łaguna]] ła ze stà declarà, intel [[1979]], patremonio de l'Omanetà da l'[[UNESCO]]<ref>{{en}}{{cita web|http://whc.unesco.org/en/list/394/documents|Venesia e ła so łaguna patrimonio de l'omanedà|10 de fevrer del 2020}}</ref>, par sti motivi ła xe na meda tanto vizità da [[torismo|toristi]] de tuto'l mondo. Venesia, par łe so caraterìsteghe ła ze martorià da calche problema cofà łe alte maree e l'alsamento del łivel de l'aqua, el turismo masivo, l'iquinamento e łe grandi navi da crozera che łe navegà par ła łaguna.<ref>{{en}}{{cita web|https://www.nationalgeographic.com/news/2016/10/if-venice-dies-salvatore-settis-tourism-flood/|I toristi i podarìa fondar Venesia, se l'aqua no ło fa prima|10 de fevrer del 2020}}</ref><ref>{{en}}{{cita web|https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/nov/02/when-will-venice-sink-google|Cuando fondarała Venesia?|10 de fevrer del 2020}}</ref> == Nome == === Orìxene === Sta çità ła ze stà ciamà cusì soło dapò che ła ze deventà ła cavedałe de ła [[Republica Vèneta|Repùblega Vèneta]] dal nome de sta qua. [[Venesia (nasion)|Ła Venesia]] ła ze ła tera dei Vèneti, dal [[łago de Garda|Garda]] a l'[[Istria]], fin da i [[venèteghi|vèneti antighi]]. Dapò ła conquista łatina, ła Venesia (par [[łéngua latina|łatin]] ''Venetia'' [[Juto:IPA|/veˈnɛʦʦja/]]) ła vien organizà inte ła [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] e có riva i greghi inte ła [[Venetikà]] (par [[łéngua greca|grego]] ''Bενετικὰ, "Venetikà"''). Có che ła Venesia Maritima, ła fasia costiera de ła Venesia restà in man de i greghi, ła deventa independente intel [[697]], el novo stado vien ciamà Repùblega de [[Venesia (nasion)|Venesia]]. Ła çità de Venesia no ła jera oncóra na çità ugnoła, ma un insenbre de izołoti separài. Intel [[812]] ła cavedałe de ła Repùblega ła vien spostà a Rialto, el çentro prinçipałe de ła çità che calche an pì tardi ła ciapa el nome de Venesia. Ła çità de Venesia, dónca, ciapa el nome dal stado de ła quałe de cavedałe, cofà so sinboło. == Geografia Fìzega == === Teritòrio === Dal ponto de vista geogràfego, el comun de Venesia el ze dividesto in dó parte: ła zona insułare e ła zona de teraferma. Par quel che revarda el [[Clasifegasión sìsmega|ris'cio sìsmego]], Venèsia ła ze clasifegada inte ła zona 4, o sìpia ła sismiçità tanto basa. === Clima === {{varda anca|Stasion meteorołòzega de Venèsia Tesera|Stasion meteorołòzega de Venèsia Mestre}} El clima de Venèsia el se pol definir submediteraneo ła entra inte ła clase ''Csb''. La piovozità ła riva ai so pichi in primavera e in autuno e i ze frequenti i tenporałi estivi. N'inverno no łe ze infrequenti łe nevegade (ma normalmente ła neve ła tende desolverse rapidamente), anpò de note ghe ze de frequente łe [[broza|broze]], avegnimento che'l ciapa anca łe aque łagunari de łe zone pì interne. L'ełevada umedesa ła pol provocar całighi inte i mezi fredi e sófego in quełi caldi. I venti prinçipałi i ze ła [[bora]] (NE) domenante inte i mezi invernałi, el [[siroco]] (SE) in istà e, manco de frequente, el [[garbin]] (SW). Dal ponto de vista lejislativo, el comun de Venèsia el entra inte ła "fasa climàtega E" co 2&nbsp;345 [[gradi dì]], de consevensa el limite màsimo consentio par inpisar i scaldamenti domèsteghi i ze de 14 ore par dì, inte el laso de tenpo che el va dal [[15 de otobre]] al [[15 de apriłe]]. {{Weather box |location = Venèsia (1971–2000) |metric first = yes |single line = yes |Jan high C = 6.6 |Feb high C = 8.6 |Mar high C = 12.5 |Apr high C = 16.1 |May high C = 21.5 |Jun high C = 24.9 |Jul high C = 27.7 |Aug high C = 27.5 |Sep high C = 23.5 |Oct high C = 18.0 |Nov high C = 11.6 |Dec high C = 7.4 |year high C = 17.2 |Jan mean C = 3.3 |Feb mean C = 4.7 |Mar mean C = 8.3 |Apr mean C = 12.0 |May mean C = 17.1 |Jun mean C = 20.5 |Jul mean C = 23.0 |Aug mean C = 22.6 |Sep mean C = 18.9 |Oct mean C = 13.8 |Nov mean C = 7.8 |Dec mean C = 4.0 |year mean C = 13.0 |Jan low C = −0.1 |Feb low C = 0.8 |Mar low C = 4.1 |Apr low C = 7.8 |May low C = 12.7 |Jun low C = 16.1 |Jul low C = 18.3 |Aug low C = 17.7 |Sep low C = 14.3 |Oct low C = 9.6 |Nov low C = 4.0 |Dec low C = 0.6 |year low C = 8.8 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 47.0 |Feb precipitation mm = 48.3 |Mar precipitation mm = 48.8 |Apr precipitation mm = 70.0 |May precipitation mm = 66.0 |Jun precipitation mm = 78.0 |Jul precipitation mm = 63.9 |Aug precipitation mm = 64.8 |Sep precipitation mm = 72.0 |Oct precipitation mm = 73.5 |Nov precipitation mm = 65.5 |Dec precipitation mm = 50.6 |year precipitation mm = 748.4 |Jan humidity = 81 |Feb humidity = 77 |Mar humidity = 75 |Apr humidity = 75 |May humidity = 73 |Jun humidity = 74 |Jul humidity = 71 |Aug humidity = 72 |Sep humidity = 75 |Oct humidity = 77 |Nov humidity = 79 |Dec humidity = 81 |year humidity = 75.8 |unit precipitation days = 1.0 mm |Jan precipitation days = 6.0 |Feb precipitation days = 5.2 |Mar precipitation days = 5.7 |Apr precipitation days = 8.3 |May precipitation days = 8.2 |Jun precipitation days = 8.6 |Jul precipitation days = 5.9 |Aug precipitation days = 6.1 |Sep precipitation days = 5.9 |Oct precipitation days = 6.7 |Nov precipitation days = 5.8 |Dec precipitation days = 5.9 |Jan sun = 80.6 |Feb sun = 107.4 |Mar sun = 142.6 |Apr sun = 174.0 |May sun = 229.4 |Jun sun = 243.0 |Jul sun = 288.3 |Aug sun = 257.3 |Sep sun = 198.0 |Oct sun = 151.9 |Nov sun = 87.0 |Dec sun = 77.5 |year sun = 2037.0 |Jan percentsun = 29 |Feb percentsun = 38 |Mar percentsun = 38 |Apr percentsun = 41 |May percentsun = 49 |Jun percentsun = 51 |Jul percentsun = 62 |Aug percentsun = 59 |Sep percentsun = 51 |Oct percentsun = 45 |Nov percentsun = 29 |Dec percentsun = 28 |source 1 = MeteoAM (sun and humidity 1961–1990)<ref name="SM">{{cite web | url = http://clima.meteoam.it/AtlanteClim2/pdf/(105)Venezia%20Tessera.pdf | title = Venezia/Tessera | publisher = Italian Air Force National Meteorological Service | access-date = 5 December 2013}}</ref><ref name=MAM>{{cite web |url= http://clima.meteoam.it/viewClino.php?type=File&station=105&name_station=Venezia%20Tessera |title= Tabella CLINO |publisher=MeteoAM |access-date =22 June 2013 }}</ref> |date = April 2014 |source 2= Weather Atlas<ref name="Weather Atlas">{{cite web |url=https://www.weather-atlas.com/en/italy/venice-climate |title=Venice, Italy – Monthly weather forecast and Climate data |publisher=Weather Atlas |access-date=26 February 2019 }}</ref> }} {|style="width:100%;text-align:center;line-height:1.2em;margin-left:auto;margin-right:auto" class="wikitable mw-collapsible" |- !Colspan=14|Dati clima de Venèsia |- !Mezi !Zen !Feb !Mar !Apr !Maj !Zug !Luj !Ago !Set !Oto !Nov !Dis !style="border-left-width:medium"|Ani |- !Tenperatura mèdia del mar °C (°F) | style="background:#9494ff; color:#000;"|9.9<br />(49.8) | style="background:#8282ff; color:#000;"|8.7<br />(47.7) | style="background:#9494ff; color:#000;"|9.9<br />(49.8) | style="background:#c9c9ff; color:#000;"|13.4<br />(56.1) | style="background:#ffdf76; color:#000;"|18.6<br />(65.5) | style="background:#ff8100; color:#000;"|23.4<br />(74.1) | style="background:#ff5a00; color:#000;"|25.4<br />(77.7) | style="background:#ff5a00; color:#000;"|25.4<br />(77.7) | style="background:#ff7d00; color:#000;"|23.6<br />(74.5) | style="background:#ffd13b; color:#000;"|19.3<br />(66.7) | style="background:#f0f0ff; color:#000;"|16.0<br />(60.8) | style="background:#c5c5ff; color:#000;"|13.2<br />(55.8) | style="background:#fffaeb; color:#000; border-left-width:medium;"|17.2<br />(63.0) |- !Mèdia durada del dì | style="background:#e9e900; color:#000;"|9.0 | style="background:#f0f011; color:#000;"|10.0 | style="background:#ff3; color:#000;"|12.0 | style="background:#ff5; color:#000;"|14.0 | style="background:#ff6; color:#000;"|15.0 | style="background:#ff7; color:#000;"|16.0 | style="background:#ff6; color:#000;"|15.0 | style="background:#ff5; color:#000;"|14.0 | style="background:#ff4; color:#000;"|13.0 | style="background:#f7f722; color:#000;"|11.0 | style="background:#f0f011; color:#000;"|10.0 | style="background:#e9e900; color:#000;"|9.0 | style="background:#ffff38; color:#000; border-left-width:medium;"|12.3 |- !Mèdia ìndaze ultraviołeti | style="background:#289500; color:#000;"|1 | style="background:#289500; color:#000;"|2 | style="background:#f7e400; color:#000;"|3 | style="background:#f7e400; color:#000;"|5 | style="background:#f85900; color:#000;"|7 | style="background:#d8001d; color:#000;"|8 | style="background:#d8001d; color:#000;"|8 | style="background:#f85900; color:#000;"|7 | style="background:#f7e400; color:#000;"|5 | style="background:#f7e400; color:#000;"|3 | style="background:#289500; color:#000;"|2 | style="background:#289500; color:#000;"|1 | style="background:#f7e400; color:#000; border-left-width:medium;"|4.3 |- !Colspan=14 style="background:#f8f9fa;font-weight:normal;font-size:95%;"|Fonte #1: seatemperature.org (avg. sea temperature)<ref name="seatemperature">{{cite web|url=http://www.seatemperature.org/europe/italy/venice-november.htm|title=Venice Sea Temperature &#124; November Average &#124; Italy &#124; Sea Temperatures|first=Copyright Global Sea Temperatures-A.-Connect|last=Ltd|website=World Sea Temperatures}}</ref> |- !Colspan=14 style="background:#f8f9fa;font-weight:normal;font-size:95%;"|Fonte #2: Weather Atlas<ref name="Weather Atlas"/> |} === Le maree === La [[marea]] oservada a Venèsia ła połe èsar pensada cofà ła soma de do conponenti: ła marea astronòmega, corełada al moto dei corpi cełesti, prinsipalmente Luna e Sołe, e ła contribusion meteorołòzega gavesta par via del stato de l'atmosfera. In condision normałi ła contribusion meteorołòzega ła ze de basa entità e el liveło che se vede el coinside prosimativamente co ła marea astronòmega. In racuanti cazi ła soma dei efeti de [[presion atmosfèrega]] e [[vento]] ła połe determenar na contribusion meteorołòzega inportante che ła porta a notévołi base maree o sanò, de contràrio, prodùzar el fenòmano de l'''àcua alta''. ==== Fenòmano de l'''àcua alta'' ==== {{Varda anca|Acua alta}} [[Imàjine:Acqua alta del 15 novembre 2019.jpg|miniatura|sanca|Àcua alta in [[Piasa San Marco]] del [[15 de novenbre]] del [[2019]]]] Co'l tèrmeno de ''Aqua Alta'' se raprezenta inte ła [[laguna de Venèsia]] i pichi de [[marea]] partegołarmente marcài, tanto da provocar lagamenti inte l'àrea urbana. El fenòmano el ze frequente sóratuto intel perìodo intrà l'[[autuno]] e ła [[primavera]], có che l'alta marea el riva inlagar bona parte de ła çità rendendo difiçiłi i movimenti par [[Całe|całi]] e [[Canpo (Venèsia)|canpi]]. A Venèsia, ła marea che ła sorpasa el lìmite de atension de +80&nbsp;cm ła vien comunamente denomenada cofà "''àcua alta''"; in sta quota i sormonta problemi de trasporto e de viabiłità pedonałe inte i ponti pì basi de ła çità. Có che ła marea ła sorpasa i 100&nbsp;cm (5% del teritòrio pùblego soto àcua), el fenòmano el scominsia interesar anca altri percorsi sitadini. Inte ła quota +110&nbsp;cm, sù par zo el 12% de ła ità ła ze interesada dai lagamenti. Co che inveçe se riva ai +140&nbsp;cm, el va soto àcua el 59% de ła sità. El fenòmano de l'àqua alta el vien zenerà da ła conbinasion de do fatori prinçipałi: l'alternarse regołare de łe [[marea|maree]] unìa a na càuza meteorołòzega formada da ła conbinasion de [[piovia|pióva]], [[vento]] e [[presion atmosfèrega]] sóra de ła masa marina; l'alta marea eła soła no ła zènara l'aqua alta: ła ze ła sórapozision de sti fatori che, conbinàndose co ła marea astronòmega, ła porta el liveło de l'àcua rivar finmente quote pì alte e in magnera poco prevedìbiłe. El inalsamento de l'àcua par de sora del liveło de marea el ze un fenòmano normałe inte na conca sarada cofà el mar Adriàtego e el vento che el favorise no el ze tanto ła [[bora]], frecuente a Venèsia, ma el [[siroco]] che el fa ła so asion in senso lonzitudenałe sóra tuta ła masa d'acua de l'Adriàtego. A ła variasion de ła frequensa dei avegnimenti de aqua alta a Venèsia i ghe contribuise l'[[eustatismo]] (inalsamento del liveło del mare) e ła [[subsidensa]] (sbasamento del teren par càuze naturałi o antròpeghe). Na volta se pensava che el scavo del [[Canałe dei Petroji]] e el profondamento de łe [[Porto de Venèsia#Configurasion|boche de porto]] (che el ga fato sì che ghe fuse pì scànbio de àcua intrà laguna e mar) łe gavese anplifegà el fenòmano, ponesto-che inte el pasà el zera un avegnimento straordenàrio par ła sità. El ze stà dopo dimostrà che sta spesìfega contribusion ła ghe ze ma inte el totałe ła ze del tuto trascuràbiłe se confronada co tute chełe altre. Col fin de protèzar ła laguna de Venèsia da àcue alte d'ecesion, dal [[2003]] ła ze partia ła costrusion del projeto [[MOSE|MO.S.E.]], testà par ła prima volta inte el [[3 de otobre]] del [[2020]] e da chel momento el vien doparà in protesion da maree che łe sorpasa i 130cm. El MOSE el susiste inte na sèrie de bariere mòbiłi formae da un nùmaro variàbiłe de paratoje ancorae inte el fondo de łe boche de porto de ła laguna, che łe se alsa in cazo de sorpasamento del liveło predefinio de marea blocando l'afluso de àcua dal mare. == Zeografia pułìtega== {{Patrimonio de l'umanità |nome = Venesia e ła so [[łaguna de Venesia|łaguna]] |nomeorig = Venice and its Lagoon |immagine = [[Imàjine:San_Marco.jpg|300px]] |anno = 1987 |tipołozia = |criterio = (i)(ii)(iii)(iv)(v)(vi) |pericolo = |link = 394 |Stato = Italia }} Ła sità de Venesia ła xe divixa inte i sie [[sestièr]]i de [[Dorsoduro]], [[Santa Cróxe (sestièr)|Santa Cróxe]], [[San Poło (sestièr)|San Poło]], [[San Marco (sestièr)|San Marco]], [[Canarégio]] e [[Casteło (sestièr)|Casteło]], ła xe sviłupà sora ben 118 ixołéte cołigade da 354 pónti e divixe da 177 tra rii e canałi. A cauxa de ła soa morfołozia el corpo prinsipal de Venesia, se fotografà da l'alto, el ga l'aspèto de un [[pesi|pése]]. === Ìxołe === Infra łe [[łaguna de Venesia#Ixołe|ìzołe]] pì grande recordémo [[Torceło|Torseo]], [[Muran]], [[Buran]], [[San Sèrvoło]], ła [[Zueca]], [[San Zorzi Mazor|San Zorzi Magior]], (che parò el fa parte del [[San Marco (sestièr)|sestier de San Marco]]), [[Pełestrina]], [[Povegia]], [[San Clemente]], [[San Francesco del Dexerto|San Francesco del Dezerto]], [[San Làzaro dei Armeni]], [[Ìxoła de San Michièl|San Michièl]], [[Ìxoła de Santa Maria de ła Grasia|Santa Maria de ła Grasia]], [[Ìxoła de Sant'Erasmo|Sant'Erasmo]], łe [[Vignołe]], el [[Lido de Venesia]]. L'ìzoła de [[San Sèrvoło]] ła ze de propietà de ła [[Provincia de Venesia|Provinçia de Venesia]] e ła se cata su ła diagonałe[[Piasa San Marco]]-[[San Làzaro dei Armeni]]. === Teraferma === El comun de Venesia, se no consideremo ła superfisie d'aqua, el se cata su ła teraferma par la mazor parte. Ła teraferma ła ga anca paréci pì abitanti, a ocio 180.510 <ref>Fonte: Comun de Venesia - axornamento popołasion al 09-03-2010 [http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/4273] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090406010647/http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/4273 |date=2009-04-06 }}.</ref>, a deferénsa de na volta. El çentro istòrego el ze deventà manco popołà datorno al [[1960]] e da łora ła fòrbeze ła se ga slargada miga poco. Ultimamente, considerando l'emigrasion anca da łe zone de teraferma verso comuni fora, ła deferénsa no ła ze drio créser. I çentri prinçipałi de ła teraferma i ze [[Mestre]] (tèrmine chel pol èser doperà par parlar de tuti sti posti), [[Marghera]], [[Carpenèo]], [[Malcontenta]], [[Fàvaro Vèneto]], [[Canpalto]], [[Tesèra]], [[Cirignago]], [[Dexe|Deze]], [[Zelarin]] e [[Trivignan]]. == Istòria == {{varda anca|Repùblica de Venesia|Istòria de Venèsia}} Ła [[łaguna de Venesia]] ła se ga formà torno al [[XI sècoło v.C.|800 v.C.]], prima ghe jera n'anbiente [[pałù|fluvio-pałustre]], abità dai [[Paleovèneti|vèneti antighi]], che i praticava ła pesca, sunava [[sal]], i se dedichea ai trasporti par mar, al [[trafego]] e a altri mestieri conpagni. Gràsie a łe navi vènete, ła łaguna ła jera el snodo dei tràfeghi che i cołigava el [[Mediteraneo]], sóratuto l'[[Adriatico|Adriàtego]] e ła [[Gresia|Greçia]], co'l çentro e el nord de l'[[Eoropa]]<ref>{{it}}{{cita web|url=http://www.archeosub.it/articoli/laguna/lgnprst.htm|titolo=Antonio Rosso, ''La laguna veneta prima dei romani'', Archeołozia Viva, 1984|accesso=24 gennaio 2009}}</ref><ref>{{it}}[http://www.archeosub.it/lgngreca.htm] Graziano Tavan, ''Archeołozia della laguna di Venezia'', Veneto archeologico, gen 1999</ref>. Co ła conquista romana de gran parte del Mediteraneo, torno al [[II secoło a.C.|II secoło v.C.]], ghe ze na cea redusion de sti tràfeghi fin a l'invazion romana del Vèneto (dal 59 v.C. al 49 v.C.) coi trafeghi i ga na pì granda redusion. I romani i fa ła [[centuriasion romana|centuriasion]] de tuta ła fasia łagunar, che se pol veder anca ai nostri dì da łe foto al satèłede. Inte sta evoca i sentri prinsipai de ła łaguna i xe [[Quarto d'Altin|Altin]], so ła strada che da [[Pàdova]] ła portea a [[Aquiłeja]], [[Cioxa]] e [[Torseło]], ìzołeta a nord del sentro de Venesia dita el so pì vecio insediamento<ref>{{it}}[http://www.archeosub.it/articoli/laguna/lgnrmn.htm] Antonio Rosso, ''I romani colonizzarono la laguna di Venezia?'', Archeołozia viva, ott 1982</ref>. [[Imàjine:San Giacomo di Rialto (Facade).jpg|thumb|left|300px|Céxa de San Giacomo de Rialto]] Drio ła storiografia tradisionał<ref>ła ''Chronica Altinate'' scrita serca el 1000</ref>, el primo insediamento a Venesia el xe stà ''Rivo Alto'' ([[Rialto]] de des) el fondà el [[25 de marso]] del [[421]] co ła consacrasion de ła [[Céxa de San Giacomo de Rialto|cexa de San Xacometo]] a [[Rialto]], so łe rive del fondo canal navigàbiłe, ancuo [[Canal Grando]]. Ła fondasion de Venesia in verità ła xe stà na roba pì łonga, parvia de łe invaxion barbàreghe, i abitanti de ła teraferma i ghe ga catà protesion daspò łe desferénte ondae de [[invaxion barbàreghe]] che xe cascade dal [[V secolo]], in particolare queła [[Uni|una]] del [[421]].<ref>[http://almanacco.venicexplorer.net/] Venice Explorer pàxena web</ref> Inte el VI secolo, sotto el stàbil goerno del [[Ostrogoti|Regno dei Ostrogoti]], [[Flavio Magno Aurelio Cassiodoro|Cassiodoro]] ne dà un detagià quaro de ła vita in łaguna de quei ténpi. Riunidi conpagni a tuta l'Italia al'[[inpero bizantin|inpero]] co ła [[pramàtica sansion]] de [[Giustinian de Bixansio|Giustinian]] del [[554]], i teritori de ła ''Venetia'' i xe de nóvo travolti sóto de ła spinta del'[[Łongobardi|invaxion łongobarda]] del [[568]], che ła vede el [[Patriarca]] de [[Aquiłeja|Aquiłegia]] refugiarse inte ła łaguna de [[Gravo]], Rialto e i altri insediaménti costieri popołarse di pròfughi che i ga abandonà l'[[Venesia eugànea|entrotera]].<ref>[http://www.imperobizantino.it/VeneziaBisanzio-art2.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090120084806/http://imperobizantino.it/VeneziaBisanzio-art2.htm |date=2009-01-20 }} Nicola Bergamo, ''Venetia Et Histria'', imperobizantino.it</ref> Par scapar via dai invaxóri łe popolasion de ła canpagna intorno łe xe emigrà inte łe ìzołete de ła [[Łaguna de Venesia|Laguna]], ma no so quełe indove che deso a ghe xe Venesia, ma pì a Nord so el atuale [[Torseło]]; questo parché in quełe zone ghe zera xa łe capane de pescadori de łe sità romane (Altin so tute, anca parché oncora ancó el xe ła pì visina a ła Laguna), 'ndo i tegniva tuta l'atresadura. Dópo vari aveniménti sti "łagunari" no i se sentéva pì siguri e par defèndarse i se ga rintanà al Lido. Infine i rifugiài, che ormai i zera int' una parte de ła Laguna segura, par sfrutar comunque i cołegaménti co ła teraferma in un periodo deso pì tranquiło, i se ga definitivamente trasferìo inte l'ìzoła de "Rivoalto", inte ła zona de l'atual [[Rialto]]. Da qui xe stae abitade tute łe ìzołe de l'arcipèlago de Venesia, fortifegando łe rive co grosi pałi de [[legno]] e fango protetivo, che anca ancuo i tien in piè sta sità. Tirada su inte el [[697]] ła [[Venetia maritima|Venesia]] a [[ducado]] dipendente dal'[[Exarcado de Ravena]], co cavedal prima a [[Eraclea|Eracliana]], dónca [[Małamoco|Metamauco]], dópo de ła tentada invaxion [[Franchi|franca]] de [[Pipin d'Italia|Pipin Carloman]], 'ntel'[[821]] ła pì segura Rialto ła xe deventada cavedal del ''[[Republica de Venesia|Ducado de Venesia]]'', tołendo inte el ténpo el nome isteso del teritorio e del Stato e deventando definidivamente ''Venesia''.<ref>[http://marciana.venezia.sbn.it/mgrado.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080204030619/http://marciana.venezia.sbn.it/mgrado.html |date=2008-02-04 }} Gravo, Venesia e i Gradenigo, mostra, Biblioteca Nasional Marciana</ref> Ła visinansa col'[[Sacro Roman Inpero|Inpero franco]], el raporto priviłegià col'[[inpero bizantin|oriente Bixantin]] e al steso ténpo ła distansa da [[Istanbul|Costantinòpołi]] ła ghe ga fata un dei prinsipałi porti de scanbio intrà l'osidente e l'oriente, permetendo el sviłupo de na clase mercantil dinàmega e intraprendente che inte el giro de quatro sècołi sirca ła fa deventar ła sità da insediamento sconosiudo a avanposto imperial a potensa paróna dei mari. Da ła conquista de ła [[Dalmazia|Dalmàsia]] co ła spedision de [[Pietro II Orseolo]] inte el [[1000|Miłe]] fin ła [[Quarta Crociata|Quarta Crosiada]], co ła conquista el sachegio de ła cavedal bixantina, soto ła guida de [[Enrico Dandolo]], ła fondasion del'[[stato da Mar|inpero colonial]]<ref>Donald Nicol, ''Venezia e Bisanzio'', Rusconi, 1990</ref><ref>[http://www.imperobizantino.it/VeneziaBisanzio.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081221130102/http://www.imperobizantino.it/VeneziaBisanzio.htm |date=2008-12-21 }} Asociasion Cultural Bixansio</ref> Ła xe mèsa drénto intrà łe [[Republiche marinare|Repùbliche marinare]], insieme a [[Genoa|Zénova]], [[Pixa|Piza]] e [[Amalfi]], dónca el łeon de San Marco, enblema de ła Serenìsima, el ghe ze inte łe insegne marine de ła [[bandiera itałiana]]. El cao del goérno el jera el [[Doxe|Doze]] (dal latin ''dux''), che col 'ndar vanti del tenpo, el ga visto el so poder senpre pì controłà da novi òrgani istitusionałi. Paréci Dozi, sóratuto prima del'ano miłe, i se ga visti obligài a tór i vóti parché i çitadini i łi credéa masa bramozi de poder: calchedun el ze stà anca copà. Al màsimo de ła só potensa, intel [[XIII secolo|XIII sècoło]], Venesia ła dominava gran parte de łe coste dell'Adriàtego, rezion come ła [[Dalmazia|Dalmàsia]], l'[[Istria]], un mucio de łe ìzołe del'[[Mar Egeo|Egeo]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Çipro]], [[Corfù]], e ła jera ła prinçipałe poténsa miłitar intrà łe prinçipałi forse mercantiłi intel [[Medio Oriente]]. Intel [[XV secolo|XV sècoło]] el teritorio de ła Repùblega el se slargava da [[Bressa|Bresia]] al'[[Istria]], e da parte del'atuałe provinçia de [[Belun|Bełun]], al [[Połéxine|Polézine]] vèneto. Intel [[XVIII secoło|XVIII sècoło]] Venesia ła jera intrà łe çità pì rafinade d'[[Eoropa]], co una forte influensa su [[arte]], [[architetura]] e [[łiteratura|leteradura]] del ténpo. El teritorio de ła Repùblega de Venesia el conprendea [[Vèneto]], [[Friul]], [[Istria]], [[Dalmazia|Dalmàsia]], [[Càtaro]] e parte de ła [[Łonbardia]]. Dópo più de 1000 ani d'indipendensa, el [[12 de majo|12 de magio]] [[1797]] el doxe [[Ludovico Manin]] e el [[Mazor Consegio|Magior Consegio]] i ze stài obligài da [[Napoleon Bonaparte|Napołeon]] a 'ndar via, par proclamar el "Goerno Provizorio de ła Muniçipałità de Venesia". Co'l [[Tratado de Canpoformio|Tratà de Canpoformio]] intrà françézi e aostrìaghi, el [[17 de otobre]] [[1797]] ła "Muniçipałità de Venesia" ła ga smeso de èserghe e i sói teritori, chei ze ndài a formar ła "Provinçia vèneta" soto [[Francesco II del Sacro Roman Inpero|Françesco II]], i xe stai dati al'[[Austria|Àustria]]: i Austrìasi i ze entrai in çità el [[18 de genaro|18 de zenàro]] [[1798]]. Intel [[1848]] ła ga parteçipà ativamente ai moti revołusionari, soto l'inisiativa de [[Daniele Manin]]. Inte el [[1866]] ła ze entrada a far parte del [[Regno d'Itałia]]. El [[21 de otobre]] del [[1866]] ghe ze stà in [[Vèneto]] el [[plebisio|plebisìo]] che'l ga visto vençer el sì al'anesion al'[[Itałia]] co'l 99,9% dei voti favorévołi del'ełetorà ativo (come portà drio da łe fonte). [[Imàjine:Venice iko 2001092.jpg|thumb|250px|left|Venesia dal satèłite]] [[Imàjine:Airphoto-Mestre.jpg|left|250 px|thumb|Mestre dal satèłite]] == Monuménti e Łóghi Inportanti == [[Imàjine:Piazza s marco.jpg|right|300 px|thumb|Ła [[Bazìłega de San Marco|Bazìłega de San Marco]] col canpanièl e łe Procuratie]] El cor de ła çità de Venesia el ze [[Piasa San Marco|Piasa San Marco]], l'ùnega che ła se tol el nome de ''[[piasa]]'': le altre strade slargàe łe ze ciamàe infati "canpi" o "canpiełi". Ła [[Bazìłega de San Marco|Bazìłega de San Marco]] ła se cata a'n estremo de ła piasa, cołorada d'oro e revestìa da [[mozàiçi]] che i conta l' [[istoria|istòria]] de Venesia, asieme ai maravejózi [[basorełievo|basorełievi]] che i rafigura i mezi del'ano. Sóra ła porta prinçipałe, i quatro cavałi de [[bronzo]] de [[Istanbul|Costantinòpołi]], (i ze copie: i orizenałi i ze drénto al muzeo de San Marco) i recorda ła [[quarta Crozada|quarta Crozada]] del [[1204]]. Ła só forma a [[cróze grega]] ła ze coverta da çinque grandìsime [[cùpoła|cùpołe]]. Ła xe ła tersa Bazìłega dedicada a [[San Marco Vanzełista|San Marco]] che ła ze stà tirà so in sto lógo qua: łe prime dó łe jera 'ndae zó. El par che sta version qua ła sìpia stà ispirà da ła [[Céza dei Santi Apòstołi de Costantinòpołi]]. El drénto el ze coverto de mozàiçi a sfondo oro che i rafigura pasi [[Bibia|bìbliçi]] e [[Ałegoria|ałegòriçi]]. Ai prinçipi, ła jera ła capeła privada dei [[Doze|Dozi de ła Repùblega de Venesia]]. [[Imàjine:Pałaso Dogałe.JPG|left|300 px|thumb|El [[Pałaso Dogal]]]] El [[Pałaso Dogałe]] el se cata a fianco de ła Bazìłega: ła ''Porta de ła Carta'', maravejóza opra de [[Bartolomeo Bon]], ła ze'l so cołigamento, e ancùo ła ze'l svódo del muzeo de Pałaso Dogałe. L'entrada prinçipałe ła ze sul lai chel varda a ła łaguna. Sede del [[goérno]] de ła [[Repùblega de Venesia|Serenìsima]], el ze stà tirà su intel [[XV secolo|XV sècoło]] co màrmari d'[[Istria]]. Qua ghe stava un casteło, ma dapò i eło ga incendià par far 'ndar fora [[Pietro IV Candiano]] che ghe gavéa catà recèto durante na rebełion. Ancùo el Pałaso el ze un muzeo, con opre dei mejori artisti venesiani: ła [[Biblioteca Sansovina]], che ła se cata drénto, ła verze de łe mostre a ténpo łimità. Da véder łe ze anca ła Sała del Mazor Consejo, che par sècołi ła ze stà ła pì granda sede de goérno del mondo, el [[Ponte dei Sospiri]], łe prezon e i [[Pionbi]]. Vanti al Pałaso Dogałe ghe ze'l [[canpanièl de San Marco]]: tirà su intel [[1173]] come faro par i navigadóri, el ze stà consà da [[Bartolomeo Bon]] intel [[XV sècoło]]. El ze crołà el [[14 de Łujo|14 de Lujo]] [[1902]] et el ze stà tirà su de novo par intrego. Ła logeta in [[màrmaro]] roso de Verona ła ze n'opera de Giacomo Sansovin, e su de sta qua se cata i basorełievi che i rafigura ałegorie coi grandi rezultai de ła Repùblega del Leon. [[Imàjine:ItPonte Rialto.JPG|thumb|300 px|El [[Ponte de Rialto]] el cołiga i sestièri de San Poło e de San Marco.]] Un altro sìnboło de ła çità el ze'l [[Ponte de Rialto]]: opera de [[Antonio Da Ponte]], el ze stà tirà su intel [[1591]]. El jera l'ùnega maniera par traversar el [[Canal Grando]] a pié: infati, el ze restà l'ùnego ponte fin al [[1854]], co i ga fato el [[Ponte de l'Academia|Ponte del'Academia]] (ancùo eziste anca el [[ponte dei Scalsi]] et el [[ponte de ła Costitusion]]). Sui lài del corpo çentrałe i se cata boteghe de luso mentre, a ła fin del ponte, intel sestièr de [[San Poło (sestièr)|San Poło]], ła tradisionałe pescheria e ła Ceza de [[Céza de San Giacomo de Rialto|San Jacometo de Rialto]]. Altri inportanti monuménti venesiani i ze l'[[Arsenal de Venesia|Arsenałe]], ła [[Bazìłega de Santa Maria de ła Sałute]], ła [[Bazìłega de Santa Maria Glorioza dei Frari]], łe [[sinagoga|sinagoghe]] del [[Gheto de Venesia|Gheto]]. == Popołasion == === Evołusion demogràfega === Venesia ła ze stà par tuta ła [[Età de mezo|Basa Età de Mezo]] e l'[[Età Moderna]] una de łe çità pì grandi par popołasion (oltra che par cultura e economìa). Intel an 1000 a Venesia ghe jera torno a łe 60.000 àneme, intel 1200 łe se łeva torno a łe 80.000, intel 1300 łe riva fin torno łe 110.000 che dapò ła [[peste]] negra del 1348 łe se reduze a poco pì de 60.000. Ła cresita dapò ła peste ła porta a 85.000 àneme dei primi del '400, intel 1540 łe vien censìe 129.971 àneme inte ła cavedał, intel 1552 ne vien censìe 158.069 e intel 1563 168.627, ła peste del 1576-77 copa so par zó pì de 40 miłe àneme che łe riva a łe 134.871 del 1581. Ła cresita ła va pian fin rivar a i 141.625 venesiani censìi intel 1624, dapò ła peste del 1630-31, che ła copa so par zó 40.000 àneme, ła popołasion ła riva a 102.243 intel 1633, ła rapida cresita ła porta a 120.307 intel 1642. Ła popołasion ła resta pì o manco l'istesa, co un canbio de 10.000 àneme, fin a ła fin de ła [[Serenìsima]]: intel 1696 łe vien censìe 137.867 àneme, intel 1740 147.470, intel 1761 148.576, intel 1771 138.700, intel 1780 140.286, intel 1790 137.603 e intel 1797, an de ła fin de ła Repùblega, a Venesia ghe ze so par zó 141.000 àneme. Co ła França de Napołeon invade ła [[Repùblega Vèneta|Repùblega Vèneta]] ła porta morte, reolte, crize e poartà cazion del cało de popołasion de Venesia, oltra che a dó picenine epidemìe de tifo e vajol, che soło che dó ani dapò l'invasion riva a 136.000 àneme, intel 1805 a 122.000, intel 1811 a 115.000, intel 1818 a 103.000, intel 1830 łe vien censìe 98.638 àneme fin al so punto pì baso de 93.545 censìe intel 1838. Inte ła segónda metà dei ani 30 del '800 a Venesia ghe ze 'na cresita soçio-econòmega, in scuazi tuti i setori de l'economìa çitadina e sóratuto Venesia torna a èsar un gran çentro dei tràfeghi, stà situasion porta ła cresita de ła popołasion che riva a 123.000 àneme intel 1847, a 120.414 àneme intel 1857 e intel 1867 a 133.037. Evołusion demogràfega del intier comun de Venesia dapò ła co Conquista Tałiana: {{Demografia|dimx=488|dimy=373|popmax=360000|passo1=100000|passo2=20000|a1=1871|a2=1881|a3=1901|a4=1911|a5=1921|a6=1931|a7=1936|a8=1951|a9=1961|a10=1971|a11=1981|a12=1991|a13=2001|a14=2011|p1=159159|p2=159967|p3=182703|p4=201126|p5=215511|p6=241517|p7=254735|p8=305738|p9=335122|p10=350284|p11=333964|p12=298532|p13=271073|p14=261362}} Par 'na coreta łetura dei dati dal 2 de Avriłe del 1999, dapò un referendum, ze stà fato el comun de [[Cavałin-Treporti]], de 11.700 àneme. El comun de Venesia ze dividesto inte ła çità de Venesia, co'l çentro stòrego dei sìe sestieri e łe ìzołe de ła [[Łaguna de Venesia|Łaguna]], e ła Teraferma, co Mestre cofà çità prinçipałe. {| class="wikitable sortable" |+ ! !Çentro Stòrego !Ìzołe !Teraferma !Çità de Venesia (Sentro storego + ixoe) |- |1901 |146 672 |21 064 |20 597 |168 276 |- |1931 |163 359 |32 826 |53 957 |196 185 |- |1951 |174 808 (record) |44 037 |96 966 |218 845 |- |1960 |145 402 |49 025 |152 575 |194 427 |- |1975 |104 206 |49 670 |210 674 |153 876 |- |1990 |78 165 |47 271 |192 770 |125 436 |- |2005 |62 296 |31 035 |176 449 |93 331 |- |2017 |53 976 |28 027 |179 776 |82 003 |} Dal 1951 el çentro stòrego de Venesia ga perdesto çirca el 70% de ła popołasion che'l ze rivà al só màsimo de 175 000 àneme, fin a redurse a łe 53 976 àneme del 2017. Senpre intel 1951, ła proporsion tra çentro stòrego, ìzołe e teraferma jera de 55:14:21, intel 2017 de 21:11:68. Evołusion demogràfega de ła çità de Venesia (çentro stòrego, i 6 sestieri): {{Demografia|dimx=488|dimy=373|popmax=180000|passo1=20000|passo2=5000|a1=1871|a2=1900|a3=1910|a4=1921|a5=1931|a6=1951|a7=1960|a8=1970|a9=1980|a10=1990|a11=2000|a12=2010|a13=2015|a14=2017|p1=128787|p2=146682|p3=154891|p4=159262|p5=163559|p6=174808|p7=145402|p8=111550|p9=95222|p10=78165|p11=66386|p12=59621|p13=55583|p14=53976}} === Reixon === A Venesia so par zo el 94,4% dei venesiani i xe [[Céxa Catòłica|cristiani catołeghi]]. A Venesia ghe xe el [[patriarcado de Venesia]], ona de łe col che tre diosexi [[Céxa Catòłica|carołeghe]] al mondo a gaver sto titoło. Inte l'ixoa de [[San Làzaro dei Armeni|San Łaxaro dei Armeni]] ghe xe dal [[1717]] el [[Ordene Mechitarista]], ona de łe piasè inportanti istitusion de cultura [[Armenia|armena]] inte el mondo. A Venesia ghe xe l'exarcà ortodoso par l'Eoropa Meridionał e l'arsidiosexi ortodosa par l'Itaja e Malta, de łéngua greca e rito bixantin, co sede ła [[Cexa de San Zorzi dei Gresi]]. === Parsone łigae a Venesia === Varda [[:Categoria:Personałità łigà a Venesia|parsone łigae a Venesia]] par saver de łe pì inportanti parsone łigae a Venesia. Varda anca ła lista dei [[Doxi de ła Republica de Venesia|Dozi de ła Repùblega de Venesia]]. == Aministrasion == [[Imàjine:Ca' Farsetti.jpg|thumb|175px|Ca' Farseti.]][[Imàjine:Ca'Loredan Venice.jpg|thumb|175px|Ca' Loredan]] Ca' Farseti e Ca' Loredan, do gran bei pałasi, i xe łe do sedi del comun de Venesia. === Zemełaji === Venèsia ła ze zemełada co łe seventi çità:<ref name=zemełaji>{{cita web |url= http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/35584 |titolo=Città di Venezia - Gemellaggi e Accordi di Cooperazione |accesso= 17 de zenaro del 2012 |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20110204093233/http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/35584 |dataarchivio=4 de febraro del 2011 |urlmorto=sì }}</ref> * {{Zemełajo|Azerbaijan|Baku|1991}} * {{Zemełajo|Zermània|Cołònia (Zermània){{!}}Cołònia|1997}} * {{Zemełajo|Turchia|Istanbul|2007}} * {{Zemełajo|Portogało|Lisbona|1995}} * {{Zemełajo|Fransa|Nisa|1986}} * {{Zemełajo|Croàsia|Raguza (Croàsia){{!}}Raguza|2012}} * {{Zemełajo|Bosnia-Erzegovina|Sarajevo|1994}} * {{Zemełajo|Cina|Suzhou|1980}} * {{Zemełajo|Estonia|Tallinn|1998}} * {{Zemełajo|Armènia|Erevan|2011}} * {{Zemełajo|Stati Unii|Fort Lauderdale}} * {{Zemełajo|Itàlia|Rimini}} * {{Zemełajo|Albania|Tirana}} Ghe ze acordi de cooparasion coi seventi comuni e asociasion:<ref name=zemełaji/> * {{Zemełajo|Gresa|Asociasion Sentrałe dei Comuni e de łe Comunità de ła Gresa (KEDKE)|2000}} * {{Zemełajo|Zermània|Norinberga|1999}} * {{Zemełajo|Cina|Qingdao|2001}} * {{Zemełajo|Gresa|Salonicco|2003}} * {{Zemełajo|Rùsia|San Pieroburgo|1997}} * {{Zemełajo|Israełe|Tel Aviv|1992}} * {{Zemełajo|Stati Unii|Miami|2020}} == Sport == === Regade === A Venesia e in tuta ła so łaguna ła ze tanto parategà ła [[voga veneta]], ghe ze tante [[Regada|regade]] par tante inbarcasion tradisionałi par tuto l'ano, chełe pì inportanti łe ze inte ła [[Regata Storica|Regada Istòrega]]. Altri sport co inbarcasion i ze ła Veła, dal 1911 ghe ze ła Conpagnia de ła Veła vinsidrize de tante conpetision, e el canotajo. === Bałon === L'istòrega squadra de bałon de Venesia ła ze el [[Foot Ball Club Union Venesia|Asoçiasion de Bałon Venesia]] (o Venesia F.C.), nasùa intel [[1907]] dal' union de łe do asoçiasion ''Pałestra Marsial'' e ''Costantin Reyer'', che ancùo ła ze in [[serie B]]. In Teraferma ghe ze l'[[Asoçiasion de Bałon Mestre]], nasùa inte el 1929, che ła ze in [[Lega Pro|Serie C]]. === Bałonsesto === L'istorega scuadra de bałonsesto de Venesia ła xe ła [[Reyer Venesia]], nasùa inte el 1872, ła xe in Serie A e ła ga portà caxa tante vitorie e tre canpionài. === Altre atività fìzeghe === A Venesia ghe ze anca asoçiasion de rugby, bałavoło (in serie C) e bałanodo. En pì anca el Çentro Universitario Sportivo de Venesia inganiza tante atività e sport co inbarcasion e sensa. == Vara anca == * [[Istoria de Venesia|Istòria de Venesia]] * [[Republica de Venesia|Repùblega Vèneta]] * [[Sestièr|Sestieri de Venesia]] * [[Łaguna de Venesia]] * [[Provincia de Venesia|Provinçia de Venesia]] * [[Patriarcà de Venesia]] * [[Bienał de Venèsia]] * [[Mostra internasionał del arte sinematografega de Venesia]] * [[Fondasion dei Muxei Siveghi de Venesia]] * [[Università Ca' Foscari]] * [[Università Iuav di Venezia|Università Iuav de Venesia]] * [[Festa de San Marco]] * [[Teatri a Venessia]] == Bibliografìa == * Emanoel de Azevedo, ''Venetae urbis descriptio'', Antonio Zatta, 1780. * {{it}} Frederic C. Lane, Storia di Venezia, Torino, Einaudi, 1978. * [[John Ruskin]], Le pietre di Venezia, Milano, 1987 * Carlo Silvestri, ''Istorica e geografica descrizione delle antiche paludi adriane ora chiamate Laguna di Venezia'', 1973, ristanpa de on pì antigo volume del editor Domenico Occhi, in Venesia, 1736. * {{it}} [[Alvise Zorzi]], La Repubblica del Leone. Storia di Venezia, Milano, Euroclub, 1991. * {{it}} [[Tiziano Scarpa]], Venezia ze un pesce, Feltrinelli, 2000. * {{it}} Alvise Zorzi, Venezia Scomparsa, Milano, 2001. * {{it}} Alberto Toso Fei, Misteri de Venesia, La Toletta Edizioni, 2011. == Altri projèti == {{Interprojeto|wikt=Venèsia}} == Notasion == <references/> == Łigami foresti == * {{cita web|http://www.unesco.org/venice|Ofisio UNESCO a Venezia}} * [http://www.360cities.net/image/rialto-bridge-in-venice 360cities] ponte de Rialto - panorama 360° * [http://www.360cities.net/image/campo-delle-gorne-e-arsenale-a-venezia 360cities] canpo de łe Gorne - panorama 360° * [http://www.360cities.net/image/fondamenta-de-la-preson-a-venezia 360cities] fondamenta de ła Prejon - panorama 360° {{Portałe|Venèsia}} {{Provincia de Venesia}} {{Ìxołe de ła Laguna de Venesia}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Venesia| ]] nx2nlb25fojfd89si8dbgwkfql9likx 0 1469 1102357 1096526 2022-08-17T08:57:39Z 151.71.253.22 Corexesto alguni erori gramadegałi wikitext text/x-wiki {{Neta suito|1095877}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Pàdoa |Panorama = Abbazia di Santa Giustina2.jpg |Stema = CoA Padova.svg |Stato = ITA |Grado aministrativo = 3 |Divixion am grado 1 = Veneto |Divixion am grado 2 = Pàdoa |Aministrador locałe = [[Sergio Giordani]] |Partio = [[sentro-sanca]] |Data elesion = 26/06/2017 |Lengue uficiałi = [[łengua itałiana|itałian]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto (var. padovana)]] |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 25 |Latitudine secondi = 0 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 11 |Longitudine minuti = 52 |Longitudine secondi = 0 |Longitudine EW = E |Altitudine = 12 |Superfise = 92.85 |Abitanti = 213623 |Note abitanti = [http://www.padovanet.it/allegati/C_1_Allegati_9811_Allegato.pdf Comune de Pàdoa - Statisteghe] |Axornamento abitanti = 31/07/2012 |Sotodivixion = Altichiero, Arceła, Basaneło, Bruxegana, Camin, Cexanova, Forçełini, Guisa, Madona Pełegrina, Mandria, Montà, Mortixe, Paltana, Ponte de Brenta, Ponteroto, Pontevigodàrxare, Sacra Fameja, Salboro, Santa Croxe-Sità Giardin, Stanga, Tore, Teranegra, Voltabaroso, Voltabruxegana. |Divixion confinanti = [[Àbano]], [[Bignàxego]], [[Cadòneghe]], [[Łegnaro]], [[Łìmena]], [[Noenta (PD)|Noenta]], [[Ponte San Nicołò]], [[Ruban]], [[Saonara]], [[Selvasan]], [[Vigodàrxare]], [[Vigonovo]] (VE), [[Vigonsa]], [[Viłafranca]] |Codexepostałe = 35121-35143 |Prefiso = [[049 (prefiso)|049]] |Fuxo orario = +1 |Codexestatistego = 028060 |Codexecatasticałe = G224 |Targa = PD |Xona sismega = 4 |Patrono = [[San Prosdocimo]], [[Santa Justina|Santa Giustina da Padova]], [[San Daniele diacono]], [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio da Pàdova]] |Dì de festa = [[13 de zugno]] |Mapa = Map of comune of Padua (province of Padua, region Veneto, Italy).svg |Didascałia Mapa = Poxision del comun de Pàdoa inte ła provincia de Pàdoa |Sito = http://www.comune.padova.it/ }} '''Pàdova''',<ref>[http://ricerca.gelocal.it/mattinopadova/archivio/mattinodipadova/2012/03/02/NZ_49_02.html La voce di Umberto Marcato un inno alla «Vecia Padova»] sul sito web de ''[[Il Mattino di Padova]]''</ref> o pi raramente '''Pàdoa''', (''Patavium'' in [[łéngoa latina|latin]], ''Padua'' in [[łéngua inglexe|inglexe]]<ref>{{en}} [http://www.lonelyplanet.com/italy/the-veneto/padua Padua] sol sito web dea ''[[Lonely Planet]]''</ref> e in [[lengua todesca|todesco]]<ref>{{de}} [http://www.reise-nach-italien.de/padua.html Padua] sol sito web de ''Reise nach Italian''</ref>, ''Padoue'' in [[łéngua fransexe|francexe]]<ref>{{fr}} [http://www.routard.com/guide_voyage_lieu/3836-padova_%28padoue%29.htm Padoue] sol sito web de ''La Guide du Routard''</ref>) ła xe na sità de 208.641 àneme, co una de łe pi vece e grande università d'Europa. Trovandose so 'l croxevia tra e strade che łe va inte el nord-est e che łe vien da Roma e da Miłan, in mexo a 'l [[Vèneto|Veneto]], Pàdova ła xe el più gran sentro comerciałe de 'l nord-est de l'[[Itàlia|Italia]]. == I tre sensa == Ła xe famosa par i so tre sensa: el santo sensa nome, el prà sensa erba e el cafè sensa porte. El santo sensa nome el xe [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio]], parché i padovani i ło ciama soło 'el santo'; el prato sensa erba el xe [[Prà de ła Vałe]], che prima de esare bonificá el zera na pałude, mentre el cafè sensa porte el xe el [[Cafè Pedrocchi|Pedrochi]], che na volta el zera sempre verto. == Istoria == Secondo ła tradision, ła fondasion de Pàdova risałe a un grupo de profughi de ła sità de [[Troia]], comandà da [[Antenore]]. Uno dei prinsipai posti dea cultura [[paleovèneti|paleoveneta]], ła vecia Pàdova xe stà fondà tacà ai àrxari del fiume [[Brenta]] (nel' antichità ''Medoacus''), che a chel tenpo (se pensa fin al [[589]]) el pasava dove uncó ghe xe el [[Bacajon|Bachiglion]]. === Durante l'Inpero Roman === Inte el [[49 a.C.]], Padova ła xe deventà de nome un [[municipium|munisipio roman]], par esarlo par davero soło inte el [[45 a.C.]] co ła ''Lex Julia Municipalis''. Durante ła dominasion romana ''[[Patavium]]'', come che ła zera ciamà ałora, ła diventa una de łe sità pi riche del'[[Inpero Roman|Inpero]], grasie anca ai ałevamenti de cavałi. Nel'età de Augusto, Pàdova ła xe parte de ła ''[[Regio X Venetia et Histria|X Regio]]'' che ła gavea come capitałe [[Aquiłeja]], a ła quae ła zera cołegà da ła [[via Ania]] che ła partiva da [[Adria]]. Del periodo roman resta alcuni ponti, modificai inte el medioevo, i resti de l'arena (visin a ła capeła dei Scrovegni), e terme (na sćianta de piere soto pałaso Storion) e el foro (visin a ła piasa Garibaldi e a ła piaseta Cavour), dove che ghe resta soło na cołona. Al prinsipio del [[V secolo|V secoło]] a Pàdova se ga stabijio el ''Praefectus Sarmatarum gentilium'', una dee 13 guarnizon de [[Sarmati]] a difesa del'inpero. Probàbiłe che ła guarnizon ła fuse dixlocà a Sarmeoła (Sarmaticula), frasion de [[Ruban]] e a Sermasa (łocaità de [[Vigonovo]]). Inte el [[452]]-[[453]] ła sità la xe stà distruta da ła invasion dei [[Uni]] de [[Atiła]]. Dal [[535]] al [[553]] ghe xe stà ła guera tra [[Istanbul|Bixansio]] e i [[Goti]] aleài dei [[Franchi]]: conquistà dai primi inte el [[540]] e dopo dai secondi cò [[Totila|Totiła]], Pàdova ła xe stà ciapà inte el [[568]] da [[Narsete]], generałe de [[Jiustinian I de Bisanzio|Giustinian]]. === Medioevo === [[Imàjine:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|thumb|left|El Santo de Pàdoa]] Dopo ła fin del'Inpero, Pàdova ła ga visto el Brenta canbiar el sò corso co ła ròta del [[589]], sostituio dal [[Bacajon|Bachilion]]. Ła xe stà asedià e conpletamente distruta in tel [[601]] dai [[Łongobardi]] de [[Agilulfo]] che, secondo ła tradision, i xe entrai in sità dal ''Ponte dea Morte'', come che el xe ciamà uncó el ponte tacà a via Rudena (che sta par ''rovina''). [[Monséłexe|Monsełexe]] ła ga rexistio oncora par cualche mexe prima de cascar anca eła in man ai Łongobardi. Un pochi de abitanti i ga sercà de salvarse nea [[łaguna de Venesia|laguna de Venesia]], contribuendo a ła nasita, secoi dopo, de [[Venesia]]. En tel [[899]] Pàdova ła xe stà rasià da i [[Magiari|Ungari]]. Soło dopo l'ano [[1000]], Pàdova ga scumisià a riprenderse, afermandose come [[Comuni|comune indipendente]], anca se ła ga dovuo subire łe devastasion del [[teremoto]] del [[1004]] e, oncora più forte, de [[Teremoto del 3 zenaro 1117|queło del 1117]], cusì come el incendio grando del [[1174]]. En tel [[1164]] ła fa parte de ła [[lega veronexe]] contro [[Federico Barbarosa]]. Dal [[1168]] (convegno de Lodi) al [[1183]] (Paxe de Costansa) Pàdova ła fa parte anca dea [[Lega Łonbarda]]. I ani sucessivi i ga visto ła sità aumentare ła só inportansa e i só domíni, in lota continua contro i comuni confinanti. En tel [[1222]] xe stà fondà ła [[Università de Pàdova|Università]], ła seconda più antica de ła penisoła itałica e una intrà łe prime e più prestijiose d'Europa. A Pàdoa el ga predicà e el xe morto, in tel 1231, [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], , al cuałe i padovani ghe ga dedicà ła grandioxa [[Baxełega de Sant'Antonio (Pàdoa)|basiłica]]. Tra el [[1303]] e el 1305 [[Giotto|Gioto]] el ga afrescà ła [[Capeła dei Scrovegni]], inestimàbiłe texoro de pitura. L'espansion del comune padovan xe stà interota a più riprexe, in particołare intrà el [[1237]] e el [[1256]], da ła sanguinoxa dominasion de [[Exełin III da Roman]], ricordà pa ver fato trucidare inte un dì soło più de diexemiła padoani. En tel [[1318]] muta el panorama poitico a Pàdova: scumisia ła [[Signoria]] dei [[Cararexi]] co l'elesion a [[Capitan del Popoło]] de [[Jacopo da Carara]]. El secoło dopo, anca se turbà dae continue lote co łe signorie dei comuni tacài e co ła potente Venesia, el xe stà par Pàdova el apice del so splendore, asołuta protagonista del'arte e dea cultura europea grasie a ła prexensa de artisti e leterati come [[Giusto De' Menabuoi]], [[Guariento]], [[Altichiero]] e [[Francesco Petrarca]]. En tel [[1387]] ghe xe stà ła [[bataja de Castagnaro]], considerà una de łe grande bataje del'epoca dei [[capitani de ventura]]: [[Joani Ordełafi]] e [[Ostaxio da Poenta]], che i conbateva par [[Verona]], i xe stà afondai da [[Joani Acuto]] e [[Checco Noveło Cararexi]], chel conbatea par Pàdoa. I zera i últimi bajori miłitari de ła çità, che, in tel [[1405]] ła se ga inxenocià definitivamente a [[Venesia]] dopo na longa e dura łota. A xe ła coxideta "devosion" de Pàdova a Venesia: i últimi Cararexi prigionieri i vien copà co i se catava inte i [[Pionbi]], łe famigeràe gaere venesiane. Inte el medioevo el munisipio e ła signoria i ga fato scavare łe prinsipałi opere de navigasion de ła provincia de Pàdova: el [[canałe de Bataja]], el [[canałe Piòvego|Piòvego]] e e [[canałe Brenteła|Brentełe]]. === Rinasimento === {{varda anca|Assedio de Padoa}} [[Imàjine:Padova-Palazzo della ragione nachts.jpg|thumb|left|Pałasso dea Rajion]] [[Imàjine:Padova-vicenza 30-9-05 063.jpg|thumb|left|Piassa dee Erbe]] Par quaxi quatro secołi Pàdova, anca se ła zera drio perdar inportansa połitica, a ga godùo dea paxe e de ła prosperità asicurà da ła aministrasion venesiana e de ła łibartà concesa a ła so Università, che a ga riciamà studenti e profasori da tuta Eoropa, intrà i cuałi l'indimenticabie [[Galileo Galilei]]. Dopo el terìbiłe [[Assedio de Padoa|asedio del 1509]], durante ła guera anti-venesiana promosa da ła [[Liga de Canbrai]], xe stà conpletà ła çinta muraria, e questo xe stà uno dei pochi avegnimenti degni de nota del periodo. I asalti inperiałi i xe stà tuti respinti sol Bastion Coałonga da nobiłi venesiani, padovani e famosi soldai de ventura come [[Citolo da Perugia|Citoło da Perugia]]. === Otosento === Inte el [[1797]], Venesia vien conquistà da [[Napoleon Bonaparte|Napoleone]] e Pàdova, insieme a tuto el veneto, ła xe stà dà a l'[[Austria]] co el [[tratato de Campoformio|tratà de Campoformio]], par entrar a far parte, dopo ła disfata napoleonica, del [[Lonbardo-Veneto|Regno Lonbardo-Vèneto]]. Inte el [[1848]], anca Pàdova ła ga visto l'insuresion contro l'occupasion austriaca, in particołare a opera dei studenti universitari: tutora ła data dell'insuresion studentesca, [[8 de febraro|8 febraro]], ła vien festejà. Inte el [[1866]] [[Vittorio Emanuele II de Savoja|Vittorio Emanuele II]] òcupa e anete, grasie a un plebiscito, ła Venesia Euganea. Cusì Pàdova ła entra inte el [[Regno d'Itałia]]. === El Novesento === Durante ła [[Prima guera mondiałe]], Padoa a xe stà sede de vari comandi, conprexo queło dea ''Tersa Armata'', subendo de frecuente bonbardamenti aerei. Da un areoporto picenin, a [[San Pelajio]] - ora sede de un muxeo del voło, xe partio [[Gabriełe D'Anunsio]] pal cełebre propagandistico [[voło su Viena]]. Inte el [[1918]] a Viła Giusti de ła ''Mandria'', nea periferia sud de Pàdoa, xe stà firmà l'[[armistissio|armistisio]] che ga meso fin a ła guerra intrà l'Italia e i [[Inperi Sentrałi]]. ==== Ła Seconda Guera Mondiae e ła Rexistensa ==== Co ła [[seconda guera mondiałe]] xe rivà anca a Padova morte e devastasion, co ła perdita, intrà i altri, dei inestimabii dipinti dea [[Capeła Ovetari]] de [[Andrea Mantegna]] e de [[Ansuino da Forlì]], durante un bonbardamento aereo ałeà l'[[11 de marso|11 marso]] [[1944]]: de sti capołavori resta uncó soło qualche framento. Conpagna a xe stà ła sorte pa' i afreschi de ła capeła del podestà, realizài da [[Fiłipo Lippi]], da [[Nicołò Pizzolo]] e, ancora, da [[Ansuino da Forlì]]. Inportante el xe stà el discorso del retore [[Concetto Marchesi]] el [[9 de novenbre|9 novenbre]] [[1943]] par l'inaugurasion de l'[[ano academico]], dove chel ga invità i studenti a ciapare łe armi contro el [[fasismo]] e el [[naxismo]], xe da anotare che parò ło ga dito dopo de l'8 setenbre. Pàdova ła xe stà ła sede del Comando Rejonałe Vèneto dea rexistensa, centro de coordinamento del [[CLN]] pa tuto el [[Vèneto|Veneto]]. Xe stà sto Comando chel ga dà el via al'insuresion del [[26 de apriłe|26 apriłe]] [[1945]]. L'[[Università de Pàdova|Università dei Studi de Padova]] ła xe stà l'unica università premià co ła [[Valor Militare|medaja d'oro al Vałor Miłitare]] del Stato italian pai meriti durante ła [[rexistensa italiana|resistensa]]. ==== Ła seconda metà del Novesento ==== I ani dal dopoguera fin uncó, i xe stà par Pàdova de continuo sviłupo econòmego. Grasie a ła favorévołe posision geografica, al centro de importanti vie de comunicasion, ga vuo grande slancio e industrie e i servisi. L'interamento dee riviere ([[1956]]-[[1960]]) e ła perdita inte el [[1954]] de alcuni coegamenti feroviari co ła provincia (gestii da ła ''Società Veneta par le Imprese e Costruzioni Pubbliche'' nota come ''Ła Veneta'') xe stà uno dei tanti presi che la sità ga dovùo pagare a ła difuxion del trasporto su goma. Ea crisi sociae e poitica dei ani setanta ga visto el połarixarse dee tension a Padova. El [[15 de apriłe|15 apriłe]] [[1969]] na bomba cołocà da [[Franco Freda]] e [[Giovanni Ventura]] xe esplosa inte el retorato, ałora ocupà dal profesor Opocher. I stesi ga acquistà a ła ''Valigeria al Duomo'' e vaìxe utiixàe el [[12 de diçenbre|12 dicembre]] [[1969]] pa e bombe a Miłan nea sede dea Banca dell'Agricoltura in piasa Fontana e a ła Banca nasionae del Lavoro a [[Roma]]. El [[13 de genaro|13 genaio]] [[1974]] el cołonèo Amos Spiasi, del gruppo teroristico de destra "[[Rosa dei venti (storia)|Rosa dei Venti]]" vien arestà. El [[17 de zugno|17 zugno]] [[1974]] e [[Brigate Rose]] compie a Padova el só primo omicidio copando dó misini, Grasiano Girałucci e Giusepe Masoła, nea sede del [[Movimento Sociale Italiano]]. El [[7 aprile]] [[1979]] el sostituto procuratore [[Pietro Całogero]] ga fato arestare circa 140 persone aderenti a [[Potere Operaio]] e [[Autonomia Operaia]], tra i quai spica i nomi dei profesori universitari [[Luciano Ferrari Bravo]], [[Toni Negri]] e [[Emilio Vesce]], oltre che tanti studenti e ricercatori. L'acusa, pasà a ła storia come el ''teorema Całogero'', ga sercà de dimostrare che el grupo de Autonomia el fuse ła ''faciata legae'' dée [[Brigate Rose]], e che Toni Negri el fuse l'organixadore del sequestro de [[Aldo Moro]]. El [[5 de febraro|5 febraro]] [[1981]] l'estremista de destra [[Valerio Fioravanti]] el ga copà sul'arxare del [[Bacchiglione|canae Scaricatore]] i dó carabinieri Enea Codoto e Luigi Maronexe, che i ło gaveva sorpreso a recuperare armi da un nascondiglio segreto soto aqua. Fioravanti el xe stà suito dopo caturà. Co ła sigla de ''[[Brigate Rose par la costruzione del Partio Comunista Combattente]]'', a [[Verona]], el [[17 de diçenbre|17 dicembre]] [[1981]], xe stà sequestrà el generae american [[James Lee Dozier]], che el xe stà liberà col blitz dei [[NOCS]] a Padova il [[28 de genaro|28 genaio]] [[1982]]. == Evołusion demografega == <center>{{Demografia/Padova}}</center> == I canai de Padova == El tesuto urban de Padova xe fortemente condisionà da ła presensa de difarenti corsi d'aqua, formai dal'intreciarse dee aque del [[Bacajon|Bachiglion]] co quee del [[Brenta]], che i ghe dà a tanti angoi dea sità scorci sugestivi. Inte el pasá, 'sti corsi d'aqua zera fondamentai pa' l'economia sitadina, sora-de-tuto pa ła prexensa de alcuni [[mulino a acqua|muini]] e pa ła só evidente funsion comerciae, congiungendo ła cità co ła visina [[Venesia]] e co i altri centri dea [[provincia de Pàdova|provincia de Padova]]. In più, i canai ga rapresentà a lungo un vaido complemento dee opere de fortificasion dea cità, faxendo da fosato fora dee mura. I corsi d'aqua citadini principai xe: * '''[[Brenta]]''', che nase dai laghi de Levico e Caldonaso, el percore el confin nord de Padova deimitando el quartiere Nord dai comuni confinanti. * '''[[Tronco maestro]]''', o sia chel ramo del Bachiglion che entra in cità al Basaneo e el costegia el centro storico a ovest e a nord, fin ae '''Porte Contarine'''; el faxeva da canae difensivo pal lato nord-ovest dee mura duecentesche. El zera utiixà sora-de-tuto pa ła navigasion. * '''[[Naviglio Interno]]''', che el se dirama dal Tronco maestro, traversando el centro storico a sud e a est, seguendo queo che zera el percorso del ''Medoacus'' e ricongiungendose col ramo principae ae "Porte Contarine":. El vigneva uxà sora-de-tuto pa' alimentare i muìni e el se dirama in difarenti canai secondari, tra i quai el '''canae de Santa Chiara''' che el vien fora da ła cità verso sud-est pa imeterse poco dopo inte el "canałe Piòvego". * '''[[Canałe Piòvego]]''', el parte da ła confluensa del "Tronco maestro" e del "Naviglio interno" tacà ae "Porte Contarin"e e quindi el prosegue verso il [[Brenta]] e [[Venesia]], deimitando a nord e mura cinquecentesche; * '''[[Canae de Bataglia|Canałe de Bataja]]''', antico canae artificiae del XII secolo, che el se distaca dal Bachiglion al '''Basanèo''', nea periferia meridionae, par dirigerse quindi verso i centri a sud dea provincia, intersecandose co na rete de altri canai par ritornare inte el trato finae del fiume prima che, tacà al mare, el se imeta inte el Brenta. * '''[[Bacchiglione#Canale Scaricatore|Canałe Scaricatore]]''', el comincia tacà a dove che parte el canae Bataglia, e el xe stà costruio nea seconda metà del [[XIX secoło]] par convojare fora dal centro e aque del Bachiglion, fondamentae difexa contro el pericolo dee aluvion; * '''[[Canae dee Brentèe|Canałe de łe Brentèłe]]''', antico scavo del [[XIV secolo|XIV secoło]] a ovest de Padova, che porta al Bachiglion e aque del [[Brenta]]. El xe stà costruio durante e guere contro i vicentini, quando che questi gaveva canaixà e aque del Bachiglion, cambiàndoghe el corso e asando Padova sensa aqua. E opere de interamento dei canai sitadini, in particołare del Naviglio Interno, che el xe deso soto ła Riviera dei Ponti Romani, a partire dai [[Anni 1950|ani '50]], e ga asà in stato de abandono sti canài, oltre naturalmente a vère alterà ireparabilmente el streto raporto tra Padova e e só aque. Xe stà soło inte i [[Anni 1990|ani '90]] che se ga asistio a un recupero dee vie d'aqua sitadine, che e xe deso percorse da novo da alcune barche. == Sport == El [[23 de majo|23 majo]] del [[2000]] ła 10^ tapa del [[Giro d'Italia]] 2000 xe finia a Padova co ła vittoria de [[Ivan Quaranta]]. Oltre al [[Calcio Padova]], storica squadra de bałon sitadina fondà inte el [[1910]], ga un ruòło importante anca ła squadra de [[regbi|rugby]] del [[Petrarca Rugby|Petrarca]]. Nea stajon sportiva 2005-06 ła sità de Padova xe stà rapresentà inte el masimo campionato, queo de A1, nea pałavoło maschie e feminie, dal [[Sempre Volley]] e dal [[Volley Club Padova]]. Anca ła pallanuoto xe presente inte i masimi campionati maschii e femminii co e squadre del Plebiscito. Tra i avenimenti sportivi anuai più conosui ghe xe ła [[Maratona de Sant'Antonio]]. == Aministrasion == Sìndico: Sergio Giordani (Indipendente de sentro-sanca), dal 28/06/2017. == Giornai del posto == I giornai più veci che oncora deso i xe ocupa de ła [[cronaca]] de ła cità i xe : [[Il Gazzettino|el Gaxetin]] e [[Il Mattino di Padova]]. Dal [[12 de novenbre|12 novembre]] [[2002]] se vende el "Coriere del Veneto" abinà col [[Corriere della Sera]]. Sto giornałe el ga sede a Padoa e el ghe dedica a ła cità do pajine al dì. Ghe zera anca dei giornałi che łi vegneva distribuìi gratis come: Leggo, Metro, City, Il Padova e altri 'ncora, ma nesuno de questi zera de proprietà vèneta. Ghe se anca el giornae diocesano [[La Difesa del popolo]]. Na volta ła cità gaveva n'altro giornałe locałe: ''L'Eco da Padova'', scrito par ła prima volta inte el [[1977]], edito da ła [[Rizzoli]] e sarà inte el [[1980]]. == Cuartieri == === Arceła === '''Arceła''' (Quartiere 2 Nord) ła xe ła zona nord dea cità, e ła riva fin a Pontevigodarxare. El confin el xe raprexentà da ła ferrovia [[Venesia]]-[[Miłàn]] a sud (col centro citadino) e da ła tangensiae a nord (co Pontevigodarxere). Conosua pa' esare el posto dea morte de [[Sant'Antonio da Padova]] (l'evénto el xe ricordà dal santuario de Sant'Antonino) e pa' esare stà ła periferia agrìcoła de Pàdova fin a ła [[seconda guerra mondiałe]], l''''Arceła''' ła ga conosuo inte el dopoguera na vełoce crésita urbanìstica, fin che ła xe rivà ai 50&nbsp;000 abitanti de uncó. El metrotram ła cołega in maniera funsionae col céntro. === Mandria === '''Mandria''' (Quartiere 5 Sud-Ovest) ła confina coi comuni de [[Àbano]] e de [[Bignàxego|Albignaxego]], divisa da questo dal [[canae de Bataja]]. Nata 'ntorno a ła vecia [[strada romana]] [[Annia]], che portava da Padova a [[Adria]], ła ga sul so teritorio ła [[Villa Giusti del Giardino a Mandria|Villa Giusti del Giardino]], dove che xe stà firmà el[[4 de novenbre|4 novembre]] del [[1918]] l'[[armistisio]] tra [[Itàlia|Italia]], [[Inpero Austriaco|Inpero Austro-Ungarico]] e [[Germania]] che meteva fin a ła [[prima guera mondiałe|prima guera mondiae]]; che a varda el Canae de Battaja ghe ze invese [[Villa Molin a Mandria|Villa Mołin]], pensà dal'architeto [[Vincenzo Scamozzi]] inte el [[1597]] (e che ła vien speso, sbajando, considerà parte dea Mandrioła, che ła xe su che altra sponda del Canae de Bataja). === Montà === Dea vecia '''Montà''' (Quartiere 6 Ovest), che ła xe suła strada Padova-[[Ponteroto]], a circa 4&nbsp;km dal centro cità, resta uncó soło l'antica fonte bateximae dea Ceza de [[San Bartolomeo apostolo|San Bartołomeo]], risaente al XVI sec. Recentemente el teritorio del quartiere el xe stato sogeto a forti trasformasion insediative e el xe ormai de fato inglobà col resto dea cità. Inte el 2004 xe stà completa el cavalcavia de Corso Australia che el ga cusì eliminà l'unico semaforo esistente suła tangensiae, contribuendo a rompere l'isolamento de Montà dal resto de ła cità. === Ponte de Brenta === '''Ponte de Brenta''' (Quartiere 3 Est) el xe un antico insediamento suła via par [[Venesia]], el fa parte del Comune de Padova prima dea [[Prima guera mondiałe]], el confina col comune de [[Vigonsa]], dal quale el xe separà dal [[Brenta]].<br /> Nata atorno ai trafici dei barcaroi e dei viagiatori, ła xe caraterixà da ła prexensa de alcune notevoli ville patrisie venesiane, tra queste spica Villa Breda, de proprietà comunae, col só parco. Ea vila se afacia sul fiume, da dove ghe zera l'acèso principae, verso ła fin del [[XIX secoło]], dea ferovia Padova-Venesia. Ea xe stà fata dal Senatore del Regno [[Vincenzo Stefano Breda]], che col'ocaxion el ga creà na fermata proprio a ła fin del viae de aceso a ła villa, dal lato del parco. Al senatore Breda xe anca intitolai l'ospisio pa i ansiani e l'[[ipodromo]] de Padova, che xe anca łori a Ponte de Brenta, e l'axiło infantie, che el xe nea piasa principae. Nea stesa piasa e se afacia l'antica Ceza parocchiae de San Marco e San Michee, de aparensa setecentesco. Al'interno, opere de [[Luca Giordano]] e un pregevole organo del'epoca.<br /> El parco dea vila ospita na pista pai cavai, primo ipodromo citadino, e dee scuderie otocentesche, fruto dea pasion del nobìe par l'ippica. Na picoła frasion de Ponte de Brenta xe Tore che, secondo ła storia, in epoca medievae ła ragrupava e atuai frasion de Mortise, Ponte de Brenta, Arceła e Altichiero, infati qualcuno dixe che [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]] sia morto a Tore invese che all'Arceła, che a chei tempi no ła existeva gnancora. === Pontevigodarxere === '''Pontevigodarxere''' (Quartiere 2 Nord) el se trova tacà a dó ponti che i coega Padova coe so frasion a nord, el ciapa el nome dal primo comune là tacà, [[Vigodàrxare]]. Fin a ła seconda guera mondiae ła zera campagna, e ła se ga ingrandìo veocemente inte el periodo dea ricostrusion dopo esere stł quaxi raxa al suoło dai bombardamenti dei aleati inte el tentativo de fermare ła ritirata tedesca. A circa 1,5&nbsp;km dal centro, ła xe na xona in fase di riquaificasion, grasie al completamento dea tangensiae nord che permete al trafico di ragiungere ła nova strada del Santo sensa pasare par l'Arceła. Dai tempi del'amministrasion Destro, no ła xe più na frazione de Padova, ma ła fa parte del quartiere 2-Nord che comprende anca Mortise, San Carlo, San Gregorio e parte de Altichiero. == Anedoti == Padova xe nota par esere la città dei "sete sensa": * ''Santo sensa nome'', perché [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], a cui i padovani xe tradisionalmente devoti, el xe comunemente ciamà ''el Santo'', nome che vien estexo anca a ła [[Basilica]] omonima; * ''Café sensa porte'', perché el monumentae [[Cafè Pedrocchi|Cafè Pedrochi]], storico locale de Padova, anticamente el zera verto a ogni ora del dì; * ''Prato sensa erba'', perché el [[Prà de ła Vałe]], spetacołare piasa seconda in Europa par estension a ła soła Piasa Rosa de Mosca, ła zera na pałude fin a ła fin del setecento, periodo inte el cuało ła ga ciapà l'aparensa atuae grasie a [[Andrea Memmo]], e ła vigneva uxà pa ła famosa fiera del Santo, trasformà in fiera Campionaria inte el 1919. * "El bò sensa i corni", perché el Bò più famoso de Padova xe el nome de ła Università dei studi, che ła ga ciapà sto nome dopo che durante un scavo dee fondamenta xe stà trovà el cranio de un bò; * " L'orto sensa e verdure", perché el famoxo Orto Botanico el xe destinà al studio e a ła conservasion de rare spece botaniche, e el xe coegà col'Università. El xe talmente presioxo e completo che el xe stà ameso a ła protesion dell'Unesco come tesoro del'umanità. * "Łe riviere sensa aqua" perché, come xà sopra scrito, i canai xe stai interai inte el corso dei ani 50 e 60. * "Ła catedrale sensa fine" co riferimento al fato che a ła Basijca de Santa Giustina ghe manca el rivestimento esterno: quando che i zera drio costruirla xe finii i schei del'appaltatore, e i ła ga asà al stato grexo. No xe tanti gnanca i padovani a conoscere ła storia dee ''' dó gate ''', anca se e xe tra i più curiose simboi dea cità: * ''Ea gata de [[Sant'Andrea]]'', ła xe su na cołona davanti a ła Ceza dedicà a chel santo, e ła xe fata in maniera bastanza grosołana. In origine ła zera un [[leon de San Marco]], abatùo inte el [[1797]] dai [[fransa|francexi]] dopo che i gaveva conquistà Venexia. El xe stà ricostruio nea só atuae forma incompiua dal scultore [[Francesco Chiereghin]], in seguito a ła restaurasion che xe vegnua fora col Congreso de Viena; * ''El [[bastion]] dea Gata'', in corispondensa dei [[Giardini della rotonda di Padova|giardini dea rotonda]] (ała confluensa dee odierne vie [[Paolo Sarpi]] e Codalunga), ga vuo el só momento de gloria inte el 1509, durante l'asedio di Padova da parte dei imperiai de [[Masimiliano I del Sacro Romano Impero|Masimilian I]] d'[[Asburgo]]. I atacanti - che i usava na machina da guera ciamà "gato", i zera quaxi riusìi a penetrare in chel punto ła seconda cinta dee mura ([[1500|cinquecentesche]] (quea interna, del [[1300]], xe quaxi scomparsa) tuttora visibili, ma i ga dovùo dexistere grasie al'ingegno de [[Citolo da Perugia]], [[capitan de ventura]] che el ga minà el varco pena in tempo. Par tore in giro, i difensori i ga esposto na gata su na pica, sfidando i nemisi a vignersea tore. == Persone inportanti == Persone inportanti che xe nate a Padoa: * [[Tito Livio]], stòrico roman * [[Giovanni Battista Belzoni]], egitołogo * [[Conrado Franco Varotto]], fíxico * [[Bruno Capovilla]], ator e comediografo * [[Giovanni Morassutti]], ator e regista == Infrastruture e trasporti == * [[Aeroporto de Pàdova]] == Jemełaji == * [[Imàjine:Flag of France.svg|20px]] [[Nancy]], [[Fransa|Francia]], dal [[1964]] * [[Imàjine:Flag of Germany.svg|20px]] [[Friburgo in Brisgovia|Friburgo]], [[Germania]], dal [[1967]] * [[Imàjine:Flag of the United States.svg|20px]] [[Boston]], [[Stati Unii de ła Amèrica|Stati Unii de Amèrica]], dal [[1983]] * [[Imàjine:Flag of the People%27s_Republic_of_China.svg|20px]] [[Handan]], [[Cina]], dal [[1988]] * [[Imàjine:Flag of Romania.svg|20px]] [[Iasi]], [[Romanìa|Romania]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Mozambique.svg|20px]] [[Beira]], [[Mozanbico|Moxanbico]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Portugal.svg|20px]] [[Coimbra]], [[Portogało]], dal [[1998]] * [[Imàjine:Flag of Italy.svg|20px]] [[Cagliari|Cajari]], [[Itàlia|Italia]], dal [[2002]] * [[Imàjine:Flag of Croatia.svg|20px]] [[Zara]], [[Croàsia]], dal [[2003]] == Bibliografia == * Attilio Simioni, ''Storia di Padova: dalle origini alla fin del secolo 18°'', G. e P. Randi, Padova, 1968 * M. Beatrice Rigobello Autizi, ''Storia di Padova citta d'Europa : dalle origini alle soglie del Duemila'', Atesa, Bologna, 1991 * Elio Franzin, ''Luigi Piccinato e l'antiurbanistica a Padova 1927-1974. Co alcuni scritti padovani di Luigi Piccinato'', Ed. Il prato, Saonara (PD), 2005 * Elio Franzin, ''Padova e le sue mura'', Signum Edizioni, Padova, 1982 * Maria Beatrice Rigobello, Francesco Autizi, ''Storia di Padova: arte, cultura'', Il prato : Piccola libreria Minerva, Padova, 2003 * Leopoldo Saracini, ''Padova nord. Storia di un quartiere'', As. Cult. Amici dell'Arcella, Padova, 2001 * Lorenzo Tomasin, ''Testi padovani del Trecento'', Esedra, Padova, 2004 == Varda anca == * [[Area metropułitana de Padoa]] * [[Baxéłega de Sant'Antonio (Pàdoa)|Baxéłega del Santo]] * [[Cexa dei Eremitani]] * [[Capeła dei Scrovegni]] * [[Galileo Galilei]] * [[Giotto]] * [[Orto botanico de Padoa|Orto Botanico de Padoa]] * [[Prà de ła Vałe]] * [[Pałaso de ła Raxon (Pàdoa)|Pałaso de ła Raxon]] * [[Spriss|Spris]] * [[Tito Livio]] * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[El Bo]], sede del'Università * [[Cexa de l'Imacolada (Padova)|Cexa de l'Imacolada]] == Notasion == <references/> == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Provincia de Padoa}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Padoa| ]] [[Categoria:Sità italiane|Padova]] ndltn8ihwotclq6uh91dwqv36iidrjp 1102358 1102357 2022-08-17T09:13:59Z 151.71.253.22 /* I sensa */Xontadi alguni "sensa" (parché nó i xe miga soło che tre). A no sago miga come che se mete i fónteghi (in ogni caxo i posti i xe bastansa famoxi e podì andar védarli co i vostri oci par verifegar), come che se trasforma serte parti in link e come che se xonta łe imàjini, par cui podì jutarme, se voialtri gavì voja wikitext text/x-wiki {{Neta suito|1095877}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Pàdoa |Panorama = Abbazia di Santa Giustina2.jpg |Stema = CoA Padova.svg |Stato = ITA |Grado aministrativo = 3 |Divixion am grado 1 = Veneto |Divixion am grado 2 = Pàdoa |Aministrador locałe = [[Sergio Giordani]] |Partio = [[sentro-sanca]] |Data elesion = 26/06/2017 |Lengue uficiałi = [[łengua itałiana|itałian]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto (var. padovana)]] |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 25 |Latitudine secondi = 0 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 11 |Longitudine minuti = 52 |Longitudine secondi = 0 |Longitudine EW = E |Altitudine = 12 |Superfise = 92.85 |Abitanti = 213623 |Note abitanti = [http://www.padovanet.it/allegati/C_1_Allegati_9811_Allegato.pdf Comune de Pàdoa - Statisteghe] |Axornamento abitanti = 31/07/2012 |Sotodivixion = Altichiero, Arceła, Basaneło, Bruxegana, Camin, Cexanova, Forçełini, Guisa, Madona Pełegrina, Mandria, Montà, Mortixe, Paltana, Ponte de Brenta, Ponteroto, Pontevigodàrxare, Sacra Fameja, Salboro, Santa Croxe-Sità Giardin, Stanga, Tore, Teranegra, Voltabaroso, Voltabruxegana. |Divixion confinanti = [[Àbano]], [[Bignàxego]], [[Cadòneghe]], [[Łegnaro]], [[Łìmena]], [[Noenta (PD)|Noenta]], [[Ponte San Nicołò]], [[Ruban]], [[Saonara]], [[Selvasan]], [[Vigodàrxare]], [[Vigonovo]] (VE), [[Vigonsa]], [[Viłafranca]] |Codexepostałe = 35121-35143 |Prefiso = [[049 (prefiso)|049]] |Fuxo orario = +1 |Codexestatistego = 028060 |Codexecatasticałe = G224 |Targa = PD |Xona sismega = 4 |Patrono = [[San Prosdocimo]], [[Santa Justina|Santa Giustina da Padova]], [[San Daniele diacono]], [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio da Pàdova]] |Dì de festa = [[13 de zugno]] |Mapa = Map of comune of Padua (province of Padua, region Veneto, Italy).svg |Didascałia Mapa = Poxision del comun de Pàdoa inte ła provincia de Pàdoa |Sito = http://www.comune.padova.it/ }} '''Pàdova''',<ref>[http://ricerca.gelocal.it/mattinopadova/archivio/mattinodipadova/2012/03/02/NZ_49_02.html La voce di Umberto Marcato un inno alla «Vecia Padova»] sul sito web de ''[[Il Mattino di Padova]]''</ref> o pi raramente '''Pàdoa''', (''Patavium'' in [[łéngoa latina|latin]], ''Padua'' in [[łéngua inglexe|inglexe]]<ref>{{en}} [http://www.lonelyplanet.com/italy/the-veneto/padua Padua] sol sito web dea ''[[Lonely Planet]]''</ref> e in [[lengua todesca|todesco]]<ref>{{de}} [http://www.reise-nach-italien.de/padua.html Padua] sol sito web de ''Reise nach Italian''</ref>, ''Padoue'' in [[łéngua fransexe|francexe]]<ref>{{fr}} [http://www.routard.com/guide_voyage_lieu/3836-padova_%28padoue%29.htm Padoue] sol sito web de ''La Guide du Routard''</ref>) ła xe na sità de 208.641 àneme, co una de łe pi vece e grande università d'Europa. Trovandose so 'l croxevia tra e strade che łe va inte el nord-est e che łe vien da Roma e da Miłan, in mexo a 'l [[Vèneto|Veneto]], Pàdova ła xe el più gran sentro comerciałe de 'l nord-est de l'[[Itàlia|Italia]]. == I sensa == Ła xe famosa par i so "sensa": -el santo sensa nome el xe [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio]], parché i padovani i ło ciama soło 'el Santo'; -el prato sensa erba el xe [[Prà de ła Vałe]], che prima de esar bonificá el zera na pałù; -el cafè sensa porte el xe el [[Cafè Pedrocchi|Pedrochi]], che na volta el zera sempre verto; -el "capiteło sensa na cołona" in Piasa de łe Erbe, co ła łegenda ła dixe che ła sia stà fata su da i visentini, ma probabilmente in realtà ła xe stada cavà via o propio gnanca costruìa par parmetar a i cari de pasar; -el "cavało sensa cavałiere" drento de 'l Pałaso de ła Rajon; -el"bo sensa corni", soranome de 'l pałaso de l'università de Padoa, dito "el bo", parché 'l so sìnboło el xe un bucranio, un cragno de un bo sensa i corni; -el canpaniłe sensa cexa, fra via San Fermo e Via Daviła, indove che l'edifiso de ła cexa el ghe xe, ma no l'è pi doparà par i so fini rełijoxi da pì de 70 ani. == Istoria == Secondo ła tradision, ła fondasion de Pàdova risałe a un grupo de profughi de ła sità de [[Troia]], comandà da [[Antenore]]. Uno dei prinsipai posti dea cultura [[paleovèneti|paleoveneta]], ła vecia Pàdova xe stà fondà tacà ai àrxari del fiume [[Brenta]] (nel' antichità ''Medoacus''), che a chel tenpo (se pensa fin al [[589]]) el pasava dove uncó ghe xe el [[Bacajon|Bachiglion]]. === Durante l'Inpero Roman === Inte el [[49 a.C.]], Padova ła xe deventà de nome un [[municipium|munisipio roman]], par esarlo par davero soło inte el [[45 a.C.]] co ła ''Lex Julia Municipalis''. Durante ła dominasion romana ''[[Patavium]]'', come che ła zera ciamà ałora, ła diventa una de łe sità pi riche del'[[Inpero Roman|Inpero]], grasie anca ai ałevamenti de cavałi. Nel'età de Augusto, Pàdova ła xe parte de ła ''[[Regio X Venetia et Histria|X Regio]]'' che ła gavea come capitałe [[Aquiłeja]], a ła quae ła zera cołegà da ła [[via Ania]] che ła partiva da [[Adria]]. Del periodo roman resta alcuni ponti, modificai inte el medioevo, i resti de l'arena (visin a ła capeła dei Scrovegni), e terme (na sćianta de piere soto pałaso Storion) e el foro (visin a ła piasa Garibaldi e a ła piaseta Cavour), dove che ghe resta soło na cołona. Al prinsipio del [[V secolo|V secoło]] a Pàdova se ga stabijio el ''Praefectus Sarmatarum gentilium'', una dee 13 guarnizon de [[Sarmati]] a difesa del'inpero. Probàbiłe che ła guarnizon ła fuse dixlocà a Sarmeoła (Sarmaticula), frasion de [[Ruban]] e a Sermasa (łocaità de [[Vigonovo]]). Inte el [[452]]-[[453]] ła sità la xe stà distruta da ła invasion dei [[Uni]] de [[Atiła]]. Dal [[535]] al [[553]] ghe xe stà ła guera tra [[Istanbul|Bixansio]] e i [[Goti]] aleài dei [[Franchi]]: conquistà dai primi inte el [[540]] e dopo dai secondi cò [[Totila|Totiła]], Pàdova ła xe stà ciapà inte el [[568]] da [[Narsete]], generałe de [[Jiustinian I de Bisanzio|Giustinian]]. === Medioevo === [[Imàjine:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|thumb|left|El Santo de Pàdoa]] Dopo ła fin del'Inpero, Pàdova ła ga visto el Brenta canbiar el sò corso co ła ròta del [[589]], sostituio dal [[Bacajon|Bachilion]]. Ła xe stà asedià e conpletamente distruta in tel [[601]] dai [[Łongobardi]] de [[Agilulfo]] che, secondo ła tradision, i xe entrai in sità dal ''Ponte dea Morte'', come che el xe ciamà uncó el ponte tacà a via Rudena (che sta par ''rovina''). [[Monséłexe|Monsełexe]] ła ga rexistio oncora par cualche mexe prima de cascar anca eła in man ai Łongobardi. Un pochi de abitanti i ga sercà de salvarse nea [[łaguna de Venesia|laguna de Venesia]], contribuendo a ła nasita, secoi dopo, de [[Venesia]]. En tel [[899]] Pàdova ła xe stà rasià da i [[Magiari|Ungari]]. Soło dopo l'ano [[1000]], Pàdova ga scumisià a riprenderse, afermandose come [[Comuni|comune indipendente]], anca se ła ga dovuo subire łe devastasion del [[teremoto]] del [[1004]] e, oncora più forte, de [[Teremoto del 3 zenaro 1117|queło del 1117]], cusì come el incendio grando del [[1174]]. En tel [[1164]] ła fa parte de ła [[lega veronexe]] contro [[Federico Barbarosa]]. Dal [[1168]] (convegno de Lodi) al [[1183]] (Paxe de Costansa) Pàdova ła fa parte anca dea [[Lega Łonbarda]]. I ani sucessivi i ga visto ła sità aumentare ła só inportansa e i só domíni, in lota continua contro i comuni confinanti. En tel [[1222]] xe stà fondà ła [[Università de Pàdova|Università]], ła seconda più antica de ła penisoła itałica e una intrà łe prime e più prestijiose d'Europa. A Pàdoa el ga predicà e el xe morto, in tel 1231, [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], , al cuałe i padovani ghe ga dedicà ła grandioxa [[Baxełega de Sant'Antonio (Pàdoa)|basiłica]]. Tra el [[1303]] e el 1305 [[Giotto|Gioto]] el ga afrescà ła [[Capeła dei Scrovegni]], inestimàbiłe texoro de pitura. L'espansion del comune padovan xe stà interota a più riprexe, in particołare intrà el [[1237]] e el [[1256]], da ła sanguinoxa dominasion de [[Exełin III da Roman]], ricordà pa ver fato trucidare inte un dì soło più de diexemiła padoani. En tel [[1318]] muta el panorama poitico a Pàdova: scumisia ła [[Signoria]] dei [[Cararexi]] co l'elesion a [[Capitan del Popoło]] de [[Jacopo da Carara]]. El secoło dopo, anca se turbà dae continue lote co łe signorie dei comuni tacài e co ła potente Venesia, el xe stà par Pàdova el apice del so splendore, asołuta protagonista del'arte e dea cultura europea grasie a ła prexensa de artisti e leterati come [[Giusto De' Menabuoi]], [[Guariento]], [[Altichiero]] e [[Francesco Petrarca]]. En tel [[1387]] ghe xe stà ła [[bataja de Castagnaro]], considerà una de łe grande bataje del'epoca dei [[capitani de ventura]]: [[Joani Ordełafi]] e [[Ostaxio da Poenta]], che i conbateva par [[Verona]], i xe stà afondai da [[Joani Acuto]] e [[Checco Noveło Cararexi]], chel conbatea par Pàdoa. I zera i últimi bajori miłitari de ła çità, che, in tel [[1405]] ła se ga inxenocià definitivamente a [[Venesia]] dopo na longa e dura łota. A xe ła coxideta "devosion" de Pàdova a Venesia: i últimi Cararexi prigionieri i vien copà co i se catava inte i [[Pionbi]], łe famigeràe gaere venesiane. Inte el medioevo el munisipio e ła signoria i ga fato scavare łe prinsipałi opere de navigasion de ła provincia de Pàdova: el [[canałe de Bataja]], el [[canałe Piòvego|Piòvego]] e e [[canałe Brenteła|Brentełe]]. === Rinasimento === {{varda anca|Assedio de Padoa}} [[Imàjine:Padova-Palazzo della ragione nachts.jpg|thumb|left|Pałasso dea Rajion]] [[Imàjine:Padova-vicenza 30-9-05 063.jpg|thumb|left|Piassa dee Erbe]] Par quaxi quatro secołi Pàdova, anca se ła zera drio perdar inportansa połitica, a ga godùo dea paxe e de ła prosperità asicurà da ła aministrasion venesiana e de ła łibartà concesa a ła so Università, che a ga riciamà studenti e profasori da tuta Eoropa, intrà i cuałi l'indimenticabie [[Galileo Galilei]]. Dopo el terìbiłe [[Assedio de Padoa|asedio del 1509]], durante ła guera anti-venesiana promosa da ła [[Liga de Canbrai]], xe stà conpletà ła çinta muraria, e questo xe stà uno dei pochi avegnimenti degni de nota del periodo. I asalti inperiałi i xe stà tuti respinti sol Bastion Coałonga da nobiłi venesiani, padovani e famosi soldai de ventura come [[Citolo da Perugia|Citoło da Perugia]]. === Otosento === Inte el [[1797]], Venesia vien conquistà da [[Napoleon Bonaparte|Napoleone]] e Pàdova, insieme a tuto el veneto, ła xe stà dà a l'[[Austria]] co el [[tratato de Campoformio|tratà de Campoformio]], par entrar a far parte, dopo ła disfata napoleonica, del [[Lonbardo-Veneto|Regno Lonbardo-Vèneto]]. Inte el [[1848]], anca Pàdova ła ga visto l'insuresion contro l'occupasion austriaca, in particołare a opera dei studenti universitari: tutora ła data dell'insuresion studentesca, [[8 de febraro|8 febraro]], ła vien festejà. Inte el [[1866]] [[Vittorio Emanuele II de Savoja|Vittorio Emanuele II]] òcupa e anete, grasie a un plebiscito, ła Venesia Euganea. Cusì Pàdova ła entra inte el [[Regno d'Itałia]]. === El Novesento === Durante ła [[Prima guera mondiałe]], Padoa a xe stà sede de vari comandi, conprexo queło dea ''Tersa Armata'', subendo de frecuente bonbardamenti aerei. Da un areoporto picenin, a [[San Pelajio]] - ora sede de un muxeo del voło, xe partio [[Gabriełe D'Anunsio]] pal cełebre propagandistico [[voło su Viena]]. Inte el [[1918]] a Viła Giusti de ła ''Mandria'', nea periferia sud de Pàdoa, xe stà firmà l'[[armistissio|armistisio]] che ga meso fin a ła guerra intrà l'Italia e i [[Inperi Sentrałi]]. ==== Ła Seconda Guera Mondiae e ła Rexistensa ==== Co ła [[seconda guera mondiałe]] xe rivà anca a Padova morte e devastasion, co ła perdita, intrà i altri, dei inestimabii dipinti dea [[Capeła Ovetari]] de [[Andrea Mantegna]] e de [[Ansuino da Forlì]], durante un bonbardamento aereo ałeà l'[[11 de marso|11 marso]] [[1944]]: de sti capołavori resta uncó soło qualche framento. Conpagna a xe stà ła sorte pa' i afreschi de ła capeła del podestà, realizài da [[Fiłipo Lippi]], da [[Nicołò Pizzolo]] e, ancora, da [[Ansuino da Forlì]]. Inportante el xe stà el discorso del retore [[Concetto Marchesi]] el [[9 de novenbre|9 novenbre]] [[1943]] par l'inaugurasion de l'[[ano academico]], dove chel ga invità i studenti a ciapare łe armi contro el [[fasismo]] e el [[naxismo]], xe da anotare che parò ło ga dito dopo de l'8 setenbre. Pàdova ła xe stà ła sede del Comando Rejonałe Vèneto dea rexistensa, centro de coordinamento del [[CLN]] pa tuto el [[Vèneto|Veneto]]. Xe stà sto Comando chel ga dà el via al'insuresion del [[26 de apriłe|26 apriłe]] [[1945]]. L'[[Università de Pàdova|Università dei Studi de Padova]] ła xe stà l'unica università premià co ła [[Valor Militare|medaja d'oro al Vałor Miłitare]] del Stato italian pai meriti durante ła [[rexistensa italiana|resistensa]]. ==== Ła seconda metà del Novesento ==== I ani dal dopoguera fin uncó, i xe stà par Pàdova de continuo sviłupo econòmego. Grasie a ła favorévołe posision geografica, al centro de importanti vie de comunicasion, ga vuo grande slancio e industrie e i servisi. L'interamento dee riviere ([[1956]]-[[1960]]) e ła perdita inte el [[1954]] de alcuni coegamenti feroviari co ła provincia (gestii da ła ''Società Veneta par le Imprese e Costruzioni Pubbliche'' nota come ''Ła Veneta'') xe stà uno dei tanti presi che la sità ga dovùo pagare a ła difuxion del trasporto su goma. Ea crisi sociae e poitica dei ani setanta ga visto el połarixarse dee tension a Padova. El [[15 de apriłe|15 apriłe]] [[1969]] na bomba cołocà da [[Franco Freda]] e [[Giovanni Ventura]] xe esplosa inte el retorato, ałora ocupà dal profesor Opocher. I stesi ga acquistà a ła ''Valigeria al Duomo'' e vaìxe utiixàe el [[12 de diçenbre|12 dicembre]] [[1969]] pa e bombe a Miłan nea sede dea Banca dell'Agricoltura in piasa Fontana e a ła Banca nasionae del Lavoro a [[Roma]]. El [[13 de genaro|13 genaio]] [[1974]] el cołonèo Amos Spiasi, del gruppo teroristico de destra "[[Rosa dei venti (storia)|Rosa dei Venti]]" vien arestà. El [[17 de zugno|17 zugno]] [[1974]] e [[Brigate Rose]] compie a Padova el só primo omicidio copando dó misini, Grasiano Girałucci e Giusepe Masoła, nea sede del [[Movimento Sociale Italiano]]. El [[7 aprile]] [[1979]] el sostituto procuratore [[Pietro Całogero]] ga fato arestare circa 140 persone aderenti a [[Potere Operaio]] e [[Autonomia Operaia]], tra i quai spica i nomi dei profesori universitari [[Luciano Ferrari Bravo]], [[Toni Negri]] e [[Emilio Vesce]], oltre che tanti studenti e ricercatori. L'acusa, pasà a ła storia come el ''teorema Całogero'', ga sercà de dimostrare che el grupo de Autonomia el fuse ła ''faciata legae'' dée [[Brigate Rose]], e che Toni Negri el fuse l'organixadore del sequestro de [[Aldo Moro]]. El [[5 de febraro|5 febraro]] [[1981]] l'estremista de destra [[Valerio Fioravanti]] el ga copà sul'arxare del [[Bacchiglione|canae Scaricatore]] i dó carabinieri Enea Codoto e Luigi Maronexe, che i ło gaveva sorpreso a recuperare armi da un nascondiglio segreto soto aqua. Fioravanti el xe stà suito dopo caturà. Co ła sigla de ''[[Brigate Rose par la costruzione del Partio Comunista Combattente]]'', a [[Verona]], el [[17 de diçenbre|17 dicembre]] [[1981]], xe stà sequestrà el generae american [[James Lee Dozier]], che el xe stà liberà col blitz dei [[NOCS]] a Padova il [[28 de genaro|28 genaio]] [[1982]]. == Evołusion demografega == <center>{{Demografia/Padova}}</center> == I canai de Padova == El tesuto urban de Padova xe fortemente condisionà da ła presensa de difarenti corsi d'aqua, formai dal'intreciarse dee aque del [[Bacajon|Bachiglion]] co quee del [[Brenta]], che i ghe dà a tanti angoi dea sità scorci sugestivi. Inte el pasá, 'sti corsi d'aqua zera fondamentai pa' l'economia sitadina, sora-de-tuto pa ła prexensa de alcuni [[mulino a acqua|muini]] e pa ła só evidente funsion comerciae, congiungendo ła cità co ła visina [[Venesia]] e co i altri centri dea [[provincia de Pàdova|provincia de Padova]]. In più, i canai ga rapresentà a lungo un vaido complemento dee opere de fortificasion dea cità, faxendo da fosato fora dee mura. I corsi d'aqua citadini principai xe: * '''[[Brenta]]''', che nase dai laghi de Levico e Caldonaso, el percore el confin nord de Padova deimitando el quartiere Nord dai comuni confinanti. * '''[[Tronco maestro]]''', o sia chel ramo del Bachiglion che entra in cità al Basaneo e el costegia el centro storico a ovest e a nord, fin ae '''Porte Contarine'''; el faxeva da canae difensivo pal lato nord-ovest dee mura duecentesche. El zera utiixà sora-de-tuto pa ła navigasion. * '''[[Naviglio Interno]]''', che el se dirama dal Tronco maestro, traversando el centro storico a sud e a est, seguendo queo che zera el percorso del ''Medoacus'' e ricongiungendose col ramo principae ae "Porte Contarine":. El vigneva uxà sora-de-tuto pa' alimentare i muìni e el se dirama in difarenti canai secondari, tra i quai el '''canae de Santa Chiara''' che el vien fora da ła cità verso sud-est pa imeterse poco dopo inte el "canałe Piòvego". * '''[[Canałe Piòvego]]''', el parte da ła confluensa del "Tronco maestro" e del "Naviglio interno" tacà ae "Porte Contarin"e e quindi el prosegue verso il [[Brenta]] e [[Venesia]], deimitando a nord e mura cinquecentesche; * '''[[Canae de Bataglia|Canałe de Bataja]]''', antico canae artificiae del XII secolo, che el se distaca dal Bachiglion al '''Basanèo''', nea periferia meridionae, par dirigerse quindi verso i centri a sud dea provincia, intersecandose co na rete de altri canai par ritornare inte el trato finae del fiume prima che, tacà al mare, el se imeta inte el Brenta. * '''[[Bacchiglione#Canale Scaricatore|Canałe Scaricatore]]''', el comincia tacà a dove che parte el canae Bataglia, e el xe stà costruio nea seconda metà del [[XIX secoło]] par convojare fora dal centro e aque del Bachiglion, fondamentae difexa contro el pericolo dee aluvion; * '''[[Canae dee Brentèe|Canałe de łe Brentèłe]]''', antico scavo del [[XIV secolo|XIV secoło]] a ovest de Padova, che porta al Bachiglion e aque del [[Brenta]]. El xe stà costruio durante e guere contro i vicentini, quando che questi gaveva canaixà e aque del Bachiglion, cambiàndoghe el corso e asando Padova sensa aqua. E opere de interamento dei canai sitadini, in particołare del Naviglio Interno, che el xe deso soto ła Riviera dei Ponti Romani, a partire dai [[Anni 1950|ani '50]], e ga asà in stato de abandono sti canài, oltre naturalmente a vère alterà ireparabilmente el streto raporto tra Padova e e só aque. Xe stà soło inte i [[Anni 1990|ani '90]] che se ga asistio a un recupero dee vie d'aqua sitadine, che e xe deso percorse da novo da alcune barche. == Sport == El [[23 de majo|23 majo]] del [[2000]] ła 10^ tapa del [[Giro d'Italia]] 2000 xe finia a Padova co ła vittoria de [[Ivan Quaranta]]. Oltre al [[Calcio Padova]], storica squadra de bałon sitadina fondà inte el [[1910]], ga un ruòło importante anca ła squadra de [[regbi|rugby]] del [[Petrarca Rugby|Petrarca]]. Nea stajon sportiva 2005-06 ła sità de Padova xe stà rapresentà inte el masimo campionato, queo de A1, nea pałavoło maschie e feminie, dal [[Sempre Volley]] e dal [[Volley Club Padova]]. Anca ła pallanuoto xe presente inte i masimi campionati maschii e femminii co e squadre del Plebiscito. Tra i avenimenti sportivi anuai più conosui ghe xe ła [[Maratona de Sant'Antonio]]. == Aministrasion == Sìndico: Sergio Giordani (Indipendente de sentro-sanca), dal 28/06/2017. == Giornai del posto == I giornai più veci che oncora deso i xe ocupa de ła [[cronaca]] de ła cità i xe : [[Il Gazzettino|el Gaxetin]] e [[Il Mattino di Padova]]. Dal [[12 de novenbre|12 novembre]] [[2002]] se vende el "Coriere del Veneto" abinà col [[Corriere della Sera]]. Sto giornałe el ga sede a Padoa e el ghe dedica a ła cità do pajine al dì. Ghe zera anca dei giornałi che łi vegneva distribuìi gratis come: Leggo, Metro, City, Il Padova e altri 'ncora, ma nesuno de questi zera de proprietà vèneta. Ghe se anca el giornae diocesano [[La Difesa del popolo]]. Na volta ła cità gaveva n'altro giornałe locałe: ''L'Eco da Padova'', scrito par ła prima volta inte el [[1977]], edito da ła [[Rizzoli]] e sarà inte el [[1980]]. == Cuartieri == === Arceła === '''Arceła''' (Quartiere 2 Nord) ła xe ła zona nord dea cità, e ła riva fin a Pontevigodarxare. El confin el xe raprexentà da ła ferrovia [[Venesia]]-[[Miłàn]] a sud (col centro citadino) e da ła tangensiae a nord (co Pontevigodarxere). Conosua pa' esare el posto dea morte de [[Sant'Antonio da Padova]] (l'evénto el xe ricordà dal santuario de Sant'Antonino) e pa' esare stà ła periferia agrìcoła de Pàdova fin a ła [[seconda guerra mondiałe]], l''''Arceła''' ła ga conosuo inte el dopoguera na vełoce crésita urbanìstica, fin che ła xe rivà ai 50&nbsp;000 abitanti de uncó. El metrotram ła cołega in maniera funsionae col céntro. === Mandria === '''Mandria''' (Quartiere 5 Sud-Ovest) ła confina coi comuni de [[Àbano]] e de [[Bignàxego|Albignaxego]], divisa da questo dal [[canae de Bataja]]. Nata 'ntorno a ła vecia [[strada romana]] [[Annia]], che portava da Padova a [[Adria]], ła ga sul so teritorio ła [[Villa Giusti del Giardino a Mandria|Villa Giusti del Giardino]], dove che xe stà firmà el[[4 de novenbre|4 novembre]] del [[1918]] l'[[armistisio]] tra [[Itàlia|Italia]], [[Inpero Austriaco|Inpero Austro-Ungarico]] e [[Germania]] che meteva fin a ła [[prima guera mondiałe|prima guera mondiae]]; che a varda el Canae de Battaja ghe ze invese [[Villa Molin a Mandria|Villa Mołin]], pensà dal'architeto [[Vincenzo Scamozzi]] inte el [[1597]] (e che ła vien speso, sbajando, considerà parte dea Mandrioła, che ła xe su che altra sponda del Canae de Bataja). === Montà === Dea vecia '''Montà''' (Quartiere 6 Ovest), che ła xe suła strada Padova-[[Ponteroto]], a circa 4&nbsp;km dal centro cità, resta uncó soło l'antica fonte bateximae dea Ceza de [[San Bartolomeo apostolo|San Bartołomeo]], risaente al XVI sec. Recentemente el teritorio del quartiere el xe stato sogeto a forti trasformasion insediative e el xe ormai de fato inglobà col resto dea cità. Inte el 2004 xe stà completa el cavalcavia de Corso Australia che el ga cusì eliminà l'unico semaforo esistente suła tangensiae, contribuendo a rompere l'isolamento de Montà dal resto de ła cità. === Ponte de Brenta === '''Ponte de Brenta''' (Quartiere 3 Est) el xe un antico insediamento suła via par [[Venesia]], el fa parte del Comune de Padova prima dea [[Prima guera mondiałe]], el confina col comune de [[Vigonsa]], dal quale el xe separà dal [[Brenta]].<br /> Nata atorno ai trafici dei barcaroi e dei viagiatori, ła xe caraterixà da ła prexensa de alcune notevoli ville patrisie venesiane, tra queste spica Villa Breda, de proprietà comunae, col só parco. Ea vila se afacia sul fiume, da dove ghe zera l'acèso principae, verso ła fin del [[XIX secoło]], dea ferovia Padova-Venesia. Ea xe stà fata dal Senatore del Regno [[Vincenzo Stefano Breda]], che col'ocaxion el ga creà na fermata proprio a ła fin del viae de aceso a ła villa, dal lato del parco. Al senatore Breda xe anca intitolai l'ospisio pa i ansiani e l'[[ipodromo]] de Padova, che xe anca łori a Ponte de Brenta, e l'axiło infantie, che el xe nea piasa principae. Nea stesa piasa e se afacia l'antica Ceza parocchiae de San Marco e San Michee, de aparensa setecentesco. Al'interno, opere de [[Luca Giordano]] e un pregevole organo del'epoca.<br /> El parco dea vila ospita na pista pai cavai, primo ipodromo citadino, e dee scuderie otocentesche, fruto dea pasion del nobìe par l'ippica. Na picoła frasion de Ponte de Brenta xe Tore che, secondo ła storia, in epoca medievae ła ragrupava e atuai frasion de Mortise, Ponte de Brenta, Arceła e Altichiero, infati qualcuno dixe che [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]] sia morto a Tore invese che all'Arceła, che a chei tempi no ła existeva gnancora. === Pontevigodarxere === '''Pontevigodarxere''' (Quartiere 2 Nord) el se trova tacà a dó ponti che i coega Padova coe so frasion a nord, el ciapa el nome dal primo comune là tacà, [[Vigodàrxare]]. Fin a ła seconda guera mondiae ła zera campagna, e ła se ga ingrandìo veocemente inte el periodo dea ricostrusion dopo esere stł quaxi raxa al suoło dai bombardamenti dei aleati inte el tentativo de fermare ła ritirata tedesca. A circa 1,5&nbsp;km dal centro, ła xe na xona in fase di riquaificasion, grasie al completamento dea tangensiae nord che permete al trafico di ragiungere ła nova strada del Santo sensa pasare par l'Arceła. Dai tempi del'amministrasion Destro, no ła xe più na frazione de Padova, ma ła fa parte del quartiere 2-Nord che comprende anca Mortise, San Carlo, San Gregorio e parte de Altichiero. == Anedoti == Padova xe nota par esere la città dei "sete sensa": * ''Santo sensa nome'', perché [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], a cui i padovani xe tradisionalmente devoti, el xe comunemente ciamà ''el Santo'', nome che vien estexo anca a ła [[Basilica]] omonima; * ''Café sensa porte'', perché el monumentae [[Cafè Pedrocchi|Cafè Pedrochi]], storico locale de Padova, anticamente el zera verto a ogni ora del dì; * ''Prato sensa erba'', perché el [[Prà de ła Vałe]], spetacołare piasa seconda in Europa par estension a ła soła Piasa Rosa de Mosca, ła zera na pałude fin a ła fin del setecento, periodo inte el cuało ła ga ciapà l'aparensa atuae grasie a [[Andrea Memmo]], e ła vigneva uxà pa ła famosa fiera del Santo, trasformà in fiera Campionaria inte el 1919. * "El bò sensa i corni", perché el Bò più famoso de Padova xe el nome de ła Università dei studi, che ła ga ciapà sto nome dopo che durante un scavo dee fondamenta xe stà trovà el cranio de un bò; * " L'orto sensa e verdure", perché el famoxo Orto Botanico el xe destinà al studio e a ła conservasion de rare spece botaniche, e el xe coegà col'Università. El xe talmente presioxo e completo che el xe stà ameso a ła protesion dell'Unesco come tesoro del'umanità. * "Łe riviere sensa aqua" perché, come xà sopra scrito, i canai xe stai interai inte el corso dei ani 50 e 60. * "Ła catedrale sensa fine" co riferimento al fato che a ła Basijca de Santa Giustina ghe manca el rivestimento esterno: quando che i zera drio costruirla xe finii i schei del'appaltatore, e i ła ga asà al stato grexo. No xe tanti gnanca i padovani a conoscere ła storia dee ''' dó gate ''', anca se e xe tra i più curiose simboi dea cità: * ''Ea gata de [[Sant'Andrea]]'', ła xe su na cołona davanti a ła Ceza dedicà a chel santo, e ła xe fata in maniera bastanza grosołana. In origine ła zera un [[leon de San Marco]], abatùo inte el [[1797]] dai [[fransa|francexi]] dopo che i gaveva conquistà Venexia. El xe stà ricostruio nea só atuae forma incompiua dal scultore [[Francesco Chiereghin]], in seguito a ła restaurasion che xe vegnua fora col Congreso de Viena; * ''El [[bastion]] dea Gata'', in corispondensa dei [[Giardini della rotonda di Padova|giardini dea rotonda]] (ała confluensa dee odierne vie [[Paolo Sarpi]] e Codalunga), ga vuo el só momento de gloria inte el 1509, durante l'asedio di Padova da parte dei imperiai de [[Masimiliano I del Sacro Romano Impero|Masimilian I]] d'[[Asburgo]]. I atacanti - che i usava na machina da guera ciamà "gato", i zera quaxi riusìi a penetrare in chel punto ła seconda cinta dee mura ([[1500|cinquecentesche]] (quea interna, del [[1300]], xe quaxi scomparsa) tuttora visibili, ma i ga dovùo dexistere grasie al'ingegno de [[Citolo da Perugia]], [[capitan de ventura]] che el ga minà el varco pena in tempo. Par tore in giro, i difensori i ga esposto na gata su na pica, sfidando i nemisi a vignersea tore. == Persone inportanti == Persone inportanti che xe nate a Padoa: * [[Tito Livio]], stòrico roman * [[Giovanni Battista Belzoni]], egitołogo * [[Conrado Franco Varotto]], fíxico * [[Bruno Capovilla]], ator e comediografo * [[Giovanni Morassutti]], ator e regista == Infrastruture e trasporti == * [[Aeroporto de Pàdova]] == Jemełaji == * [[Imàjine:Flag of France.svg|20px]] [[Nancy]], [[Fransa|Francia]], dal [[1964]] * [[Imàjine:Flag of Germany.svg|20px]] [[Friburgo in Brisgovia|Friburgo]], [[Germania]], dal [[1967]] * [[Imàjine:Flag of the United States.svg|20px]] [[Boston]], [[Stati Unii de ła Amèrica|Stati Unii de Amèrica]], dal [[1983]] * [[Imàjine:Flag of the People%27s_Republic_of_China.svg|20px]] [[Handan]], [[Cina]], dal [[1988]] * [[Imàjine:Flag of Romania.svg|20px]] [[Iasi]], [[Romanìa|Romania]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Mozambique.svg|20px]] [[Beira]], [[Mozanbico|Moxanbico]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Portugal.svg|20px]] [[Coimbra]], [[Portogało]], dal [[1998]] * [[Imàjine:Flag of Italy.svg|20px]] [[Cagliari|Cajari]], [[Itàlia|Italia]], dal [[2002]] * [[Imàjine:Flag of Croatia.svg|20px]] [[Zara]], [[Croàsia]], dal [[2003]] == Bibliografia == * Attilio Simioni, ''Storia di Padova: dalle origini alla fin del secolo 18°'', G. e P. Randi, Padova, 1968 * M. Beatrice Rigobello Autizi, ''Storia di Padova citta d'Europa : dalle origini alle soglie del Duemila'', Atesa, Bologna, 1991 * Elio Franzin, ''Luigi Piccinato e l'antiurbanistica a Padova 1927-1974. Co alcuni scritti padovani di Luigi Piccinato'', Ed. Il prato, Saonara (PD), 2005 * Elio Franzin, ''Padova e le sue mura'', Signum Edizioni, Padova, 1982 * Maria Beatrice Rigobello, Francesco Autizi, ''Storia di Padova: arte, cultura'', Il prato : Piccola libreria Minerva, Padova, 2003 * Leopoldo Saracini, ''Padova nord. Storia di un quartiere'', As. Cult. Amici dell'Arcella, Padova, 2001 * Lorenzo Tomasin, ''Testi padovani del Trecento'', Esedra, Padova, 2004 == Varda anca == * [[Area metropułitana de Padoa]] * [[Baxéłega de Sant'Antonio (Pàdoa)|Baxéłega del Santo]] * [[Cexa dei Eremitani]] * [[Capeła dei Scrovegni]] * [[Galileo Galilei]] * [[Giotto]] * [[Orto botanico de Padoa|Orto Botanico de Padoa]] * [[Prà de ła Vałe]] * [[Pałaso de ła Raxon (Pàdoa)|Pałaso de ła Raxon]] * [[Spriss|Spris]] * [[Tito Livio]] * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[El Bo]], sede del'Università * [[Cexa de l'Imacolada (Padova)|Cexa de l'Imacolada]] == Notasion == <references/> == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Provincia de Padoa}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Padoa| ]] [[Categoria:Sità italiane|Padova]] e9sflwqqour81e8vjhgz1ar9n4snw21 1102359 1102358 2022-08-17T09:35:39Z 151.71.253.22 /* I canałi de Padova */Tradusesto łe parołe in itałian standard o in itałian łocałe oncora prexenti in łengoa vèneta e corexesti erori gramadegałi (probabilmente ghe ne xe oncora da tradùser e da corèxar). Łensa=acua/acoa (prima che A me vegna domandà cosa che vołe dir). wikitext text/x-wiki {{Neta suito|1095877}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Pàdoa |Panorama = Abbazia di Santa Giustina2.jpg |Stema = CoA Padova.svg |Stato = ITA |Grado aministrativo = 3 |Divixion am grado 1 = Veneto |Divixion am grado 2 = Pàdoa |Aministrador locałe = [[Sergio Giordani]] |Partio = [[sentro-sanca]] |Data elesion = 26/06/2017 |Lengue uficiałi = [[łengua itałiana|itałian]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto (var. padovana)]] |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 25 |Latitudine secondi = 0 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 11 |Longitudine minuti = 52 |Longitudine secondi = 0 |Longitudine EW = E |Altitudine = 12 |Superfise = 92.85 |Abitanti = 213623 |Note abitanti = [http://www.padovanet.it/allegati/C_1_Allegati_9811_Allegato.pdf Comune de Pàdoa - Statisteghe] |Axornamento abitanti = 31/07/2012 |Sotodivixion = Altichiero, Arceła, Basaneło, Bruxegana, Camin, Cexanova, Forçełini, Guisa, Madona Pełegrina, Mandria, Montà, Mortixe, Paltana, Ponte de Brenta, Ponteroto, Pontevigodàrxare, Sacra Fameja, Salboro, Santa Croxe-Sità Giardin, Stanga, Tore, Teranegra, Voltabaroso, Voltabruxegana. |Divixion confinanti = [[Àbano]], [[Bignàxego]], [[Cadòneghe]], [[Łegnaro]], [[Łìmena]], [[Noenta (PD)|Noenta]], [[Ponte San Nicołò]], [[Ruban]], [[Saonara]], [[Selvasan]], [[Vigodàrxare]], [[Vigonovo]] (VE), [[Vigonsa]], [[Viłafranca]] |Codexepostałe = 35121-35143 |Prefiso = [[049 (prefiso)|049]] |Fuxo orario = +1 |Codexestatistego = 028060 |Codexecatasticałe = G224 |Targa = PD |Xona sismega = 4 |Patrono = [[San Prosdocimo]], [[Santa Justina|Santa Giustina da Padova]], [[San Daniele diacono]], [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio da Pàdova]] |Dì de festa = [[13 de zugno]] |Mapa = Map of comune of Padua (province of Padua, region Veneto, Italy).svg |Didascałia Mapa = Poxision del comun de Pàdoa inte ła provincia de Pàdoa |Sito = http://www.comune.padova.it/ }} '''Pàdova''',<ref>[http://ricerca.gelocal.it/mattinopadova/archivio/mattinodipadova/2012/03/02/NZ_49_02.html La voce di Umberto Marcato un inno alla «Vecia Padova»] sul sito web de ''[[Il Mattino di Padova]]''</ref> o pi raramente '''Pàdoa''', (''Patavium'' in [[łéngoa latina|latin]], ''Padua'' in [[łéngua inglexe|inglexe]]<ref>{{en}} [http://www.lonelyplanet.com/italy/the-veneto/padua Padua] sol sito web dea ''[[Lonely Planet]]''</ref> e in [[lengua todesca|todesco]]<ref>{{de}} [http://www.reise-nach-italien.de/padua.html Padua] sol sito web de ''Reise nach Italian''</ref>, ''Padoue'' in [[łéngua fransexe|francexe]]<ref>{{fr}} [http://www.routard.com/guide_voyage_lieu/3836-padova_%28padoue%29.htm Padoue] sol sito web de ''La Guide du Routard''</ref>) ła xe na sità de 208.641 àneme, co una de łe pi vece e grande università d'Europa. Trovandose so 'l croxevia tra e strade che łe va inte el nord-est e che łe vien da Roma e da Miłan, in mexo a 'l [[Vèneto|Veneto]], Pàdova ła xe el più gran sentro comerciałe de 'l nord-est de l'[[Itàlia|Italia]]. == I sensa == Ła xe famosa par i so "sensa": -el santo sensa nome el xe [[Sant'Antonio da Padoa|Sant'Antonio]], parché i padovani i ło ciama soło 'el Santo'; -el prato sensa erba el xe [[Prà de ła Vałe]], che prima de esar bonificá el zera na pałù; -el cafè sensa porte el xe el [[Cafè Pedrocchi|Pedrochi]], che na volta el zera sempre verto; -el "capiteło sensa na cołona" in Piasa de łe Erbe, co ła łegenda ła dixe che ła sia stà fata su da i visentini, ma probabilmente in realtà ła xe stada cavà via o propio gnanca costruìa par parmetar a i cari de pasar; -el "cavało sensa cavałiere" drento de 'l Pałaso de ła Rajon; -el"bo sensa corni", soranome de 'l pałaso de l'università de Padoa, dito "el bo", parché 'l so sìnboło el xe un bucranio, un cragno de un bo sensa i corni; -el canpaniłe sensa cexa, fra via San Fermo e Via Daviła, indove che l'edifiso de ła cexa el ghe xe, ma no l'è pi doparà par i so fini rełijoxi da pì de 70 ani. == Istoria == Secondo ła tradision, ła fondasion de Pàdova risałe a un grupo de profughi de ła sità de [[Troia]], comandà da [[Antenore]]. Uno dei prinsipai posti dea cultura [[paleovèneti|paleoveneta]], ła vecia Pàdova xe stà fondà tacà ai àrxari del fiume [[Brenta]] (nel' antichità ''Medoacus''), che a chel tenpo (se pensa fin al [[589]]) el pasava dove uncó ghe xe el [[Bacajon|Bachiglion]]. === Durante l'Inpero Roman === Inte el [[49 a.C.]], Padova ła xe deventà de nome un [[municipium|munisipio roman]], par esarlo par davero soło inte el [[45 a.C.]] co ła ''Lex Julia Municipalis''. Durante ła dominasion romana ''[[Patavium]]'', come che ła zera ciamà ałora, ła diventa una de łe sità pi riche del'[[Inpero Roman|Inpero]], grasie anca ai ałevamenti de cavałi. Nel'età de Augusto, Pàdova ła xe parte de ła ''[[Regio X Venetia et Histria|X Regio]]'' che ła gavea come capitałe [[Aquiłeja]], a ła quae ła zera cołegà da ła [[via Ania]] che ła partiva da [[Adria]]. Del periodo roman resta alcuni ponti, modificai inte el medioevo, i resti de l'arena (visin a ła capeła dei Scrovegni), e terme (na sćianta de piere soto pałaso Storion) e el foro (visin a ła piasa Garibaldi e a ła piaseta Cavour), dove che ghe resta soło na cołona. Al prinsipio del [[V secolo|V secoło]] a Pàdova se ga stabijio el ''Praefectus Sarmatarum gentilium'', una dee 13 guarnizon de [[Sarmati]] a difesa del'inpero. Probàbiłe che ła guarnizon ła fuse dixlocà a Sarmeoła (Sarmaticula), frasion de [[Ruban]] e a Sermasa (łocaità de [[Vigonovo]]). Inte el [[452]]-[[453]] ła sità la xe stà distruta da ła invasion dei [[Uni]] de [[Atiła]]. Dal [[535]] al [[553]] ghe xe stà ła guera tra [[Istanbul|Bixansio]] e i [[Goti]] aleài dei [[Franchi]]: conquistà dai primi inte el [[540]] e dopo dai secondi cò [[Totila|Totiła]], Pàdova ła xe stà ciapà inte el [[568]] da [[Narsete]], generałe de [[Jiustinian I de Bisanzio|Giustinian]]. === Medioevo === [[Imàjine:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|thumb|left|El Santo de Pàdoa]] Dopo ła fin del'Inpero, Pàdova ła ga visto el Brenta canbiar el sò corso co ła ròta del [[589]], sostituio dal [[Bacajon|Bachilion]]. Ła xe stà asedià e conpletamente distruta in tel [[601]] dai [[Łongobardi]] de [[Agilulfo]] che, secondo ła tradision, i xe entrai in sità dal ''Ponte dea Morte'', come che el xe ciamà uncó el ponte tacà a via Rudena (che sta par ''rovina''). [[Monséłexe|Monsełexe]] ła ga rexistio oncora par cualche mexe prima de cascar anca eła in man ai Łongobardi. Un pochi de abitanti i ga sercà de salvarse nea [[łaguna de Venesia|laguna de Venesia]], contribuendo a ła nasita, secoi dopo, de [[Venesia]]. En tel [[899]] Pàdova ła xe stà rasià da i [[Magiari|Ungari]]. Soło dopo l'ano [[1000]], Pàdova ga scumisià a riprenderse, afermandose come [[Comuni|comune indipendente]], anca se ła ga dovuo subire łe devastasion del [[teremoto]] del [[1004]] e, oncora più forte, de [[Teremoto del 3 zenaro 1117|queło del 1117]], cusì come el incendio grando del [[1174]]. En tel [[1164]] ła fa parte de ła [[lega veronexe]] contro [[Federico Barbarosa]]. Dal [[1168]] (convegno de Lodi) al [[1183]] (Paxe de Costansa) Pàdova ła fa parte anca dea [[Lega Łonbarda]]. I ani sucessivi i ga visto ła sità aumentare ła só inportansa e i só domíni, in lota continua contro i comuni confinanti. En tel [[1222]] xe stà fondà ła [[Università de Pàdova|Università]], ła seconda più antica de ła penisoła itałica e una intrà łe prime e più prestijiose d'Europa. A Pàdoa el ga predicà e el xe morto, in tel 1231, [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], , al cuałe i padovani ghe ga dedicà ła grandioxa [[Baxełega de Sant'Antonio (Pàdoa)|basiłica]]. Tra el [[1303]] e el 1305 [[Giotto|Gioto]] el ga afrescà ła [[Capeła dei Scrovegni]], inestimàbiłe texoro de pitura. L'espansion del comune padovan xe stà interota a più riprexe, in particołare intrà el [[1237]] e el [[1256]], da ła sanguinoxa dominasion de [[Exełin III da Roman]], ricordà pa ver fato trucidare inte un dì soło più de diexemiła padoani. En tel [[1318]] muta el panorama poitico a Pàdova: scumisia ła [[Signoria]] dei [[Cararexi]] co l'elesion a [[Capitan del Popoło]] de [[Jacopo da Carara]]. El secoło dopo, anca se turbà dae continue lote co łe signorie dei comuni tacài e co ła potente Venesia, el xe stà par Pàdova el apice del so splendore, asołuta protagonista del'arte e dea cultura europea grasie a ła prexensa de artisti e leterati come [[Giusto De' Menabuoi]], [[Guariento]], [[Altichiero]] e [[Francesco Petrarca]]. En tel [[1387]] ghe xe stà ła [[bataja de Castagnaro]], considerà una de łe grande bataje del'epoca dei [[capitani de ventura]]: [[Joani Ordełafi]] e [[Ostaxio da Poenta]], che i conbateva par [[Verona]], i xe stà afondai da [[Joani Acuto]] e [[Checco Noveło Cararexi]], chel conbatea par Pàdoa. I zera i últimi bajori miłitari de ła çità, che, in tel [[1405]] ła se ga inxenocià definitivamente a [[Venesia]] dopo na longa e dura łota. A xe ła coxideta "devosion" de Pàdova a Venesia: i últimi Cararexi prigionieri i vien copà co i se catava inte i [[Pionbi]], łe famigeràe gaere venesiane. Inte el medioevo el munisipio e ła signoria i ga fato scavare łe prinsipałi opere de navigasion de ła provincia de Pàdova: el [[canałe de Bataja]], el [[canałe Piòvego|Piòvego]] e e [[canałe Brenteła|Brentełe]]. === Rinasimento === {{varda anca|Assedio de Padoa}} [[Imàjine:Padova-Palazzo della ragione nachts.jpg|thumb|left|Pałasso dea Rajion]] [[Imàjine:Padova-vicenza 30-9-05 063.jpg|thumb|left|Piassa dee Erbe]] Par quaxi quatro secołi Pàdova, anca se ła zera drio perdar inportansa połitica, a ga godùo dea paxe e de ła prosperità asicurà da ła aministrasion venesiana e de ła łibartà concesa a ła so Università, che a ga riciamà studenti e profasori da tuta Eoropa, intrà i cuałi l'indimenticabie [[Galileo Galilei]]. Dopo el terìbiłe [[Assedio de Padoa|asedio del 1509]], durante ła guera anti-venesiana promosa da ła [[Liga de Canbrai]], xe stà conpletà ła çinta muraria, e questo xe stà uno dei pochi avegnimenti degni de nota del periodo. I asalti inperiałi i xe stà tuti respinti sol Bastion Coałonga da nobiłi venesiani, padovani e famosi soldai de ventura come [[Citolo da Perugia|Citoło da Perugia]]. === Otosento === Inte el [[1797]], Venesia vien conquistà da [[Napoleon Bonaparte|Napoleone]] e Pàdova, insieme a tuto el veneto, ła xe stà dà a l'[[Austria]] co el [[tratato de Campoformio|tratà de Campoformio]], par entrar a far parte, dopo ła disfata napoleonica, del [[Lonbardo-Veneto|Regno Lonbardo-Vèneto]]. Inte el [[1848]], anca Pàdova ła ga visto l'insuresion contro l'occupasion austriaca, in particołare a opera dei studenti universitari: tutora ła data dell'insuresion studentesca, [[8 de febraro|8 febraro]], ła vien festejà. Inte el [[1866]] [[Vittorio Emanuele II de Savoja|Vittorio Emanuele II]] òcupa e anete, grasie a un plebiscito, ła Venesia Euganea. Cusì Pàdova ła entra inte el [[Regno d'Itałia]]. === El Novesento === Durante ła [[Prima guera mondiałe]], Padoa a xe stà sede de vari comandi, conprexo queło dea ''Tersa Armata'', subendo de frecuente bonbardamenti aerei. Da un areoporto picenin, a [[San Pelajio]] - ora sede de un muxeo del voło, xe partio [[Gabriełe D'Anunsio]] pal cełebre propagandistico [[voło su Viena]]. Inte el [[1918]] a Viła Giusti de ła ''Mandria'', nea periferia sud de Pàdoa, xe stà firmà l'[[armistissio|armistisio]] che ga meso fin a ła guerra intrà l'Italia e i [[Inperi Sentrałi]]. ==== Ła Seconda Guera Mondiae e ła Rexistensa ==== Co ła [[seconda guera mondiałe]] xe rivà anca a Padova morte e devastasion, co ła perdita, intrà i altri, dei inestimabii dipinti dea [[Capeła Ovetari]] de [[Andrea Mantegna]] e de [[Ansuino da Forlì]], durante un bonbardamento aereo ałeà l'[[11 de marso|11 marso]] [[1944]]: de sti capołavori resta uncó soło qualche framento. Conpagna a xe stà ła sorte pa' i afreschi de ła capeła del podestà, realizài da [[Fiłipo Lippi]], da [[Nicołò Pizzolo]] e, ancora, da [[Ansuino da Forlì]]. Inportante el xe stà el discorso del retore [[Concetto Marchesi]] el [[9 de novenbre|9 novenbre]] [[1943]] par l'inaugurasion de l'[[ano academico]], dove chel ga invità i studenti a ciapare łe armi contro el [[fasismo]] e el [[naxismo]], xe da anotare che parò ło ga dito dopo de l'8 setenbre. Pàdova ła xe stà ła sede del Comando Rejonałe Vèneto dea rexistensa, centro de coordinamento del [[CLN]] pa tuto el [[Vèneto|Veneto]]. Xe stà sto Comando chel ga dà el via al'insuresion del [[26 de apriłe|26 apriłe]] [[1945]]. L'[[Università de Pàdova|Università dei Studi de Padova]] ła xe stà l'unica università premià co ła [[Valor Militare|medaja d'oro al Vałor Miłitare]] del Stato italian pai meriti durante ła [[rexistensa italiana|resistensa]]. ==== Ła seconda metà del Novesento ==== I ani dal dopoguera fin uncó, i xe stà par Pàdova de continuo sviłupo econòmego. Grasie a ła favorévołe posision geografica, al centro de importanti vie de comunicasion, ga vuo grande slancio e industrie e i servisi. L'interamento dee riviere ([[1956]]-[[1960]]) e ła perdita inte el [[1954]] de alcuni coegamenti feroviari co ła provincia (gestii da ła ''Società Veneta par le Imprese e Costruzioni Pubbliche'' nota come ''Ła Veneta'') xe stà uno dei tanti presi che la sità ga dovùo pagare a ła difuxion del trasporto su goma. Ea crisi sociae e poitica dei ani setanta ga visto el połarixarse dee tension a Padova. El [[15 de apriłe|15 apriłe]] [[1969]] na bomba cołocà da [[Franco Freda]] e [[Giovanni Ventura]] xe esplosa inte el retorato, ałora ocupà dal profesor Opocher. I stesi ga acquistà a ła ''Valigeria al Duomo'' e vaìxe utiixàe el [[12 de diçenbre|12 dicembre]] [[1969]] pa e bombe a Miłan nea sede dea Banca dell'Agricoltura in piasa Fontana e a ła Banca nasionae del Lavoro a [[Roma]]. El [[13 de genaro|13 genaio]] [[1974]] el cołonèo Amos Spiasi, del gruppo teroristico de destra "[[Rosa dei venti (storia)|Rosa dei Venti]]" vien arestà. El [[17 de zugno|17 zugno]] [[1974]] e [[Brigate Rose]] compie a Padova el só primo omicidio copando dó misini, Grasiano Girałucci e Giusepe Masoła, nea sede del [[Movimento Sociale Italiano]]. El [[7 aprile]] [[1979]] el sostituto procuratore [[Pietro Całogero]] ga fato arestare circa 140 persone aderenti a [[Potere Operaio]] e [[Autonomia Operaia]], tra i quai spica i nomi dei profesori universitari [[Luciano Ferrari Bravo]], [[Toni Negri]] e [[Emilio Vesce]], oltre che tanti studenti e ricercatori. L'acusa, pasà a ła storia come el ''teorema Całogero'', ga sercà de dimostrare che el grupo de Autonomia el fuse ła ''faciata legae'' dée [[Brigate Rose]], e che Toni Negri el fuse l'organixadore del sequestro de [[Aldo Moro]]. El [[5 de febraro|5 febraro]] [[1981]] l'estremista de destra [[Valerio Fioravanti]] el ga copà sul'arxare del [[Bacchiglione|canae Scaricatore]] i dó carabinieri Enea Codoto e Luigi Maronexe, che i ło gaveva sorpreso a recuperare armi da un nascondiglio segreto soto aqua. Fioravanti el xe stà suito dopo caturà. Co ła sigla de ''[[Brigate Rose par la costruzione del Partio Comunista Combattente]]'', a [[Verona]], el [[17 de diçenbre|17 dicembre]] [[1981]], xe stà sequestrà el generae american [[James Lee Dozier]], che el xe stà liberà col blitz dei [[NOCS]] a Padova il [[28 de genaro|28 genaio]] [[1982]]. == Evołusion demografega == <center>{{Demografia/Padova}}</center> == I canałi de Padova == El tesudo urban de Padova el xe fortemente condisionà da ła prexensa de difarenti corsi d'aqlcua, formài da l'intreciarse de łe acue de 'l [[Bacajon|Bachiglion]] co cuełe łà de 'l [[Brenta]], che i łe ghe dà a tanti àngołi de ła sità scorsi sugestivi. Inte el pasá, 'sti corsi d'acua i zera fondamentałi pa' l'economia sitadina, sora de tuto pa' ła prexensa de alcuni [[mulino a acqua|mułini]] e pa ła só evidente funsion comerciłae, congiungendo ła cità co ła visina [[Venesia]] e co i altri centri de ła [[provincia de Pàdova|provincia de Padova]]. In pi, i canałi i ga raprexentà par łongo tenpo un vàłido conplemento de łe òpare de fortefegasion de ła cità, drio far da fosado fora de łe mura. I corsi d'acua sitadini principałi i xe: * '''[[Brenta]]''', che 'l nase da i laghi de Levico e Caldonaso, el percore el confin nord de Padova dełimitando el cuartiere Nord da i comuni confinanti. * '''[[Tronco maestro]]''', o sia che ła rama de 'l Bachiglion che ła entra in cità a 'l Basaneło e ła costegia el clsentro istorego a ovest e a nord, fin a łe '''Porte Contarine'''; ła faxeva da canałe difensivo pa'l lato nord-ovest de łe mura dosentesche. Ła zera utiłixà sora de tuto pa' ła navigasion. * '''[[Naviglio Interno]]''', che el se dirama da 'l Tronco maestro, traversando el sentro storego a sud e a est, seguendo cueło łà che 'l jera el tràgoło de 'l ''Medoacus'' e ricongiungendose co ła rama prinsipałe a łe "Porte Contarine":. El vigneva uxà sora de tuto pa' alimentar i mułìni e el se dirama in difarenti canałi segondari, tra i cuałi el '''canałe de Santa Ciara''' che el vien fora da ła cità verso sud-est pa' imeterse poco dopo inte el "canałe Piòvego". * '''[[Canałe Piòvego]]''', el parte da ła confluensa del "Tronco maestro" e del "Naviglio interno" tacà a łe "Porte Contarin"e e cuindi el prosegue verso el [[Brenta]] e [[Venesia]], dełimitando a nord łe mura sincuesentesche; * '''[[Canae de Bataglia|Canałe de Bataja]]''', antigo canałe artificiałe de 'l XII secolo, che el se destaca da 'l Bachijon a 'l '''Basaneło''', inte ła periferia meridionałe, par dirigerse cuindi verso i sentri a sud de ła provinsia, intersecandose co na rede de altri canałi par retornar inte el trato finałe de 'l fiume prima che, tacà a 'l mare, el se imeta inte el Brenta. * '''[[Bacchiglione#Canale Scaricatore|Canałe Scaricatore]]''', el cominsia tacà a dove che parte el canałe Bataja, e el xe stà costruio inte ła seconda metà de 'l [[XIX secoło]] par convojare fora da 'l sentro łe acue de 'l Bachijon, fondamentałe difexa contro el periclgolo de łe aluvion; * '''[[Canae dee Brentèe|Canałe de łe Brentèłe]]''', antico scavo de 'l [[XIV secolo|XIV secoło]] a ovest de Padova, che 'l porta a 'l Bachijon e acue de 'l [[Brenta]]. El xe stà costruio durante łe guere contro i vicentini, cuando che cuesti i gaveva canałixà łe acue de 'l Bachijon, drio canbiar el corso e łasar Padova sensa łensa. E opare de interamento de i canałi sitadini, in partegołare de 'l Navijo Interno, che el xe deso soto ła Riviera de i Ponti Romani, a partire da i [[Anni 1950|ani '50]], łe ga łasà in stado de sbandon 'sti canàłi cuà, oltre naturalmente a gavèr alterà ireparabilmente el streto raporto tra Padova e łe só acoe. Xe stà soło inte i [[Anni 1990|ani '90]] che se ga asistio a un recupero de łe vie d'aqlcua sitadine, che łe xe deso percorse da novo da algune barche. == Sport == El [[23 de majo|23 majo]] del [[2000]] ła 10^ tapa del [[Giro d'Italia]] 2000 xe finia a Padova co ła vittoria de [[Ivan Quaranta]]. Oltre al [[Calcio Padova]], storica squadra de bałon sitadina fondà inte el [[1910]], ga un ruòło importante anca ła squadra de [[regbi|rugby]] del [[Petrarca Rugby|Petrarca]]. Nea stajon sportiva 2005-06 ła sità de Padova xe stà rapresentà inte el masimo campionato, queo de A1, nea pałavoło maschie e feminie, dal [[Sempre Volley]] e dal [[Volley Club Padova]]. Anca ła pallanuoto xe presente inte i masimi campionati maschii e femminii co e squadre del Plebiscito. Tra i avenimenti sportivi anuai più conosui ghe xe ła [[Maratona de Sant'Antonio]]. == Aministrasion == Sìndico: Sergio Giordani (Indipendente de sentro-sanca), dal 28/06/2017. == Giornai del posto == I giornai più veci che oncora deso i xe ocupa de ła [[cronaca]] de ła cità i xe : [[Il Gazzettino|el Gaxetin]] e [[Il Mattino di Padova]]. Dal [[12 de novenbre|12 novembre]] [[2002]] se vende el "Coriere del Veneto" abinà col [[Corriere della Sera]]. Sto giornałe el ga sede a Padoa e el ghe dedica a ła cità do pajine al dì. Ghe zera anca dei giornałi che łi vegneva distribuìi gratis come: Leggo, Metro, City, Il Padova e altri 'ncora, ma nesuno de questi zera de proprietà vèneta. Ghe se anca el giornae diocesano [[La Difesa del popolo]]. Na volta ła cità gaveva n'altro giornałe locałe: ''L'Eco da Padova'', scrito par ła prima volta inte el [[1977]], edito da ła [[Rizzoli]] e sarà inte el [[1980]]. == Cuartieri == === Arceła === '''Arceła''' (Quartiere 2 Nord) ła xe ła zona nord dea cità, e ła riva fin a Pontevigodarxare. El confin el xe raprexentà da ła ferrovia [[Venesia]]-[[Miłàn]] a sud (col centro citadino) e da ła tangensiae a nord (co Pontevigodarxere). Conosua pa' esare el posto dea morte de [[Sant'Antonio da Padova]] (l'evénto el xe ricordà dal santuario de Sant'Antonino) e pa' esare stà ła periferia agrìcoła de Pàdova fin a ła [[seconda guerra mondiałe]], l''''Arceła''' ła ga conosuo inte el dopoguera na vełoce crésita urbanìstica, fin che ła xe rivà ai 50&nbsp;000 abitanti de uncó. El metrotram ła cołega in maniera funsionae col céntro. === Mandria === '''Mandria''' (Quartiere 5 Sud-Ovest) ła confina coi comuni de [[Àbano]] e de [[Bignàxego|Albignaxego]], divisa da questo dal [[canae de Bataja]]. Nata 'ntorno a ła vecia [[strada romana]] [[Annia]], che portava da Padova a [[Adria]], ła ga sul so teritorio ła [[Villa Giusti del Giardino a Mandria|Villa Giusti del Giardino]], dove che xe stà firmà el[[4 de novenbre|4 novembre]] del [[1918]] l'[[armistisio]] tra [[Itàlia|Italia]], [[Inpero Austriaco|Inpero Austro-Ungarico]] e [[Germania]] che meteva fin a ła [[prima guera mondiałe|prima guera mondiae]]; che a varda el Canae de Battaja ghe ze invese [[Villa Molin a Mandria|Villa Mołin]], pensà dal'architeto [[Vincenzo Scamozzi]] inte el [[1597]] (e che ła vien speso, sbajando, considerà parte dea Mandrioła, che ła xe su che altra sponda del Canae de Bataja). === Montà === Dea vecia '''Montà''' (Quartiere 6 Ovest), che ła xe suła strada Padova-[[Ponteroto]], a circa 4&nbsp;km dal centro cità, resta uncó soło l'antica fonte bateximae dea Ceza de [[San Bartolomeo apostolo|San Bartołomeo]], risaente al XVI sec. Recentemente el teritorio del quartiere el xe stato sogeto a forti trasformasion insediative e el xe ormai de fato inglobà col resto dea cità. Inte el 2004 xe stà completa el cavalcavia de Corso Australia che el ga cusì eliminà l'unico semaforo esistente suła tangensiae, contribuendo a rompere l'isolamento de Montà dal resto de ła cità. === Ponte de Brenta === '''Ponte de Brenta''' (Quartiere 3 Est) el xe un antico insediamento suła via par [[Venesia]], el fa parte del Comune de Padova prima dea [[Prima guera mondiałe]], el confina col comune de [[Vigonsa]], dal quale el xe separà dal [[Brenta]].<br /> Nata atorno ai trafici dei barcaroi e dei viagiatori, ła xe caraterixà da ła prexensa de alcune notevoli ville patrisie venesiane, tra queste spica Villa Breda, de proprietà comunae, col só parco. Ea vila se afacia sul fiume, da dove ghe zera l'acèso principae, verso ła fin del [[XIX secoło]], dea ferovia Padova-Venesia. Ea xe stà fata dal Senatore del Regno [[Vincenzo Stefano Breda]], che col'ocaxion el ga creà na fermata proprio a ła fin del viae de aceso a ła villa, dal lato del parco. Al senatore Breda xe anca intitolai l'ospisio pa i ansiani e l'[[ipodromo]] de Padova, che xe anca łori a Ponte de Brenta, e l'axiło infantie, che el xe nea piasa principae. Nea stesa piasa e se afacia l'antica Ceza parocchiae de San Marco e San Michee, de aparensa setecentesco. Al'interno, opere de [[Luca Giordano]] e un pregevole organo del'epoca.<br /> El parco dea vila ospita na pista pai cavai, primo ipodromo citadino, e dee scuderie otocentesche, fruto dea pasion del nobìe par l'ippica. Na picoła frasion de Ponte de Brenta xe Tore che, secondo ła storia, in epoca medievae ła ragrupava e atuai frasion de Mortise, Ponte de Brenta, Arceła e Altichiero, infati qualcuno dixe che [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]] sia morto a Tore invese che all'Arceła, che a chei tempi no ła existeva gnancora. === Pontevigodarxere === '''Pontevigodarxere''' (Quartiere 2 Nord) el se trova tacà a dó ponti che i coega Padova coe so frasion a nord, el ciapa el nome dal primo comune là tacà, [[Vigodàrxare]]. Fin a ła seconda guera mondiae ła zera campagna, e ła se ga ingrandìo veocemente inte el periodo dea ricostrusion dopo esere stł quaxi raxa al suoło dai bombardamenti dei aleati inte el tentativo de fermare ła ritirata tedesca. A circa 1,5&nbsp;km dal centro, ła xe na xona in fase di riquaificasion, grasie al completamento dea tangensiae nord che permete al trafico di ragiungere ła nova strada del Santo sensa pasare par l'Arceła. Dai tempi del'amministrasion Destro, no ła xe più na frazione de Padova, ma ła fa parte del quartiere 2-Nord che comprende anca Mortise, San Carlo, San Gregorio e parte de Altichiero. == Anedoti == Padova xe nota par esere la città dei "sete sensa": * ''Santo sensa nome'', perché [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio]], a cui i padovani xe tradisionalmente devoti, el xe comunemente ciamà ''el Santo'', nome che vien estexo anca a ła [[Basilica]] omonima; * ''Café sensa porte'', perché el monumentae [[Cafè Pedrocchi|Cafè Pedrochi]], storico locale de Padova, anticamente el zera verto a ogni ora del dì; * ''Prato sensa erba'', perché el [[Prà de ła Vałe]], spetacołare piasa seconda in Europa par estension a ła soła Piasa Rosa de Mosca, ła zera na pałude fin a ła fin del setecento, periodo inte el cuało ła ga ciapà l'aparensa atuae grasie a [[Andrea Memmo]], e ła vigneva uxà pa ła famosa fiera del Santo, trasformà in fiera Campionaria inte el 1919. * "El bò sensa i corni", perché el Bò più famoso de Padova xe el nome de ła Università dei studi, che ła ga ciapà sto nome dopo che durante un scavo dee fondamenta xe stà trovà el cranio de un bò; * " L'orto sensa e verdure", perché el famoxo Orto Botanico el xe destinà al studio e a ła conservasion de rare spece botaniche, e el xe coegà col'Università. El xe talmente presioxo e completo che el xe stà ameso a ła protesion dell'Unesco come tesoro del'umanità. * "Łe riviere sensa aqua" perché, come xà sopra scrito, i canai xe stai interai inte el corso dei ani 50 e 60. * "Ła catedrale sensa fine" co riferimento al fato che a ła Basijca de Santa Giustina ghe manca el rivestimento esterno: quando che i zera drio costruirla xe finii i schei del'appaltatore, e i ła ga asà al stato grexo. No xe tanti gnanca i padovani a conoscere ła storia dee ''' dó gate ''', anca se e xe tra i più curiose simboi dea cità: * ''Ea gata de [[Sant'Andrea]]'', ła xe su na cołona davanti a ła Ceza dedicà a chel santo, e ła xe fata in maniera bastanza grosołana. In origine ła zera un [[leon de San Marco]], abatùo inte el [[1797]] dai [[fransa|francexi]] dopo che i gaveva conquistà Venexia. El xe stà ricostruio nea só atuae forma incompiua dal scultore [[Francesco Chiereghin]], in seguito a ła restaurasion che xe vegnua fora col Congreso de Viena; * ''El [[bastion]] dea Gata'', in corispondensa dei [[Giardini della rotonda di Padova|giardini dea rotonda]] (ała confluensa dee odierne vie [[Paolo Sarpi]] e Codalunga), ga vuo el só momento de gloria inte el 1509, durante l'asedio di Padova da parte dei imperiai de [[Masimiliano I del Sacro Romano Impero|Masimilian I]] d'[[Asburgo]]. I atacanti - che i usava na machina da guera ciamà "gato", i zera quaxi riusìi a penetrare in chel punto ła seconda cinta dee mura ([[1500|cinquecentesche]] (quea interna, del [[1300]], xe quaxi scomparsa) tuttora visibili, ma i ga dovùo dexistere grasie al'ingegno de [[Citolo da Perugia]], [[capitan de ventura]] che el ga minà el varco pena in tempo. Par tore in giro, i difensori i ga esposto na gata su na pica, sfidando i nemisi a vignersea tore. == Persone inportanti == Persone inportanti che xe nate a Padoa: * [[Tito Livio]], stòrico roman * [[Giovanni Battista Belzoni]], egitołogo * [[Conrado Franco Varotto]], fíxico * [[Bruno Capovilla]], ator e comediografo * [[Giovanni Morassutti]], ator e regista == Infrastruture e trasporti == * [[Aeroporto de Pàdova]] == Jemełaji == * [[Imàjine:Flag of France.svg|20px]] [[Nancy]], [[Fransa|Francia]], dal [[1964]] * [[Imàjine:Flag of Germany.svg|20px]] [[Friburgo in Brisgovia|Friburgo]], [[Germania]], dal [[1967]] * [[Imàjine:Flag of the United States.svg|20px]] [[Boston]], [[Stati Unii de ła Amèrica|Stati Unii de Amèrica]], dal [[1983]] * [[Imàjine:Flag of the People%27s_Republic_of_China.svg|20px]] [[Handan]], [[Cina]], dal [[1988]] * [[Imàjine:Flag of Romania.svg|20px]] [[Iasi]], [[Romanìa|Romania]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Mozambique.svg|20px]] [[Beira]], [[Mozanbico|Moxanbico]], dal [[1995]] * [[Imàjine:Flag of Portugal.svg|20px]] [[Coimbra]], [[Portogało]], dal [[1998]] * [[Imàjine:Flag of Italy.svg|20px]] [[Cagliari|Cajari]], [[Itàlia|Italia]], dal [[2002]] * [[Imàjine:Flag of Croatia.svg|20px]] [[Zara]], [[Croàsia]], dal [[2003]] == Bibliografia == * Attilio Simioni, ''Storia di Padova: dalle origini alla fin del secolo 18°'', G. e P. Randi, Padova, 1968 * M. Beatrice Rigobello Autizi, ''Storia di Padova citta d'Europa : dalle origini alle soglie del Duemila'', Atesa, Bologna, 1991 * Elio Franzin, ''Luigi Piccinato e l'antiurbanistica a Padova 1927-1974. Co alcuni scritti padovani di Luigi Piccinato'', Ed. Il prato, Saonara (PD), 2005 * Elio Franzin, ''Padova e le sue mura'', Signum Edizioni, Padova, 1982 * Maria Beatrice Rigobello, Francesco Autizi, ''Storia di Padova: arte, cultura'', Il prato : Piccola libreria Minerva, Padova, 2003 * Leopoldo Saracini, ''Padova nord. Storia di un quartiere'', As. Cult. Amici dell'Arcella, Padova, 2001 * Lorenzo Tomasin, ''Testi padovani del Trecento'', Esedra, Padova, 2004 == Varda anca == * [[Area metropułitana de Padoa]] * [[Baxéłega de Sant'Antonio (Pàdoa)|Baxéłega del Santo]] * [[Cexa dei Eremitani]] * [[Capeła dei Scrovegni]] * [[Galileo Galilei]] * [[Giotto]] * [[Orto botanico de Padoa|Orto Botanico de Padoa]] * [[Prà de ła Vałe]] * [[Pałaso de ła Raxon (Pàdoa)|Pałaso de ła Raxon]] * [[Spriss|Spris]] * [[Tito Livio]] * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[El Bo]], sede del'Università * [[Cexa de l'Imacolada (Padova)|Cexa de l'Imacolada]] == Notasion == <references/> == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Provincia de Padoa}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Padoa| ]] [[Categoria:Sità italiane|Padova]] shjftdn7mu7h32emhq2xjlnt9rlmg9g 0 1509 1102288 1095297 2022-08-16T14:31:44Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Se te serchi|ła łéngua che se parla in Vèneto|[[Łéngua vèneta]]}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Veneto |Nome locałe = |Panorama = |Didascałia = |Bandiera = Flag of Veneto.svg |Voxe bandiera = Bandiera del Veneto |Stema = Coat of Arms of Veneto.png |Voxe stema = |Stato = ITA |Grado aministrativo = 1 |Cavedal = [[Venesia]] |Aministrador locałe = [[Luca Zaia]] |Partìo = [[Lega Nord|LN]] |Data elesion = 01/06/2015 (2º mandà) |Lengue uficiałi = [[Łéngua itałiana|Itałian]] |Data istitusion = |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 26 |Latitudine secondi = 23 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 12 |Longitudine minuti = 19 |Longitudine secondi = 55 |Longitudine EO=|Altitudine = 180<ref>{{it}} [http://it.db-city.com/Italia/Veneto db-city.com]</ref> |Superfise = 18345.36 |Abitanti = 4902060 |Axornamento abitanti = 01/04/2018<ref>http://demo.istat.it/bilmens2018gen/index.html</ref> |Sotodivixion = [[Veneto#Sudivixion aministrativa|7]] |Sotosotodivixion = [[Comuni del Vèneto|571]] |Divixion confinanti = [[Carinsia]] (AT-2), [[Emiłia-Romagna]], [[Friul-Venesia Julia]], [[Łonbardia]], [[Tiroło (i Striaci)|Tirol]] (AT-7), [[Trentin-Alto Àdexe]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto]]<br />Minori: [[łéngua ładina|ladin]], [[łéngua furlana|furlan]] |Fuxo orario = +1 |CodexeISO=[[ISO 3166-2:IT|IT-34]] |Codexestatistego = 05 |Nome abitanti = vèneti |PIL = 113&nbsp;725 [[Milion|mln]] [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL PPA = |PIL paromo = 28&nbsp;889,61 [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL paromo PPA = |Imaxene locałixasion = Veneto in Italy.svg |Mapa = Vèneto.png |Sito = http://www.regione.veneto.it |Longitudine EW = E |Didascałia mapa = }} {{quote|El Vèneto el ze ła me Patria. Anca se ghe ze 'na Republega Tałiana, sta espresion astrata no ła ze ła me Patria. (...) Noaltri vèneti gavemo zirà el mondo, ma ła nostra Patria, cheła che, se ghe fuse da conbàtar, conbatarèsimo, ła ze sol che el Vèneto. (...) Co che vede scrito a l'inboco dei ponti sul Piave ''fiume sacro a ła Patria'', me comòve, ma no parché pense a l'Itałia, ma parché pense al Vèneto.|[[Goffredo Parise]], [[Il Corriere della Sera]], 7 de febraro 1982|Il Veneto ze la mia Patria. Sebbene esista una Repubblica Italiana, questa espression astratta non ze la mia Patria. (...) Noi veneti abbiamo girato il mondo, ma la nostra Patria, quella par cui, se ci fosse da combattere, combatteremmo, ze soltanto il Veneto. (...) quando vedo scritto all'imbocco dei ponti sul Piave ''fiume sacro alla Patria'', mi commuovo, ma non perché penso all'Italia, bensì perché penso al Veneto.|lengua=it}} El '''Vèneto''' ła ze 'na rezion (sirca 18 400&nbsp;km², sirca 4 900 000 àneme, caołogo [[Venesia]]) del nord-est de l'[[Itàlia]].<br> El confina a nord co l'[[Austria|Aostria]], a est col [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]] e col [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]], a sud co l'[[Emiłia-Romagna]] e a ovest co ła [[Łonbardia]] e col [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]]. El ze caraterizà da 'na forte identità del só popoło; łe łéngue pì parlàe intel Veneto łe ze el [[Łéngua vèneta|vèneto]], cofà prima łéngua dal 80% dei vèneti<ref>https://www.ethnologue.com/language/vec</ref>, et el tałian, łéngua ofiçiałe del Stado. == Geografia == El Vèneto el ze intel nord-est de l'[[Itàlia|Itałia]], el ga 'na popołasion de 4&nbsp;940&nbsp;000 àneme (2010) et el se estende par 18&nbsp;930&nbsp;km², co 'na densità de 268&nbsp;ab/km². === Idrografia === El Vèneto el ze traversà da dei fiumi inportanti: el [[Po]] al confin co l'[[Emiłia-Romagna]]; l'[[Àdexe|Àdeze]], ch'el pasa par [[Verona]] e a nord de [[Rovigo]]; la [[Brénta]] che ła pasa viçin [[Pàdova|Padoa]], ła [[Piave]] che ła pasa par [[Belun|Bełun]], el Bachijon ch'el pasa par [[Provincia de Vicensa|Viçensa]] e par [[Pàdoa]], el [[Tajamento]] al confin co'l [[Friul]]. La stratificasion geołozica del teren de ła pianura pedemontana veneta ła porta łe aque soteranee a far 'na strisa de sortumi soto de ła linea de divizion de ła strada Postumia. La vecia strada romana Postumia, che ła jera squaxi tuta dreta, ła ripercor defati i veci caminamenti che i popołi arcaiçi i gavéa segnà al de sora de le pałùi. El [[Sil]], ch'el bagna [[Trevixo|Trevizo]], el ze'l terso fiume de risortiva de l'[[Eoropa]]. El so percorso el segue ben ła linea de contato tra i tereni ałuvionałi del nord e i tereni de crea e arenaria de ła parte sud de ła pianura. Un aspeto geogràfego asè notévołe el ze sensa dubi ła [[Łaguna de Venesia|Laguna de Venesia]]. A òvest ghe ze'l [[Łago de Garda]]. === Orografia === [[Imàjine:Marmolata.JPG|left|200 px|thumb|Ła Marmołada]] El Vèneto el ze costituìo in gran parte da planura: a ovest e sud se cata ła [[Pianura Padana]], formada in bona parte da łe ałuvion del [[Po]] e dei so afluenti, al çentro-ovest ghe ze inveçe ła [[Pianura Veneto-Furlana]], formada da łe ałuvion dei fiumi che i se buta direti in Mar Adriàtego<ref>Par serti giografi anca ła pianura a ovest de ła dorsal Monti Berici-Cołi Euganei formada dai sedimenti de l'Àdexe</ref>. Al nord-ovest ghe ze anca montagne inportanti parte de łe [[Alpe|Alpi]], in particołar modo i [[Łesinia|Monti Lesini]], el [[Paxubio|Pasubio]], l' [[Altipian dei sete comuni|Altopian de Aziago]] e łe [[Dołomiti]] col [[giasaro]] de ła [[Marmolada|Marmołada]], sa ła ze la çima pì alta. Inte ła pianura vèneta ze prezenti i pì grandi rełievi cołinari de l'entrega [[Pianura Padana]]: i [[Cołi Euganei]], sa i ze erge, in mo' izołà, 'ndo'l sud-ovest de [[Pàdova|Pàdoa]], seghìi, ła breve distansa, da i [[Cołi Berici]] (al sud de [[Vicensa|Viçensa]]). Da recordar anca łe cołine del Alto Trevizan, intorno a [[Valdobiadene]] e [[Conejan]], et el [[Montel]]. ===Clima=== {{...}} == Istòria == {{Varda anca|Istòria del Vèneto}} Abità fin da ła preistoria, in prinçipio el jera abità dai [[Euganei]], in seguìo dal popoło dei [[Paleovèneti|Paleoveneti]]. L'istòria del Vèneto ła ze łigà a queła de ła pì vasta rezion del Nord-Est de l'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante co'l [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]] e tuta ła caéna de łe [[Alpi Orientałi]], che conprende [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]], Vèneto e [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]]. N'epoca stòrega a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'[[Inpero Roman]] come ''[[Regio X Venetia et Histria]]''. {{Varda anca|Istòria de Venesia}} Dapò el croło de l' [[Inpero Roman]], ła ze stada invaza da maraje de popołi de orìxene barbarica (''[[Goti]]'', ''[[Eruli]]'', ''[[Unni]]'' e ''[[Longobardi]]'' sta ùltima invazion ła ze descrita da [[Paolo Diacono|Poło Diacono]] inte ła só ''[[Historia Langobardorum]]''). Tra'l [[VI secolo|VI]] e 'l[[VIII secolo]] ghe ze stà na divizion senpre pì neta tra ła ''Venetia'' interna, soto el dominio łongobardo e la ''Venetia maritima'' dipendente da l'[[inpero bixantin|inpero bizantin]] e da l' [[esarcato di Ravenna|Esarcà de Ravéna]]. Gran parte de łe popołasion e le autorità rełijoze łe se ga trasferì da łe çità de l'interno ai çentri łagunari ([[Gravo|Grado]], [[Torceło]], [[Càorle|Caorle]], oltre che a quełe ancùo sconparse [[Małamoco]] e ''Civitas Nova'' o ''Heraclea''). Co ła conquista łongobarda de [[esarcato di Ravenna|Ravéna]] a ła metà de l'[[VIII secolo]], el teritorio łagunar el ga aquistà 'na independensa senpre pì granda da l'inpero bizantin dal qual formalmente ła restava dependente. Dal trasferimento de ła sede del ''dux'' bizantin da ''Civitas Nova'' su ła teraferma, a Małamoco, inte łe ìzołe łagunari (e da qua al prinçipio del [[VIII secoło]] a "Rivoalto", ancùo [[Rialto]]), ga orìxene ła çità de Venesia. Venesia, gràsie a łe fortune imense ricavàe co i só comerçi maritimi e terestri co tuto'l mondo che se conoséa ałora, ła ze deventada ła pì potente de łe quatro [[Republiche marinare|Repùbleghe marinare]] de ła penìzoła italica, che łe se contendéa el dominio comerçiałe de łe rote del [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]]. Espandendo el só dominio sui teritori çircostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un Stado del qual i confini se ga estézo anca pin là de quełi de l'antiga ''regio'' romana. A ła fin del [[XVIII secoło]] ła [[Republica de Venesia|Repùblega]], zà in declin, ła ze stà invaza da [[Napoleon Bonaparte|Napołeon Bonaparte]] e po' da sta pasada, dapò 'na serie de sacheji e de scuntri sanguinozi ([[Pascue Veronesi|Pasque Veronezi]]) a l'[[Austria|Aostria]] in canbio del [[Belzo]]. La ze restà cusì par çirca 60 ani soto ła dominasion de l'[[Inpero Austriaco|Inpero Aostro-Ongarico]] come parte del [[Łonbardo-Veneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. La ga ciapà parte ai moti [[Risorgimento italian|resorgimentałi]] co ła eròega e desperada rebełion e rezistensa de Venesia e Trevizo del [[1848]]-[[1849]] soto ła guida corajóza de Daniel Manin par ła so independensa. Sconfita dal general Radetski, ła entra intel Regno d'Itałia in seguìo a ła sconfita aostrìaga de [[Sadowa]] contro ła [[Prusia]], determinante par asegurar el suceso de ła [[Tersa Guera de Indipendensa|Tersa guera de indipendensa tałiana]] intel [[1866]]. Dal [[1946]] ła ze parte de ła [[Itàlia|Republica Tałiana]] cofà Rezion a Statudo ordinario. Anca se el Vèneto el jera tanto poareto prima de ła Seconda Guera mondial, ancùo el ze deventà una de łe rezioni pì riche d'Itałia. == Bandiera e stema == {{varda anca|Leon de San Marco}} [[Imàjine:Lion of Venice, Piazzetta San Marco.jpg|thumb|El leon alà, sìnbolo de Venesia]] El pi antigo gonfalon e sìnbolo de Venesia el jera porabilmente costituìo da na croxe indorà su canpo axuro (i colori de l'[[Inpero bixantin|Impero Bixantin]], de cui la sità la faseva formalmente parte). Co i ga portà in sità el corpo del vanxełista [[San Marco Vangełista|San Marco]] e a i ło ga fato santo patron de la sità e del Stato, se ga ciapà a rafigurar el santo in figura umana inte i stemi e inte i gonfałoni pùblisi. Ła prima rafigurasion de San Marco in forma de leon co łe a łe la xe stà adotà inte el 1261, cuando, co la cascada de l'Inpero Latin, Venesia la strenxe maxor raporto co l'Egito, tera andove el sultan, Baybars, el doparava un "leon andante" cofà stema, e el porto de Venesia Antiga, sità de cùi el santo el jera stà el primo papa. Inte sta èpoga la rafigurasion preminente la jera chea del "leon in moeca". A metà del XVII sècolo se ga scuminsià a espónar gonfałoni inte i cuai canpexava el clàsego leon marcian andante co ibro e spada. Inte ła stesa èpoga tal iconografìa la vien in xeneral adotà cofà sìnbolo del Stato. El gonfałon el presentava el leon marcian su canpo axuro orà de croxe e decorasion indorae su fase rose. Łe sìe fiame łe rapresentava i sìe sestieri de la sità (uncuò, inte l'atual gonfałon de la Rejon del Vèneto conpare invense na fasa par ogni provinçia). Łe nave de la flota łe doparava invense espónar el steso gonfałon, ma co canpo roso (cofà l'atual gonfalon de la sità de Venesia), color fin da l'èpoga asoçià a la forsa miłitar. El leon marcian el conparìa anca incuadrà inte el tricolor de l'efìmara Repùblica de San Marco, durante i moti resorximentai del 1848. == Połitega == === Sudivixion aministrativa === El xe spartìo inte ła sità metropułitana de [[Provincia de Venesia|Venesia]], e sie provinse: [[Provincia de Bełun|Bełun]], [[Provincia de Pàdova|Padoa]], [[Provincia de Rovigo|Rovigo]], [[Provincia de Trevixo|Trevixo]], [[Provincia de Verona|Verona]] e [[Provincia de Vicensa|Vicensa]]. ==== Comuni prinsipałi ==== Łe sità prinsipałi, łe xe Venesia, [[Verona]], [[Pàdova]], [[Vicensa]] e [[Trevixo]]. == Economìa == In Vèneto łe atività de laoro łe xe sviłupàe soratuto in grupi de axiende cee che łe laora magari par conto de grose inpréxe, anca multinasionai. A ghe xe ancò 28 grupi de inprexe ciamai distreti o distriti (it: distretti). Ła lista: * Bełun: ** Distreto del'ociałeria * Padoa: ** Distreto termałe euganeo ** Distreto dei arxentieri del Veneto ** Distreto padovan de ła łojistega ** Distreto veneto del condisionamento e de ła refrigerasion industriałe * Rovigo: ** Distreto itico del Delta del Po ** Distreto de ła jostra * Trevixo: ** Distreto trevixan del legno-aredo ** Distreto del Spor System de Montebełuna ** Distreto trevixan de ła bioediłisia ** Distreto del proseco de Conejan e Valdobiàdene ** Distreto veneto de łe atresature alberghiére * Venesia: ** Distreto calsaturiero veneto ** Distreto de ła portuałità, intermodałità e łojistega ** Distreto del vèro artistico de Muran ** Distreto interprovinsałe de ła pioła cantieristica venexiana ** Svilupo agroitico de ła provinsa de Venesia * Verona - Padoa - Rovigo: ** Distreto del mobiłe clasico de ła pianura veneta * Verona: ** Distreto veronexe de ła moda <ref>tesiłe e abiłjamento</ref> ** Distreto del marmo e piére del Veneto ** Distreto de ła termomecanica VeronaClima ** Distreto calsaturièro veronexe ** Distreto łojistego veronexe ** Distreto grafico-cartario Carta Stampa ** Distreto del vìn <ref>Vinitaly l'è la fiera del vìn piasè granda d'Europa</ref> * Vicensa: ** Distreto orafo ** Distreto del ''packaging'' ** Distreto del mobiłe d'arte de Basan ** Distreto de ła ceramica e teracota ** Distreto de ła moda (tesiłe e abiłjamento) ** Distreto de ła consa <ref>consa de ła pełe, svilupà in particolare inte ła vale del Cianpo</ref> == Istrusion == In Vèneto ghe xe cuatro istituti universitari: * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[Università Ca' Foscari]] de [[Venesia]] * [[Università IUAV Venesia|Università IUAV]] de [[Venesia]] * [[Università de Verona]] == Omeni inportanti che i xe nasui in Veneto == * [[Antonio Canova]], scultor * [[Giacomo Casanova]], aventuriero Venesian * [[Ugo Foscolo]], poeta * [[Emilio Salgari]], le sò upà del corsaro Nero e de Sandokan * [[Giorgio Panto]], inprenditor e polìdego * [[Roberto Baggio]], xugador de bałon * [[Can Grande Dela Scala]], Signor de Verona Vicensa Padoà Belun e de tutà la Marca Scaligera * [[Carlo Goldoni]], scritor de comedie * [[Ruzante|Angelo Beolco]], dito el [[Ruzante]], scritor de comedie * [[Giorgione]], pitor da Casteo * [[Tiepolo|Giambattista Tiepolo]], pitor Venesian * [[Antonio Vivaldi]], viołinista e conpoxitor Venesian * [[Andrea Paładio|Andrea Palladio]], architeto e sienografo * [[Marco Polo]], esplorator e mercante * [[Mario Rigoni Stern]], scritor de Axiago * [[Alessandro Del Piero|Alessandro del Piero]], xugador de balon * [[Gaetano Marxotto]], imprenditor in tel tesile * [[Tiziano Vecellio]], pitor de Pieve de Cadore, Belun * [[Federico Faggin]], resercator, el ga inventà el microchip de siicio * [[Antonio Salieri]], musista e compositor Inportante tra i santi veneti el xe [[Daniele Comboni]] (15 marso 1831 - 10 otobre 1881) primo vescovo de l'Africa Sentrale, esploratore del Sudan, e fondatore dei misionari comboniani de Verona. ''Par saverghene piasè sui fioi pi ilustri de la [[Republica de Venesia|Republica Veneta]], varda [[Sitadini veneti ilustri]].'' == Notasion == <references /> == Varda anca== * [[Agordin]] * [[Cador]] * [[Comelego]] * [[Delta del Po]] * [[Połéxine]] * [[Altipian dei sete comuni]] * [[Transpadana Ferarexa]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} {{regioni}} {{Veneto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Vèneto| Veneto]] igkoljxpc0m7ywrf48y5ydobllfkqlr 1102297 1102288 2022-08-16T17:22:46Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Se te serchi|ła łéngua che se parla in Vèneto|[[Łéngua vèneta]]}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Veneto |Nome locałe = |Panorama = |Didascałia = |Bandiera = Flag of Veneto.svg |Voxe bandiera = Bandiera del Veneto |Stema = Coat of Arms of Veneto.png |Voxe stema = |Stato = ITA |Grado aministrativo = 1 |Cavedal = [[Venesia]] |Aministrador locałe = [[Luca Zaia]] |Partìo = [[Lega Nord|LN]] |Data elesion = 01/06/2015 (2º mandà) |Lengue uficiałi = [[Łéngua itałiana|Itałian]] |Data istitusion = |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 26 |Latitudine secondi = 23 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 12 |Longitudine minuti = 19 |Longitudine secondi = 55 |Longitudine EO=|Altitudine = 180<ref>{{it}} [http://it.db-city.com/Italia/Veneto db-city.com]</ref> |Superfise = 18345.36 |Abitanti = 4902060 |Axornamento abitanti = 01/04/2018<ref>http://demo.istat.it/bilmens2018gen/index.html</ref> |Sotodivixion = [[Veneto#Sudivixion aministrativa|7]] |Sotosotodivixion = [[Comuni del Vèneto|571]] |Divixion confinanti = [[Carinsia]] (AT-2), [[Emiłia-Romagna]], [[Friul-Venesia Julia]], [[Łonbardia]], [[Tiroło (i Striaci)|Tirol]] (AT-7), [[Trentin-Alto Àdexe]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto]]<br />Minori: [[łéngua ładina|ladin]], [[łéngua furlana|furlan]] |Fuxo orario = +1 |CodexeISO=[[ISO 3166-2:IT|IT-34]] |Codexestatistego = 05 |Nome abitanti = vèneti |PIL = 113&nbsp;725 [[Milion|mln]] [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL PPA = |PIL paromo = 28&nbsp;889,61 [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL paromo PPA = |Imaxene locałixasion = Veneto in Italy.svg |Mapa = Vèneto.png |Sito = http://www.regione.veneto.it |Longitudine EW = E |Didascałia mapa = }} {{quote|El Vèneto el ze ła me Patria. Anca se ghe ze 'na Repùblega Tałiana, sta espresion astrata no ła ze ła me Patria. (...) Noaltri vèneti gavemo zirà el mondo, ma ła nostra Patria, cheła che, se ghe fuse da conbàtar, conbatarèsimo, ła ze sol che el Vèneto. (...) Co che vede scrito a l'inboco dei ponti sul Piave ''fiume sacro a ła Patria'', me comòve, ma no parché pense a l'Itałia, ma parché pense al Vèneto.|[[Goffredo Parise]], [[Il Corriere della Sera]], 7 de febraro 1982|Il Veneto è la mia Patria. Sebbene esista una Repubblica Italiana, questa espression astratta non ze la mia Patria. (...) Noi veneti abbiamo girato il mondo, ma la nostra Patria, quella par cui, se ci fosse da combattere, combatteremmo, ze soltanto il Veneto. (...) quando vedo scritto all'imbocco dei ponti sul Piave ''fiume sacro alla Patria'', mi commuovo, ma non perché penso all'Italia, bensì perché penso al Veneto.|lengua=it}} El '''Vèneto''' ła ze 'na rezion (sirca 18 400&nbsp;km², sirca 4 900 000 àneme, caołogo [[Venesia]]) del nord-est de l'[[Itàlia]].<br> El confina a nord co l'[[Austria|Aostria]], a est col [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]] e col [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]], a sud co l'[[Emiłia-Romagna]] e a ovest co ła [[Łonbardia]] e col [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]]. El ze caraterizà da 'na forte identità del só popoło; łe łéngue pì parlàe intel Veneto łe ze el [[Łéngua vèneta|vèneto]], cofà prima łéngua dal 80% dei vèneti<ref>https://www.ethnologue.com/language/vec</ref>, et el tałian, łéngua ofiçiałe del Stado. == Geografia == El Vèneto el ze intel nord-est de l'[[Itàlia|Itałia]], el ga 'na popołasion de 4&nbsp;940&nbsp;000 àneme (2010) et el se estende par 18&nbsp;930&nbsp;km², co 'na densità de 268&nbsp;ab/km². === Idrografia === El Vèneto el ze traversà da dei fiumi inportanti: el [[Po]] al confin co l'[[Emiłia-Romagna]]; l'[[Àdexe|Àdeze]], ch'el pasa par [[Verona]] e a nord de [[Rovigo]]; la [[Brénta]] che ła pasa viçin [[Pàdova|Padoa]], ła [[Piave]] che ła pasa par [[Belun|Bełun]], el Bachijon ch'el pasa par [[Provincia de Vicensa|Viçensa]] e par [[Pàdoa]], el [[Tajamento]] al confin co'l [[Friul]]. La stratificasion geołozica del teren de ła pianura pedemontana veneta ła porta łe aque soteranee a far 'na strisa de sortumi soto de ła linea de divizion de ła strada Postumia. La vecia strada romana Postumia, che ła jera squaxi tuta dreta, ła ripercor defati i veci caminamenti che i popołi arcaiçi i gavéa segnà al de sora de le pałùi. El [[Sil]], ch'el bagna [[Trevixo|Trevizo]], el ze'l terso fiume de risortiva de l'[[Eoropa]]. El so percorso el segue ben ła linea de contato tra i tereni ałuvionałi del nord e i tereni de crea e arenaria de ła parte sud de ła pianura. Un aspeto geogràfego asè notévołe el ze sensa dubi ła [[Łaguna de Venesia|Laguna de Venesia]]. A òvest ghe ze'l [[Łago de Garda]]. === Orografia === [[Imàjine:Marmolata.JPG|left|200 px|thumb|Ła Marmołada]] El Vèneto el ze costituìo in gran parte da planura: a ovest e sud se cata ła [[Pianura Padana]], formada in bona parte da łe ałuvion del [[Po]] e dei so afluenti, al çentro-ovest ghe ze inveçe ła [[Pianura Veneto-Furlana]], formada da łe ałuvion dei fiumi che i se buta direti in Mar Adriàtego<ref>Par serti giografi anca ła pianura a ovest de ła dorsal Monti Berici-Cołi Euganei formada dai sedimenti de l'Àdexe</ref>. Al nord-ovest ghe ze anca montagne inportanti parte de łe [[Alpe|Alpi]], in particołar modo i [[Łesinia|Monti Lesini]], el [[Paxubio|Pasubio]], l' [[Altipian dei sete comuni|Altopian de Aziago]] e łe [[Dołomiti]] col [[giasaro]] de ła [[Marmolada|Marmołada]], sa ła ze la çima pì alta. Inte ła pianura vèneta ze prezenti i pì grandi rełievi cołinari de l'entrega [[Pianura Padana]]: i [[Cołi Euganei]], sa i ze erge, in mo' izołà, 'ndo'l sud-ovest de [[Pàdova|Pàdoa]], seghìi, ła breve distansa, da i [[Cołi Berici]] (al sud de [[Vicensa|Viçensa]]). Da recordar anca łe cołine del Alto Trevizan, intorno a [[Valdobiadene]] e [[Conejan]], et el [[Montel]]. ===Clima=== {{...}} == Istòria == {{Varda anca|Istòria del Vèneto}} Abità fin da ła preistoria, in prinçipio el jera abità dai [[Euganei]], in seguìo dal popoło dei [[Paleovèneti|Paleoveneti]]. L'istòria del Vèneto ła ze łigà a queła de ła pì vasta rezion del Nord-Est de l'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante co'l [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]] e tuta ła caéna de łe [[Alpi Orientałi]], che conprende [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]], Vèneto e [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]]. N'epoca stòrega a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'[[Inpero Roman]] come ''[[Regio X Venetia et Histria]]''. {{Varda anca|Istòria de Venesia}} Dapò el croło de l' [[Inpero Roman]], ła ze stada invaza da maraje de popołi de orìxene barbarica (''[[Goti]]'', ''[[Eruli]]'', ''[[Unni]]'' e ''[[Longobardi]]'' sta ùltima invazion ła ze descrita da [[Paolo Diacono|Poło Diacono]] inte ła só ''[[Historia Langobardorum]]''). Tra'l [[VI secolo|VI]] e 'l[[VIII secolo]] ghe ze stà na divizion senpre pì neta tra ła ''Venetia'' interna, soto el dominio łongobardo e la ''Venetia maritima'' dipendente da l'[[inpero bixantin|inpero bizantin]] e da l' [[esarcato di Ravenna|Esarcà de Ravéna]]. Gran parte de łe popołasion e le autorità rełijoze łe se ga trasferì da łe çità de l'interno ai çentri łagunari ([[Gravo|Grado]], [[Torceło]], [[Càorle|Caorle]], oltre che a quełe ancùo sconparse [[Małamoco]] e ''Civitas Nova'' o ''Heraclea''). Co ła conquista łongobarda de [[esarcato di Ravenna|Ravéna]] a ła metà de l'[[VIII secolo]], el teritorio łagunar el ga aquistà 'na independensa senpre pì granda da l'inpero bizantin dal qual formalmente ła restava dependente. Dal trasferimento de ła sede del ''dux'' bizantin da ''Civitas Nova'' su ła teraferma, a Małamoco, inte łe ìzołe łagunari (e da qua al prinçipio del [[VIII secoło]] a "Rivoalto", ancùo [[Rialto]]), ga orìxene ła çità de Venesia. Venesia, gràsie a łe fortune imense ricavàe co i só comerçi maritimi e terestri co tuto'l mondo che se conoséa ałora, ła ze deventada ła pì potente de łe quatro [[Republiche marinare|Repùbleghe marinare]] de ła penìzoła italica, che łe se contendéa el dominio comerçiałe de łe rote del [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]]. Espandendo el só dominio sui teritori çircostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un Stado del qual i confini se ga estézo anca pin là de quełi de l'antiga ''regio'' romana. A ła fin del [[XVIII secoło]] ła [[Republica de Venesia|Repùblega]], zà in declin, ła ze stà invaza da [[Napoleon Bonaparte|Napołeon Bonaparte]] e po' da sta pasada, dapò 'na serie de sacheji e de scuntri sanguinozi ([[Pascue Veronesi|Pasque Veronezi]]) a l'[[Austria|Aostria]] in canbio del [[Belzo]]. La ze restà cusì par çirca 60 ani soto ła dominasion de l'[[Inpero Austriaco|Inpero Aostro-Ongarico]] come parte del [[Łonbardo-Veneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. La ga ciapà parte ai moti [[Risorgimento italian|resorgimentałi]] co ła eròega e desperada rebełion e rezistensa de Venesia e Trevizo del [[1848]]-[[1849]] soto ła guida corajóza de Daniel Manin par ła so independensa. Sconfita dal general Radetski, ła entra intel Regno d'Itałia in seguìo a ła sconfita aostrìaga de [[Sadowa]] contro ła [[Prusia]], determinante par asegurar el suceso de ła [[Tersa Guera de Indipendensa|Tersa guera de indipendensa tałiana]] intel [[1866]]. Dal [[1946]] ła ze parte de ła [[Itàlia|Republica Tałiana]] cofà Rezion a Statudo ordinario. Anca se el Vèneto el jera tanto poareto prima de ła Seconda Guera mondial, ancùo el ze deventà una de łe rezioni pì riche d'Itałia. == Bandiera e stema == {{varda anca|Leon de San Marco}} [[Imàjine:Lion of Venice, Piazzetta San Marco.jpg|thumb|El leon alà, sìnbolo de Venesia]] El pì antigo gonfałon e sìnboło de Venesia el jera porabilmente costituìo da 'na croze indorà su canpo azuro (i colori de l'[[Inpero bixantin|Impero Bizantin]], de qui la çità la fazéa formalmente parte). Có i ga portà in çità el corpo del vanzełista [[San Marco Vangełista|San Marco]] e a i ło ga fato santo patron de la çità e del Stado, se ga ciapà a rafigurar el santo in figura umana inte i stemi e inte i gonfałoni pùbliçi. Ła prima rafigurasion de San Marco in forma de łeon co łe ałe la ze stà adotà intel 1261, cuando, co la cascada de l'Inpero Latin, Venesia la strenxe maxor raporto co l'Egito, tera andove el sultan, Baybars, el doparava un "leon andante" cofà stema, e el porto de Venesia Antiga, çità de qùi el santo el jera stà el primo papa. Inte sta èpoga la rafigurasion preminente la jera cheła del "łeon in moeca". A metà del XVII sècoło se ga scominsià a espóner gonfałoni inte i quai canpezava el clàsego łeon marcian andante co łibro e spada. Inte ła stesa èpoga tal iconografìa ła vien in zenerałe adotà cofà sìnboło del Stado. El gonfałon el prezentava el leon marcian su canpo azuro orà de croze e decorasion indorae su fase rose. Łe sìe fiame łe raprezentava i sìe sestieri de la çità (ancùo, inte l'atuałe gonfałon de la Rezion del Vèneto conpare invense 'na fasa par ogni provinçia). Łe nave de la flota łe doparava invense espónar el steso gonfałon, ma co canpo roso (cofà l'atual gonfalon de la sità de Venesia), color fin da l'èpoga asoçià a la forsa miłitar. El leon marcian el conparìa anca incuadrà inte el tricolor de l'efìmara Repùblica de San Marco, durante i moti resorximentai del 1848. == Połìtega == === Sudivizion aministrativa === El ze spartìo inte ła çità metropołitana de [[Provincia de Venesia|Venesia]], e sìe provinçe: [[Provincia de Bełun|Bełun]], [[Provincia de Pàdova|Pàdoa]], [[Provincia de Rovigo|Rovigo]], [[Provincia de Trevixo|Trevizo]], [[Provincia de Verona|Verona]] e [[Provincia de Vicensa|Viçensa]]. ==== Comuni prinçipałi ==== Łe çità prinsipałi, łe ze Venesia, [[Verona]], [[Pàdova]], [[Vicensa|Viçensa]] e [[Trevixo|Trevizo]]. == Economìa == In Vèneto łe atività de laóro łe ze sviłupàe sóratuto in grupi de aziende che łe laora magari par conto de grose inpréze, anca multinasionałi. A ghe ze ancùo 28 grupi de inprexe ciamài distreti o distriti (it: distretti). Ła lista: * Bełun: ** Distreto del'ociałeria * Pàdoa: ** Distreto termałe euganeo ** Distreto dei arxentieri del Veneto ** Distreto padovan de ła łojistega ** Distreto veneto del condisionamento e de ła refrigerasion industriałe * Rovigo: ** Distreto itico del Delta del Po ** Distreto de ła jostra * Trevizo: ** Distreto trevizan del legno-aredo ** Distreto del Spor System de Montebełuna ** Distreto trevizan de ła bioediłisia ** Distreto del proseco de Conejan e Valdobiàdene ** Distreto veneto de łe atresature alberghiére * Venesia: ** Distreto calsaturiero veneto ** Distreto de ła portuałità, intermodałità e łojistega ** Distreto del viero artistico de Muran ** Distreto interprovinsałe de ła pioła cantieristica venesiana ** Svilupo agroitico de ła provinsa de Venesia * Verona - Pàdoa - Rovigo: ** Distreto del mobiłe clàsego de ła pianura vèneta * Verona: ** Distreto veroneze de ła moda <ref>tesiłe e abiłjamento</ref> ** Distreto del marmo e piére del Vèneto ** Distreto de ła termomecanica VeronaClima ** Distreto calsaturièro veroneze ** Distreto łojistego veroneze ** Distreto grafico-cartario Carta Stampa ** Distreto del vìn <ref>Vinitaly l'è la fiera del vìn piasè granda d'Europa</ref> * Viçensa: ** Distreto orafo ** Distreto del ''packaging'' ** Distreto del mobiłe d'arte de Basan ** Distreto de ła ceramica e teracota ** Distreto de ła moda (tesiłe e abijamento) ** Distreto de ła consa <ref>consa de ła pełe, svilupà in particolare inte ła vale del Cianpo</ref> == Istrusion == In Vèneto ghe ze quatro istituti universitari: * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[Università Ca' Foscari]] de [[Venesia]] * [[Università IUAV Venesia|Università IUAV]] de [[Venesia]] * [[Università de Verona]] == Omeni inportanti che i ze nasùi intel Vèneto == * [[Antonio Canova]], scultor * [[Giacomo Casanova|Giacomo Casanova/Jacomo Cazanova]], aventuriero Venesian * [[Ugo Foscolo|Ugo Foscolo/Ugo Foscoło]], poeta * [[Emilio Salgari]], le sò upà del corsaro Nero e de Sandokan * [[Giorgio Panto]], inprenditor e polìtego * [[Roberto Baggio]], zugador de bałon * [[Can Grande Dela Scala]], Signor de Verona,Viçensa, Pàdoa, Bełun e de tuta la Marca Scaligera * [[Carlo Goldoni]], scritor de comedie * [[Ruzante|Angelo Beolco/Anzoło Beolco]], dito el [[Ruzante]], scritor de comedie * [[Giorgione|Giorgione/Zorzón]], pitor da Casteo * [[Tiepolo|Giambattista Tiepolo]], pitor Venesian * [[Antonio Vivaldi]], viołinista e conpoxitor Venesian * [[Andrea Paładio|Andrea Palladio]], architeto e sienografo * [[Marco Polo]], esplorator e mercante * [[Mario Rigoni Stern]], scritor de Aziago * [[Alessandro Del Piero|Alessandro del Piero]], zugador de bałon * [[Gaetano Marxotto]], imprenditor intel tesile * [[Tiziano Vecellio|Tiziano Vecellio/Tisian Vecełio]] pitor de Pieve de Cadore, Belun * [[Federico Faggin|Federico Faggin/Ferìgo Faggin]], resercator, el ga inventà el microchip de siicio * [[Antonio Salieri]], musista e compositor Inportante tra i santi veneti el ze [[Daniele Comboni]] (15 marso 1831 - 10 otobre 1881) primo vesco de l'Africa çentrale, esplorador del Sudan, e fondador dei misionari comboniani de Verona. ''Par saverghene piasè sui fioi pi ilustri de la [[Republica de Venesia|Republica Veneta]], varda [[Sitadini veneti ilustri]].'' == Notasion == <references /> == Varda anca== * [[Agordin]] * [[Cador]] * [[Comelego]] * [[Delta del Po]] * [[Połéxine|Połézine]] * [[Altipian dei sete comuni]] * [[Transpadana Ferarexa|Transpadana Ferareza]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} {{regioni}} {{Veneto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Vèneto| Veneto]] jy7jc8kj7yueuarvvaja2cb5pmtsu3a 1102303 1102297 2022-08-16T17:55:00Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Se te serchi|ła łéngua che se parla in Vèneto|[[Łéngua vèneta]]}} {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Veneto |Nome locałe = |Panorama = |Didascałia = |Bandiera = Flag of Veneto.svg |Voxe bandiera = Bandiera del Veneto |Stema = Coat of Arms of Veneto.png |Voxe stema = |Stato = ITA |Grado aministrativo = 1 |Cavedal = [[Venesia]] |Aministrador locałe = [[Luca Zaia]] |Partìo = [[Lega Nord|LN]] |Data elesion = 01/06/2015 (2º mandà) |Lengue uficiałi = [[Łéngua itałiana|Itałian]] |Data istitusion = |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 26 |Latitudine secondi = 23 |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 12 |Longitudine minuti = 19 |Longitudine secondi = 55 |Longitudine EO=|Altitudine = 180<ref>{{it}} [http://it.db-city.com/Italia/Veneto db-city.com]</ref> |Superfise = 18345.36 |Abitanti = 4902060 |Axornamento abitanti = 01/04/2018<ref>http://demo.istat.it/bilmens2018gen/index.html</ref> |Sotodivixion = [[Veneto#Sudivixion aministrativa|7]] |Sotosotodivixion = [[Comuni del Vèneto|571]] |Divixion confinanti = [[Carinsia]] (AT-2), [[Emiłia-Romagna]], [[Friul-Venesia Julia]], [[Łonbardia]], [[Tiroło (i Striaci)|Tirol]] (AT-7), [[Trentin-Alto Àdexe]] |Lengue = [[łéngua vèneta|vèneto]]<br />Minori: [[łéngua ładina|ladin]], [[łéngua furlana|furlan]] |Fuxo orario = +1 |CodexeISO=[[ISO 3166-2:IT|IT-34]] |Codexestatistego = 05 |Nome abitanti = vèneti |PIL = 113&nbsp;725 [[Milion|mln]] [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL PPA = |PIL paromo = 28&nbsp;889,61 [[Euro|€]]<br /><small>(2009)</small><ref name="statistica.regione.veneto.it">{{it}} {{cita web|url=http://statistica.regione.veneto.it/dati_settoriali_economia.jsp|titolo=Banca dati de ła Rejon Veneto|acceso=15 gennaio 2012}}</ref> |PIL paromo PPA = |Imaxene locałixasion = Veneto in Italy.svg |Mapa = Vèneto.png |Sito = http://www.regione.veneto.it |Longitudine EW = E |Didascałia mapa = }} {{quote|El Vèneto el ze ła me Patria. Anca se ghe ze 'na Repùblega Tałiana, sta espresion astrata no ła ze ła me Patria. (...) Noaltri vèneti gavemo zirà el mondo, ma ła nostra Patria, cheła che, se ghe fuse da conbàtar, conbatarèsimo, ła ze sol che el Vèneto. (...) Co che vede scrito a l'inboco dei ponti sul Piave ''fiume sacro a ła Patria'', me comòve, ma no parché pense a l'Itałia, ma parché pense al Vèneto.|[[Goffredo Parise]], [[Il Corriere della Sera]], 7 de febraro 1982|Il Veneto è la mia Patria. Sebbene esista una Repubblica Italiana, questa espression astratta non ze la mia Patria. (...) Noi veneti abbiamo girato il mondo, ma la nostra Patria, quella par cui, se ci fosse da combattere, combatteremmo, ze soltanto il Veneto. (...) quando vedo scritto all'imbocco dei ponti sul Piave ''fiume sacro alla Patria'', mi commuovo, ma non perché penso all'Italia, bensì perché penso al Veneto.|lengua=it}} El '''Vèneto''' ła ze 'na rezion (sirca 18 400&nbsp;km², sirca 4 900 000 àneme, caołogo [[Venesia]]) del nord-est de l'[[Itàlia]].<br> El confina a nord co l'[[Austria|Aostria]], a est col [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]] e col [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]], a sud co l'[[Emiłia-Romagna]] e a ovest co ła [[Łonbardia]] e col [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]]. El ze caraterizà da 'na forte identità del só popoło; łe łéngue pì parlàe intel Veneto łe ze el [[Łéngua vèneta|vèneto]], cofà prima łéngua dal 80% dei vèneti<ref>https://www.ethnologue.com/language/vec</ref>, et el tałian, łéngua ofiçiałe del Stado. == Geografia == El Vèneto el ze intel nord-est de l'[[Itàlia|Itałia]], el ga 'na popołasion de 4&nbsp;940&nbsp;000 àneme (2010) et el se estende par 18&nbsp;930&nbsp;km², co 'na densità de 268&nbsp;ab/km². === Idrografia === El Vèneto el ze traversà da dei fiumi inportanti: el [[Po]] al confin co l'[[Emiłia-Romagna]]; l'[[Àdexe|Àdeze]], ch'el pasa par [[Verona]] e a nord de [[Rovigo]]; la [[Brénta]] che ła pasa viçin [[Pàdova|Padoa]], ła [[Piave]] che ła pasa par [[Belun|Bełun]], el Bachijon ch'el pasa par [[Provincia de Vicensa|Viçensa]] e par [[Pàdoa]], el [[Tajamento]] al confin co'l [[Friul]]. La stratificasion geołozica del teren de ła pianura pedemontana veneta ła porta łe aque soteranee a far 'na strisa de sortumi soto de ła linea de divizion de ła strada Postumia. La vecia strada romana Postumia, che ła jera squazi tuta dreta, ła ripercor defati i veci caminamenti che i popołi arcaiçi i gavéa segnà al de sora de le pałùi. El [[Sil]], ch'el bagna [[Trevixo|Trevizo]], el ze'l terso fiume de risortiva de l'[[Eoropa]]. El so percorso el segue ben ła linea de contato tra i tereni ałuvionałi del nord e i tereni de crea e arenaria de ła parte sud de ła pianura. Un aspeto geogràfego asè notévołe el ze sensa dubi ła [[Łaguna de Venesia|Laguna de Venesia]]. A òvest ghe ze'l [[Łago de Garda]]. === Orografia === [[Imàjine:Marmolata.JPG|left|200 px|thumb|Ła Marmołada]] El Vèneto el ze costituìo in gran parte da planura: a ovest e sud se cata ła [[Pianura Padana]], formada in bona parte da łe ałuvion del [[Po]] e dei so afluenti, al çentro-ovest ghe ze inveçe ła [[Pianura Veneto-Furlana]], formada da łe ałuvion dei fiumi che i se buta direti in Mar Adriàtego<ref>Par serti giografi anca ła pianura a ovest de ła dorsal Monti Berici-Cołi Euganei formada dai sedimenti de l'Àdexe</ref>. Al nord-ovest ghe ze anca montagne inportanti parte de łe [[Alpe|Alpi]], in particołar modo i [[Łesinia|Monti Lesini]], el [[Paxubio|Pasubio]], l' [[Altipian dei sete comuni|Altopian de Aziago]] e łe [[Dołomiti]] col [[giasaro]] de ła [[Marmolada|Marmołada]], sa ła ze la çima pì alta. Inte ła pianura vèneta ze prezenti i pì grandi rełievi cołinari de l'entrega [[Pianura Padana]]: i [[Cołi Euganei]], sa i ze erge, in mo' izołà, 'ndo'l sud-ovest de [[Pàdova|Pàdoa]], seghìi, ła breve distansa, da i [[Cołi Berici]] (al sud de [[Vicensa|Viçensa]]). Da recordar anca łe cołine del Alto Trevizan, intorno a [[Valdobiadene]] e [[Conejan]], et el [[Montel]]. ===Clima=== {{...}} == Istòria == {{Varda anca|Istòria del Vèneto}} Abità fin da ła preistoria, in prinçipio el jera abità dai [[Euganei]], in seguìo dal popoło dei [[Paleovèneti|Paleoveneti]]. L'istòria del Vèneto ła ze łigà a queła de ła pì vasta rezion del Nord-Est de l'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante co'l [[Mar Adriàtico|Mar Adriàtego]] e tuta ła caéna de łe [[Alpi Orientałi]], che conprende [[Trentin-Alto Àdexe|Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze]], Vèneto e [[Friul-Venesia Julia|Friul-Venesia Jułia]]. N'epoca stòrega a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'[[Inpero Roman]] come ''[[Regio X Venetia et Histria]]''. {{Varda anca|Istòria de Venesia}} Dapò el croło de l' [[Inpero Roman]], ła ze stada invaza da maraje de popołi de orìxene barbarica (''[[Goti]]'', ''[[Eruli]]'', ''[[Unni]]'' e ''[[Longobardi]]'' sta ùltima invazion ła ze descrita da [[Paolo Diacono|Poło Diacono]] inte ła só ''[[Historia Langobardorum]]''). Tra'l [[VI secolo|VI]] e 'l[[VIII secolo]] ghe ze stà na divizion senpre pì neta tra ła ''Venetia'' interna, soto el dominio łongobardo e la ''Venetia maritima'' dipendente da l'[[inpero bixantin|inpero bizantin]] e da l' [[esarcato di Ravenna|Esarcà de Ravéna]]. Gran parte de łe popołasion e le autorità rełijoze łe se ga trasferì da łe çità de l'interno ai çentri łagunari ([[Gravo|Grado]], [[Torceło]], [[Càorle|Caorle]], oltre che a quełe ancùo sconparse [[Małamoco]] e ''Civitas Nova'' o ''Heraclea''). Co ła conquista łongobarda de [[esarcato di Ravenna|Ravéna]] a ła metà de l'[[VIII secolo]], el teritorio łagunar el ga aquistà 'na independensa senpre pì granda da l'inpero bizantin dal qual formalmente ła restava dependente. Dal trasferimento de ła sede del ''dux'' bizantin da ''Civitas Nova'' su ła teraferma, a Małamoco, inte łe ìzołe łagunari (e da qua al prinçipio del [[VIII secoło]] a "Rivoalto", ancùo [[Rialto]]), ga orìxene ła çità de Venesia. Venesia, gràsie a łe fortune imense ricavàe co i só comerçi maritimi e terestri co tuto'l mondo che se conoséa ałora, ła ze deventada ła pì potente de łe quatro [[Republiche marinare|Repùbleghe marinare]] de ła penìzoła italica, che łe se contendéa el dominio comerçiałe de łe rote del [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]]. Espandendo el só dominio sui teritori çircostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un Stado del qual i confini se ga estézo anca pin là de quełi de l'antiga ''regio'' romana. A ła fin del [[XVIII secoło]] ła [[Republica de Venesia|Repùblega]], zà in declin, ła ze stà invaza da [[Napoleon Bonaparte|Napołeon Bonaparte]] e po' da sta pasada, dapò 'na serie de sacheji e de scuntri sanguinozi ([[Pascue Veronesi|Pasque Veronezi]]) a l'[[Austria|Aostria]] in canbio del [[Belzo]]. La ze restà cusì par çirca 60 ani soto ła dominasion de l'[[Inpero Austriaco|Inpero Aostro-Ongarico]] come parte del [[Łonbardo-Veneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. La ga ciapà parte ai moti [[Risorgimento italian|resorgimentałi]] co ła eròega e desperada rebełion e rezistensa de Venesia e Trevizo del [[1848]]-[[1849]] soto ła guida corajóza de Daniel Manin par ła so independensa. Sconfita dal general Radetski, ła entra intel Regno d'Itałia in seguìo a ła sconfita aostrìaga de [[Sadowa]] contro ła [[Prusia]], determinante par asegurar el suceso de ła [[Tersa Guera de Indipendensa|Tersa guera de indipendensa tałiana]] intel [[1866]]. Dal [[1946]] ła ze parte de ła [[Itàlia|Republica Tałiana]] cofà Rezion a Statudo ordinario. Anca se el Vèneto el jera tanto poareto prima de ła Seconda Guera mondial, ancùo el ze deventà una de łe rezioni pì riche d'Itałia. == Bandiera e stema == {{varda anca|Leon de San Marco}} [[Imàjine:Lion of Venice, Piazzetta San Marco.jpg|thumb|El leon alà, sìnbolo de Venesia]] El pì antigo gonfałon e sìnboło de Venesia el jera porabilmente costituìo da 'na croze indorà su canpo azuro (i colori de l'[[Inpero bixantin|Impero Bizantin]], de qui la çità la fazéa formalmente parte). Có i ga portà in çità el corpo del vanzełista [[San Marco Vangełista|San Marco]] e a i ło ga fato santo patron de la çità e del Stado, se ga ciapà a rafigurar el santo in figura umana inte i stemi e inte i gonfałoni pùbliçi. Ła prima rafigurasion de San Marco in forma de łeon co łe ałe la ze stà adotà intel 1261, cuando, co la cascada de l'Inpero Latin, Venesia la strenxe maxor raporto co l'Egito, tera andove el sultan, Baybars, el doparava un "leon andante" cofà stema, e el porto de Venesia Antiga, çità de qùi el santo el jera stà el primo papa. Inte sta èpoga la rafigurasion preminente la jera cheła del "łeon in moeca". A metà del XVII sècoło se ga scominsià a espóner gonfałoni inte i quai canpezava el clàsego łeon marcian andante co łibro e spada. Inte ła stesa èpoga tal iconografìa ła vien in zenerałe adotà cofà sìnboło del Stado. El gonfałon el prezentava el leon marcian su canpo azuro orà de croze e decorasion indorae su fase rose. Łe sìe fiame łe raprezentava i sìe sestieri de la çità (ancùo, inte l'atuałe gonfałon de la Rezion del Vèneto conpare invense 'na fasa par ogni provinçia). Łe nave de la flota łe doparava invense espónar el steso gonfałon, ma co canpo roso (cofà l'atual gonfalon de la sità de Venesia), color fin da l'èpoga asoçià a la forsa miłitar. El leon marcian el conparìa anca incuadrà inte el tricolor de l'efìmara Repùblica de San Marco, durante i moti resorximentai del 1848. == Połìtega == === Sudivizion aministrativa === El ze spartìo inte ła çità metropołitana de [[Provincia de Venesia|Venesia]], e sìe provinçe: [[Provincia de Bełun|Bełun]], [[Provincia de Pàdova|Pàdoa]], [[Provincia de Rovigo|Rovigo]], [[Provincia de Trevixo|Trevizo]], [[Provincia de Verona|Verona]] e [[Provincia de Vicensa|Viçensa]]. ==== Comuni prinçipałi ==== Łe çità prinsipałi, łe ze Venesia, [[Verona]], [[Pàdova]], [[Vicensa|Viçensa]] e [[Trevixo|Trevizo]]. == Economìa == In Vèneto łe atività de laóro łe ze sviłupàe sóratuto in grupi de aziende che łe laora magari par conto de grose inpréze, anca multinasionałi. A ghe ze ancùo 28 grupi de inprexe ciamài distreti o distriti (it: distretti). Ła lista: * Bełun: ** Distreto del'ociałeria * Pàdoa: ** Distreto termałe euganeo ** Distreto dei arxentieri del Veneto ** Distreto padovan de ła łojistega ** Distreto veneto del condisionamento e de ła refrigerasion industriałe * Rovigo: ** Distreto itico del Delta del Po ** Distreto de ła jostra * Trevizo: ** Distreto trevizan del legno-aredo ** Distreto del Spor System de Montebełuna ** Distreto trevizan de ła bioediłisia ** Distreto del proseco de Conejan e Valdobiàdene ** Distreto veneto de łe atresature alberghiére * Venesia: ** Distreto calsaturiero veneto ** Distreto de ła portuałità, intermodałità e łojistega ** Distreto del viero artistico de Muran ** Distreto interprovinsałe de ła pioła cantieristica venesiana ** Svilupo agroitico de ła provinsa de Venesia * Verona - Pàdoa - Rovigo: ** Distreto del mobiłe clàsego de ła pianura vèneta * Verona: ** Distreto veroneze de ła moda <ref>tesiłe e abiłjamento</ref> ** Distreto del marmo e piére del Vèneto ** Distreto de ła termomecanica VeronaClima ** Distreto calsaturièro veroneze ** Distreto łojistego veroneze ** Distreto grafico-cartario Carta Stampa ** Distreto del vìn <ref>Vinitaly l'è la fiera del vìn piasè granda d'Europa</ref> * Viçensa: ** Distreto orafo ** Distreto del ''packaging'' ** Distreto del mobiłe d'arte de Basan ** Distreto de ła ceramica e teracota ** Distreto de ła moda (tesiłe e abijamento) ** Distreto de ła consa <ref>consa de ła pełe, svilupà in particolare inte ła vale del Cianpo</ref> == Istrusion == In Vèneto ghe ze quatro istituti universitari: * [[Università de Pàdova|Università de Padoa]] * [[Università Ca' Foscari]] de [[Venesia]] * [[Università IUAV Venesia|Università IUAV]] de [[Venesia]] * [[Università de Verona]] == Omeni inportanti che i ze nasùi intel Vèneto == * [[Antonio Canova]], scultor * [[Giacomo Casanova|Giacomo Casanova/Jacomo Cazanova]], aventuriero Venesian * [[Ugo Foscolo|Ugo Foscolo/Ugo Foscoło]], poeta * [[Emilio Salgari]], le sò upà del corsaro Nero e de Sandokan * [[Giorgio Panto]], inprenditor e polìtego * [[Roberto Baggio]], zugador de bałon * [[Can Grande Dela Scala]], Signor de Verona,Viçensa, Pàdoa, Bełun e de tuta la Marca Scaligera * [[Carlo Goldoni]], scritor de comedie * [[Ruzante|Angelo Beolco/Anzoło Beolco]], dito el [[Ruzante]], scritor de comedie * [[Giorgione|Giorgione/Zorzón]], pitor da Casteo * [[Tiepolo|Giambattista Tiepolo]], pitor Venesian * [[Antonio Vivaldi]], viołinista e conpoxitor Venesian * [[Andrea Paładio|Andrea Palladio]], architeto e sienografo * [[Marco Polo]], esplorator e mercante * [[Mario Rigoni Stern]], scritor de Aziago * [[Alessandro Del Piero|Alessandro del Piero]], zugador de bałon * [[Gaetano Marxotto]], imprenditor intel tesile * [[Tiziano Vecellio|Tiziano Vecellio/Tisian Vecełio]] pitor de Pieve de Cadore, Belun * [[Federico Faggin|Federico Faggin/Ferìgo Faggin]], resercator, el ga inventà el microchip de siicio * [[Antonio Salieri]], musista e compositor Inportante tra i santi veneti el ze [[Daniele Comboni]] (15 marso 1831 - 10 otobre 1881) primo vesco de l'Africa çentrale, esplorador del Sudan, e fondador dei misionari comboniani de Verona. ''Par saverghene piasè sui fioi pi ilustri de la [[Republica de Venesia|Republica Veneta]], varda [[Sitadini veneti ilustri]].'' == Notasion == <references /> == Varda anca== * [[Agordin]] * [[Cador]] * [[Comelego]] * [[Delta del Po]] * [[Połéxine|Połézine]] * [[Altipian dei sete comuni]] * [[Transpadana Ferarexa|Transpadana Ferareza]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} {{regioni}} {{Veneto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Vèneto| Veneto]] sexeqpyd4egy384hljonjvzc4dez6y2 0 5913 1102301 1089966 2022-08-16T17:51:10Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Trentin – Alto Àdexe / Südtirol |Nome locałe = |Panorama = |Didascałia = |Bandiera = Flag of Trentino-South Tyrol.svg |Voxe bandiera = Bandiera del Trentin – Alto Àdexe |Stema = Coat of arms of Trentino-South Tyrol.svg |Voxe stema = |Stato = ITA |Grado aministrativo = 1 |Cavedal = [[Trénto|Trent]]<ref name="statutospeciale">{{it}} Art. 1, [[s:D.P.R. 31 agosto 1972, n. 670 - Statuto Speciale per la Regione Trentino-Alto Adige|Statuto Speciale per la Regione Trentino-Alto Adige]]</ref> |Tipo = [[rejon a statuto speciałe]] |Aministrador locałe = Arno Kompatscher |Partìo = SVP |Data istitusion = [[1948]] |Lengue uficiałi = [[Łengua itałiana|itałian]], [[łéngua todésca|todesco]], [[łéngoa ładina|ladin]] |Lengue = [[lengua bavarexe|sudtirołexe]], [[łéngua vèneta|veneto]], [[lengua lonbarda|lonbardo]] Minori: [[lengua cinbra|cinbro]], [[łéngua mòchena|mocheno]] |Latitudine gradi = 46 |Latitudine minuti = 4 |Latitudine secondi = |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 11 |Longitudine minuti = 7 |Longitudine secondi = |Longitudine EW = E |Altitudine = 749<ref>{{it}} [http://it.db-city.com/Italia/Trentino-Alto_Adige db-city.com]</ref> |Superfise = 13607 |Abitanti = 994703 |Axornamento abitanti = 2/05/2012 |Sotodivixion = [[Trentin – Alto Àdexe#Sudivixion aministrativa|2]] |Sotosotodivixion = [[Elenco dei comuni del Trentin-Alto Àdexe|333]] |Divixion confinanti = [[Łonbardia|Lonbardia]], [[Canton Grixoni|Grixoni]] (CH-GR), [[Salisburghexe]] (AT-5), [[Tiroło (Àustria)|Tiroło]] (AT-7), [[Vèneto|Veneto]] |Fuxo orario = +1 |CodexeISO = [[ISO 3166-2:IT|IT-32]] |Codexestatistego = 04 |Nome abitanti = trentini, sudtirołexi |PIL = |PIL paromo = |PIL PPA = |PIL paromo PPA = |Imaxene locałixasion = Trentino-Alto Adige in Italy.svg |Mapa = Trentino-Alto Adige provinces.png |Didascałia mapa = |Sito = http://www.regione.taa.it/ }} El '''Trentin-Alto Àdeze''' (in [[łengua itałiana|itałian]] ''Trentino-Alto Adige''; [[łéngua todésca|todesco]] ''Trentino-Südtirol'') el ze na [[rejon de l'Itàlia|rezon]] (13&nbsp;607&nbsp;km² 0,9 miłioni de àneme, cavòłogo [[Trent|Trento/Trent]]) de l'Itàłia nord-orientałe.<br> Confina al nord co l'[[Austria]] ([[Tiroło (stato)|Tiroło]] e [[Sałisburghexe|Sałisburgheze]]), al sudest co'l [[Vèneto]], al sudovest co ła [[Łonbardia|Lonbardia]], al ovest co la [[Svìzera|Svisera]] ([[Canton Grixoni|Canton Grigioni]]). El ze formà da łi dò teritori istòreghi de l'[[Alto Àdexe|Alto Àdeze]] e del [[Trentin]]<ref>intranbi xà parte del [[Tiroło]].</ref>. == El nome == Par efeto del secondo statuto speciałe entrà in vigore intel [[1972]], el nome uficiałe de ła rejion xe ''Trentino-Alto Adige/Südtirol''. El primo statuto, del [[1948]], el ghe asegnava a ła rejon el nome bilingue ''Trentino-Alto Adige/Tiroler Etschland'' ("Tera tirołese del Àdexe"). La [[lege de modifica costitusionałe]] nr. 3 del [[18 de otobre]] [[2001]] ła gà costitusionałizà ła dision del 1972 (varda l'[[s:Costituzione della Repubblica Italiana#Art. 116|articoło 116]] de ła [[Costitusion de ła Republica Italiana|Costitusion]]). == Zeografia fixega == Ła rejon ga un teritorio pretamente conposto da montagne, e xe caraterixada da n'ase idrogràfico Nord - Sud costituido dal fiume [[Àdexe]]. == Połitega == === Sudivixion aministrativa === Ła conprende łe dò provinse otonome de [[Provincia autonoma de Bolxan|Bolxan]] (corispondente a l'Alto Àdexe) e [[Provincia autonoma de Trento|Trento]] (corispondente al Trentin). ==== Comuni prinsipałi ==== Łe sità prinsipałi łe xe [[Trento]], [[Bolxan]], [[Meran]] e [[Roveredo]]. == Galleria immagini == <gallery> Image:Bozen mit Rosengarten.jpg|Bolzan Imagine:Trento-Italy.jpg|Trento </gallery> == Note == <references /> {{regioni}} {{Trentin-Alto Àdexe}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Trentin-Alto Àdexe| ]] cjd5hetred7bd3tnc8yrhs3oyl4fs0h 1102302 1102301 2022-08-16T17:52:00Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Trentin – Alto Àdexe / Südtirol |Nome locałe = |Panorama = |Didascałia = |Bandiera = Flag of Trentino-South Tyrol.svg |Voxe bandiera = Bandiera del Trentin – Alto Àdexe |Stema = Coat of arms of Trentino-South Tyrol.svg |Voxe stema = |Stato = ITA |Grado aministrativo = 1 |Cavedal = [[Trénto|Trent]]<ref name="statutospeciale">{{it}} Art. 1, [[s:D.P.R. 31 agosto 1972, n. 670 - Statuto Speciale per la Regione Trentino-Alto Adige|Statuto Speciale per la Regione Trentino-Alto Adige]]</ref> |Tipo = [[rejon a statuto speciałe]] |Aministrador locałe = Arno Kompatscher |Partìo = SVP |Data istitusion = [[1948]] |Lengue uficiałi = [[Łengua itałiana|itałian]], [[łéngua todésca|todesco]], [[łéngoa ładina|ladin]] |Lengue = [[lengua bavarexe|sudtirołexe]], [[łéngua vèneta|veneto]], [[lengua lonbarda|lonbardo]] Minori: [[lengua cinbra|cinbro]], [[łéngua mòchena|mocheno]] |Latitudine gradi = 46 |Latitudine minuti = 4 |Latitudine secondi = |Latitudine NS = N |Longitudine gradi = 11 |Longitudine minuti = 7 |Longitudine secondi = |Longitudine EW = E |Altitudine = 749<ref>{{it}} [http://it.db-city.com/Italia/Trentino-Alto_Adige db-city.com]</ref> |Superfise = 13607 |Abitanti = 994703 |Axornamento abitanti = 2/05/2012 |Sotodivixion = [[Trentin – Alto Àdexe#Sudivixion aministrativa|2]] |Sotosotodivixion = [[Elenco dei comuni del Trentin-Alto Àdexe|333]] |Divixion confinanti = [[Łonbardia|Lonbardia]], [[Canton Grixoni|Grixoni]] (CH-GR), [[Salisburghexe]] (AT-5), [[Tiroło (Àustria)|Tiroło]] (AT-7), [[Vèneto|Veneto]] |Fuxo orario = +1 |CodexeISO = [[ISO 3166-2:IT|IT-32]] |Codexestatistego = 04 |Nome abitanti = trentini, sudtirołexi |PIL = |PIL paromo = |PIL PPA = |PIL paromo PPA = |Imaxene locałixasion = Trentino-Alto Adige in Italy.svg |Mapa = Trentino-Alto Adige provinces.png |Didascałia mapa = |Sito = http://www.regione.taa.it/ }} El '''Trentin-Alto Àdeze''' (in [[łengua itałiana|itałian]] ''Trentino-Alto Adige''; [[łéngua todésca|todesco]] ''Trentino-Südtirol'') el ze na [[rejon de l'Itàlia|rezion]] (13&nbsp;607&nbsp;km² 0,9 miłioni de àneme, cavòłogo [[Trent|Trento/Trent]]) de l'Itàłia nord-orientałe.<br> Confina al nord co l'[[Austria]] ([[Tiroło (stato)|Tiroło]] e [[Sałisburghexe|Sałisburgheze]]), al sudest co'l [[Vèneto]], al sudovest co ła [[Łonbardia|Lonbardia]], al ovest co la [[Svìzera|Svisera]] ([[Canton Grixoni|Canton Grigioni]]). El ze formà da łi dò teritori istòreghi de l'[[Alto Àdexe|Alto Àdeze]] e del [[Trentin]]<ref>intranbi xà parte del [[Tiroło]].</ref>. == El nome == Par efeto del secondo statuto speciałe entrà in vigore intel [[1972]], el nome uficiałe de ła rejion xe ''Trentino-Alto Adige/Südtirol''. El primo statuto, del [[1948]], el ghe asegnava a ła rejon el nome bilingue ''Trentino-Alto Adige/Tiroler Etschland'' ("Tera tirołese del Àdexe"). La [[lege de modifica costitusionałe]] nr. 3 del [[18 de otobre]] [[2001]] ła gà costitusionałizà ła dision del 1972 (varda l'[[s:Costituzione della Repubblica Italiana#Art. 116|articoło 116]] de ła [[Costitusion de ła Republica Italiana|Costitusion]]). == Zeografia fixega == Ła rejon ga un teritorio pretamente conposto da montagne, e xe caraterixada da n'ase idrogràfico Nord - Sud costituido dal fiume [[Àdexe]]. == Połitega == === Sudivixion aministrativa === Ła conprende łe dò provinse otonome de [[Provincia autonoma de Bolxan|Bolxan]] (corispondente a l'Alto Àdexe) e [[Provincia autonoma de Trento|Trento]] (corispondente al Trentin). ==== Comuni prinsipałi ==== Łe sità prinsipałi łe xe [[Trento]], [[Bolxan]], [[Meran]] e [[Roveredo]]. == Galleria immagini == <gallery> Image:Bozen mit Rosengarten.jpg|Bolzan Imagine:Trento-Italy.jpg|Trento </gallery> == Note == <references /> {{regioni}} {{Trentin-Alto Àdexe}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Trentin-Alto Àdexe| ]] bv7xmll44vsa812lol4fnm9x7f3c8g2 0 8671 1102336 1031095 2022-08-16T22:23:09Z Ciaurlec 3337 zontada sesion wikitext text/x-wiki {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Scorsè |Stema = Scorzè-Stemma.png |Stato=ITA |Grado aministrativo=3 |Divixion am grado 1 = Vèneto |Divixion am grado 2 = Venesia |Latitudine gradi = 45 |Latitudine minuti = 34 |Latitudine secondi = 0 |Longitudine gradi = 12 |Longitudine minuti = 7 |Longitudine secondi = 0 |Latitudine NS = N |Longitudine EW = E |Altitudine = 16 |Superfise = 33 |Abitanti = 18944 |Axornamento abitanti = |Sotodivixion = [[Capeła]], [[Gardijàn]], [[Peseja]], [[Rio San Martìn]] |Divixion confinanti = [[Martełago]], [[Mojan]] (TV), [[Noal]], [[Salsan|Salsàn]], [[Trebaxełeghe]] (PD), [[Venesia]], [[Xero Branco]] (TV) |Codexepostałe = 30037 |Prefiso = [[041 (prefiso)|041]] |Codexestatistego = 027037 |Codexecatasticałe = I551 |zonaSismica = 3 |Nome abitanti = scorsetani |Patrono = |Dì de festa = |Sito = http://www.comune.scorze.ve.it }} '''Scorsè''' el xe un comùn de 18944 abitanti inte ła [[provincia de Venesia]] ai confini co łe provincie de [[Provincia de Trevixo|Trevixo]] e [[Provincia de Pàdova|Padoa]]. == I tre diałeti == Inte el teritòrio del comùn ghe xe un missioto de diałeti: * A Scorsè a a Capeła (zona ovest) se parla perlopiù padoàn. * A Rio San Martìn, Peseja e Gardijàn (zona nord e zona est) se parla perlopiù trevixan. * Nei teritòri meridionałi del comùn se parla perlopiù venessian. == Evołusiòn demografega == {{Demografia/Scorzsè}} == Varda anca == * [[Pezeja]] {{Provincia de Venesia}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Comuni de ła sità metropułitana de Venèsia]] hp3xeipi5ysmkxgdh4e6a2xwrzgrvzs 0 9504 1102356 1092002 2022-08-17T08:52:22Z 151.71.253.22 /* Ceni storeghi */Tradusesto par vèneto algune parołe ed espresioni itałiane oncora prexenti, drio sercar de doparar na tradusion bastansa standard wikitext text/x-wiki {{Infobox de Divixion aministrativa |Nome = Carbonera |Stema = Carbonera-Stemma.png |Stato = ITA |Grado aministrativo = 3 |Divixion am grado 1 = Vèneto |Divixion am grado 2 = Trevixo |Łatitudine gradi = 45 |Łatitudine minuti = 41 |Łatitudine secondi = 0 |Łongitudine gradi = 12 |Łongitudine minuti = 17 |Łongitudine secondi = 0 |Łatitudine NS = N |Łonxitudine EW = E |Altitudine = 18 |Superfise = 19 |Abitanti = 10741 |Axornamento abitanti = 2005 |Sotodivixion = Mignagola, Pezzan, San Jacomo de Musestrele, Vascon |Divixion confinanti = [[Breda de Piave]], [[Maxerada so ła Piave]], [[San Biasio de Całalta]], [[Siłea|Silea]], [[Sprexian|Spresian]], [[Trevixo]], [[Viłorba]] |Codexepostałe = 31030 |Prefiso = 0422 |Codexestatistego = 026008 |Codexecatasticałe = B744 |Nome abitanti = carboneresi |Patrono = |Dì de festa = 7 de otobre |Sito = http://www.carbonera-tv.it }} '''Carbonera''' el xe on comun de 10741 abitanti inte ła [[provincia de Trevixo|provincia de Trevixo]]. El se cata a sirca 5&nbsp;km da [[Trevixo|Trevixo]]. Carbonera el xe el primo comun a nord-est de Trevixo. == Ceni storeghi == Łe prime date storeghe de Carbonera łe conpare suvito dopo el miłe. Inte 'l 1115 i frati [[cluniacensi]] i ga 'avudo in dono el monastièr de [[Jacomo el Major|San Giacomo]] Apostoło. Inte na pergamena scrita el 21 de marso 1121 on serto "Oderico da Carbonera" el xe sotoscrito cuałe testimonio a na donasion de tereni fata da Gisla da Casiero a ła cexa de [[Santa Fosca]] de Trevixo. Ła cexa de Carbonera ła faxeva parte de ła mensa vescoviłe, par cui el vescovo el gaveva donà alguni fondi a i canoneghi. == Aministrasion comunałe == {{ComuniAmministrazione |NomeSindaco=Federica Ortolan |DataElezione=26/05/2019 |partito=[[sentro-destra|centrodestra]] |TelefonoComune=0422 691111 |EmailComune=info@carbonera-tv.it }} == Evołusion demografega == {{Demografia/Carbonera}} {{Provincia de Trevixo}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Comuni de ła provincia de Trevixo]] prs67as6lf3b13sagt3necpgm947s7v 0 20209 1102287 1102279 2022-08-16T13:47:13Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Doxi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Major Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàlia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ixołe egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bixantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[Fransa]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[ebraismo]], [[cristianezimo ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinçipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedal. Ciamà anca '''Repùblega de San Marco''', se se riferise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà 'na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła major parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: col [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el só [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion masima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Çipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de çità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte 'na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i çerca de far 'na vida serena: Çità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de çiviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa de i só fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bizantini e i conquista ła major parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì façiłe da defendar, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]]. ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Longobardi i conquista [[Ravena]], cavedal del [[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibrar Ravena, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravena. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconoçe Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe domanda de łoro vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta 'na repùblega democràtega e rica, co 'na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàdar ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar a só conoçensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazełega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezàn]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar 'na potensa econòmega e comerçiałe, e a espàndarse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l riconoçimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà et ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti et el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co 'na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła só ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Int'i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso so un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i só posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre 'na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come 'na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] et el [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e dai Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo coi [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al só posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunéa inte l'Asenblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera 'na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El só łaór jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Major Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e po sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 0aaum3kd3ob37csv4kng8374x1g92am 1102322 1102287 2022-08-16T21:26:43Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinçipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedal. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se riferise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà 'na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła so espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Çipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de çità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Françesco Petrarca]] inte 'na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i çerca de far 'na vida serena: Çità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de çiviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bizantini e i conquista ła major parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì façiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła so conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 8g00jzc5gigqgqrsxmc3sjm0av4hqzz 1102335 1102322 2022-08-16T22:20:40Z Ciaurlec 3337 coreto un rimando. Controłai tuti i canbi fati vanti de el mio. wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinçipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedal. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se riferise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà 'na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła so espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Çipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de çità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Françesco Petrarca]] inte 'na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i çerca de far 'na vida serena: Çità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de çiviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bizantini e i conquista ła major parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì façiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła so conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] rx9lbaoqzz8fo3y9afpp2uiuojaitga 1102340 1102335 2022-08-17T03:21:26Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinçipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedal. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se riferise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła so espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i çerca de far 'na vida serena: Çità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de çiviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bizantini e i conquista ła major parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì façiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła so conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] or00dhxf6nrmrqz5ho9ordjq700z0ai 1102341 1102340 2022-08-17T03:25:18Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bizantini e i conquista ła major parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì façiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła so conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 9drkw1rzfiex1kn0876kcfzghc0gp3h 1102342 1102341 2022-08-17T03:27:44Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime çità e tere inte ła costa de l' [[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i çerca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła so conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 7t2hbeanake35gsermux4dg4x1l5tfr 1102343 1102342 2022-08-17T03:31:24Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Trafiçi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] et oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (et el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando ch'el Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vençe. Cusìta i bizantini i conçede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà 'na serie de priviłezi comerçiałi inte i porti de l'Inpero et eçension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] ocbgspkvkn8h9ynzj5isyq8li2nwq74 1102344 1102343 2022-08-17T03:36:03Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconoçimento et el tentativo de invasion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Tràfighi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] e oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 6jo1jc9yzz5spebm2c4f4gy2dv02h88 1102345 1102344 2022-08-17T03:37:41Z 186.107.63.237 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconosimento e el tentativo de invazion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Tràfighi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] e oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèçipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèçipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comerçiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arçipełago de łe Çicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (çoè el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 3owznxp8ruhn600arp5s3qm8sn37sg6 1102360 1102345 2022-08-17T11:16:20Z 186.107.37.46 wikitext text/x-wiki {{Stado stòrico |nome = Repùblega de Venesia |nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica'' |linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg |linkBandiera = Flag of Republic of Venice (1659-1675).svg |linkLocalixasion = Republic of Venice 1789.svg |linkMapa = Republic of Venice 1796.png |paginaStema = Stema de Venesia |paginaBandiera = Bandiera de Venesia |bomò = Viva San Marco! |lengua = [[łéngoa vèneta|vèneto]], [[łéngoa latina|łatin]] |capitalPrinsipal= [[Venesia]] |altreCapitali=Eraclea (697-741) Metamauco (742-811) |dependente da = |goérno = [[Repùblega|Repùblega]] |titolo cai de stado = [[Doze]] |elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]] |organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]] |inisio = [[697]] |primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]] |stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]] |evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]'' |fin = [[12 de Majo]] [[1797]] |ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]] |stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]] |evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]] |area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]] |teritorio orixenal = [[Dogado]] |province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]] |superfise masima = 65 790 (1700) |periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]] |popolasion = 2 844 212 |periodo popolasion = [[1789]] |moneda = [[Zechin]] e [[Łira vèneta]] |risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]] |produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]] |comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]] |esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]] |inportasion = [[spesie]] |religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]] |altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]] |clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]] }} Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.''' Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] co l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia. Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]]. [[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta. {{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}} == Istòria == === Ła nasita del Dogado === Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' . In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].'' ===El reconosimento e el tentativo de invazion Franca === Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze. Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma. Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco. Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado. === L'Adriàtego e i Tràfighi === [[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]] Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] e oltre. Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin). Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe. Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega. === El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]] A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèsipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèsipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersiałi. Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane. Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia. Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arcipełago de łe Cicladi. Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia. Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro|Sipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe sede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (overo el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta. === Ła Conquista de ła Teraferma === [[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]] Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''. <br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]]. <br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no. Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia. Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe. Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta. Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo. Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia. Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma. ==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ==== Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima. ===Łe Guere co i Turchi === {{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}} Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Çipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]]. Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]]. === El Seteçento === Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]]. === Ła fin de ła Repùblega === Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]]. Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]]. Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]]. == Goérno == [[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]] Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei çitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze. El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezerçito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera inveçe del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, çirca da 1500/2000 òmeni. [[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]] El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] çoè el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina. == Economìa e Tràfego == ===Economia e Tràfego === [[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]] A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme speçiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comerçi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar. Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comerçiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Oçidentałe. Co ste robe ghe jera anca i preçiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti. El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el çentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i preçi de łe merçi che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Çina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti. Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]]. ==Popołasion== {{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}} Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a çità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref> Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 anime. == Notasion == <references /> == Vara anca == *[[Arsenal de Venesia]] *[[Bataja de Lèpanto]] * [[Doxe]] * Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]] *[[Guere turco-venexiane]] * [[Sitadini veneti ilustri]] * [[Leon de San Marco|León de San Marco]] == Altri projeti == {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Repùblega de Venèsia| ]] 97x99igyj5zs1b0qom686agteg39snk 0 28630 1102309 1099135 2022-08-16T20:34:12Z Enrico 7370 wikitext text/x-wiki {{variansa|venesian}} {{Muxicante |nome = Sir Oliver Skardy |imaxene = Pitura Freska 03.jpg |didascałia = Sir Oliver Skardy a on conserto inte el 1997. |tipo = voxe |nome_vero = Gaetano Scardicchio |data_nasita = [[14 de giugno|14 de xugno]] [[1959]] |liogo_nasita = [[Venesia]] |ani_atività = [[1989]] |xenere = [[reggae]] |eticheta = Ossigeno |strumento = voxe - chitara |profesion = cantor |altre_profesion = bidèo |albun = 4 da sołista e 10 coi [[Pitura Freska]] |studio = 4, (8) |live = (2) |sito = http://www.skardy.it/ }} '''Gaetano Scardicchio''', mejo conosùo col nome d'arte de '''Sir Oliver Skardy''' ([[Venesia]], [[14 de giugno|14 de zugno]] del [[1959]]), el ze un [[muxicante|muzegante]] vèneto. El ze anca conosùo par èsar stà el [[cantante]] e, co [[Francesco Casucci]], el fondador dei [[Pitura Freska]], famozo grupo reggae venesian. == Biografia == == Cariera muzegałe == Dopo vinti ani da front-man dei Pitura Freska, coi cuałi el ga firmà un mucio de sucesi che ghe ga dà l'ano pasà consacrà come muzeghista reggae, inte'l [[2002]], co s'a desfà ła band, Skady taca ła cariera de cantante [[sołista]], 'verta da'l [[singoło]] ''President Buana'' e continuada inte'l [[2004]] co l'àlbun ''[[Grande Bidello]]''. Da'l [[febraro]] [[2006]], Skardy scominsia, co na serie de conserti soto el nome de ''Fahreneit 451 meets Skardy'', na cołaborasion apunto co i [[Fahreneit 451]] , [[grupo ska mestrin]], portando in tour łe canson del so novo àlbun e alguni clàseghi fati che'l gaveva fato coi Pitura Freska. El sodałisio che'l ze venjio fora tra Skardy e Fahreneit 451, fa naser, inte'l [[2008]] , el singoło ''Destra e Sinistra'', cover de'l séłebre tòco de Giorgio Gaber, co drento calche strofa in diałeto venesian; par sto singoło ze stà anca zirà un videoclip, un tributo al stòrego video de ''[[Subterranean Homesick Blues]]'' de [[Bob Dylan]]. Inte'l [[2010]] vien fora ''Fame un spritz'', singoło de saor tipegamente estivo in venesian, anca st'altro conpanjà da un video zirà par łe całe de Venesia; ze el singoło che verze ła strada a ''[[Piragna]]'', novo àlbun de Skardy e Fahreneit 451, in usìda inte'l utuno 2010<ref>{{it}} Fonte : musiczone.it </ref>; inte'l desenbre 2011 vien fòra ła varsion [[dub]] de l'àlbun: ''[[Piragna in Dub]]''. Inte'l [[2011]] nase el [http://www.youtube.com/user/SirOliverSkardy canal youtube oficiałe de Sir Oliver Skardy], atraverso el cuało - co ła publegasion de video - ze comunegàe in prima parsona tante de łe novità che łe revarda l'artista. == Vida da bidèo == "Faso el bidèo su' na scuola statal ti entri omo, ti vien fora animal Casca i muri, fa aqua el sofito Me faso un buèo e i me trata da schifo..." Oltra al łaoro de cantante, Skardy fa anca l'atività de cołaborador scołàstego a l'Istituto d'Arte de Venesia; 'sto inpiego che'l ga deventà ispirasion par el nome de'l primo àlbun sołista, ''Bidelo'' el ze el singoło da st'altro estrato. Da i trati de caratere autobiogràfego. == Discografia == {{varda anca|Pitura Freska#Discografia}} === Àlbun === * ''[[Grande Bidello]]'' ([[2004]]) * '' [[Piragna]] ''( [[2010]] co i Fahreneit 451) * Remix in Dub de [[Piragna]] [[2011]] * [[Mamba Nero]], CD singoło + video [[2012]] (xirà co do prexense feminiłi sudamericane in un'area de servisio ne ła xona de Trevixo) * [[Ridi Paiasso!]] [[2013]]; albun co ła partesipasion de alcuni ex-muxicisti dei [[Pitura Freska]] [[Marco Forieri]] che canta na canson co Skardy, Valerio Voleno, [[Francesco Duse]], prexenti anca altre cołaborasion co [[Paolo Belli]] e el comico [[Natalino Balasso]]. * ''Ridi paiasso reload'' ([[2016]]), co zontàda la version de ła canson de [[Franco Battiato]] "Centro di Gravità Permanente" rifata in version Reggae co parte nova al so interno. === Singołi === * ''President Buana''([[2001]]) * ''Bideo'' (2004) * ''Destra e Sinistra'' ( [[2008]], cover de [[Giorgio Gaber]]) * ''Fame un spritz'' ([[2010]]) * ''Fame un spritz'' in (Dub version) ([[2011]]) * ''Mamba nero'' ([[2012]]) * Menarosto ([[2016|2016)]] === Cołaborasion === * Elio e le Storie Tese, ''Uomini col Borsello (Ragazza che limoni sola)'' ([[1992]]) in ''[[Italyan, Rum Casusu Çikti]]'' (el canta parti in venesian) * El cołabora co [[Herman Medrano]] inte el disco ''No se conossemo'' in cui partesipa anca altri cantanti cofà [[Caparezza]], [[Piotta (Cantante)|Er Piotta]] (Tommaso Zanello). * El partecipa so' na TV web a na trasmision de cuxìna : "Menaròsto". == Filmografìa == * ''[[Cervellini fritti e impanati]]'' di [[Mario Zaccaro]],[[Itałia|Italia]],[[1996]] * ''[[Questioni di pelle]]'', del Gruppo Krisis, Italia, [[2005]] * "[[Solo par amore]]", novo film in cui partesipa Skardy co Nevruz voxe de "X-Factor" (video breve so'łe riprexe so You Tube) che se pol veder dal so sito. == Note == <references /> == Voxe łigàe == * [[Pitura Freska]] * Cołegamenti esterni : * [http://www.skardy.it Sito uficiałe de Skardy] * Discografia de Skardy * Concerto de Skardy coi Fahreneit in Rai.tv {{Controło de autorità}} [[Categoria:Sir Oliver Skardy]] [[Categoria:Cantautori itałiani]] euwc195c4r38wdb5rixzdwyp2dw2pi4 1102310 1102309 2022-08-16T20:36:01Z Enrico 7370 /* Vida da bidèo */ wikitext text/x-wiki {{variansa|venesian}} {{Muxicante |nome = Sir Oliver Skardy |imaxene = Pitura Freska 03.jpg |didascałia = Sir Oliver Skardy a on conserto inte el 1997. |tipo = voxe |nome_vero = Gaetano Scardicchio |data_nasita = [[14 de giugno|14 de xugno]] [[1959]] |liogo_nasita = [[Venesia]] |ani_atività = [[1989]] |xenere = [[reggae]] |eticheta = Ossigeno |strumento = voxe - chitara |profesion = cantor |altre_profesion = bidèo |albun = 4 da sołista e 10 coi [[Pitura Freska]] |studio = 4, (8) |live = (2) |sito = http://www.skardy.it/ }} '''Gaetano Scardicchio''', mejo conosùo col nome d'arte de '''Sir Oliver Skardy''' ([[Venesia]], [[14 de giugno|14 de zugno]] del [[1959]]), el ze un [[muxicante|muzegante]] vèneto. El ze anca conosùo par èsar stà el [[cantante]] e, co [[Francesco Casucci]], el fondador dei [[Pitura Freska]], famozo grupo reggae venesian. == Biografia == == Cariera muzegałe == Dopo vinti ani da front-man dei Pitura Freska, coi cuałi el ga firmà un mucio de sucesi che ghe ga dà l'ano pasà consacrà come muzeghista reggae, inte'l [[2002]], co s'a desfà ła band, Skady taca ła cariera de cantante [[sołista]], 'verta da'l [[singoło]] ''President Buana'' e continuada inte'l [[2004]] co l'àlbun ''[[Grande Bidello]]''. Da'l [[febraro]] [[2006]], Skardy scominsia, co na serie de conserti soto el nome de ''Fahreneit 451 meets Skardy'', na cołaborasion apunto co i [[Fahreneit 451]] , [[grupo ska mestrin]], portando in tour łe canson del so novo àlbun e alguni clàseghi fati che'l gaveva fato coi Pitura Freska. El sodałisio che'l ze venjio fora tra Skardy e Fahreneit 451, fa naser, inte'l [[2008]] , el singoło ''Destra e Sinistra'', cover de'l séłebre tòco de Giorgio Gaber, co drento calche strofa in diałeto venesian; par sto singoło ze stà anca zirà un videoclip, un tributo al stòrego video de ''[[Subterranean Homesick Blues]]'' de [[Bob Dylan]]. Inte'l [[2010]] vien fora ''Fame un spritz'', singoło de saor tipegamente estivo in venesian, anca st'altro conpanjà da un video zirà par łe całe de Venesia; ze el singoło che verze ła strada a ''[[Piragna]]'', novo àlbun de Skardy e Fahreneit 451, in usìda inte'l utuno 2010<ref>{{it}} Fonte : musiczone.it </ref>; inte'l desenbre 2011 vien fòra ła varsion [[dub]] de l'àlbun: ''[[Piragna in Dub]]''. Inte'l [[2011]] nase el [http://www.youtube.com/user/SirOliverSkardy canal youtube oficiałe de Sir Oliver Skardy], atraverso el cuało - co ła publegasion de video - ze comunegàe in prima parsona tante de łe novità che łe revarda l'artista. == Vida da bidèo == {{citasion|Fasso el bideo su 'na scuoła statal<br />Ti entri omo, ti vien fora animal<br />Casca i muri, fa acqua el sofito<br />Me fasso el bueo e i me trata da schifo...|lingua=vec}} Oltra al łaoro de cantante, Skardy fa anca l'atività de cołaborador scołàstego a l'Istituto d'Arte de Venesia; 'sto inpiego che'l ga deventà ispirasion par el nome de'l primo àlbun sołista, ''Bidelo'' el ze el singoło da st'altro estrato. Da i trati de caratere autobiogràfego. == Discografia == {{varda anca|Pitura Freska#Discografia}} === Àlbun === * ''[[Grande Bidello]]'' ([[2004]]) * '' [[Piragna]] ''( [[2010]] co i Fahreneit 451) * Remix in Dub de [[Piragna]] [[2011]] * [[Mamba Nero]], CD singoło + video [[2012]] (xirà co do prexense feminiłi sudamericane in un'area de servisio ne ła xona de Trevixo) * [[Ridi Paiasso!]] [[2013]]; albun co ła partesipasion de alcuni ex-muxicisti dei [[Pitura Freska]] [[Marco Forieri]] che canta na canson co Skardy, Valerio Voleno, [[Francesco Duse]], prexenti anca altre cołaborasion co [[Paolo Belli]] e el comico [[Natalino Balasso]]. * ''Ridi paiasso reload'' ([[2016]]), co zontàda la version de ła canson de [[Franco Battiato]] "Centro di Gravità Permanente" rifata in version Reggae co parte nova al so interno. === Singołi === * ''President Buana''([[2001]]) * ''Bideo'' (2004) * ''Destra e Sinistra'' ( [[2008]], cover de [[Giorgio Gaber]]) * ''Fame un spritz'' ([[2010]]) * ''Fame un spritz'' in (Dub version) ([[2011]]) * ''Mamba nero'' ([[2012]]) * Menarosto ([[2016|2016)]] === Cołaborasion === * Elio e le Storie Tese, ''Uomini col Borsello (Ragazza che limoni sola)'' ([[1992]]) in ''[[Italyan, Rum Casusu Çikti]]'' (el canta parti in venesian) * El cołabora co [[Herman Medrano]] inte el disco ''No se conossemo'' in cui partesipa anca altri cantanti cofà [[Caparezza]], [[Piotta (Cantante)|Er Piotta]] (Tommaso Zanello). * El partecipa so' na TV web a na trasmision de cuxìna : "Menaròsto". == Filmografìa == * ''[[Cervellini fritti e impanati]]'' di [[Mario Zaccaro]],[[Itałia|Italia]],[[1996]] * ''[[Questioni di pelle]]'', del Gruppo Krisis, Italia, [[2005]] * "[[Solo par amore]]", novo film in cui partesipa Skardy co Nevruz voxe de "X-Factor" (video breve so'łe riprexe so You Tube) che se pol veder dal so sito. == Note == <references /> == Voxe łigàe == * [[Pitura Freska]] * Cołegamenti esterni : * [http://www.skardy.it Sito uficiałe de Skardy] * Discografia de Skardy * Concerto de Skardy coi Fahreneit in Rai.tv {{Controło de autorità}} [[Categoria:Sir Oliver Skardy]] [[Categoria:Cantautori itałiani]] 21cq0u6gp22h930f2ogimslx37zp2ia 1102311 1102310 2022-08-16T20:37:38Z Enrico 7370 /* Vida da bidèo */ wikitext text/x-wiki {{variansa|venesian}} {{Muxicante |nome = Sir Oliver Skardy |imaxene = Pitura Freska 03.jpg |didascałia = Sir Oliver Skardy a on conserto inte el 1997. |tipo = voxe |nome_vero = Gaetano Scardicchio |data_nasita = [[14 de giugno|14 de xugno]] [[1959]] |liogo_nasita = [[Venesia]] |ani_atività = [[1989]] |xenere = [[reggae]] |eticheta = Ossigeno |strumento = voxe - chitara |profesion = cantor |altre_profesion = bidèo |albun = 4 da sołista e 10 coi [[Pitura Freska]] |studio = 4, (8) |live = (2) |sito = http://www.skardy.it/ }} '''Gaetano Scardicchio''', mejo conosùo col nome d'arte de '''Sir Oliver Skardy''' ([[Venesia]], [[14 de giugno|14 de zugno]] del [[1959]]), el ze un [[muxicante|muzegante]] vèneto. El ze anca conosùo par èsar stà el [[cantante]] e, co [[Francesco Casucci]], el fondador dei [[Pitura Freska]], famozo grupo reggae venesian. == Biografia == == Cariera muzegałe == Dopo vinti ani da front-man dei Pitura Freska, coi cuałi el ga firmà un mucio de sucesi che ghe ga dà l'ano pasà consacrà come muzeghista reggae, inte'l [[2002]], co s'a desfà ła band, Skady taca ła cariera de cantante [[sołista]], 'verta da'l [[singoło]] ''President Buana'' e continuada inte'l [[2004]] co l'àlbun ''[[Grande Bidello]]''. Da'l [[febraro]] [[2006]], Skardy scominsia, co na serie de conserti soto el nome de ''Fahreneit 451 meets Skardy'', na cołaborasion apunto co i [[Fahreneit 451]] , [[grupo ska mestrin]], portando in tour łe canson del so novo àlbun e alguni clàseghi fati che'l gaveva fato coi Pitura Freska. El sodałisio che'l ze venjio fora tra Skardy e Fahreneit 451, fa naser, inte'l [[2008]] , el singoło ''Destra e Sinistra'', cover de'l séłebre tòco de Giorgio Gaber, co drento calche strofa in diałeto venesian; par sto singoło ze stà anca zirà un videoclip, un tributo al stòrego video de ''[[Subterranean Homesick Blues]]'' de [[Bob Dylan]]. Inte'l [[2010]] vien fora ''Fame un spritz'', singoło de saor tipegamente estivo in venesian, anca st'altro conpanjà da un video zirà par łe całe de Venesia; ze el singoło che verze ła strada a ''[[Piragna]]'', novo àlbun de Skardy e Fahreneit 451, in usìda inte'l utuno 2010<ref>{{it}} Fonte : musiczone.it </ref>; inte'l desenbre 2011 vien fòra ła varsion [[dub]] de l'àlbun: ''[[Piragna in Dub]]''. Inte'l [[2011]] nase el [http://www.youtube.com/user/SirOliverSkardy canal youtube oficiałe de Sir Oliver Skardy], atraverso el cuało - co ła publegasion de video - ze comunegàe in prima parsona tante de łe novità che łe revarda l'artista. == Vida da bidèo == {{citasion|Fasso el bideo su 'na scuoła statal<br />Ti entri omo, ti vien fora animal<br />Casca i muri, fa acqua el sofito<br />Me fasso el bueo e i me trata da schifo...|lingua=vec}} "Faso el bideło so na scoła statal Ti entri omo, ti vien fora animal Casca i muri, fa acua el sofigo Me faso el bueo e i me trata da schifo..." Oltra al łaoro de cantante, Skardy fa anca l'atività de cołaborador scołàstego a l'Istituto d'Arte de Venesia; 'sto inpiego che'l ga deventà ispirasion par el nome de'l primo àlbun sołista, ''Bidelo'' el ze el singoło da st'altro estrato. Da i trati de caratere autobiogràfego. == Discografia == {{varda anca|Pitura Freska#Discografia}} === Àlbun === * ''[[Grande Bidello]]'' ([[2004]]) * '' [[Piragna]] ''( [[2010]] co i Fahreneit 451) * Remix in Dub de [[Piragna]] [[2011]] * [[Mamba Nero]], CD singoło + video [[2012]] (xirà co do prexense feminiłi sudamericane in un'area de servisio ne ła xona de Trevixo) * [[Ridi Paiasso!]] [[2013]]; albun co ła partesipasion de alcuni ex-muxicisti dei [[Pitura Freska]] [[Marco Forieri]] che canta na canson co Skardy, Valerio Voleno, [[Francesco Duse]], prexenti anca altre cołaborasion co [[Paolo Belli]] e el comico [[Natalino Balasso]]. * ''Ridi paiasso reload'' ([[2016]]), co zontàda la version de ła canson de [[Franco Battiato]] "Centro di Gravità Permanente" rifata in version Reggae co parte nova al so interno. === Singołi === * ''President Buana''([[2001]]) * ''Bideo'' (2004) * ''Destra e Sinistra'' ( [[2008]], cover de [[Giorgio Gaber]]) * ''Fame un spritz'' ([[2010]]) * ''Fame un spritz'' in (Dub version) ([[2011]]) * ''Mamba nero'' ([[2012]]) * Menarosto ([[2016|2016)]] === Cołaborasion === * Elio e le Storie Tese, ''Uomini col Borsello (Ragazza che limoni sola)'' ([[1992]]) in ''[[Italyan, Rum Casusu Çikti]]'' (el canta parti in venesian) * El cołabora co [[Herman Medrano]] inte el disco ''No se conossemo'' in cui partesipa anca altri cantanti cofà [[Caparezza]], [[Piotta (Cantante)|Er Piotta]] (Tommaso Zanello). * El partecipa so' na TV web a na trasmision de cuxìna : "Menaròsto". == Filmografìa == * ''[[Cervellini fritti e impanati]]'' di [[Mario Zaccaro]],[[Itałia|Italia]],[[1996]] * ''[[Questioni di pelle]]'', del Gruppo Krisis, Italia, [[2005]] * "[[Solo par amore]]", novo film in cui partesipa Skardy co Nevruz voxe de "X-Factor" (video breve so'łe riprexe so You Tube) che se pol veder dal so sito. == Note == <references /> == Voxe łigàe == * [[Pitura Freska]] * Cołegamenti esterni : * [http://www.skardy.it Sito uficiałe de Skardy] * Discografia de Skardy * Concerto de Skardy coi Fahreneit in Rai.tv {{Controło de autorità}} [[Categoria:Sir Oliver Skardy]] [[Categoria:Cantautori itałiani]] kl8cvf46tu224dri76jovqpyzl68dpp 1102312 1102311 2022-08-16T20:38:05Z Enrico 7370 /* Vida da bidèo */ wikitext text/x-wiki {{variansa|venesian}} {{Muxicante |nome = Sir Oliver Skardy |imaxene = Pitura Freska 03.jpg |didascałia = Sir Oliver Skardy a on conserto inte el 1997. |tipo = voxe |nome_vero = Gaetano Scardicchio |data_nasita = [[14 de giugno|14 de xugno]] [[1959]] |liogo_nasita = [[Venesia]] |ani_atività = [[1989]] |xenere = [[reggae]] |eticheta = Ossigeno |strumento = voxe - chitara |profesion = cantor |altre_profesion = bidèo |albun = 4 da sołista e 10 coi [[Pitura Freska]] |studio = 4, (8) |live = (2) |sito = http://www.skardy.it/ }} '''Gaetano Scardicchio''', mejo conosùo col nome d'arte de '''Sir Oliver Skardy''' ([[Venesia]], [[14 de giugno|14 de zugno]] del [[1959]]), el ze un [[muxicante|muzegante]] vèneto. El ze anca conosùo par èsar stà el [[cantante]] e, co [[Francesco Casucci]], el fondador dei [[Pitura Freska]], famozo grupo reggae venesian. == Biografia == == Cariera muzegałe == Dopo vinti ani da front-man dei Pitura Freska, coi cuałi el ga firmà un mucio de sucesi che ghe ga dà l'ano pasà consacrà come muzeghista reggae, inte'l [[2002]], co s'a desfà ła band, Skady taca ła cariera de cantante [[sołista]], 'verta da'l [[singoło]] ''President Buana'' e continuada inte'l [[2004]] co l'àlbun ''[[Grande Bidello]]''. Da'l [[febraro]] [[2006]], Skardy scominsia, co na serie de conserti soto el nome de ''Fahreneit 451 meets Skardy'', na cołaborasion apunto co i [[Fahreneit 451]] , [[grupo ska mestrin]], portando in tour łe canson del so novo àlbun e alguni clàseghi fati che'l gaveva fato coi Pitura Freska. El sodałisio che'l ze venjio fora tra Skardy e Fahreneit 451, fa naser, inte'l [[2008]] , el singoło ''Destra e Sinistra'', cover de'l séłebre tòco de Giorgio Gaber, co drento calche strofa in diałeto venesian; par sto singoło ze stà anca zirà un videoclip, un tributo al stòrego video de ''[[Subterranean Homesick Blues]]'' de [[Bob Dylan]]. Inte'l [[2010]] vien fora ''Fame un spritz'', singoło de saor tipegamente estivo in venesian, anca st'altro conpanjà da un video zirà par łe całe de Venesia; ze el singoło che verze ła strada a ''[[Piragna]]'', novo àlbun de Skardy e Fahreneit 451, in usìda inte'l utuno 2010<ref>{{it}} Fonte : musiczone.it </ref>; inte'l desenbre 2011 vien fòra ła varsion [[dub]] de l'àlbun: ''[[Piragna in Dub]]''. Inte'l [[2011]] nase el [http://www.youtube.com/user/SirOliverSkardy canal youtube oficiałe de Sir Oliver Skardy], atraverso el cuało - co ła publegasion de video - ze comunegàe in prima parsona tante de łe novità che łe revarda l'artista. == Vida da bidèo == {{citasion|Fasso el bideo su 'na scuoła statal<br />Ti entri omo, ti vien fora animal<br />Casca i muri, fa acqua el sofito<br />Me fasso el bueo e i me trata da schifo...|lingua=vec}} "''Faso el bideło so na scoła statal'' ''Ti entri omo, ti vien fora animal'' ''Casca i muri, fa acua el sofito'' ''Me faso el bueo e i me trata da schifo''..." Oltra al łaoro de cantante, Skardy fa anca l'atività de cołaborador scołàstego a l'Istituto d'Arte de Venesia; 'sto inpiego che'l ga deventà ispirasion par el nome de'l primo àlbun sołista, ''Bidelo'' el ze el singoło da st'altro estrato. Da i trati de caratere autobiogràfego. == Discografia == {{varda anca|Pitura Freska#Discografia}} === Àlbun === * ''[[Grande Bidello]]'' ([[2004]]) * '' [[Piragna]] ''( [[2010]] co i Fahreneit 451) * Remix in Dub de [[Piragna]] [[2011]] * [[Mamba Nero]], CD singoło + video [[2012]] (xirà co do prexense feminiłi sudamericane in un'area de servisio ne ła xona de Trevixo) * [[Ridi Paiasso!]] [[2013]]; albun co ła partesipasion de alcuni ex-muxicisti dei [[Pitura Freska]] [[Marco Forieri]] che canta na canson co Skardy, Valerio Voleno, [[Francesco Duse]], prexenti anca altre cołaborasion co [[Paolo Belli]] e el comico [[Natalino Balasso]]. * ''Ridi paiasso reload'' ([[2016]]), co zontàda la version de ła canson de [[Franco Battiato]] "Centro di Gravità Permanente" rifata in version Reggae co parte nova al so interno. === Singołi === * ''President Buana''([[2001]]) * ''Bideo'' (2004) * ''Destra e Sinistra'' ( [[2008]], cover de [[Giorgio Gaber]]) * ''Fame un spritz'' ([[2010]]) * ''Fame un spritz'' in (Dub version) ([[2011]]) * ''Mamba nero'' ([[2012]]) * Menarosto ([[2016|2016)]] === Cołaborasion === * Elio e le Storie Tese, ''Uomini col Borsello (Ragazza che limoni sola)'' ([[1992]]) in ''[[Italyan, Rum Casusu Çikti]]'' (el canta parti in venesian) * El cołabora co [[Herman Medrano]] inte el disco ''No se conossemo'' in cui partesipa anca altri cantanti cofà [[Caparezza]], [[Piotta (Cantante)|Er Piotta]] (Tommaso Zanello). * El partecipa so' na TV web a na trasmision de cuxìna : "Menaròsto". == Filmografìa == * ''[[Cervellini fritti e impanati]]'' di [[Mario Zaccaro]],[[Itałia|Italia]],[[1996]] * ''[[Questioni di pelle]]'', del Gruppo Krisis, Italia, [[2005]] * "[[Solo par amore]]", novo film in cui partesipa Skardy co Nevruz voxe de "X-Factor" (video breve so'łe riprexe so You Tube) che se pol veder dal so sito. == Note == <references /> == Voxe łigàe == * [[Pitura Freska]] * Cołegamenti esterni : * [http://www.skardy.it Sito uficiałe de Skardy] * Discografia de Skardy * Concerto de Skardy coi Fahreneit in Rai.tv {{Controło de autorità}} [[Categoria:Sir Oliver Skardy]] [[Categoria:Cantautori itałiani]] 3bmw12jo161n1ur9btw0ss7b89t3pcu 1102313 1102312 2022-08-16T20:38:27Z Enrico 7370 wikitext text/x-wiki {{variansa|venesian}} {{Muxicante |nome = Sir Oliver Skardy |imaxene = Pitura Freska 03.jpg |didascałia = Sir Oliver Skardy a on conserto inte el 1997. |tipo = voxe |nome_vero = Gaetano Scardicchio |data_nasita = [[14 de giugno|14 de xugno]] [[1959]] |liogo_nasita = [[Venesia]] |ani_atività = [[1989]] |xenere = [[reggae]] |eticheta = Ossigeno |strumento = voxe - chitara |profesion = cantor |altre_profesion = bidèo |albun = 4 da sołista e 10 coi [[Pitura Freska]] |studio = 4, (8) |live = (2) |sito = http://www.skardy.it/ }} '''Gaetano Scardicchio''', mejo conosùo co'l nome d'arte de '''Sir Oliver Skardy''' ([[Venesia]], [[14 de giugno|14 de zugno]] del [[1959]]), el ze un [[muxicante|muzegante]] vèneto. El ze anca conosùo par èsar stà el [[cantante]] e, co [[Francesco Casucci]], el fondador dei [[Pitura Freska]], famozo grupo reggae venesian. == Biografia == == Cariera muzegałe == Dopo vinti ani da front-man dei Pitura Freska, coi cuałi el ga firmà un mucio de sucesi che ghe ga dà l'ano pasà consacrà come muzeghista reggae, inte'l [[2002]], co s'a desfà ła band, Skady taca ła cariera de cantante [[sołista]], 'verta da'l [[singoło]] ''President Buana'' e continuada inte'l [[2004]] co l'àlbun ''[[Grande Bidello]]''. Da'l [[febraro]] [[2006]], Skardy scominsia, co na serie de conserti soto el nome de ''Fahreneit 451 meets Skardy'', na cołaborasion apunto co i [[Fahreneit 451]] , [[grupo ska mestrin]], portando in tour łe canson del so novo àlbun e alguni clàseghi fati che'l gaveva fato coi Pitura Freska. El sodałisio che'l ze venjio fora tra Skardy e Fahreneit 451, fa naser, inte'l [[2008]] , el singoło ''Destra e Sinistra'', cover de'l séłebre tòco de Giorgio Gaber, co drento calche strofa in diałeto venesian; par sto singoło ze stà anca zirà un videoclip, un tributo al stòrego video de ''[[Subterranean Homesick Blues]]'' de [[Bob Dylan]]. Inte'l [[2010]] vien fora ''Fame un spritz'', singoło de saor tipegamente estivo in venesian, anca st'altro conpanjà da un video zirà par łe całe de Venesia; ze el singoło che verze ła strada a ''[[Piragna]]'', novo àlbun de Skardy e Fahreneit 451, in usìda inte'l utuno 2010<ref>{{it}} Fonte : musiczone.it </ref>; inte'l desenbre 2011 vien fòra ła varsion [[dub]] de l'àlbun: ''[[Piragna in Dub]]''. Inte'l [[2011]] nase el [http://www.youtube.com/user/SirOliverSkardy canal youtube oficiałe de Sir Oliver Skardy], atraverso el cuało - co ła publegasion de video - ze comunegàe in prima parsona tante de łe novità che łe revarda l'artista. == Vida da bidèo == {{citasion|Fasso el bideo su 'na scuoła statal<br />Ti entri omo, ti vien fora animal<br />Casca i muri, fa acqua el sofito<br />Me fasso el bueo e i me trata da schifo...|lingua=vec}} "''Faso el bideło so na scoła statal'' ''Ti entri omo, ti vien fora animal'' ''Casca i muri, fa acua el sofito'' ''Me faso el bueo e i me trata da schifo''..." Oltra al łaoro de cantante, Skardy fa anca l'atività de cołaborador scołàstego a l'Istituto d'Arte de Venesia; 'sto inpiego che'l ga deventà ispirasion par el nome de'l primo àlbun sołista, ''Bidelo'' el ze el singoło da st'altro estrato. Da i trati de caratere autobiogràfego. == Discografia == {{varda anca|Pitura Freska#Discografia}} === Àlbun === * ''[[Grande Bidello]]'' ([[2004]]) * '' [[Piragna]] ''( [[2010]] co i Fahreneit 451) * Remix in Dub de [[Piragna]] [[2011]] * [[Mamba Nero]], CD singoło + video [[2012]] (xirà co do prexense feminiłi sudamericane in un'area de servisio ne ła xona de Trevixo) * [[Ridi Paiasso!]] [[2013]]; albun co ła partesipasion de alcuni ex-muxicisti dei [[Pitura Freska]] [[Marco Forieri]] che canta na canson co Skardy, Valerio Voleno, [[Francesco Duse]], prexenti anca altre cołaborasion co [[Paolo Belli]] e el comico [[Natalino Balasso]]. * ''Ridi paiasso reload'' ([[2016]]), co zontàda la version de ła canson de [[Franco Battiato]] "Centro di Gravità Permanente" rifata in version Reggae co parte nova al so interno. === Singołi === * ''President Buana''([[2001]]) * ''Bideo'' (2004) * ''Destra e Sinistra'' ( [[2008]], cover de [[Giorgio Gaber]]) * ''Fame un spritz'' ([[2010]]) * ''Fame un spritz'' in (Dub version) ([[2011]]) * ''Mamba nero'' ([[2012]]) * Menarosto ([[2016|2016)]] === Cołaborasion === * Elio e le Storie Tese, ''Uomini col Borsello (Ragazza che limoni sola)'' ([[1992]]) in ''[[Italyan, Rum Casusu Çikti]]'' (el canta parti in venesian) * El cołabora co [[Herman Medrano]] inte el disco ''No se conossemo'' in cui partesipa anca altri cantanti cofà [[Caparezza]], [[Piotta (Cantante)|Er Piotta]] (Tommaso Zanello). * El partecipa so' na TV web a na trasmision de cuxìna : "Menaròsto". == Filmografìa == * ''[[Cervellini fritti e impanati]]'' di [[Mario Zaccaro]],[[Itałia|Italia]],[[1996]] * ''[[Questioni di pelle]]'', del Gruppo Krisis, Italia, [[2005]] * "[[Solo par amore]]", novo film in cui partesipa Skardy co Nevruz voxe de "X-Factor" (video breve so'łe riprexe so You Tube) che se pol veder dal so sito. == Note == <references /> == Voxe łigàe == * [[Pitura Freska]] * Cołegamenti esterni : * [http://www.skardy.it Sito uficiałe de Skardy] * Discografia de Skardy * Concerto de Skardy coi Fahreneit in Rai.tv {{Controło de autorità}} [[Categoria:Sir Oliver Skardy]] [[Categoria:Cantautori itałiani]] 8a8vkrurn86sj55q2bovy4hcms232u3 0 35125 1102304 1031375 2022-08-16T18:04:14Z Scip. 16157 + Quality image wikitext text/x-wiki [[Imàjine:Quirinale palazzo e obelisco con dioscuri Roma.jpg|right|400 px|thumb|El Pałaso del Quirinałe]] El '''Pałaso del Quirinałe''', xe on edificio de ła sità de [[Roma]]. == Storia == El xe sta costruìo a partir dal [[1583]] come sede del [[papa]], po' dal [[1870]] deventa l'abitasion del [[re d'Italia]]. Inte el [[1946]] devanta a sede del [[Presidente de ła Repùblica|Presidente de ła Republica Itałiana]]. Atualmente el xe abità dal Presidente [[Giorgio Napolitano]], in carica dal [[2006]]. == Arte == Oltre che essare inportante dal punto de vista połitego, el Quirinałe xe anca on importante monumento artistico. Infatti, el xe stà progettà da architetti inportanti come come [[Pietro da Cortona]], [[Domenico Fontana]], [[Ferdinando Fuga]] e [[Carlo Maderno]], mentre tra e tante opere de arte conservae, ghe xe opere de [[Giovanni Paolo Pannini]] [[Guido Reni]], [[Melozzo da Forlì]] e tanti altri. Inportanti anca e cołexion de mobiłi, carose, porcełane e arazzi. Da drio del pałaso, ghe xe i lussureggianti "Giardini del Quirinale". {{Controło de autorità}} [[Categoria:Pałasi de Roma]] t7ohfj7i4yngl3bul245r77svaz2ufi 1102337 1102304 2022-08-16T22:28:21Z Ciaurlec 3337 zontà modèl sinotego wikitext text/x-wiki {{Edificà çiviłe|imajine=Quirinale palazzo e obelisco con dioscuri Roma.jpg}} [[Imàjine:Quirinale palazzo e obelisco con dioscuri Roma.jpg|right|400 px|thumb|El Pałaso del Quirinałe]] El '''Pałaso del Quirinałe''', xe on edificio de ła sità de [[Roma]]. == Storia == El xe sta costruìo a partir dal [[1583]] come sede del [[papa]], po' dal [[1870]] deventa l'abitasion del [[re d'Italia]]. Inte el [[1946]] devanta a sede del [[Presidente de ła Repùblica|Presidente de ła Republica Itałiana]]. Atualmente el xe abità dal Presidente [[Giorgio Napolitano]], in carica dal [[2006]]. == Arte == Oltre che essare inportante dal punto de vista połitego, el Quirinałe xe anca on importante monumento artistico. Infatti, el xe stà progettà da architetti inportanti come come [[Pietro da Cortona]], [[Domenico Fontana]], [[Ferdinando Fuga]] e [[Carlo Maderno]], mentre tra e tante opere de arte conservae, ghe xe opere de [[Giovanni Paolo Pannini]] [[Guido Reni]], [[Melozzo da Forlì]] e tanti altri. Inportanti anca e cołexion de mobiłi, carose, porcełane e arazzi. Da drio del pałaso, ghe xe i lussureggianti "Giardini del Quirinale". {{Controło de autorità}} [[Categoria:Pałasi de Roma]] pa54lolzks5o6akxv3omjcx41b560jx 0 138702 1102318 1088774 2022-08-16T21:08:36Z Enrico 7370 wikitext text/x-wiki {{Infobox de Dita |nome = Bayerische Motoren Werke AG<br/> BMW |logo = |logo grandesa = |imàjine = Hochhaus 'BMW Vierzylinder'. München. 83 orig.jpg |imàjine grandesa = |Stato = [[Xermania]] |nasion = DEU |Forma sosietaria = |borse = {{Borsa de Francoforte|BMW|bmw-ag-st}} |fondasion = 1917 |fondadori = [[Franz Josef Popp]] e [[Karl Rapp]] |data saradura = |colpa saradura = |sede = [[Monaco de Baviera]] |grupo = |infiołae = * [[BMW Motorrad]] * [[BMW Motorsport]] * [[Mini (marchio)|Mini]] * [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]] |persone ciave =[[Norbert Reithofer]] [[presidente]]<br/> [[Harald Krüger]] [[aministrator dełegà]]<br/>[[Stefan Quandt]] (posesor del 29% del pacheto asionàrio)<br/>[[Susanne Klatten|Susanne Quandt Klatten]] (21% del pacheto asionàrio) |setore = automobiłìstego |industria = |prodoti = [[Automobiłe|Automobiłi]] * [[Motosicleta|Motosiclete]] |faturà = |ano faturà = 2017 |utiłe neto = |ano utiłe neto = |dipendenti = 129 932<ref name="risultati2017">[https://geschaeftsbericht2017.bmwgroup.com/bmwgroup/annual/2017/gb/layout/pdf/de/Geschaeftsbericht_2017.pdf Geschäftsbericht 2017 - BMW Group]</ref> |bomò = Piàxer de guidar (''Freude am Fahren'') |note = |sito = }} Ła '''BMW''' (sigla de '''''B'''ayerische '''M'''otoren '''W'''erke'', traduxìbiłe in [[łengua veneta|veneto]] cofà "''fàbrega bavareze de motori''") ła ze na dita [[Xermania|todesca]] produtora de [[autoveicoło|autoveicołi]] e [[motoveicoło|motoveicołi]], co sede a [[Monaco de Baviera]]. Fondada ofisialmente inte'l 1917 inisialmente par prodùzer motori d'aèreo, ła ga estendesto progresivamente ła so atività fin a deventar una de łe caze automobiłìsteghe pì inportanti e prestijoze de'l mondo par ła cuałità costrutiva e ła modernità tecnołòzega e inzenjerìstega dei so prodoti. Inte'l [[2017]], el grupo BMW el ga vendesto a łiveło mondiałe automobiłi (marche BMW, [[Mini (marca)|Mini]] e [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]]) e motoveicołi a do ròde (marca BMW). === Orizene de ła marca === Durante ła [[prima guera mondiałe]], l'industria mecànega todesca ła jera inpenjà a mejorar ła potensae e l'afidabiłità dei novi [[aèrei da casa]] che, par ła prima volta, i rivestiva un inportante ròło bełico e no soło. Anca ła [[Daimler-Motoren-Gesellschaft|Daimler]] gavea metesto a punto un motor aereonautego, reałizà da ał consosiada austriaca [[Austro-Daimler]] e svłlupà da [[Max Friz]], uno dei briłanti inzegneri del reparto corse Daimler, ła cui atività xera sospexa a cauza de ła guera. Ordenada dal goèrno austriaco, par razón de çełerità produtiva ła costrusion dei motori Austro-Daimler ze stà afidà a ła liçenziataria bavareze ''[[Rapp Motorenwerke]]'', dita de Monaco de Baviera fondada inte el 1913 da [[Karl Rapp]] e [[Julius Auspitzer]], indove anca Friz se ga trasferìo co ła speransa de védar reałizà el so projeto par un motor de aèreo co sìe çiłindri in łinea e àlbaro a came in testa, capaçe de funsionar a cuote tanto ełevàe, ben oltra i 5.000 metri. A ła Rapp, in veste de supervizor tècnego de l'[[k.u.k. Luftfahrtruppen|aviasion miłitar austro-ungarega]], A zera prezente l'inzegnèr [[Franz Josef Popp|Josef Popp]], al cuało Friz ga mostrà i dezegni del so novo motor. Popp ga capìo suito che se tratava de un propulsor tecnołozegamente tanto avansà e ne ga caldezà l'adosion a ła Rapp Motorenwerke. El prototipo del novo motor venne ben presto reałizà, mostrando doti de potensa e łezieresa ben supariori a ła produsion de l'epoca. Ła novità ga destà suìto l'intarese del [[II Reich|Reich todesco]] che, al fin de reconcuistar ła supremasia inte'i siełi, ne ga comisionà ła costrusion in 600 ezenplari. El [[7 marso|7 de marso]] 1916 ła ''Rapp Motorenwerke'' se ga fondesto co n'altra azienda todesca de Monaco costrutora de motori d'aereo, ła ''[[Gustav Otto Flugmaschinenfabrik]]'' de l'inzegnèr [[Gustav Otto]], so fiol del pì famozo [[Nikolaus August Otto]] (l'inventor del [[motor a sciopo]]); łe do aziende, pur continuando ad operar co łe sìngołe razon sosiałe, xe andà costituir un consorsio industriałe rezistrà cofà ''[[Bayerische Flugzeugwerke]]''<ref name="EA97">AA.VV., ''Enciclopedia dell'auto'', p. 97.</ref> (BMW), co sede al nùmaro 76 de ła Lerchenauer Straße<ref>''BMW'', R.W. Schlegelmilch / H. Lehbrink / J. von Osterroth, 2004, Könemann, pag.8</ref>. Ma nonostante ła sigla non ła sia oncora cueła de l'ancò famozo costrutor automobiłìstego e motosiclìstego bavareze, alcuni stòreghi asume pròpio el 7 de marso 1916 come data de nasita de ła BMW, anca se ofisialmente ła marca ła jera oncora inezistente. [[File:BMW IIIa 2010-04-03.JPG|thumb|left|El motor aeronautico [[BMW IIIa]] a sìe siłindri in łinea, projetà da l'inzegnèr [[Max Friz]] inte el [[1917]]]] Pochi mesi drìoman ła fuzxion, Gustav Otto ga łasà l'azienda omonèma, che de łì a pochisimo ła ga serà i batenti. In pràtega, da sto ponto in po', ła BFW se ga catà a detener ła soła ''Rapp Motorenwerke'', ma no ze pasà tanto tenpo che anca Karl Rapp ga desidesto de ritirarse da ła diresion de ła so azienda e 'l [[26 novenbre|26 de novenbre]] 1916, Josef Popp ne ga ciapà ła guida mudando ła razon sosiałe de ła ''Rapp Motorenwerke'' in ''Bayerische Motorenwerke GmbH'' (BMW).<ref name="EA97"/> Tałe canbiamento de razon sosiałe ze stà datà [[21 łujo|21 de łujo]] [[1917]] e co ła so rezistrasion a ła Càmara de Comercio, ła marca BMW ga fazesto par ła prima volta ła so conparsa inte el panorama de l'industria motorìstega todesca, e par tanti altri stòrehi A ze stada staltra ła data de nasita ofisiałe del costrutor bavareze. Ła produsion de motori aeronàuteghi ga continuà par tuto l'ùltemo pariodo de ła [[Prima Guera Mondiałe]]: in partegołar, Popp ga prosedesto a inviar ła produsion del motor aeronàutego projetà da Friz, può devegnesto sełebre cofà [[BMW IIIa]]. Co un ato del [[5 otobre|5 de otobre]] [[1917]], ła produsion de ła BMW se ga estendesto anca ai veicołi terestri e anfibi e parfìn a bisiclete e ad asesori par autoveture. Inte l'isteso periodo, Popp ga brevetà el novo logo de ła Caza, o sia el canpo sircołar negro contegnente ła consentrega raprezentasion dei cołori nasionałi bavarezi (bianco, azuro e oro). El sìnboło l'è rivà fino al [[XXI sècoło]] co poche variasion gràfeghe e cromàteghe, consistenti prinsipalmente inte ła modifega del [[font|caratere]], de ła spasiadùra infrà łe łétare e da l'adosion del cołor arzento al posto de l'oro. A se tegna prezente che l'atività de ła BMW in sti primi ani ła ze avegnesta senpre soto el contròło de ła ''Bayerische Flugzeugwerke'', ła cuała ga continuà ad aver na pròpia sede. Grasie a łe comese de guera, ła picoła azienda ze cresùa rapidamente. Ai màrzeni de l'aeroporto miłitar de Oberwiesenfeld de Monaco, l'azienda ła ga costruìo un spasiozo stabiłimento, proporsionà a ła forte cresita de ła produsion, indove fin al 1918 se ga fabricà motori par aerei miłitari. Un ano drìoman ła so nasita, e presizamente el [[13 agosto|13 de agosto]] [[1918]], ła ''Bayerische Motorewerk GmbH'' ga canbià in ''Bayerische Motorenwerk AG'', na [[società per azioni]] co un [[Capitałe sosiałe (economia)|capitałe sosiałe]] de 12 miłion de [[marco todesco|marchi todeschi]], un terso dei cuałi del consejer comersiałe itałian [[Camillo Castiglioni]]. Ła diresion tècnega de l'azienda ła ze stà asegnà a l'aministrador de ła GmbH, Franz Josef Popp. Al tèrmene del ràdego, łe desizion derivàe dal [[pato de Versailles]] del [[1919]] gaveva portà tanti canbiamenti destinai a mudar radegalmente ła storia de ła BMW. El [[Regno de Baviera]] se ga catà acorpà a ła [[Repùblega de Weimar]], a ła cuała ze stà proibìa ła costrusion de aerei, troncando cusì ogni posibiłità de cołocar e sviłupar i oramai cołaudai motori ''IIIa''. Inazonta, l'inflasion gałopante ła jera drìo métar in seria crizi el tesùo industriałe tdoesco, conpreze łe stese BFW e BMW. Ze stà a sto ponto che Castiglioni ga intervegnesto in maniera pì insiziva inte łe sorte de ła Caza de l'Èłeze. Za fondador inte el [[1920]] de ła [[Süddeutsche Bremsen-AG]], na azienda ativa inte el setor metalmecànego, inte'ła vèrta del [[1922]] Castiglioni ga riłevà par intièro ła BMW, e insénbre a Popp, ga indresà ła produsion inisialmente verso i rami motosiclìstego e nautego. Ciò ga avesto parò come rezultado anca ła sconparsa de ła Bayerische Flugzeugwerke. Łe ex-propietà imobiłiare de ła BFW zera stàe riłevàe da Castiglioni e zontàe invese a ła Süddeutsche Bremsen. Inte el fratenpo, łe inpozision del Tratàdo de Versailles a propozito de ła produsion aeronàutega in Zamania eł zera deventàe senpre manco rizide e za in chel steso 1922 ła BMW ła ga podesto tornar a sperimentar serti motori aeronàuteghi, rinviando cusì gradualmente anca tałe setor che restarà ativo fin a ła fin de ła [[Segonda Guera Mondiałe]]. Inte'l [[1924]], ła produsion aeronàutega ła ga podesto dirse pienamente rinviada. === Scominsio de ła produsion motosiclìstega === [[File:BMW R32 vl TCE.jpg|thumb|Na BMW R32, prima motosicleta produzesta da ła BMW]] Tornando a parlar de ła produsion motosiclìstega, st'altra ła ze stà vołesta da Popp e Castiglioni al fin de sercar novi sbochi de marcà che consentise de doparar i machinari e łe conosense tècneghe acuizìe. Intrà i primi compiti, A ze stà afidà a Friz ła projetasion de un propulsor par [[motocaro]] e [[inbarcasion]] e al cao oficina [[Martin Stolle]] ła reałizasion de un motor par [[motosicleta]]. El primo modeło de motosicleta a marca BMW risałe al [[1923]] e l'è stà comersiałizà cofà [[BMW R32]], caostipite de arcuante zenerasion de motosicli, in zènare pìtosto apresà e cuindi destinà a fortunai riscontri comersiałi. Inte i deseni drìoman, e fin al dì d'ancò, ła BMW ła devegnarà rinomà anca pa'łe so motosiclete. {{Varda anca|BMW Motorrad}} === Invio de ła produsion automobiłìstega === [[File:BMW Dixi DA2 r green.jpg|thumb|left|Ła prima autovetura BMW: ła [[BMW 3/15|3/15 Dixi]].]] Ma el ramo industriałe par el cuało ła Caza bavareze ła devegnarà pì famoza in asołuto ze stà cueło automobiłìstego. Ła nasita e'l sviłupo de ła produsion automobiłìstega BMW se ga desvolzesto a cavało tra ła fin dei [[ani 1920|ani ‘20]] e l’inisio dei [[ani 1930|ani ‘30]] del sècoło pasà. == Notasion == <references/> ==Altri projeti== {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Dite multinasionałi de automòbiłi]] ci4wxndihevz7h6r82hf7f5xni1t5gn 1102319 1102318 2022-08-16T21:11:49Z Enrico 7370 /* Orizene de ła marca */ wikitext text/x-wiki {{Infobox de Dita |nome = Bayerische Motoren Werke AG<br/> BMW |logo = |logo grandesa = |imàjine = Hochhaus 'BMW Vierzylinder'. München. 83 orig.jpg |imàjine grandesa = |Stato = [[Xermania]] |nasion = DEU |Forma sosietaria = |borse = {{Borsa de Francoforte|BMW|bmw-ag-st}} |fondasion = 1917 |fondadori = [[Franz Josef Popp]] e [[Karl Rapp]] |data saradura = |colpa saradura = |sede = [[Monaco de Baviera]] |grupo = |infiołae = * [[BMW Motorrad]] * [[BMW Motorsport]] * [[Mini (marchio)|Mini]] * [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]] |persone ciave =[[Norbert Reithofer]] [[presidente]]<br/> [[Harald Krüger]] [[aministrator dełegà]]<br/>[[Stefan Quandt]] (posesor del 29% del pacheto asionàrio)<br/>[[Susanne Klatten|Susanne Quandt Klatten]] (21% del pacheto asionàrio) |setore = automobiłìstego |industria = |prodoti = [[Automobiłe|Automobiłi]] * [[Motosicleta|Motosiclete]] |faturà = |ano faturà = 2017 |utiłe neto = |ano utiłe neto = |dipendenti = 129 932<ref name="risultati2017">[https://geschaeftsbericht2017.bmwgroup.com/bmwgroup/annual/2017/gb/layout/pdf/de/Geschaeftsbericht_2017.pdf Geschäftsbericht 2017 - BMW Group]</ref> |bomò = Piàxer de guidar (''Freude am Fahren'') |note = |sito = }} Ła '''BMW''' (sigla de '''''B'''ayerische '''M'''otoren '''W'''erke'', traduxìbiłe in [[łengua veneta|veneto]] cofà "''fàbrega bavareze de motori''") ła ze na dita [[Xermania|todesca]] produtora de [[autoveicoło|autoveicołi]] e [[motoveicoło|motoveicołi]], co sede a [[Monaco de Baviera]]. Fondada ofisialmente inte'l 1917 inisialmente par prodùzer motori d'aèreo, ła ga estendesto progresivamente ła so atività fin a deventar una de łe caze automobiłìsteghe pì inportanti e prestijoze de'l mondo par ła cuałità costrutiva e ła modernità tecnołòzega e inzenjerìstega dei so prodoti. Inte'l [[2017]], el grupo BMW el ga vendesto a łiveło mondiałe automobiłi (marche BMW, [[Mini (marca)|Mini]] e [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]]) e motoveicołi a do ròde (marca BMW). === Orizene de ła marca === Durante ła [[prima guera mondiałe]], l'industria mecànega todesca ła jera inpenjà a mejorar ła potensa e l'afidabiłità dei novi [[aèrei da casa]] che, par ła prima volta, i rivestiva un inportante ròło bełico e no soło. Anca ła [[Daimler-Motoren-Gesellschaft|Daimler]] ła gavea metesto a punto un motor aereonàutego, reałizà da ła consosiada austriaga [[Austro-Daimler]] e zvłlupà da [[Max Friz]], uno dei briłanti inzenjeri de'l reparto corse Daimler, ła cui atività ła zera sospeza a cauza de ła guera. Ordenada dal goèrno austriago, par razón de sełerità produtiva ła costrusion dei motori Austro-Daimler ze stà afidà a ła lisensiataria bavareze ''[[Rapp Motorenwerke]]'', dita de Monaco de Baviera fondada inte'l 1913 da [[Karl Rapp]] e [[Julius Auspitzer]], indove anca Friz se ga trasferìo co ła speransa de védar reałizà el so projeto par un motor de aèreo co sìe çiłindri in łinea e àlbaro a came in testa, capaçe de funsionar a cuote tanto ełevàe, ben oltra i 5.000 metri. A ła Rapp, in veste de supervizor tècnego de l'[[k.u.k. Luftfahrtruppen|aviasion miłitar austro-ungarega]], A zera prezente l'inzegnèr [[Franz Josef Popp|Josef Popp]], al cuało Friz ga mostrà i dezegni del so novo motor. Popp ga capìo suito che se tratava de un propulsor tecnołozegamente tanto avansà e ne ga caldezà l'adosion a ła Rapp Motorenwerke. El prototipo del novo motor venne ben presto reałizà, mostrando doti de potensa e łezieresa ben supariori a ła produsion de l'epoca. Ła novità ga destà suìto l'intarese del [[II Reich|Reich todesco]] che, al fin de reconcuistar ła supremasia inte'i siełi, ne ga comisionà ła costrusion in 600 ezenplari. El [[7 marso|7 de marso]] 1916 ła ''Rapp Motorenwerke'' se ga fondesto co n'altra azienda todesca de Monaco costrutora de motori d'aereo, ła ''[[Gustav Otto Flugmaschinenfabrik]]'' de l'inzegnèr [[Gustav Otto]], so fiol del pì famozo [[Nikolaus August Otto]] (l'inventor del [[motor a sciopo]]); łe do aziende, pur continuando ad operar co łe sìngołe razon sosiałe, xe andà costituir un consorsio industriałe rezistrà cofà ''[[Bayerische Flugzeugwerke]]''<ref name="EA97">AA.VV., ''Enciclopedia dell'auto'', p. 97.</ref> (BMW), co sede al nùmaro 76 de ła Lerchenauer Straße<ref>''BMW'', R.W. Schlegelmilch / H. Lehbrink / J. von Osterroth, 2004, Könemann, pag.8</ref>. Ma nonostante ła sigla non ła sia oncora cueła de l'ancò famozo costrutor automobiłìstego e motosiclìstego bavareze, alcuni stòreghi asume pròpio el 7 de marso 1916 come data de nasita de ła BMW, anca se ofisialmente ła marca ła jera oncora inezistente. [[File:BMW IIIa 2010-04-03.JPG|thumb|left|El motor aeronautico [[BMW IIIa]] a sìe siłindri in łinea, projetà da l'inzegnèr [[Max Friz]] inte el [[1917]]]] Pochi mesi drìoman ła fuzxion, Gustav Otto ga łasà l'azienda omonèma, che de łì a pochisimo ła ga serà i batenti. In pràtega, da sto ponto in po', ła BFW se ga catà a detener ła soła ''Rapp Motorenwerke'', ma no ze pasà tanto tenpo che anca Karl Rapp ga desidesto de ritirarse da ła diresion de ła so azienda e 'l [[26 novenbre|26 de novenbre]] 1916, Josef Popp ne ga ciapà ła guida mudando ła razon sosiałe de ła ''Rapp Motorenwerke'' in ''Bayerische Motorenwerke GmbH'' (BMW).<ref name="EA97"/> Tałe canbiamento de razon sosiałe ze stà datà [[21 łujo|21 de łujo]] [[1917]] e co ła so rezistrasion a ła Càmara de Comercio, ła marca BMW ga fazesto par ła prima volta ła so conparsa inte el panorama de l'industria motorìstega todesca, e par tanti altri stòrehi A ze stada staltra ła data de nasita ofisiałe del costrutor bavareze. Ła produsion de motori aeronàuteghi ga continuà par tuto l'ùltemo pariodo de ła [[Prima Guera Mondiałe]]: in partegołar, Popp ga prosedesto a inviar ła produsion del motor aeronàutego projetà da Friz, può devegnesto sełebre cofà [[BMW IIIa]]. Co un ato del [[5 otobre|5 de otobre]] [[1917]], ła produsion de ła BMW se ga estendesto anca ai veicołi terestri e anfibi e parfìn a bisiclete e ad asesori par autoveture. Inte l'isteso periodo, Popp ga brevetà el novo logo de ła Caza, o sia el canpo sircołar negro contegnente ła consentrega raprezentasion dei cołori nasionałi bavarezi (bianco, azuro e oro). El sìnboło l'è rivà fino al [[XXI sècoło]] co poche variasion gràfeghe e cromàteghe, consistenti prinsipalmente inte ła modifega del [[font|caratere]], de ła spasiadùra infrà łe łétare e da l'adosion del cołor arzento al posto de l'oro. A se tegna prezente che l'atività de ła BMW in sti primi ani ła ze avegnesta senpre soto el contròło de ła ''Bayerische Flugzeugwerke'', ła cuała ga continuà ad aver na pròpia sede. Grasie a łe comese de guera, ła picoła azienda ze cresùa rapidamente. Ai màrzeni de l'aeroporto miłitar de Oberwiesenfeld de Monaco, l'azienda ła ga costruìo un spasiozo stabiłimento, proporsionà a ła forte cresita de ła produsion, indove fin al 1918 se ga fabricà motori par aerei miłitari. Un ano drìoman ła so nasita, e presizamente el [[13 agosto|13 de agosto]] [[1918]], ła ''Bayerische Motorewerk GmbH'' ga canbià in ''Bayerische Motorenwerk AG'', na [[società per azioni]] co un [[Capitałe sosiałe (economia)|capitałe sosiałe]] de 12 miłion de [[marco todesco|marchi todeschi]], un terso dei cuałi del consejer comersiałe itałian [[Camillo Castiglioni]]. Ła diresion tècnega de l'azienda ła ze stà asegnà a l'aministrador de ła GmbH, Franz Josef Popp. Al tèrmene del ràdego, łe desizion derivàe dal [[pato de Versailles]] del [[1919]] gaveva portà tanti canbiamenti destinai a mudar radegalmente ła storia de ła BMW. El [[Regno de Baviera]] se ga catà acorpà a ła [[Repùblega de Weimar]], a ła cuała ze stà proibìa ła costrusion de aerei, troncando cusì ogni posibiłità de cołocar e sviłupar i oramai cołaudai motori ''IIIa''. Inazonta, l'inflasion gałopante ła jera drìo métar in seria crizi el tesùo industriałe tdoesco, conpreze łe stese BFW e BMW. Ze stà a sto ponto che Castiglioni ga intervegnesto in maniera pì insiziva inte łe sorte de ła Caza de l'Èłeze. Za fondador inte el [[1920]] de ła [[Süddeutsche Bremsen-AG]], na azienda ativa inte el setor metalmecànego, inte'ła vèrta del [[1922]] Castiglioni ga riłevà par intièro ła BMW, e insénbre a Popp, ga indresà ła produsion inisialmente verso i rami motosiclìstego e nautego. Ciò ga avesto parò come rezultado anca ła sconparsa de ła Bayerische Flugzeugwerke. Łe ex-propietà imobiłiare de ła BFW zera stàe riłevàe da Castiglioni e zontàe invese a ła Süddeutsche Bremsen. Inte el fratenpo, łe inpozision del Tratàdo de Versailles a propozito de ła produsion aeronàutega in Zamania eł zera deventàe senpre manco rizide e za in chel steso 1922 ła BMW ła ga podesto tornar a sperimentar serti motori aeronàuteghi, rinviando cusì gradualmente anca tałe setor che restarà ativo fin a ła fin de ła [[Segonda Guera Mondiałe]]. Inte'l [[1924]], ła produsion aeronàutega ła ga podesto dirse pienamente rinviada. === Scominsio de ła produsion motosiclìstega === [[File:BMW R32 vl TCE.jpg|thumb|Na BMW R32, prima motosicleta produzesta da ła BMW]] Tornando a parlar de ła produsion motosiclìstega, st'altra ła ze stà vołesta da Popp e Castiglioni al fin de sercar novi sbochi de marcà che consentise de doparar i machinari e łe conosense tècneghe acuizìe. Intrà i primi compiti, A ze stà afidà a Friz ła projetasion de un propulsor par [[motocaro]] e [[inbarcasion]] e al cao oficina [[Martin Stolle]] ła reałizasion de un motor par [[motosicleta]]. El primo modeło de motosicleta a marca BMW risałe al [[1923]] e l'è stà comersiałizà cofà [[BMW R32]], caostipite de arcuante zenerasion de motosicli, in zènare pìtosto apresà e cuindi destinà a fortunai riscontri comersiałi. Inte i deseni drìoman, e fin al dì d'ancò, ła BMW ła devegnarà rinomà anca pa'łe so motosiclete. {{Varda anca|BMW Motorrad}} === Invio de ła produsion automobiłìstega === [[File:BMW Dixi DA2 r green.jpg|thumb|left|Ła prima autovetura BMW: ła [[BMW 3/15|3/15 Dixi]].]] Ma el ramo industriałe par el cuało ła Caza bavareze ła devegnarà pì famoza in asołuto ze stà cueło automobiłìstego. Ła nasita e'l sviłupo de ła produsion automobiłìstega BMW se ga desvolzesto a cavało tra ła fin dei [[ani 1920|ani ‘20]] e l’inisio dei [[ani 1930|ani ‘30]] del sècoło pasà. == Notasion == <references/> ==Altri projeti== {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Dite multinasionałi de automòbiłi]] e30061u66le2eth5ltennhroad9cfkw 1102320 1102319 2022-08-16T21:14:21Z Enrico 7370 /* Orizene de ła marca */ wikitext text/x-wiki {{Infobox de Dita |nome = Bayerische Motoren Werke AG<br/> BMW |logo = |logo grandesa = |imàjine = Hochhaus 'BMW Vierzylinder'. München. 83 orig.jpg |imàjine grandesa = |Stato = [[Xermania]] |nasion = DEU |Forma sosietaria = |borse = {{Borsa de Francoforte|BMW|bmw-ag-st}} |fondasion = 1917 |fondadori = [[Franz Josef Popp]] e [[Karl Rapp]] |data saradura = |colpa saradura = |sede = [[Monaco de Baviera]] |grupo = |infiołae = * [[BMW Motorrad]] * [[BMW Motorsport]] * [[Mini (marchio)|Mini]] * [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]] |persone ciave =[[Norbert Reithofer]] [[presidente]]<br/> [[Harald Krüger]] [[aministrator dełegà]]<br/>[[Stefan Quandt]] (posesor del 29% del pacheto asionàrio)<br/>[[Susanne Klatten|Susanne Quandt Klatten]] (21% del pacheto asionàrio) |setore = automobiłìstego |industria = |prodoti = [[Automobiłe|Automobiłi]] * [[Motosicleta|Motosiclete]] |faturà = |ano faturà = 2017 |utiłe neto = |ano utiłe neto = |dipendenti = 129 932<ref name="risultati2017">[https://geschaeftsbericht2017.bmwgroup.com/bmwgroup/annual/2017/gb/layout/pdf/de/Geschaeftsbericht_2017.pdf Geschäftsbericht 2017 - BMW Group]</ref> |bomò = Piàxer de guidar (''Freude am Fahren'') |note = |sito = }} Ła '''BMW''' (sigla de '''''B'''ayerische '''M'''otoren '''W'''erke'', traduxìbiłe in [[łengua veneta|veneto]] cofà "''fàbrega bavareze de motori''") ła ze na dita [[Xermania|todesca]] produtora de [[autoveicoło|autoveicołi]] e [[motoveicoło|motoveicołi]], co sede a [[Monaco de Baviera]]. Fondada ofisialmente inte'l 1917 inisialmente par prodùzer motori d'aèreo, ła ga estendesto progresivamente ła so atività fin a deventar una de łe caze automobiłìsteghe pì inportanti e prestijoze de'l mondo par ła cuałità costrutiva e ła modernità tecnołòzega e inzenjerìstega dei so prodoti. Inte'l [[2017]], el grupo BMW el ga vendesto a łiveło mondiałe automobiłi (marche BMW, [[Mini (marca)|Mini]] e [[Rolls-Royce Motor Cars|Rolls-Royce]]) e motoveicołi a do ròde (marca BMW). === Orizene de ła marca === Durante ła [[prima guera mondiałe]], l'industria mecànega todesca ła jera inpenjà a mejorar ła potensa e l'afidabiłità dei novi [[aèrei da casa]] che, par ła prima volta, i rivestiva un inportante ròło bełico e no soło. Anca ła [[Daimler-Motoren-Gesellschaft|Daimler]] ła gavea metesto a punto un motor aereonàutego, reałizà da ła consosiada austriaga [[Austro-Daimler]] e zviłupà da [[Max Friz]], uno dei briłanti inzenjeri de'l reparto corse Daimler, ła cui atività ła zera sospeza a cauza de ła guera. Ordenada dal goèrno austriago, par razón de sełerità produtiva ła costrusion dei motori Austro-Daimler ze stà afidà a ła łisensiataria bavareze ''[[Rapp Motorenwerke]]'', dita de Monaco de Baviera fondada inte'l 1913 da [[Karl Rapp]] e [[Julius Auspitzer]], indove anca Friz se ga trasferìo co ła speransa de védar reałizà el só projeto par un motor de aèreo co sìe çiłindri in łinea e àlbaro a came in testa, capase de funsionar a cuote tanto ełevàe, ben oltra i 5.000 metri. A ła Rapp, in veste de suparvizor tècnego de l'[[k.u.k. Luftfahrtruppen|aviasion miłitar austro-ungàrega]], A zera prezente l'inzenjèr [[Franz Josef Popp|Josef Popp]], a'l cuało Friz el ga mostrà i dezenji de'l só novo motor. Popp ga capìo suito che se tratava de un propulsor tecnołozegamente tanto avansà e ne ga caldezà l'adosion a ła Rapp Motorenwerke. El prototipo del novo motor venne ben presto reałizà, mostrando doti de potensa e łezieresa ben supariori a ła produsion de l'epoca. Ła novità ga destà suìto l'intarese del [[II Reich|Reich todesco]] che, al fin de reconcuistar ła supremasia inte'i siełi, ne ga comisionà ła costrusion in 600 ezenplari. El [[7 marso|7 de marso]] 1916 ła ''Rapp Motorenwerke'' se ga fondesto co n'altra azienda todesca de Monaco costrutora de motori d'aereo, ła ''[[Gustav Otto Flugmaschinenfabrik]]'' de l'inzegnèr [[Gustav Otto]], so fiol del pì famozo [[Nikolaus August Otto]] (l'inventor del [[motor a sciopo]]); łe do aziende, pur continuando ad operar co łe sìngołe razon sosiałe, xe andà costituir un consorsio industriałe rezistrà cofà ''[[Bayerische Flugzeugwerke]]''<ref name="EA97">AA.VV., ''Enciclopedia dell'auto'', p. 97.</ref> (BMW), co sede al nùmaro 76 de ła Lerchenauer Straße<ref>''BMW'', R.W. Schlegelmilch / H. Lehbrink / J. von Osterroth, 2004, Könemann, pag.8</ref>. Ma nonostante ła sigla non ła sia oncora cueła de l'ancò famozo costrutor automobiłìstego e motosiclìstego bavareze, alcuni stòreghi asume pròpio el 7 de marso 1916 come data de nasita de ła BMW, anca se ofisialmente ła marca ła jera oncora inezistente. [[File:BMW IIIa 2010-04-03.JPG|thumb|left|El motor aeronautico [[BMW IIIa]] a sìe siłindri in łinea, projetà da l'inzegnèr [[Max Friz]] inte el [[1917]]]] Pochi mesi drìoman ła fuzxion, Gustav Otto ga łasà l'azienda omonèma, che de łì a pochisimo ła ga serà i batenti. In pràtega, da sto ponto in po', ła BFW se ga catà a detener ła soła ''Rapp Motorenwerke'', ma no ze pasà tanto tenpo che anca Karl Rapp ga desidesto de ritirarse da ła diresion de ła so azienda e 'l [[26 novenbre|26 de novenbre]] 1916, Josef Popp ne ga ciapà ła guida mudando ła razon sosiałe de ła ''Rapp Motorenwerke'' in ''Bayerische Motorenwerke GmbH'' (BMW).<ref name="EA97"/> Tałe canbiamento de razon sosiałe ze stà datà [[21 łujo|21 de łujo]] [[1917]] e co ła so rezistrasion a ła Càmara de Comercio, ła marca BMW ga fazesto par ła prima volta ła so conparsa inte el panorama de l'industria motorìstega todesca, e par tanti altri stòrehi A ze stada staltra ła data de nasita ofisiałe del costrutor bavareze. Ła produsion de motori aeronàuteghi ga continuà par tuto l'ùltemo pariodo de ła [[Prima Guera Mondiałe]]: in partegołar, Popp ga prosedesto a inviar ła produsion del motor aeronàutego projetà da Friz, può devegnesto sełebre cofà [[BMW IIIa]]. Co un ato del [[5 otobre|5 de otobre]] [[1917]], ła produsion de ła BMW se ga estendesto anca ai veicołi terestri e anfibi e parfìn a bisiclete e ad asesori par autoveture. Inte l'isteso periodo, Popp ga brevetà el novo logo de ła Caza, o sia el canpo sircołar negro contegnente ła consentrega raprezentasion dei cołori nasionałi bavarezi (bianco, azuro e oro). El sìnboło l'è rivà fino al [[XXI sècoło]] co poche variasion gràfeghe e cromàteghe, consistenti prinsipalmente inte ła modifega del [[font|caratere]], de ła spasiadùra infrà łe łétare e da l'adosion del cołor arzento al posto de l'oro. A se tegna prezente che l'atività de ła BMW in sti primi ani ła ze avegnesta senpre soto el contròło de ła ''Bayerische Flugzeugwerke'', ła cuała ga continuà ad aver na pròpia sede. Grasie a łe comese de guera, ła picoła azienda ze cresùa rapidamente. Ai màrzeni de l'aeroporto miłitar de Oberwiesenfeld de Monaco, l'azienda ła ga costruìo un spasiozo stabiłimento, proporsionà a ła forte cresita de ła produsion, indove fin al 1918 se ga fabricà motori par aerei miłitari. Un ano drìoman ła so nasita, e presizamente el [[13 agosto|13 de agosto]] [[1918]], ła ''Bayerische Motorewerk GmbH'' ga canbià in ''Bayerische Motorenwerk AG'', na [[società per azioni]] co un [[Capitałe sosiałe (economia)|capitałe sosiałe]] de 12 miłion de [[marco todesco|marchi todeschi]], un terso dei cuałi del consejer comersiałe itałian [[Camillo Castiglioni]]. Ła diresion tècnega de l'azienda ła ze stà asegnà a l'aministrador de ła GmbH, Franz Josef Popp. Al tèrmene del ràdego, łe desizion derivàe dal [[pato de Versailles]] del [[1919]] gaveva portà tanti canbiamenti destinai a mudar radegalmente ła storia de ła BMW. El [[Regno de Baviera]] se ga catà acorpà a ła [[Repùblega de Weimar]], a ła cuała ze stà proibìa ła costrusion de aerei, troncando cusì ogni posibiłità de cołocar e sviłupar i oramai cołaudai motori ''IIIa''. Inazonta, l'inflasion gałopante ła jera drìo métar in seria crizi el tesùo industriałe tdoesco, conpreze łe stese BFW e BMW. Ze stà a sto ponto che Castiglioni ga intervegnesto in maniera pì insiziva inte łe sorte de ła Caza de l'Èłeze. Za fondador inte el [[1920]] de ła [[Süddeutsche Bremsen-AG]], na azienda ativa inte el setor metalmecànego, inte'ła vèrta del [[1922]] Castiglioni ga riłevà par intièro ła BMW, e insénbre a Popp, ga indresà ła produsion inisialmente verso i rami motosiclìstego e nautego. Ciò ga avesto parò come rezultado anca ła sconparsa de ła Bayerische Flugzeugwerke. Łe ex-propietà imobiłiare de ła BFW zera stàe riłevàe da Castiglioni e zontàe invese a ła Süddeutsche Bremsen. Inte el fratenpo, łe inpozision del Tratàdo de Versailles a propozito de ła produsion aeronàutega in Zamania eł zera deventàe senpre manco rizide e za in chel steso 1922 ła BMW ła ga podesto tornar a sperimentar serti motori aeronàuteghi, rinviando cusì gradualmente anca tałe setor che restarà ativo fin a ła fin de ła [[Segonda Guera Mondiałe]]. Inte'l [[1924]], ła produsion aeronàutega ła ga podesto dirse pienamente rinviada. === Scominsio de ła produsion motosiclìstega === [[File:BMW R32 vl TCE.jpg|thumb|Na BMW R32, prima motosicleta produzesta da ła BMW]] Tornando a parlar de ła produsion motosiclìstega, st'altra ła ze stà vołesta da Popp e Castiglioni al fin de sercar novi sbochi de marcà che consentise de doparar i machinari e łe conosense tècneghe acuizìe. Intrà i primi compiti, A ze stà afidà a Friz ła projetasion de un propulsor par [[motocaro]] e [[inbarcasion]] e al cao oficina [[Martin Stolle]] ła reałizasion de un motor par [[motosicleta]]. El primo modeło de motosicleta a marca BMW risałe al [[1923]] e l'è stà comersiałizà cofà [[BMW R32]], caostipite de arcuante zenerasion de motosicli, in zènare pìtosto apresà e cuindi destinà a fortunai riscontri comersiałi. Inte i deseni drìoman, e fin al dì d'ancò, ła BMW ła devegnarà rinomà anca pa'łe so motosiclete. {{Varda anca|BMW Motorrad}} === Invio de ła produsion automobiłìstega === [[File:BMW Dixi DA2 r green.jpg|thumb|left|Ła prima autovetura BMW: ła [[BMW 3/15|3/15 Dixi]].]] Ma el ramo industriałe par el cuało ła Caza bavareze ła devegnarà pì famoza in asołuto ze stà cueło automobiłìstego. Ła nasita e'l sviłupo de ła produsion automobiłìstega BMW se ga desvolzesto a cavało tra ła fin dei [[ani 1920|ani ‘20]] e l’inisio dei [[ani 1930|ani ‘30]] del sècoło pasà. == Notasion == <references/> ==Altri projeti== {{Interprojeto}} == Linganbi foresti == {{linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Dite multinasionałi de automòbiłi]] 3bwzd4ywmss16qew7clpxkcfd7sykh4 0 139389 1102314 1101960 2022-08-16T20:46:00Z Enrico 7370 /* El suceso de Blackout */ wikitext text/x-wiki {{Muxicante |nome = Scorpions |imaxene = Scorpions - 01.jpg |didascałia = I Scorpions live. Inte ła foto [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[Rudolf Schenker]] e [[Paweł Mąciwoda]]. |tipo = |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1965 - in atività |xenere = [[Heavy metal]], [[Pop metal]], [[Hair metal]] |eticheta = Brain Records<br />Rhino Entertainment<br />[[Radio Corporation of America|RCA]]<br />[[Polydor Records]]<br />[[EMI]]<br />[[Mercury Records]]<br />[[PolyGram]]<br />[[BMG]] |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 56 |studio = 18 |live = 7 |racolte = 31 |sito = http://www.the-scorpions.com }} I '''Scorpions''' i ze un grupo muzegałe [[heavy metal]] de gran suceso, fondà inte'l [[1965]] inte ła sità de [[Hannover]] (a l'èpoga [[Xermania Ovest|Zarmania Ovest]]) da'l [[chiarista|ghitarista]] [[Rudolf Schenker]]. Influensài łargamente da l'atmosfera dei [[Ani 1960|ani sesanta]], i Scorpions i ze deventà famozi inte i ani otanta co i brani ''[[Still Loving You]]'', ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''[[No One Like You]]'' e ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che i ga raprezentà un inportante ponto de refarimento par i sucesivi grupi de 'sto zènare muzegałe. Dopo sirca un desenio de declino el grupo el ga tacà da novo a produzer àlbunde granda cuałità cofà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' ([[2004]]), ''[[Humanity - Hour 1]]'' publegà in tuto el mondo inte'l [[2007]] e ''[[Sting in the Tail]]'', publegà inte'l [[2010]]. Tra i màsemi esponenti stòreghi del [[heavy metal]], el grupo el ga vendesto in pì de sincuant'ani de atività pì de 100 miłion de dischi inte'l mondo<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story#/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story|titolo=Scorpions Forsee Fantastic Future Following Farewell|editore=billboard.com|data=1º febbraio 2010|accesso=1º febbraio 2010|lingua=en}}</ref> ed ła ze considarada come una de łe mazore reałtà muzegałe inte ła storia muzegałe todesca, europea e mondiałe par i zèneri hard rock ed heavy metal. == Biografia == === I ezordi ([[1965]] - [[1973]]) === [[File:Michael schenker.jpg|thumb|sinistra|upright=0.8|[[Michael Schenker]], só fradeło del fondador [[Rudolf Schenker|Rudolf]]]] [[Rudolf Schenker]], ghitarista ritmico e mazor conpozidor de'l grupo, el ga fondà el so primo grupo muzegałe inte'l [[1965]]. 'Sto grupo el ze restà anonemà par sìrca cuatro ani fin a cuando inte'l [[1969]] Schenker, daspò aver renomenà definitivamente el grupo Scorpions, el ga ingagià so fradeło menor [[Michael Schenker]] e el cantante [[Klaus Meine]] e i ga tacà parfesionar i so canoni muzigałi. inte'l [[1972]] el grupo, ormai pronto par l'ezordio ofisiałe inte łe sene muzegałe, el ga publegà el só àlbun de debuto, intitołà ''[[Lonesome Crow]]'', co Lothar Heimberg a'l [[Baso ełetrico|baso]] e [[Wolfgang Dziony]] a ła [[bateria (strumento muxicałe)|bateria]]. Durando el ''Lonesome Crow tour'', i Scorpions ga sonà numaroze tape a'l fianco de'l grupo [[Regno Unìo|britanega]] [[UFO (grupo muxicałe)|UFO]]. 'Sto grupo el ga ofrìo un inportante ingagio come ghitarista prensipałe a Michael Schenker che'l ga desidesto perciò de łasar el grupo venjendo sostituìo tenporaneamente da [[Ulrich Roth]]. Ła partensa de Schenker ła ga fazesto sì che i Scorpions i se desfase. inte'l [[1973]] Ulrich Roth el ga otenjesto na proposta da Rudolf de refondar el grupo ma el ghitarista el ga preferìo restar fedełe al só grupo, denomenà Dawn Road. Roth, che parò el vołeva łaorar co Schenker, ga invità el muzeghista a unìrse a'l so grupo. Co un poco de ezitasion, Rudolf el ga asetà e conpletà ła formasion de'l grupo afiacandose al [[basista]] [[Francis Buchholz]] e a'l [[baterista]] [[Jürgen Rosenthal]]. Dopo poche setemane el cantante [[Klaus Meine]] el ze stà insarìo inte'l grupo e ła formasion ła ga desidesto de renomenarse da novo Scorpions, sendo oramai un nome séłebre inte ła [[Cultura underground|underground]] [[hard rock]] [[Xermania|todesco]] grasie a ła presedente publegasion. === I primi àlbun ([[1974]] - [[1978]]) === inte'l [[1974]] ła nova formasion dei Scorpions ła ga publegà ''[[Fly to the Rainbow]]'', àlbun che'l ga otenjesto mazor suceso respeto a ''Lonesome Crow'' grasie anca a séłebri trase come "Speedy's Coming" e "Fly to the Rainbow". Poco dopo l'usida de'l disco, Jurgen Rosenthal el ga łasà el grupo par arołarse inte l'ezèrsito e el ze stà sostituìo da'l batarista [[Belgio|belga]] [[Rudy Lenners]]. Daspò un tour el grupo el ze tornà in studio de rezistrasion afiancà da'l séłebre produtor [[Dieter Dierks]] e inte'l [[1975]] el ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[In Trance (album)|In Trance]]''. El disco el ga prezentà un son renovà conpletamente e i Scorpions i ga podesto fermamente stabiłizar el só sound hard rock, vadanjando senpre de pì l'aporto dei fans. Trase cofà "Dark Lady", "Robot Man" e "In Trance" le ze estàe séłebri inte ła storia de'l grupo. Inte'l [[1976]] i Scorpions i ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[Virgin Killer]]'', che'l ga fazesto vadanjar a'l grupo el só primo disco d'oro el cuało el ga resevesto pezante crìteghe a cauza de ła só coertina, ła cuała ła mostrava na toza preadołesente nùa patòca. Nonostante łe controversie, l'àlbun el ga vendesto un bon nùmaro de copie e el ga otenjesto òteme parołe da parte dei critisi. Inte'l [[1977]] Rudy Lenners el ga łasà el grupo a cauza de problemi de sałute e el ze stà sostituìo da [[Herman Rarebell]]. El sèito de 'Virgin Killer'', intitołà ''[[Taken by Force]]'', el ze stà el primo àlbun dei Scorpions ad èsar publegà inte i [[Stati Unìi]] da ła [[RCA Records]], l'eticheta intarnasionałe de'l grupo. El singoło "Steamrock Fever" el ga otenjùo un òtemo suceso radio e el ga parmetesto a l'àlbun de véndar na bona cuantità de copie. Roth no'l zera parò contento de'l łaor de l'eticheta discogràfega e, in dezacordo co i altri menbri, el ga desidesto de łasar el grupo durante el tour japoneze par unìrse al só novo grupo, i [[Electric Sun]]. Da'l conserto oltreoseano A ze stà comuncue reałizà un àlbun in vivo (live) intitołà ''[[Tokyo Tapes]]'' che'l ze stà publegà in tuto el mondo. Inte'l [[1978]], daspò na łonga serie de audision, [[Matthias Jabs]] el ze deventà el novo ghitarista dei Scorpions. === In sima al suceso ([[1979]] - [[1990]]) === [[File:N2 Scorpions-23.jpg|thumb|destra|[[Rudolf Schenker]], ła cołonna portante de'l grupo.]] Inte'l [[1979]] i Scorpions i ga łasà ła RCA par firmar un contrato co ła [[Mercury Records]]. In azonta Michael Schenker, che'l jera stà calche setemana prima parà via dai UFO a cauza de ła só bała, el ze tornà inte'l grupo par un curto parìodo e el ga partesipà a łe rejistrasion de un novo àlbun. El disco, venjìo fora l'isteso ano co titoło ''[[Lovedrive]]'', el ze considarà uno dei mejo prodoti de'l grupo. L'àlbun, che'l gavarìa dovesto èsar (in te i obietivi de'l grupo) el pì grando suceso Hard Rock mai reałizà in caza Scorpions, el ga sentrà in pien l'obietivo, e resta (dopo aver resevesto el premio par el mejo disco de l'ano, davanti ad adiritura Highway to Hell degli AC/DC) tutora uno dei mejo àlbun de senpre del cuinteto teutònego. Grasie a trase imortałi come "Loving You Sunday Morning", "Holiday" e ła strumentale "Coast to Coast". L'àlbun l'è stà provogadoriamente votà "Best album sleeve of 1979" da ła rivista [[Playboy (periodico)|Playboy]] grasie a ła só provocante coertina, inte ła cuała un omo oserva el [[Mammella|seno]] nuo de na dona coverto solche da na sòrta de goma da mastegàr che ła se va a cołegar diretamente a ła só man. ''Lovedrive'' el ze montà a ła pozision n. 55 de łe clasifeghe meregane e el ga vendesto un gran nùmaro de copie in tuto el mondo. Finìe łe rezistrasion Michael el ze stà convinsesto a restar inte'l grupo e Matthias Jabs el stà łisensià. Daspò un poche de setemane de tour, Michael el ze stà łisensià da novo a cauza de'l só alcołizmo e Jabs el ze tornà inte'l grupo. Inte'l [[1980]] el grupo el ga publegà l'àlbun ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'', oncora co na cover provocante inte ła cuała na dona ła ze rafegurada in xanòcio de fronte a'l peto de un omo. El disco el raprezenta ła virada verso el pop metal, anca se za inte i ani setanta algune canson łe recalcava sto zènare. Nonostante òteme trase cofà "The Zoo" e "Make It Real", l'àlbun no'l ze stà ben acołiesto da ła crìtega. Daspò un poco de tenpo de 'sta usida, Meine el ga dovesto abandonar momentaneamente a cauza de problemi a łe corde vocałe. [[File:Scorpions (17).JPG|thumb|I Scorpions.]] [[File:Scorpions-29.jpg|thumb|destra|I Scorpions in Concerto e el rełativo łogo sol sfondo.]] ==== El suceso de Blackout ==== Inte'l [[1981]] [[Klaus Meine|Meine]] el ga perdesto ła voze cusì gravemente che ghe ze stà anuncià che no'l gavarìa podesto pì parlar coretamente. Durante ła convałesensa de Meine, el grupo el ga tacà łaorar a un novo àlbum co'l contributo de'l cantante [[Don Dokken]], ma ła repreza de Meine ła ze stada straordenaria e, rientrà inte'l grupo, el ga conpletà łe rezistrasion de ''[[Blackout (album Scorpions)|Blackout]]'' co ła voze in parfeto órdene. Inte'l disco Don Dokken el ga cołaborà notevolmente a łe parte corałe par parmeter a Meine de no sforsarse masa e de conpletar cuindi łe s cure. ''Blackout'' xe devegnesto uno dei best selling del grupo; el se ga poxisionà undexexemo in [[Inghiltera]], primo in [[Xermania]], inte i [[Stati Unii]], in [[Fransa]], in [[Japon]], [[Austria]], [[Svesia]] e [[Svizera]]. L'è devegnesto [[Disco de Platino]] grasie a łe canson come ''[[Dynamite (Scorpions)|Dynamite]]'', ''[[Can't Live Without You]]'', ''[[When the Smoke Is Going Down]]'', ''[[Arizona (brano muxicałe)|Arizona]]'', ''Blackout'' e ''[[No One Like You]]''.; xera stà prexentà durante el so segondo tour inte i [[Stati Unii d'America]] (suportai par l'ocaxion dai xovani [[Iron Maiden]]). Inte el ''Blackout World Tour'' i Scorpions uxarà par ła prima e únega volta na mascotte inte i so concerti: xera ła cover de ła covertina de Blackout. Da ''Blackout'' fin pì tardi, inte i so concerti i Scorpions ga creà "ła piramida": tuti i conponenti formava na piramida umana, altre volte ła piramide ła xera formà noma che da [[Rudolf Schenker]] (senpre a ła sanca), [[Matthias Jabs]] (senpre a ła drèta) e [[Klaus Meine]] che el stava senpre so łe ganbe dei conpagni. El 29 de majo [[1983]] el grupo l'a parteçipà al US Festival che se ga tegnesto al Glen Helen park a San Bernadino, [[Całifornia]], in cuałità de co-headliners co i [[Van Halen]] davanti a ben 300.000 persone. In so conpagnia ga sonà anca altri famoxi grupi tra i cuałi: [[Judas Priest]], [[Ozzy Osbourne]], [[U2]], [[The Clash]] e altri. ==== Ła sima: ''Love at First Sting'' ==== Inte el [[1984]] el novo album, intitołà ''[[Love at First Sting]]'', uno dei album pì vendesti de ła storia del rock, ga catapultà i Scorpions inte l'enpireo del Rock e łi ga trasformà in star internasionałi. El disco ga scałà łe clasifeghe e xe deventà dopio platino ma xera stà da novo criticà a cauxa de ła so covertina che mostrava un omo baxar na dona faxéndoghe al steso tenpo un tatuajo so łe łache. Tanti negosi ga refudà de vendar sto disco, e el fato xe deventà na gag del film satirico ''[[This Is Spinal Tap]]''. [[MTV]] ga fato anca a łongo xirar i video de ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''Bad Boys Running Wild'', ''[[Big City Nights (singolo Scorpions)|Big City Nights]]'' e ''[[Still Loving You]]'', contribuindo de fato al suceso del disco. Inte el [[1985]] i Scorpions ga rejistrà el live album ''[[World Wide Live]]'', che xe xonxesto a ła poxision n. 17 de łe clasifeghe mericane. Senpre inte el 1985 i Scorpions ga sonà al famoxo ''[[Rock in Rio]]'' tegnùo a [[Rio de Janeiro]] in conpagnia de altri storeghi grupi cuałi [[AC/DC]], [[Iron Maiden]], [[Queen]], [[Whitesnake]], [[Yes]] e [[Ozzy Osbourne]]. Inte el [[1986]] i se ga exibio al [[Monsters of Rock]], par ła prima volta in un paexe oltra ła cusìdita [[cortina de fèro]], in un periodo inte el cuało i do blochi orientałe e ocidentałe xera oncora contraponesti da ła [[guera freda]]. ==== ''Savage Amusement'' e ''Crazy World'' ==== [[File:Scorpions.JPG|thumb|upright=0.8|I Scorpions al Gods of Metal el 2 de zugno [[2007]]]] Inte el 1988 el grupo ga rejistrà un novo album, intitołà ''[[Savage Amusement]]''. L'album se ga piasà al nùmaro tre de łe clasifeghe anuałi [[Stati Unii d'America|statunitensi]] e al primo in cuełe [[Europa|Europee]], e'l xe stà seguìo da enexemo tour mondiałe. El disco anca se'l prexentava un sound a trati pì visin a łe sonorità [[mùxica łexiera|pop]] che se polo aconparar al stiłe dei [[Def Leppard]], se ga rivełà un bon suceso e'l ga vendesto ben. Durante el ''Savage Amusement tour''i Scorpions xera stai tra i primi grupi de l'ovest a sonar inte l' [[Union Sovietega]] co un concerto a [[San Pietroburgo]]. Inte el 1988 i Scorpions xe andai al ''Monster of Rock'' par ła segonda volta fasendo da headliner insieme ai [[Van Halen]]. L'ano drìo ła band xe tornà da novo in [[Rusia]] par na aparision al ''[[Moscow Music Peace Festival]]'' e, come rexultado, ga otegnesto na otima popołarità in sta area: jera l'agosto 1989 e in conpagnia de altri grupi oçidentałi, cuałi [[Bon Jovi]], [[Mötley Crüe]], [[Skid Row]], [[Cinderella]] e [[Ozzy Osbourne]], se ga exibìo davnati a 260 miłe rock fan rusi, al Moscow's Lenin Stadium. Durante sta serie de exibision Meine sostegnerà de aver vedesto i soldai de l'[[Armada Rosa]] piànxer a łe note de ''Holiday'' e cuesto ghe chiede l'ispirasion che ło portarà a scrivar drìoman ła famoxa hit ''Wind of Change''. Par seràr el contrato co ła caxa discografega [[EMI]], i Scorpions i publega inte el [[1989]] un album antołoxego intitołà ''[[Best of Rockers 'n' Ballads]]'' in cui spica el brano inedito ''Can't Explain'' (cover dei [[The Who]]) e alcune version remixae dei so sucesi. L'album otien un inaspetà suceso vinçendo el disco d'oro (el sètemo de ła band) inte i States e ceusto parmete ai Scorpions de parteçipar al megaconcerto organixà da [[Roger Waters]] inte el [[1990]] e ciamà aponto "The Wall" par çełebrar ła caxùa del [[muro de Berlin]] cantando ła canson "In the Flesh". El grupo ga un ròło inportante tra i artisti ospiti, faxendo e conpagnando cuatro canson. Vołendose definitivamente destacar dal son produxesto inte l'ùltemo album, i Scorpions ga łiçensià [[Dieter Dierks]] e i ga asumesto come nuovo manager Keith Olsen. Tornai in studio, drìo el trionfante tour europeo el grupo ga inçidesto ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'', disco che, grasie a un novo sound e a testi più parteçipi a ła travajada sena połitega del periodo, xe devegenesto un suceso de vendite: co ła soła ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che xe stà publegà come sìngoło, el grupo xe riusìo a incasar na mostruoxa soma de danaro, sìrca 7 milion de dołari. Ła bałàda''Wind of Change'' xe stà ła canson hit del 1991 in tuto el mondo, ocupando ła poxision nùmaro 1 de łe hit parade de 11 nasion e riçevendo el ''World Music Award'' come mejo canson che un grupo todesco gabia mai fato. === I ani novanta === [[File:Skorpparit ankkarokkaavat.jpg|thumb|I Scorpions in concerto a Ankkarock in [[Finlandia]] el 3 de agosto [[2003]]]] Inte el 1992 [[Francis Buchholz]] xe stà łicensià dal grupo a cauxa dei so grosi problemi col fisco todesco e'l xe stà sostituio da [[Ralph Rieckermann]]. El basista el conparise tutavi os ła covertina de l'album antołozego ''[[Still Loving You (album)|Still Loving You]]'' usio sol marcà in istà e contegnente na cołesion de ballads più l'inedito ''Living for Tomorrow''. Inte el 1993 i Scorpions i ga publegà ''[[Face the Heat]]'' col novo produtor [[Bruce Fairbairn]]. El sound del disco se ga rivełà pì metałego e ga fato sì che tanti fans, insodisfai, sbandonase el grupo. Nonostante sto fato i sìngołi ''Alien Nation'' e ''[[Under the Same Sun]]'' ga otegnuo un bon suceso, che no se pol aconparar parò a cueło razonzesot dal presedente ''Wind of Change''. [[File:Klaus Meine.JPG|thumb|Klaus Meine]] In un'intervista so ''[[Face the Heat]]'', Klaus Meine ga dizesto : ;Klaus Meine: :Go conponesto sta canson (''[[Under the Same Sun]]'') insenbre a [[Mark Hudson (musicista)|Mark Hudson]], un conpozidor statunitense; Bruce Fairbairn me ga dito «Klaus parcosa no ti conponi na canson insenbre a calchedun altro, par védar cosa che nase». Cusì A me so catà co Mark Hudson che el gaveva conponesto un paro de canson sol nostro ùltemo album. Łu el ze un gran pasionà dei [[Beatles]] come mi, co sta otega semo andai so un restorante itałian cantando canson dei Beatles, una drio chealtra. El paron del restorante ne ga dito «...A gavì da tornar doman de sera e cantar par nualtri, ve dazeremo da magnar a maca». El dì drio Mark el ze vegnuo catarme co na chitara da 30 dołari e el me ga fato sentir ła canson ''Under the Same Sun''; gavevo ła me Video-camara e ghe go dito «Speta Mark che faso un video». Ła stesa sera semo andai in studio a [[Vancouver]] e ghemo sonà ła canson; cueło che se sente sol disco xe ła sesion orixinałe. Inte el 1994 i Scorpions ga vinsesto par ła segonda volta el ''World Music Award'', suceso anplifegà da un concerto in tributo a [[Elvis Presley]], insenbre a [[Michael Jackson]], tegnuo a Memphis. Inte el 1995 xe stà publegà un novo live album, ''[[Live Bites]]'', el cuało ga documentà łe exibision dal ''Savage Amusement Tour'' del 1988 al ''Face the Heat Tour'' del 1994. Xe prexenti anca do brani inediti in version studio: ''White Dove'' e ''Heroes Don't Cry''. Prima de l'usida del tredezezemo disco da studio, ''[[Pure Instinct]]'' del 1996, el baterista [[Herman Rarebell]] ga łasà el grupo par fondar na caza discografega. [[Curt Cress]] ga sonà so l'album prima che [[James Kottak]] devengnese el sostituto permanente. ''Pure Instinct'' ga prezentà na notevołe cuantità de bałate e i sìngołi ''Wild Child'' e ''You and I'' ga otegnesto un suceso moderà. Inte el 1999 xe stà publegà ''[[Eye II Eye]]'' che ga prexentà un canbio stiłistego del grupo, el cuałe ga utiłizà ełementi mixai de derivasion [[muxica łixiera|pop]] e [[techno]]. El disco xe stà mal acoliesto dai fan e'l video del sìngoło ''To Be No. 1'', ispirà a ła storia de [[Monica Lewinsky]], xe restà sìnboło da l'insuceso de sto album. So ła ''cover'' de ''Eye to Eye'' jera prezenti solchè i menbri storeghi, o sia Jabs, Meine e Schenker. [[File:Matthiasjabs.jpg|thumb|[[Matthias Jabs]]]] Co ła cołaborasion de ła Berlin Philharmonic, el grupo ga publegà un novo album, ''[[Moment of Glory]]'', che ga fato riaforir łe critiche so ła band, acuzà de aver imità l'idea de ła [[thrash metal]] band [[Metallica]] prezentada inte l'[[album live]] ''[[S&M (Metallica)|S&M]]'', conponesto co ła cołaborasion de ła San Francisco Symphony. I Scorpions se ga defendesto sostegnendo che sto projeto jera za nasesto inte el 1995 ma no i gaveva mai catà modo de reałizarse, ma comuncue el disco se ga rivełà scarso in cuałità e'l ga venduo poche copie. Inte el 2001 i Scorpions ga publegà ''[[Acoustica (Scorpions)|Acoustica]]'', album live co revizitasion in ciave acustega dei so brani pì sełebri. Gnanca sto album, scarsamente prezià dai fan, xe riusìo a resołevar łe sorte del grupo<ref>{{cita web|url=http://www.truemetal.it/reviews.php?op=albumreview&id=2112|titolo=Recension di Acoustica su Truemetal.it|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|titolo=Rudolf Schenker su Dinosaur Rock Guitar|accesso=20 ottobre 2019|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081002114132/http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|dataarchivio=2 ottobre 2008|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.deanguitars.com/SchenkerBrothers_pr_mar06.html|titolo=Schenker brother Rudy e Michael}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/p5370|titolo=Gli Scorpions su All Music Guide}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62186/episode_wildcard.jhtml?wildcard=/shows/dynamic/includes/wildcards/the_greatest/hardrock_list_full.jhtml&event_id=862767&start=41|titolo=The 100 greatest artist of Hard Rock}}</ref>. === ''Unbreakable'' (2004-2006) === [[File:Jameskottaklive.jpg|thumb|[[James Kottak]]]] Inte el [[2004]] i Scorpions i ga desidesto de tornar al son dei veci tenpi e i ga publegà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'', disco che ga prezentà un son pì pezante e ben zestìo da trase come ''New Generation'', ''[[Love 'em Or Leave 'em]]'' e ''[[Deep and Dark]]'', che ga vendesto pì dei presedenti. L'album (che vede l'entrada in sena del novo basista Pavel Maciwoda) ga portà a un tour mondiałe intra el [[2005]] e el [[2006]] (fato in conpagnia dei [[Judas Priest]]): de sto tour spica ła data del concerto al ''[[Wacken Open Air]] Festival'' de l'edision [[2006]], concerto che se tien anualmente a [[Wacken]], visin a [[Anburgo]] in [[Xermania|Zermania]]. Intitołà ''A Night To Remember'' el concerto ga durà scuazi 3 ore co un totałe de 62.000 fans. Cheła sera al de fora de ła line-up corente de ła band ([[Rudolf Schenker]], [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[James Kottak]], [[Paweł Mąciwoda]]) jera prezenti anca [[Uli Jon Roth]] (chitarista del grupo intra el [[1973]] e el [[1978]]), [[Michael Schenker]] (anca łu chitarista, inte el grupo intra el [[1969]] e el [[1972]] e [[1979]], fradèło minro de [[Rudolf Schenker]]), [[Herman Rarebell]] (baterista dal [[1977]] al [[1995]]). Come ospite ghe xe stà anca Tyson Schenker, so fio de Michael e chitarista de otimo łiveło che ga sonà el famozo ''Bolero di Ravel''. Sto concerto xe stà filmà. El DVD el xe stà meso in comersio ofisialmente el 10 de disenbre in tuto el mondo. L'altro grando momento de sto tour ga avùo łogo durante l'istà del [[2006]] (8 de łujo), co i Scorpions ga dazesto un gran concerto in [[Canada]], a [[Québec (sità)|Québec]] par el ''Quebec City Summer Festival'', davanti a pì de 80.000 persone. Senpre inte el [[2006]] i Scorpions ga publegà el [[DVD]] ''[[1 Night in Vienna]]'' che ga prezentà 14 trase live e un documentario conpleto so'l grupo. === ''Humanity - Hour 1'' e ''Sting in the Tail'' (2007-2010) === El 25 de majo [[2007]] xe vegnùo fora in tuto el mondo un novo album del grupo, intitołà ''[[Humanity - Hour 1]]'', el 21º dei Scorpions, che ga prezentà sonorità inedite par el grupo e pì visine al [[nu metal]]. El 2 de zugno [[2007]] i Scorpions se ga ezibìi, dopo 8 ani e asensa, in [[Itałia]] par sonar al festival ''[[Gods of Metal]]'' a l'idroscało de [[Miłan]]. Ghe sarà ''Humanity Hour II''?, parołe del cantante [[Klaus Meine]]: {{cita|Cuesto xe ciò che tuti se xe drio domandar. Podarìa èsar, chi ło sa?, deso nialtri ghemo tacà el novo tour, el beło xe che łe canson vècie sta ben co cuełe nove. Ghe xe tanti fans łà fora, tra staltri ghe xe cuełi de vècia data e anca tozi zovani. Fin deso A ghemo sonà a [[Łondra]] e a [[Parixe|Parize]] e łì ghe jera un mucio de zovani, el beło xe che cantemo canson che xe stae scriveste prima che i nasese, e cuesto xe tanto beło. Xe tanto beło védar ła zente che gode sentindo sta nova mùzega.|[[Klaus Meine]]}} Inte'l zenaro 2010 vien reportada dal sito de ła ''band'' ła notisia che al termano de ła łonga tournée [[Get Your Sting and Blackout World Tour]] che seguirà el novo album ''[[Sting in the Tail]]'' el grupo se desfarà definitivamente, serando drio suazi 50 ani ła so storia<ref>[http://musica.excite.it/scorpions-disco-tour-e-poi-ci-sciogliamo-N36047.html Scorpions: "Disco, tour e poi ci sciogliamo"]</ref>. "[[Sting in the Tail]]" xe stà publegà el 17 de marso 2010 (14 marso in Gresa), e'l raprezenta l'ùltemo album in studio dei Scorpions. El prezenta un son desconpagno dai suoi direti predesesori, in cuanto el se avisina tanto ai soni Hard rock/Hard n'Heavy dei ani otanta, co un son fresco e neto e donca moderno, na sorta de "regało de adio" ai fans, in partegołar a cuełi de łonga data. El 27 de marso 2010 i se ga ezibìi inte'l programa "Wetten Dass..?" insenbre al sopran finlandezo [[Tarja Turunen]] inte'l primo sìngoło del novo album: "The Good Die Young"! === ''Return to Forever'' e ''Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads'' (2014-presente) === El grupo, pur anunciando inte'l zenaro 2010 el ritiro, co finise el 2014 anuncia ła publegasion de un novo album in studio che vien publegà inte i primi mezi del 2015; se trata de un album de brani scrivesti inte i ani 80, drìoman riprendesti e registrai tra el 2011 e'l 2014. Inte'l 2015 i Scorpions ga anuncià el dizdotezemo àlbun in studio, intitołà ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' e prevedesto par el 20 de febraro del steso ano. Par sto àlbun, el grupo ga reałizà 19 brani: 12 prezenti inte ła varsion standard e 16 in cueła deluxe. Ad antisipar ła publegasion xe stà el sìngoło ''[[We Built This House]]'', publegà el 30 de zenaro par el download dizitałe.<ref>{{Cita web|url = http://www.earone.it/news/scorpions_we_built_this_house_radio_date_30_01_2015_13478736/|titolo = Scorpions - We Built This House (Radio Date: 30-01-2015)|autore = Claudia Attanasi|editore = EarOne|data = 26 gennaio 2015|accesso = 29 gennaio 2015}}</ref> L'11 de marso 2016 ze venjesto fora in edision łimitada na riedision del àlbun denominada ''Tour Edition'' contenjente 3 dischi de cui el primo ze el CD conponesto da łe 19 trase registrae par sto àlbun, i altri ze do DVD che contien łe registrasion de do concerti del tour 2015; DVD 1 (Live in Brooklyn, 12 de setenbre 2015), DVD 2 (Live at Hellfest Francia, 20 de zugno 2015). El 12 de setenbre 2016 [[Mikkey Dee]], za baterista dei [[King Diamond (grupo muzegałe)|King Diamond]] e [[Motörhead]], entra a far parte del grupo.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.rockol.it/news-662705/scorpions-mikkey-dee-nuovo-batterista-ufficiale|titolo=√ Mikkey Dee (Motörhead) è il nuovo batterista ufficiale degli Scorpions|accesso=13 settembre 2016}}</ref> Dee jera za turnista dal zenaro 2016, cuando che'l gaveva sostituìo James Kottak.<ref name=":0" /> El 24 de novenbre 2017 ze stà publegà da ła [[RCA Records]] ła racolta ''[[Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads]]'' includesti tre novi inediti. El 28 de avrìl 2020, i Scorpions ga publegà (so'l so canałe YouTube) na nova canson (un curtometrajo de 2 minuti e 16 segondi) intitołada ''[[Sign of Hope]]'', ispirada a ła [[Pandemia de COVID-19 del 2019-2021|pandemia COVID-19]]. Tra el 2018 e'l 2020 el grupo ga łaorà a l'insizion de un novo àlbun de inediti che gavarìa da èsar publegà inte'l 2021. == Stiłe e influense == [[File:ScorpionsGMM2011.JPG|thumb|upright=1.5|I Scorpions inte'l 2018 in un concerto a [[Dessel]], durando el Graspop Metal Meeting]] El son [[hard rock]]/[[heavy metal]] produzesto dai Scorpions el ga ispirà racuante band sucesive a łori, cofà [[Krokus]], [[Accept]], [[Mötley Crüe]], [[Iron Maiden]] e tanti altri, ma soratuto i conasionałi [[Bonfire (grupo muzegałe)|Bonfire]], considarai i veri eredi de'l grupo todesco. I Scorpions i ga avesto un ròło notevołe de ispiradori, contribuìndo asé a ła nasita ds vari sotozènari de l'heavy metal e de'l [[rock]] in zenarałe. Inte ła só zoventù, [[Rudolf Schenker]] el ga dito un mucio influensà da grupi cofà i [[Rolling Stones]], mentre [[Klaus Meine]] el ze stà influensà da grupi manco agresivi, cofà i [[Beatles]]. Da łe só notevołe influense dei ani sesanta, [[Rudolf Schenker]] el ga mantegnesto un modo de sonar setantian, a difarensa de [[Matthias Jabs]] che'l prezenta un stiłe fluido e vełose caratarìstego dei ani otanta. El só primo àlbun ''[[Lonesome Crow]]'', el ze fortemente orientà so'l [[Rock psichedelico|rock psichedèłego]] ałora in voga in [[Germania|Zarmania]] (nomenà "Krautrock"). Co'l só segondo àlbun, ''[[Fly to the Rainbow]]'', el grupo el scumisiarà a razonzer l'hard rock de cui A ze noti (tra cui spica el brano ''Speedy's Coming''). Ma A ze co l'albun drio, ''[[In Trance (album)|In Trance]]'', che i Scorpions i stabiłise definitivamente el só zènere: l'hard rock psichedèłego. In chel momento el só stiłe el zera ùnego grasie a'l ghitarista [[Ulrich Roth]], łargamente influensà da [[Jimi Hendrix]], co na vena di neo-clasisizmo che ła podeva èsar catà in [[Ritchie Blackmore]] dei [[Deep Purple]] a'l momento. Łe só influense łe ze vizibiłe: A se trata de grupi cofà [[Led Zeppelin]], [[Deep Purple]], [[Blue Öyster Cult]] e [[Alice Cooper]]. In sèito a ła partensa de Roth el grupo el intraprendarà un ponto de zvolta par ła só cariera inte ła modernizasion de'l só zènare. El ponto de zvolta el ze avenjesto co ''[[Lovedrive]]'', de'l [[1979]], e ła ze dovùa a'l contributo desizivo de'l novo ghitarista [[Matthias Jabs]], co'l só son pì moderno de cueło de Roth e pì visin a un stiłe paragonabiłe a cueło de [[Eddie Van Halen]]. Cuesto el ze el son che'l se riunirà inte'l corso dei ani otanta, sinònemo de suceso intarnasionałe par el grupo. I Scorpions i ze considarà inportanti esponenti de l'[[heavy metal]], i ga infroensà racuanti grupi e i ga raprezentà el son heavy metal caratertìstego dei ani otanta. Le só canson inte ła so cristałinità, i só arpegi i ga influensà grupi cofà [[Dokken]], [[Def Leppard]], [[Ronnie James Dio]], [[Bon Jovi]]. ''Lovedrive'', ''Blackout'' e ''Love at First Sting'' i ze considarà intrà i pì grandi àlbun de heavy metal, mentre ''Tokyo Tapes'' e ''World Wide Live'' łe ze considaràe come parte dei mejo live rock. I Scorpions i ze stà nomenài ła 46a più grande band de hard rock di VH1. La rivista Rolling Stone ła ga definìo i Scorpions "ii eroi de l'heavy metal". == Formasion == {{vedi anche|Formazione degli Scorpions}} === Formasion atuałe === * [[Klaus Meine]] - [[Canto|voze]] (1968-presente) * [[Matthias Jabs]] - [[Chitarra#Chitarra solista|ghitara sołista]], (1979-prezente) * [[Rudolf Schenker]] - [[Chitarra#Chitarra ritmica|ghitara ritmica]], (1965-prezente) * [[Paweł Mąciwoda]] - [[Basso elettrico|baso]], (2005-prezente) * [[Mikkey Dee]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]], [[Strumento a percussione|parcusion]] (2016-prezente) === Ex menbri prensipałi === * [[Michael Schenker]] - [[Chitarra|ghitara]] (1970-1973) * [[Ulrich Roth]] - g[[Chitarra|hitara]] (1973-1979) * [[Francis Buchholz]] - [[Basso elettrico|baso]] (1973-1992) * [[Jürgen Rosenthal]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1973-1974) * [[Herman Rarebell]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1977-1995) * [[Ralph Rieckermann]] - [[Basso elettrico|baso]] (1995-2005) * [[James Kottak]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1995-2016) == Discografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions}} === Albun in studio === * 1972 - ''[[Lonesome Crow]]'' * 1974 - ''[[Fly to the Rainbow]]'' * 1975 - ''[[In Trance (album)|In Trance]]'' * 1976 - ''[[Virgin Killer]]'' * 1977 - ''[[Taken by Force]]'' * 1979 - ''[[Lovedrive]]'' * 1980 - ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'' * 1982 - ''[[Blackout (Scorpions)|Blackout]]'' * 1984 - ''[[Love at First Sting]]'' * 1988 - ''[[Savage Amusement]]'' * 1990 - ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'' * 1993 - ''[[Face the Heat]]'' * 1996 - ''[[Pure Instinct]]'' * 1999 - ''[[Eye II Eye]]'' * 2004 - ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' * 2007 - ''[[Humanity - Hour 1]]'' * 2010 - ''[[Sting in the Tail]]'' * 2015 - ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' * 2022 - ''[[Rock Believer]]'' == Videografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions#Videografia}} ==Notasion== <references/> == Bibliografia == * Christe, Lan. Suono della bestia. La storia completa del [[Heavy metal]]. HarperCollins 2003. ISBN 0-380-81127-8 * Martin C. Strong. The great rock discography., Giunti, 1998. 1120 ISBN 88-09-21522-2 * Walser, Robert. Running with The Devil. Wesleyan University Press, pgs. 2. ISBN 0-8195-6260-2. * M. C. Strong (1998). The great rock discography. Giunti, pg. 722. ISBN 88-09-21522-2. * Philip Dodd (2005). The Book of Rock: from the 1950s to today. Thunder's Mouth Press. ISBN 1-56025-729-6. * Scorpions Biography. www.bighairmetal.com. Retrieved on 2008-04-12. * All Music Guide review of the album. allmusic.com. Retrieved on 2007-05-18. * Klaus Meine podcast interview. Stuck in the 80s (2007). Retrieved on 2007-11-26. * Interview with Klaus Meine. Classic Rock Revisited (2007). Retrieved on 2007-11-17. == Altri projeti == {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi todeschi]] 3anm39vg8mg9vmhfz84quyaqhkbm1nu 1102315 1102314 2022-08-16T20:46:15Z Enrico 7370 /* El suceso de Blackout */ wikitext text/x-wiki {{Muxicante |nome = Scorpions |imaxene = Scorpions - 01.jpg |didascałia = I Scorpions live. Inte ła foto [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[Rudolf Schenker]] e [[Paweł Mąciwoda]]. |tipo = |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1965 - in atività |xenere = [[Heavy metal]], [[Pop metal]], [[Hair metal]] |eticheta = Brain Records<br />Rhino Entertainment<br />[[Radio Corporation of America|RCA]]<br />[[Polydor Records]]<br />[[EMI]]<br />[[Mercury Records]]<br />[[PolyGram]]<br />[[BMG]] |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 56 |studio = 18 |live = 7 |racolte = 31 |sito = http://www.the-scorpions.com }} I '''Scorpions''' i ze un grupo muzegałe [[heavy metal]] de gran suceso, fondà inte'l [[1965]] inte ła sità de [[Hannover]] (a l'èpoga [[Xermania Ovest|Zarmania Ovest]]) da'l [[chiarista|ghitarista]] [[Rudolf Schenker]]. Influensài łargamente da l'atmosfera dei [[Ani 1960|ani sesanta]], i Scorpions i ze deventà famozi inte i ani otanta co i brani ''[[Still Loving You]]'', ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''[[No One Like You]]'' e ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che i ga raprezentà un inportante ponto de refarimento par i sucesivi grupi de 'sto zènare muzegałe. Dopo sirca un desenio de declino el grupo el ga tacà da novo a produzer àlbunde granda cuałità cofà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' ([[2004]]), ''[[Humanity - Hour 1]]'' publegà in tuto el mondo inte'l [[2007]] e ''[[Sting in the Tail]]'', publegà inte'l [[2010]]. Tra i màsemi esponenti stòreghi del [[heavy metal]], el grupo el ga vendesto in pì de sincuant'ani de atività pì de 100 miłion de dischi inte'l mondo<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story#/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story|titolo=Scorpions Forsee Fantastic Future Following Farewell|editore=billboard.com|data=1º febbraio 2010|accesso=1º febbraio 2010|lingua=en}}</ref> ed ła ze considarada come una de łe mazore reałtà muzegałe inte ła storia muzegałe todesca, europea e mondiałe par i zèneri hard rock ed heavy metal. == Biografia == === I ezordi ([[1965]] - [[1973]]) === [[File:Michael schenker.jpg|thumb|sinistra|upright=0.8|[[Michael Schenker]], só fradeło del fondador [[Rudolf Schenker|Rudolf]]]] [[Rudolf Schenker]], ghitarista ritmico e mazor conpozidor de'l grupo, el ga fondà el so primo grupo muzegałe inte'l [[1965]]. 'Sto grupo el ze restà anonemà par sìrca cuatro ani fin a cuando inte'l [[1969]] Schenker, daspò aver renomenà definitivamente el grupo Scorpions, el ga ingagià so fradeło menor [[Michael Schenker]] e el cantante [[Klaus Meine]] e i ga tacà parfesionar i so canoni muzigałi. inte'l [[1972]] el grupo, ormai pronto par l'ezordio ofisiałe inte łe sene muzegałe, el ga publegà el só àlbun de debuto, intitołà ''[[Lonesome Crow]]'', co Lothar Heimberg a'l [[Baso ełetrico|baso]] e [[Wolfgang Dziony]] a ła [[bateria (strumento muxicałe)|bateria]]. Durando el ''Lonesome Crow tour'', i Scorpions ga sonà numaroze tape a'l fianco de'l grupo [[Regno Unìo|britanega]] [[UFO (grupo muxicałe)|UFO]]. 'Sto grupo el ga ofrìo un inportante ingagio come ghitarista prensipałe a Michael Schenker che'l ga desidesto perciò de łasar el grupo venjendo sostituìo tenporaneamente da [[Ulrich Roth]]. Ła partensa de Schenker ła ga fazesto sì che i Scorpions i se desfase. inte'l [[1973]] Ulrich Roth el ga otenjesto na proposta da Rudolf de refondar el grupo ma el ghitarista el ga preferìo restar fedełe al só grupo, denomenà Dawn Road. Roth, che parò el vołeva łaorar co Schenker, ga invità el muzeghista a unìrse a'l so grupo. Co un poco de ezitasion, Rudolf el ga asetà e conpletà ła formasion de'l grupo afiacandose al [[basista]] [[Francis Buchholz]] e a'l [[baterista]] [[Jürgen Rosenthal]]. Dopo poche setemane el cantante [[Klaus Meine]] el ze stà insarìo inte'l grupo e ła formasion ła ga desidesto de renomenarse da novo Scorpions, sendo oramai un nome séłebre inte ła [[Cultura underground|underground]] [[hard rock]] [[Xermania|todesco]] grasie a ła presedente publegasion. === I primi àlbun ([[1974]] - [[1978]]) === inte'l [[1974]] ła nova formasion dei Scorpions ła ga publegà ''[[Fly to the Rainbow]]'', àlbun che'l ga otenjesto mazor suceso respeto a ''Lonesome Crow'' grasie anca a séłebri trase come "Speedy's Coming" e "Fly to the Rainbow". Poco dopo l'usida de'l disco, Jurgen Rosenthal el ga łasà el grupo par arołarse inte l'ezèrsito e el ze stà sostituìo da'l batarista [[Belgio|belga]] [[Rudy Lenners]]. Daspò un tour el grupo el ze tornà in studio de rezistrasion afiancà da'l séłebre produtor [[Dieter Dierks]] e inte'l [[1975]] el ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[In Trance (album)|In Trance]]''. El disco el ga prezentà un son renovà conpletamente e i Scorpions i ga podesto fermamente stabiłizar el só sound hard rock, vadanjando senpre de pì l'aporto dei fans. Trase cofà "Dark Lady", "Robot Man" e "In Trance" le ze estàe séłebri inte ła storia de'l grupo. Inte'l [[1976]] i Scorpions i ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[Virgin Killer]]'', che'l ga fazesto vadanjar a'l grupo el só primo disco d'oro el cuało el ga resevesto pezante crìteghe a cauza de ła só coertina, ła cuała ła mostrava na toza preadołesente nùa patòca. Nonostante łe controversie, l'àlbun el ga vendesto un bon nùmaro de copie e el ga otenjesto òteme parołe da parte dei critisi. Inte'l [[1977]] Rudy Lenners el ga łasà el grupo a cauza de problemi de sałute e el ze stà sostituìo da [[Herman Rarebell]]. El sèito de 'Virgin Killer'', intitołà ''[[Taken by Force]]'', el ze stà el primo àlbun dei Scorpions ad èsar publegà inte i [[Stati Unìi]] da ła [[RCA Records]], l'eticheta intarnasionałe de'l grupo. El singoło "Steamrock Fever" el ga otenjùo un òtemo suceso radio e el ga parmetesto a l'àlbun de véndar na bona cuantità de copie. Roth no'l zera parò contento de'l łaor de l'eticheta discogràfega e, in dezacordo co i altri menbri, el ga desidesto de łasar el grupo durante el tour japoneze par unìrse al só novo grupo, i [[Electric Sun]]. Da'l conserto oltreoseano A ze stà comuncue reałizà un àlbun in vivo (live) intitołà ''[[Tokyo Tapes]]'' che'l ze stà publegà in tuto el mondo. Inte'l [[1978]], daspò na łonga serie de audision, [[Matthias Jabs]] el ze deventà el novo ghitarista dei Scorpions. === In sima al suceso ([[1979]] - [[1990]]) === [[File:N2 Scorpions-23.jpg|thumb|destra|[[Rudolf Schenker]], ła cołonna portante de'l grupo.]] Inte'l [[1979]] i Scorpions i ga łasà ła RCA par firmar un contrato co ła [[Mercury Records]]. In azonta Michael Schenker, che'l jera stà calche setemana prima parà via dai UFO a cauza de ła só bała, el ze tornà inte'l grupo par un curto parìodo e el ga partesipà a łe rejistrasion de un novo àlbun. El disco, venjìo fora l'isteso ano co titoło ''[[Lovedrive]]'', el ze considarà uno dei mejo prodoti de'l grupo. L'àlbun, che'l gavarìa dovesto èsar (in te i obietivi de'l grupo) el pì grando suceso Hard Rock mai reałizà in caza Scorpions, el ga sentrà in pien l'obietivo, e resta (dopo aver resevesto el premio par el mejo disco de l'ano, davanti ad adiritura Highway to Hell degli AC/DC) tutora uno dei mejo àlbun de senpre del cuinteto teutònego. Grasie a trase imortałi come "Loving You Sunday Morning", "Holiday" e ła strumentale "Coast to Coast". L'àlbun l'è stà provogadoriamente votà "Best album sleeve of 1979" da ła rivista [[Playboy (periodico)|Playboy]] grasie a ła só provocante coertina, inte ła cuała un omo oserva el [[Mammella|seno]] nuo de na dona coverto solche da na sòrta de goma da mastegàr che ła se va a cołegar diretamente a ła só man. ''Lovedrive'' el ze montà a ła pozision n. 55 de łe clasifeghe meregane e el ga vendesto un gran nùmaro de copie in tuto el mondo. Finìe łe rezistrasion Michael el ze stà convinsesto a restar inte'l grupo e Matthias Jabs el stà łisensià. Daspò un poche de setemane de tour, Michael el ze stà łisensià da novo a cauza de'l só alcołizmo e Jabs el ze tornà inte'l grupo. Inte'l [[1980]] el grupo el ga publegà l'àlbun ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'', oncora co na cover provocante inte ła cuała na dona ła ze rafegurada in xanòcio de fronte a'l peto de un omo. El disco el raprezenta ła virada verso el pop metal, anca se za inte i ani setanta algune canson łe recalcava sto zènare. Nonostante òteme trase cofà "The Zoo" e "Make It Real", l'àlbun no'l ze stà ben acołiesto da ła crìtega. Daspò un poco de tenpo de 'sta usida, Meine el ga dovesto abandonar momentaneamente a cauza de problemi a łe corde vocałe. [[File:Scorpions (17).JPG|thumb|I Scorpions.]] [[File:Scorpions-29.jpg|thumb|destra|I Scorpions in Concerto e el rełativo łogo sol sfondo.]] ==== El suceso de Blackout ==== Inte'l [[1981]] [[Klaus Meine|Meine]] el ga perdesto ła voze cusì gravemente che ghe ze stà anuncià che no'l gavarìa podesto pì parlar coretamente. Durante ła convałesensa de Meine, el grupo el ga tacà łaorar a un novo àlbum co'l contributo de'l cantante [[Don Dokken]], ma ła repreza de Meine ła ze stada straordenaria e, rientrà inte'l grupo, el ga conpletà łe rezistrasion de ''[[Blackout (album Scorpions)|Blackout]]'' co ła voze in parfeto órdene. Inte'l disco Don Dokken el ga cołaborà notevolmente a łe parte corałe par parmeter a Meine de no sforsarse masa e de conpletar cuindi łe só cure. ''Blackout'' xe devegnesto uno dei best selling del grupo; el se ga poxisionà undexexemo in [[Inghiltera]], primo in [[Xermania]], inte i [[Stati Unii]], in [[Fransa]], in [[Japon]], [[Austria]], [[Svesia]] e [[Svizera]]. L'è devegnesto [[Disco de Platino]] grasie a łe canson come ''[[Dynamite (Scorpions)|Dynamite]]'', ''[[Can't Live Without You]]'', ''[[When the Smoke Is Going Down]]'', ''[[Arizona (brano muxicałe)|Arizona]]'', ''Blackout'' e ''[[No One Like You]]''.; xera stà prexentà durante el so segondo tour inte i [[Stati Unii d'America]] (suportai par l'ocaxion dai xovani [[Iron Maiden]]). Inte el ''Blackout World Tour'' i Scorpions uxarà par ła prima e únega volta na mascotte inte i so concerti: xera ła cover de ła covertina de Blackout. Da ''Blackout'' fin pì tardi, inte i so concerti i Scorpions ga creà "ła piramida": tuti i conponenti formava na piramida umana, altre volte ła piramide ła xera formà noma che da [[Rudolf Schenker]] (senpre a ła sanca), [[Matthias Jabs]] (senpre a ła drèta) e [[Klaus Meine]] che el stava senpre so łe ganbe dei conpagni. El 29 de majo [[1983]] el grupo l'a parteçipà al US Festival che se ga tegnesto al Glen Helen park a San Bernadino, [[Całifornia]], in cuałità de co-headliners co i [[Van Halen]] davanti a ben 300.000 persone. In so conpagnia ga sonà anca altri famoxi grupi tra i cuałi: [[Judas Priest]], [[Ozzy Osbourne]], [[U2]], [[The Clash]] e altri. ==== Ła sima: ''Love at First Sting'' ==== Inte el [[1984]] el novo album, intitołà ''[[Love at First Sting]]'', uno dei album pì vendesti de ła storia del rock, ga catapultà i Scorpions inte l'enpireo del Rock e łi ga trasformà in star internasionałi. El disco ga scałà łe clasifeghe e xe deventà dopio platino ma xera stà da novo criticà a cauxa de ła so covertina che mostrava un omo baxar na dona faxéndoghe al steso tenpo un tatuajo so łe łache. Tanti negosi ga refudà de vendar sto disco, e el fato xe deventà na gag del film satirico ''[[This Is Spinal Tap]]''. [[MTV]] ga fato anca a łongo xirar i video de ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''Bad Boys Running Wild'', ''[[Big City Nights (singolo Scorpions)|Big City Nights]]'' e ''[[Still Loving You]]'', contribuindo de fato al suceso del disco. Inte el [[1985]] i Scorpions ga rejistrà el live album ''[[World Wide Live]]'', che xe xonxesto a ła poxision n. 17 de łe clasifeghe mericane. Senpre inte el 1985 i Scorpions ga sonà al famoxo ''[[Rock in Rio]]'' tegnùo a [[Rio de Janeiro]] in conpagnia de altri storeghi grupi cuałi [[AC/DC]], [[Iron Maiden]], [[Queen]], [[Whitesnake]], [[Yes]] e [[Ozzy Osbourne]]. Inte el [[1986]] i se ga exibio al [[Monsters of Rock]], par ła prima volta in un paexe oltra ła cusìdita [[cortina de fèro]], in un periodo inte el cuało i do blochi orientałe e ocidentałe xera oncora contraponesti da ła [[guera freda]]. ==== ''Savage Amusement'' e ''Crazy World'' ==== [[File:Scorpions.JPG|thumb|upright=0.8|I Scorpions al Gods of Metal el 2 de zugno [[2007]]]] Inte el 1988 el grupo ga rejistrà un novo album, intitołà ''[[Savage Amusement]]''. L'album se ga piasà al nùmaro tre de łe clasifeghe anuałi [[Stati Unii d'America|statunitensi]] e al primo in cuełe [[Europa|Europee]], e'l xe stà seguìo da enexemo tour mondiałe. El disco anca se'l prexentava un sound a trati pì visin a łe sonorità [[mùxica łexiera|pop]] che se polo aconparar al stiłe dei [[Def Leppard]], se ga rivełà un bon suceso e'l ga vendesto ben. Durante el ''Savage Amusement tour''i Scorpions xera stai tra i primi grupi de l'ovest a sonar inte l' [[Union Sovietega]] co un concerto a [[San Pietroburgo]]. Inte el 1988 i Scorpions xe andai al ''Monster of Rock'' par ła segonda volta fasendo da headliner insieme ai [[Van Halen]]. L'ano drìo ła band xe tornà da novo in [[Rusia]] par na aparision al ''[[Moscow Music Peace Festival]]'' e, come rexultado, ga otegnesto na otima popołarità in sta area: jera l'agosto 1989 e in conpagnia de altri grupi oçidentałi, cuałi [[Bon Jovi]], [[Mötley Crüe]], [[Skid Row]], [[Cinderella]] e [[Ozzy Osbourne]], se ga exibìo davnati a 260 miłe rock fan rusi, al Moscow's Lenin Stadium. Durante sta serie de exibision Meine sostegnerà de aver vedesto i soldai de l'[[Armada Rosa]] piànxer a łe note de ''Holiday'' e cuesto ghe chiede l'ispirasion che ło portarà a scrivar drìoman ła famoxa hit ''Wind of Change''. Par seràr el contrato co ła caxa discografega [[EMI]], i Scorpions i publega inte el [[1989]] un album antołoxego intitołà ''[[Best of Rockers 'n' Ballads]]'' in cui spica el brano inedito ''Can't Explain'' (cover dei [[The Who]]) e alcune version remixae dei so sucesi. L'album otien un inaspetà suceso vinçendo el disco d'oro (el sètemo de ła band) inte i States e ceusto parmete ai Scorpions de parteçipar al megaconcerto organixà da [[Roger Waters]] inte el [[1990]] e ciamà aponto "The Wall" par çełebrar ła caxùa del [[muro de Berlin]] cantando ła canson "In the Flesh". El grupo ga un ròło inportante tra i artisti ospiti, faxendo e conpagnando cuatro canson. Vołendose definitivamente destacar dal son produxesto inte l'ùltemo album, i Scorpions ga łiçensià [[Dieter Dierks]] e i ga asumesto come nuovo manager Keith Olsen. Tornai in studio, drìo el trionfante tour europeo el grupo ga inçidesto ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'', disco che, grasie a un novo sound e a testi più parteçipi a ła travajada sena połitega del periodo, xe devegenesto un suceso de vendite: co ła soła ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che xe stà publegà come sìngoło, el grupo xe riusìo a incasar na mostruoxa soma de danaro, sìrca 7 milion de dołari. Ła bałàda''Wind of Change'' xe stà ła canson hit del 1991 in tuto el mondo, ocupando ła poxision nùmaro 1 de łe hit parade de 11 nasion e riçevendo el ''World Music Award'' come mejo canson che un grupo todesco gabia mai fato. === I ani novanta === [[File:Skorpparit ankkarokkaavat.jpg|thumb|I Scorpions in concerto a Ankkarock in [[Finlandia]] el 3 de agosto [[2003]]]] Inte el 1992 [[Francis Buchholz]] xe stà łicensià dal grupo a cauxa dei so grosi problemi col fisco todesco e'l xe stà sostituio da [[Ralph Rieckermann]]. El basista el conparise tutavi os ła covertina de l'album antołozego ''[[Still Loving You (album)|Still Loving You]]'' usio sol marcà in istà e contegnente na cołesion de ballads più l'inedito ''Living for Tomorrow''. Inte el 1993 i Scorpions i ga publegà ''[[Face the Heat]]'' col novo produtor [[Bruce Fairbairn]]. El sound del disco se ga rivełà pì metałego e ga fato sì che tanti fans, insodisfai, sbandonase el grupo. Nonostante sto fato i sìngołi ''Alien Nation'' e ''[[Under the Same Sun]]'' ga otegnuo un bon suceso, che no se pol aconparar parò a cueło razonzesot dal presedente ''Wind of Change''. [[File:Klaus Meine.JPG|thumb|Klaus Meine]] In un'intervista so ''[[Face the Heat]]'', Klaus Meine ga dizesto : ;Klaus Meine: :Go conponesto sta canson (''[[Under the Same Sun]]'') insenbre a [[Mark Hudson (musicista)|Mark Hudson]], un conpozidor statunitense; Bruce Fairbairn me ga dito «Klaus parcosa no ti conponi na canson insenbre a calchedun altro, par védar cosa che nase». Cusì A me so catà co Mark Hudson che el gaveva conponesto un paro de canson sol nostro ùltemo album. Łu el ze un gran pasionà dei [[Beatles]] come mi, co sta otega semo andai so un restorante itałian cantando canson dei Beatles, una drio chealtra. El paron del restorante ne ga dito «...A gavì da tornar doman de sera e cantar par nualtri, ve dazeremo da magnar a maca». El dì drio Mark el ze vegnuo catarme co na chitara da 30 dołari e el me ga fato sentir ła canson ''Under the Same Sun''; gavevo ła me Video-camara e ghe go dito «Speta Mark che faso un video». Ła stesa sera semo andai in studio a [[Vancouver]] e ghemo sonà ła canson; cueło che se sente sol disco xe ła sesion orixinałe. Inte el 1994 i Scorpions ga vinsesto par ła segonda volta el ''World Music Award'', suceso anplifegà da un concerto in tributo a [[Elvis Presley]], insenbre a [[Michael Jackson]], tegnuo a Memphis. Inte el 1995 xe stà publegà un novo live album, ''[[Live Bites]]'', el cuało ga documentà łe exibision dal ''Savage Amusement Tour'' del 1988 al ''Face the Heat Tour'' del 1994. Xe prexenti anca do brani inediti in version studio: ''White Dove'' e ''Heroes Don't Cry''. Prima de l'usida del tredezezemo disco da studio, ''[[Pure Instinct]]'' del 1996, el baterista [[Herman Rarebell]] ga łasà el grupo par fondar na caza discografega. [[Curt Cress]] ga sonà so l'album prima che [[James Kottak]] devengnese el sostituto permanente. ''Pure Instinct'' ga prezentà na notevołe cuantità de bałate e i sìngołi ''Wild Child'' e ''You and I'' ga otegnesto un suceso moderà. Inte el 1999 xe stà publegà ''[[Eye II Eye]]'' che ga prexentà un canbio stiłistego del grupo, el cuałe ga utiłizà ełementi mixai de derivasion [[muxica łixiera|pop]] e [[techno]]. El disco xe stà mal acoliesto dai fan e'l video del sìngoło ''To Be No. 1'', ispirà a ła storia de [[Monica Lewinsky]], xe restà sìnboło da l'insuceso de sto album. So ła ''cover'' de ''Eye to Eye'' jera prezenti solchè i menbri storeghi, o sia Jabs, Meine e Schenker. [[File:Matthiasjabs.jpg|thumb|[[Matthias Jabs]]]] Co ła cołaborasion de ła Berlin Philharmonic, el grupo ga publegà un novo album, ''[[Moment of Glory]]'', che ga fato riaforir łe critiche so ła band, acuzà de aver imità l'idea de ła [[thrash metal]] band [[Metallica]] prezentada inte l'[[album live]] ''[[S&M (Metallica)|S&M]]'', conponesto co ła cołaborasion de ła San Francisco Symphony. I Scorpions se ga defendesto sostegnendo che sto projeto jera za nasesto inte el 1995 ma no i gaveva mai catà modo de reałizarse, ma comuncue el disco se ga rivełà scarso in cuałità e'l ga venduo poche copie. Inte el 2001 i Scorpions ga publegà ''[[Acoustica (Scorpions)|Acoustica]]'', album live co revizitasion in ciave acustega dei so brani pì sełebri. Gnanca sto album, scarsamente prezià dai fan, xe riusìo a resołevar łe sorte del grupo<ref>{{cita web|url=http://www.truemetal.it/reviews.php?op=albumreview&id=2112|titolo=Recension di Acoustica su Truemetal.it|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|titolo=Rudolf Schenker su Dinosaur Rock Guitar|accesso=20 ottobre 2019|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081002114132/http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|dataarchivio=2 ottobre 2008|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.deanguitars.com/SchenkerBrothers_pr_mar06.html|titolo=Schenker brother Rudy e Michael}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/p5370|titolo=Gli Scorpions su All Music Guide}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62186/episode_wildcard.jhtml?wildcard=/shows/dynamic/includes/wildcards/the_greatest/hardrock_list_full.jhtml&event_id=862767&start=41|titolo=The 100 greatest artist of Hard Rock}}</ref>. === ''Unbreakable'' (2004-2006) === [[File:Jameskottaklive.jpg|thumb|[[James Kottak]]]] Inte el [[2004]] i Scorpions i ga desidesto de tornar al son dei veci tenpi e i ga publegà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'', disco che ga prezentà un son pì pezante e ben zestìo da trase come ''New Generation'', ''[[Love 'em Or Leave 'em]]'' e ''[[Deep and Dark]]'', che ga vendesto pì dei presedenti. L'album (che vede l'entrada in sena del novo basista Pavel Maciwoda) ga portà a un tour mondiałe intra el [[2005]] e el [[2006]] (fato in conpagnia dei [[Judas Priest]]): de sto tour spica ła data del concerto al ''[[Wacken Open Air]] Festival'' de l'edision [[2006]], concerto che se tien anualmente a [[Wacken]], visin a [[Anburgo]] in [[Xermania|Zermania]]. Intitołà ''A Night To Remember'' el concerto ga durà scuazi 3 ore co un totałe de 62.000 fans. Cheła sera al de fora de ła line-up corente de ła band ([[Rudolf Schenker]], [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[James Kottak]], [[Paweł Mąciwoda]]) jera prezenti anca [[Uli Jon Roth]] (chitarista del grupo intra el [[1973]] e el [[1978]]), [[Michael Schenker]] (anca łu chitarista, inte el grupo intra el [[1969]] e el [[1972]] e [[1979]], fradèło minro de [[Rudolf Schenker]]), [[Herman Rarebell]] (baterista dal [[1977]] al [[1995]]). Come ospite ghe xe stà anca Tyson Schenker, so fio de Michael e chitarista de otimo łiveło che ga sonà el famozo ''Bolero di Ravel''. Sto concerto xe stà filmà. El DVD el xe stà meso in comersio ofisialmente el 10 de disenbre in tuto el mondo. L'altro grando momento de sto tour ga avùo łogo durante l'istà del [[2006]] (8 de łujo), co i Scorpions ga dazesto un gran concerto in [[Canada]], a [[Québec (sità)|Québec]] par el ''Quebec City Summer Festival'', davanti a pì de 80.000 persone. Senpre inte el [[2006]] i Scorpions ga publegà el [[DVD]] ''[[1 Night in Vienna]]'' che ga prezentà 14 trase live e un documentario conpleto so'l grupo. === ''Humanity - Hour 1'' e ''Sting in the Tail'' (2007-2010) === El 25 de majo [[2007]] xe vegnùo fora in tuto el mondo un novo album del grupo, intitołà ''[[Humanity - Hour 1]]'', el 21º dei Scorpions, che ga prezentà sonorità inedite par el grupo e pì visine al [[nu metal]]. El 2 de zugno [[2007]] i Scorpions se ga ezibìi, dopo 8 ani e asensa, in [[Itałia]] par sonar al festival ''[[Gods of Metal]]'' a l'idroscało de [[Miłan]]. Ghe sarà ''Humanity Hour II''?, parołe del cantante [[Klaus Meine]]: {{cita|Cuesto xe ciò che tuti se xe drio domandar. Podarìa èsar, chi ło sa?, deso nialtri ghemo tacà el novo tour, el beło xe che łe canson vècie sta ben co cuełe nove. Ghe xe tanti fans łà fora, tra staltri ghe xe cuełi de vècia data e anca tozi zovani. Fin deso A ghemo sonà a [[Łondra]] e a [[Parixe|Parize]] e łì ghe jera un mucio de zovani, el beło xe che cantemo canson che xe stae scriveste prima che i nasese, e cuesto xe tanto beło. Xe tanto beło védar ła zente che gode sentindo sta nova mùzega.|[[Klaus Meine]]}} Inte'l zenaro 2010 vien reportada dal sito de ła ''band'' ła notisia che al termano de ła łonga tournée [[Get Your Sting and Blackout World Tour]] che seguirà el novo album ''[[Sting in the Tail]]'' el grupo se desfarà definitivamente, serando drio suazi 50 ani ła so storia<ref>[http://musica.excite.it/scorpions-disco-tour-e-poi-ci-sciogliamo-N36047.html Scorpions: "Disco, tour e poi ci sciogliamo"]</ref>. "[[Sting in the Tail]]" xe stà publegà el 17 de marso 2010 (14 marso in Gresa), e'l raprezenta l'ùltemo album in studio dei Scorpions. El prezenta un son desconpagno dai suoi direti predesesori, in cuanto el se avisina tanto ai soni Hard rock/Hard n'Heavy dei ani otanta, co un son fresco e neto e donca moderno, na sorta de "regało de adio" ai fans, in partegołar a cuełi de łonga data. El 27 de marso 2010 i se ga ezibìi inte'l programa "Wetten Dass..?" insenbre al sopran finlandezo [[Tarja Turunen]] inte'l primo sìngoło del novo album: "The Good Die Young"! === ''Return to Forever'' e ''Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads'' (2014-presente) === El grupo, pur anunciando inte'l zenaro 2010 el ritiro, co finise el 2014 anuncia ła publegasion de un novo album in studio che vien publegà inte i primi mezi del 2015; se trata de un album de brani scrivesti inte i ani 80, drìoman riprendesti e registrai tra el 2011 e'l 2014. Inte'l 2015 i Scorpions ga anuncià el dizdotezemo àlbun in studio, intitołà ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' e prevedesto par el 20 de febraro del steso ano. Par sto àlbun, el grupo ga reałizà 19 brani: 12 prezenti inte ła varsion standard e 16 in cueła deluxe. Ad antisipar ła publegasion xe stà el sìngoło ''[[We Built This House]]'', publegà el 30 de zenaro par el download dizitałe.<ref>{{Cita web|url = http://www.earone.it/news/scorpions_we_built_this_house_radio_date_30_01_2015_13478736/|titolo = Scorpions - We Built This House (Radio Date: 30-01-2015)|autore = Claudia Attanasi|editore = EarOne|data = 26 gennaio 2015|accesso = 29 gennaio 2015}}</ref> L'11 de marso 2016 ze venjesto fora in edision łimitada na riedision del àlbun denominada ''Tour Edition'' contenjente 3 dischi de cui el primo ze el CD conponesto da łe 19 trase registrae par sto àlbun, i altri ze do DVD che contien łe registrasion de do concerti del tour 2015; DVD 1 (Live in Brooklyn, 12 de setenbre 2015), DVD 2 (Live at Hellfest Francia, 20 de zugno 2015). El 12 de setenbre 2016 [[Mikkey Dee]], za baterista dei [[King Diamond (grupo muzegałe)|King Diamond]] e [[Motörhead]], entra a far parte del grupo.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.rockol.it/news-662705/scorpions-mikkey-dee-nuovo-batterista-ufficiale|titolo=√ Mikkey Dee (Motörhead) è il nuovo batterista ufficiale degli Scorpions|accesso=13 settembre 2016}}</ref> Dee jera za turnista dal zenaro 2016, cuando che'l gaveva sostituìo James Kottak.<ref name=":0" /> El 24 de novenbre 2017 ze stà publegà da ła [[RCA Records]] ła racolta ''[[Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads]]'' includesti tre novi inediti. El 28 de avrìl 2020, i Scorpions ga publegà (so'l so canałe YouTube) na nova canson (un curtometrajo de 2 minuti e 16 segondi) intitołada ''[[Sign of Hope]]'', ispirada a ła [[Pandemia de COVID-19 del 2019-2021|pandemia COVID-19]]. Tra el 2018 e'l 2020 el grupo ga łaorà a l'insizion de un novo àlbun de inediti che gavarìa da èsar publegà inte'l 2021. == Stiłe e influense == [[File:ScorpionsGMM2011.JPG|thumb|upright=1.5|I Scorpions inte'l 2018 in un concerto a [[Dessel]], durando el Graspop Metal Meeting]] El son [[hard rock]]/[[heavy metal]] produzesto dai Scorpions el ga ispirà racuante band sucesive a łori, cofà [[Krokus]], [[Accept]], [[Mötley Crüe]], [[Iron Maiden]] e tanti altri, ma soratuto i conasionałi [[Bonfire (grupo muzegałe)|Bonfire]], considarai i veri eredi de'l grupo todesco. I Scorpions i ga avesto un ròło notevołe de ispiradori, contribuìndo asé a ła nasita ds vari sotozènari de l'heavy metal e de'l [[rock]] in zenarałe. Inte ła só zoventù, [[Rudolf Schenker]] el ga dito un mucio influensà da grupi cofà i [[Rolling Stones]], mentre [[Klaus Meine]] el ze stà influensà da grupi manco agresivi, cofà i [[Beatles]]. Da łe só notevołe influense dei ani sesanta, [[Rudolf Schenker]] el ga mantegnesto un modo de sonar setantian, a difarensa de [[Matthias Jabs]] che'l prezenta un stiłe fluido e vełose caratarìstego dei ani otanta. El só primo àlbun ''[[Lonesome Crow]]'', el ze fortemente orientà so'l [[Rock psichedelico|rock psichedèłego]] ałora in voga in [[Germania|Zarmania]] (nomenà "Krautrock"). Co'l só segondo àlbun, ''[[Fly to the Rainbow]]'', el grupo el scumisiarà a razonzer l'hard rock de cui A ze noti (tra cui spica el brano ''Speedy's Coming''). Ma A ze co l'albun drio, ''[[In Trance (album)|In Trance]]'', che i Scorpions i stabiłise definitivamente el só zènere: l'hard rock psichedèłego. In chel momento el só stiłe el zera ùnego grasie a'l ghitarista [[Ulrich Roth]], łargamente influensà da [[Jimi Hendrix]], co na vena di neo-clasisizmo che ła podeva èsar catà in [[Ritchie Blackmore]] dei [[Deep Purple]] a'l momento. Łe só influense łe ze vizibiłe: A se trata de grupi cofà [[Led Zeppelin]], [[Deep Purple]], [[Blue Öyster Cult]] e [[Alice Cooper]]. In sèito a ła partensa de Roth el grupo el intraprendarà un ponto de zvolta par ła só cariera inte ła modernizasion de'l só zènare. El ponto de zvolta el ze avenjesto co ''[[Lovedrive]]'', de'l [[1979]], e ła ze dovùa a'l contributo desizivo de'l novo ghitarista [[Matthias Jabs]], co'l só son pì moderno de cueło de Roth e pì visin a un stiłe paragonabiłe a cueło de [[Eddie Van Halen]]. Cuesto el ze el son che'l se riunirà inte'l corso dei ani otanta, sinònemo de suceso intarnasionałe par el grupo. I Scorpions i ze considarà inportanti esponenti de l'[[heavy metal]], i ga infroensà racuanti grupi e i ga raprezentà el son heavy metal caratertìstego dei ani otanta. Le só canson inte ła so cristałinità, i só arpegi i ga influensà grupi cofà [[Dokken]], [[Def Leppard]], [[Ronnie James Dio]], [[Bon Jovi]]. ''Lovedrive'', ''Blackout'' e ''Love at First Sting'' i ze considarà intrà i pì grandi àlbun de heavy metal, mentre ''Tokyo Tapes'' e ''World Wide Live'' łe ze considaràe come parte dei mejo live rock. I Scorpions i ze stà nomenài ła 46a più grande band de hard rock di VH1. La rivista Rolling Stone ła ga definìo i Scorpions "ii eroi de l'heavy metal". == Formasion == {{vedi anche|Formazione degli Scorpions}} === Formasion atuałe === * [[Klaus Meine]] - [[Canto|voze]] (1968-presente) * [[Matthias Jabs]] - [[Chitarra#Chitarra solista|ghitara sołista]], (1979-prezente) * [[Rudolf Schenker]] - [[Chitarra#Chitarra ritmica|ghitara ritmica]], (1965-prezente) * [[Paweł Mąciwoda]] - [[Basso elettrico|baso]], (2005-prezente) * [[Mikkey Dee]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]], [[Strumento a percussione|parcusion]] (2016-prezente) === Ex menbri prensipałi === * [[Michael Schenker]] - [[Chitarra|ghitara]] (1970-1973) * [[Ulrich Roth]] - g[[Chitarra|hitara]] (1973-1979) * [[Francis Buchholz]] - [[Basso elettrico|baso]] (1973-1992) * [[Jürgen Rosenthal]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1973-1974) * [[Herman Rarebell]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1977-1995) * [[Ralph Rieckermann]] - [[Basso elettrico|baso]] (1995-2005) * [[James Kottak]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1995-2016) == Discografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions}} === Albun in studio === * 1972 - ''[[Lonesome Crow]]'' * 1974 - ''[[Fly to the Rainbow]]'' * 1975 - ''[[In Trance (album)|In Trance]]'' * 1976 - ''[[Virgin Killer]]'' * 1977 - ''[[Taken by Force]]'' * 1979 - ''[[Lovedrive]]'' * 1980 - ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'' * 1982 - ''[[Blackout (Scorpions)|Blackout]]'' * 1984 - ''[[Love at First Sting]]'' * 1988 - ''[[Savage Amusement]]'' * 1990 - ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'' * 1993 - ''[[Face the Heat]]'' * 1996 - ''[[Pure Instinct]]'' * 1999 - ''[[Eye II Eye]]'' * 2004 - ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' * 2007 - ''[[Humanity - Hour 1]]'' * 2010 - ''[[Sting in the Tail]]'' * 2015 - ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' * 2022 - ''[[Rock Believer]]'' == Videografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions#Videografia}} ==Notasion== <references/> == Bibliografia == * Christe, Lan. Suono della bestia. La storia completa del [[Heavy metal]]. HarperCollins 2003. ISBN 0-380-81127-8 * Martin C. Strong. The great rock discography., Giunti, 1998. 1120 ISBN 88-09-21522-2 * Walser, Robert. Running with The Devil. Wesleyan University Press, pgs. 2. ISBN 0-8195-6260-2. * M. C. Strong (1998). The great rock discography. Giunti, pg. 722. ISBN 88-09-21522-2. * Philip Dodd (2005). The Book of Rock: from the 1950s to today. Thunder's Mouth Press. ISBN 1-56025-729-6. * Scorpions Biography. www.bighairmetal.com. Retrieved on 2008-04-12. * All Music Guide review of the album. allmusic.com. Retrieved on 2007-05-18. * Klaus Meine podcast interview. Stuck in the 80s (2007). Retrieved on 2007-11-26. * Interview with Klaus Meine. Classic Rock Revisited (2007). Retrieved on 2007-11-17. == Altri projeti == {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi todeschi]] 7jhf67h59gn9w06qmhib00aw6cehmw4 1102316 1102315 2022-08-16T20:52:09Z Enrico 7370 /* El suceso de Blackout */ wikitext text/x-wiki {{Muxicante |nome = Scorpions |imaxene = Scorpions - 01.jpg |didascałia = I Scorpions live. Inte ła foto [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[Rudolf Schenker]] e [[Paweł Mąciwoda]]. |tipo = |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1965 - in atività |xenere = [[Heavy metal]], [[Pop metal]], [[Hair metal]] |eticheta = Brain Records<br />Rhino Entertainment<br />[[Radio Corporation of America|RCA]]<br />[[Polydor Records]]<br />[[EMI]]<br />[[Mercury Records]]<br />[[PolyGram]]<br />[[BMG]] |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 56 |studio = 18 |live = 7 |racolte = 31 |sito = http://www.the-scorpions.com }} I '''Scorpions''' i ze un grupo muzegałe [[heavy metal]] de gran suceso, fondà inte'l [[1965]] inte ła sità de [[Hannover]] (a l'èpoga [[Xermania Ovest|Zarmania Ovest]]) da'l [[chiarista|ghitarista]] [[Rudolf Schenker]]. Influensài łargamente da l'atmosfera dei [[Ani 1960|ani sesanta]], i Scorpions i ze deventà famozi inte i ani otanta co i brani ''[[Still Loving You]]'', ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''[[No One Like You]]'' e ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che i ga raprezentà un inportante ponto de refarimento par i sucesivi grupi de 'sto zènare muzegałe. Dopo sirca un desenio de declino el grupo el ga tacà da novo a produzer àlbunde granda cuałità cofà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' ([[2004]]), ''[[Humanity - Hour 1]]'' publegà in tuto el mondo inte'l [[2007]] e ''[[Sting in the Tail]]'', publegà inte'l [[2010]]. Tra i màsemi esponenti stòreghi del [[heavy metal]], el grupo el ga vendesto in pì de sincuant'ani de atività pì de 100 miłion de dischi inte'l mondo<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story#/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story|titolo=Scorpions Forsee Fantastic Future Following Farewell|editore=billboard.com|data=1º febbraio 2010|accesso=1º febbraio 2010|lingua=en}}</ref> ed ła ze considarada come una de łe mazore reałtà muzegałe inte ła storia muzegałe todesca, europea e mondiałe par i zèneri hard rock ed heavy metal. == Biografia == === I ezordi ([[1965]] - [[1973]]) === [[File:Michael schenker.jpg|thumb|sinistra|upright=0.8|[[Michael Schenker]], só fradeło del fondador [[Rudolf Schenker|Rudolf]]]] [[Rudolf Schenker]], ghitarista ritmico e mazor conpozidor de'l grupo, el ga fondà el so primo grupo muzegałe inte'l [[1965]]. 'Sto grupo el ze restà anonemà par sìrca cuatro ani fin a cuando inte'l [[1969]] Schenker, daspò aver renomenà definitivamente el grupo Scorpions, el ga ingagià so fradeło menor [[Michael Schenker]] e el cantante [[Klaus Meine]] e i ga tacà parfesionar i so canoni muzigałi. inte'l [[1972]] el grupo, ormai pronto par l'ezordio ofisiałe inte łe sene muzegałe, el ga publegà el só àlbun de debuto, intitołà ''[[Lonesome Crow]]'', co Lothar Heimberg a'l [[Baso ełetrico|baso]] e [[Wolfgang Dziony]] a ła [[bateria (strumento muxicałe)|bateria]]. Durando el ''Lonesome Crow tour'', i Scorpions ga sonà numaroze tape a'l fianco de'l grupo [[Regno Unìo|britanega]] [[UFO (grupo muxicałe)|UFO]]. 'Sto grupo el ga ofrìo un inportante ingagio come ghitarista prensipałe a Michael Schenker che'l ga desidesto perciò de łasar el grupo venjendo sostituìo tenporaneamente da [[Ulrich Roth]]. Ła partensa de Schenker ła ga fazesto sì che i Scorpions i se desfase. inte'l [[1973]] Ulrich Roth el ga otenjesto na proposta da Rudolf de refondar el grupo ma el ghitarista el ga preferìo restar fedełe al só grupo, denomenà Dawn Road. Roth, che parò el vołeva łaorar co Schenker, ga invità el muzeghista a unìrse a'l so grupo. Co un poco de ezitasion, Rudolf el ga asetà e conpletà ła formasion de'l grupo afiacandose al [[basista]] [[Francis Buchholz]] e a'l [[baterista]] [[Jürgen Rosenthal]]. Dopo poche setemane el cantante [[Klaus Meine]] el ze stà insarìo inte'l grupo e ła formasion ła ga desidesto de renomenarse da novo Scorpions, sendo oramai un nome séłebre inte ła [[Cultura underground|underground]] [[hard rock]] [[Xermania|todesco]] grasie a ła presedente publegasion. === I primi àlbun ([[1974]] - [[1978]]) === inte'l [[1974]] ła nova formasion dei Scorpions ła ga publegà ''[[Fly to the Rainbow]]'', àlbun che'l ga otenjesto mazor suceso respeto a ''Lonesome Crow'' grasie anca a séłebri trase come "Speedy's Coming" e "Fly to the Rainbow". Poco dopo l'usida de'l disco, Jurgen Rosenthal el ga łasà el grupo par arołarse inte l'ezèrsito e el ze stà sostituìo da'l batarista [[Belgio|belga]] [[Rudy Lenners]]. Daspò un tour el grupo el ze tornà in studio de rezistrasion afiancà da'l séłebre produtor [[Dieter Dierks]] e inte'l [[1975]] el ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[In Trance (album)|In Trance]]''. El disco el ga prezentà un son renovà conpletamente e i Scorpions i ga podesto fermamente stabiłizar el só sound hard rock, vadanjando senpre de pì l'aporto dei fans. Trase cofà "Dark Lady", "Robot Man" e "In Trance" le ze estàe séłebri inte ła storia de'l grupo. Inte'l [[1976]] i Scorpions i ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[Virgin Killer]]'', che'l ga fazesto vadanjar a'l grupo el só primo disco d'oro el cuało el ga resevesto pezante crìteghe a cauza de ła só coertina, ła cuała ła mostrava na toza preadołesente nùa patòca. Nonostante łe controversie, l'àlbun el ga vendesto un bon nùmaro de copie e el ga otenjesto òteme parołe da parte dei critisi. Inte'l [[1977]] Rudy Lenners el ga łasà el grupo a cauza de problemi de sałute e el ze stà sostituìo da [[Herman Rarebell]]. El sèito de 'Virgin Killer'', intitołà ''[[Taken by Force]]'', el ze stà el primo àlbun dei Scorpions ad èsar publegà inte i [[Stati Unìi]] da ła [[RCA Records]], l'eticheta intarnasionałe de'l grupo. El singoło "Steamrock Fever" el ga otenjùo un òtemo suceso radio e el ga parmetesto a l'àlbun de véndar na bona cuantità de copie. Roth no'l zera parò contento de'l łaor de l'eticheta discogràfega e, in dezacordo co i altri menbri, el ga desidesto de łasar el grupo durante el tour japoneze par unìrse al só novo grupo, i [[Electric Sun]]. Da'l conserto oltreoseano A ze stà comuncue reałizà un àlbun in vivo (live) intitołà ''[[Tokyo Tapes]]'' che'l ze stà publegà in tuto el mondo. Inte'l [[1978]], daspò na łonga serie de audision, [[Matthias Jabs]] el ze deventà el novo ghitarista dei Scorpions. === In sima al suceso ([[1979]] - [[1990]]) === [[File:N2 Scorpions-23.jpg|thumb|destra|[[Rudolf Schenker]], ła cołonna portante de'l grupo.]] Inte'l [[1979]] i Scorpions i ga łasà ła RCA par firmar un contrato co ła [[Mercury Records]]. In azonta Michael Schenker, che'l jera stà calche setemana prima parà via dai UFO a cauza de ła só bała, el ze tornà inte'l grupo par un curto parìodo e el ga partesipà a łe rejistrasion de un novo àlbun. El disco, venjìo fora l'isteso ano co titoło ''[[Lovedrive]]'', el ze considarà uno dei mejo prodoti de'l grupo. L'àlbun, che'l gavarìa dovesto èsar (in te i obietivi de'l grupo) el pì grando suceso Hard Rock mai reałizà in caza Scorpions, el ga sentrà in pien l'obietivo, e resta (dopo aver resevesto el premio par el mejo disco de l'ano, davanti ad adiritura Highway to Hell degli AC/DC) tutora uno dei mejo àlbun de senpre del cuinteto teutònego. Grasie a trase imortałi come "Loving You Sunday Morning", "Holiday" e ła strumentale "Coast to Coast". L'àlbun l'è stà provogadoriamente votà "Best album sleeve of 1979" da ła rivista [[Playboy (periodico)|Playboy]] grasie a ła só provocante coertina, inte ła cuała un omo oserva el [[Mammella|seno]] nuo de na dona coverto solche da na sòrta de goma da mastegàr che ła se va a cołegar diretamente a ła só man. ''Lovedrive'' el ze montà a ła pozision n. 55 de łe clasifeghe meregane e el ga vendesto un gran nùmaro de copie in tuto el mondo. Finìe łe rezistrasion Michael el ze stà convinsesto a restar inte'l grupo e Matthias Jabs el stà łisensià. Daspò un poche de setemane de tour, Michael el ze stà łisensià da novo a cauza de'l só alcołizmo e Jabs el ze tornà inte'l grupo. Inte'l [[1980]] el grupo el ga publegà l'àlbun ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'', oncora co na cover provocante inte ła cuała na dona ła ze rafegurada in xanòcio de fronte a'l peto de un omo. El disco el raprezenta ła virada verso el pop metal, anca se za inte i ani setanta algune canson łe recalcava sto zènare. Nonostante òteme trase cofà "The Zoo" e "Make It Real", l'àlbun no'l ze stà ben acołiesto da ła crìtega. Daspò un poco de tenpo de 'sta usida, Meine el ga dovesto abandonar momentaneamente a cauza de problemi a łe corde vocałe. [[File:Scorpions (17).JPG|thumb|I Scorpions.]] [[File:Scorpions-29.jpg|thumb|destra|I Scorpions in Conserto e el rełativo łogo so'l sfondo.]] ==== El suceso de Blackout ==== Inte'l [[1981]] [[Klaus Meine|Meine]] el ga perdesto ła voze cusì gravemente che ghe ze stà anuncià che no'l gavarìa podesto pì parlar coretamente. Durante ła convałesensa de Meine, el grupo el ga tacà łaorar a un novo àlbum co'l contributo de'l cantante [[Don Dokken]], ma ła repreza de Meine ła ze stada straordenaria e, rientrà inte'l grupo, el ga conpletà łe rezistrasion de ''[[Blackout (album Scorpions)|Blackout]]'' co ła voze in parfeto órdene. Inte'l disco Don Dokken el ga cołaborà notevolmente a łe parte corałe par parmeter a Meine de no sforsarse masa e de conpletar cuindi łe só cure. ''Blackout'' el ze devenjesto uno dei best selling de'l grupo; el se ga pozisionà undezèzemo in [[Inghiltera]], primo in [[Xermania|Zarmania]], inte i [[Stati Unii]], in [[Fransa]], in [[Japon]], [[Austria]], [[Svesia|Zvesia]] e [[Svizera|Zvisera]]. L'è devenjesto [[Disco de Platino]] grasie a łe canson come ''[[Dynamite (Scorpions)|Dynamite]]'', ''[[Can't Live Without You]]'', ''[[When the Smoke Is Going Down]]'', ''[[Arizona (brano muxicałe)|Arizona]]'', ''Blackout'' e ''[[No One Like You]]''; zera stà prezentà durante el só segondo tour inte i [[Stati Unii d'America]] (suportài par l'ocazion dai zòvani [[Iron Maiden]]). Inte'l ''Blackout World Tour'' i Scorpions uxarà par ła prima e únega volta na mascotte inte i so concerti: xera ła cover de ła covertina de Blackout. Da ''Blackout'' fin pì tardi, inte i so concerti i Scorpions ga creà "ła piramida": tuti i conponenti formava na piramida umana, altre volte ła piramide ła xera formà noma che da [[Rudolf Schenker]] (senpre a ła sanca), [[Matthias Jabs]] (senpre a ła drèta) e [[Klaus Meine]] che el stava senpre so łe ganbe dei conpagni. El 29 de majo [[1983]] el grupo l'a parteçipà al US Festival che se ga tegnesto al Glen Helen park a San Bernadino, [[Całifornia]], in cuałità de co-headliners co i [[Van Halen]] davanti a ben 300.000 persone. In so conpagnia ga sonà anca altri famoxi grupi tra i cuałi: [[Judas Priest]], [[Ozzy Osbourne]], [[U2]], [[The Clash]] e altri. ==== Ła sima: ''Love at First Sting'' ==== Inte el [[1984]] el novo album, intitołà ''[[Love at First Sting]]'', uno dei album pì vendesti de ła storia del rock, ga catapultà i Scorpions inte l'enpireo del Rock e łi ga trasformà in star internasionałi. El disco ga scałà łe clasifeghe e xe deventà dopio platino ma xera stà da novo criticà a cauxa de ła so covertina che mostrava un omo baxar na dona faxéndoghe al steso tenpo un tatuajo so łe łache. Tanti negosi ga refudà de vendar sto disco, e el fato xe deventà na gag del film satirico ''[[This Is Spinal Tap]]''. [[MTV]] ga fato anca a łongo xirar i video de ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''Bad Boys Running Wild'', ''[[Big City Nights (singolo Scorpions)|Big City Nights]]'' e ''[[Still Loving You]]'', contribuindo de fato al suceso del disco. Inte el [[1985]] i Scorpions ga rejistrà el live album ''[[World Wide Live]]'', che xe xonxesto a ła poxision n. 17 de łe clasifeghe mericane. Senpre inte el 1985 i Scorpions ga sonà al famoxo ''[[Rock in Rio]]'' tegnùo a [[Rio de Janeiro]] in conpagnia de altri storeghi grupi cuałi [[AC/DC]], [[Iron Maiden]], [[Queen]], [[Whitesnake]], [[Yes]] e [[Ozzy Osbourne]]. Inte el [[1986]] i se ga exibio al [[Monsters of Rock]], par ła prima volta in un paexe oltra ła cusìdita [[cortina de fèro]], in un periodo inte el cuało i do blochi orientałe e ocidentałe xera oncora contraponesti da ła [[guera freda]]. ==== ''Savage Amusement'' e ''Crazy World'' ==== [[File:Scorpions.JPG|thumb|upright=0.8|I Scorpions a'l Gods of Metal el 2 de zunjo [[2007]]]] Inte el 1988 el grupo ga rejistrà un novo àlbun, intitołà ''[[Savage Amusement]]''. L'album se ga piasà al nùmaro tre de łe clasifeghe anuałi [[Stati Unii d'America|statunitensi]] e al primo in cuełe [[Europa|Europee]], e'l xe stà seguìo da enexemo tour mondiałe. El disco anca se'l prexentava un sound a trati pì visin a łe sonorità [[mùxica łexiera|pop]] che se polo aconparar al stiłe dei [[Def Leppard]], se ga rivełà un bon suceso e'l ga vendesto ben. Durante el ''Savage Amusement tour''i Scorpions xera stai tra i primi grupi de l'ovest a sonar inte l' [[Union Sovietega]] co un concerto a [[San Pietroburgo]]. Inte el 1988 i Scorpions xe andai al ''Monster of Rock'' par ła segonda volta fasendo da headliner insieme ai [[Van Halen]]. L'ano drìo ła band ła ze tornà da novo in [[Rusia]] par na aparision al ''[[Moscow Music Peace Festival]]'' e, come rezultado, ła ga otenjesto na òtema popołarità in 'sta area: jera l'agosto 1989 e in conpanjia de altri grupi osidentałi, cuałi [[Bon Jovi]], [[Mötley Crüe]], [[Skid Row]], [[Cinderella]] e [[Ozzy Osbourne]], se ga ezibìo davanti a 260 miłe rock fan rusi, al Moscow's Lenin Stadium. Durante sta serie de ezibision Meine el sostenjarà de aver vedesto i soldài de l'[[Armada Rosa]] piànzer a łe note de ''Holiday'' e cuesto ghe chiede l'ispirasion che ło portarà a scrivar drìoman ła famoza hit ''Wind of Change''. Par seràr el contrato co ła caza discogràfega [[EMI]], i Scorpions i publega inte'l [[1989]] un àlbun antołòzego intitołà ''[[Best of Rockers 'n' Ballads]]'' in cui spica el brano inedito ''Can't Explain'' (cover dei [[The Who]]) e algune varsion remixàe dei só sucesi. L'àlbun el otien un inaspetà suceso vinsendo el disco d'oro (el sètemo de ła band) inte i States e cuesto el parmete ai Scorpions de partesipar al megaconcerto organizà da [[Roger Waters]] inte'l [[1990]] e ciamà aponto "The Wall" par sełebrar ła cazùa de'l [[muro de Berlin]] cantando ła canson "In the Flesh". El grupo eò ga un ròło inportante tra i artisti ospiti, fazendo e conpanjando cuatro canson. Vołendose definitivamente destacar dal son produxesto inte l'ùltemo album, i Scorpions ga łiçensià [[Dieter Dierks]] e i ga asumesto come nuovo manager Keith Olsen. Tornai in studio, drìo el trionfante tour europeo el grupo ga inçidesto ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'', disco che, grasie a un novo sound e a testi più parteçipi a ła travajada sena połitega del periodo, xe devegenesto un suceso de vendite: co ła soła ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che xe stà publegà come sìngoło, el grupo xe riusìo a incasar na mostruoxa soma de danaro, sìrca 7 milion de dołari. Ła bałàda''Wind of Change'' xe stà ła canson hit del 1991 in tuto el mondo, ocupando ła poxision nùmaro 1 de łe hit parade de 11 nasion e riçevendo el ''World Music Award'' come mejo canson che un grupo todesco gabia mai fato. === I ani novanta === [[File:Skorpparit ankkarokkaavat.jpg|thumb|I Scorpions in concerto a Ankkarock in [[Finlandia]] el 3 de agosto [[2003]]]] Inte el 1992 [[Francis Buchholz]] xe stà łicensià dal grupo a cauxa dei so grosi problemi col fisco todesco e'l xe stà sostituio da [[Ralph Rieckermann]]. El basista el conparise tutavi os ła covertina de l'album antołozego ''[[Still Loving You (album)|Still Loving You]]'' usio sol marcà in istà e contegnente na cołesion de ballads più l'inedito ''Living for Tomorrow''. Inte el 1993 i Scorpions i ga publegà ''[[Face the Heat]]'' col novo produtor [[Bruce Fairbairn]]. El sound del disco se ga rivełà pì metałego e ga fato sì che tanti fans, insodisfai, sbandonase el grupo. Nonostante sto fato i sìngołi ''Alien Nation'' e ''[[Under the Same Sun]]'' ga otegnuo un bon suceso, che no se pol aconparar parò a cueło razonzesot dal presedente ''Wind of Change''. [[File:Klaus Meine.JPG|thumb|Klaus Meine]] In un'intervista so ''[[Face the Heat]]'', Klaus Meine ga dizesto : ;Klaus Meine: :Go conponesto sta canson (''[[Under the Same Sun]]'') insenbre a [[Mark Hudson (musicista)|Mark Hudson]], un conpozidor statunitense; Bruce Fairbairn me ga dito «Klaus parcosa no ti conponi na canson insenbre a calchedun altro, par védar cosa che nase». Cusì A me so catà co Mark Hudson che el gaveva conponesto un paro de canson sol nostro ùltemo album. Łu el ze un gran pasionà dei [[Beatles]] come mi, co sta otega semo andai so un restorante itałian cantando canson dei Beatles, una drio chealtra. El paron del restorante ne ga dito «...A gavì da tornar doman de sera e cantar par nualtri, ve dazeremo da magnar a maca». El dì drio Mark el ze vegnuo catarme co na chitara da 30 dołari e el me ga fato sentir ła canson ''Under the Same Sun''; gavevo ła me Video-camara e ghe go dito «Speta Mark che faso un video». Ła stesa sera semo andai in studio a [[Vancouver]] e ghemo sonà ła canson; cueło che se sente sol disco xe ła sesion orixinałe. Inte el 1994 i Scorpions ga vinsesto par ła segonda volta el ''World Music Award'', suceso anplifegà da un concerto in tributo a [[Elvis Presley]], insenbre a [[Michael Jackson]], tegnuo a Memphis. Inte el 1995 xe stà publegà un novo live album, ''[[Live Bites]]'', el cuało ga documentà łe exibision dal ''Savage Amusement Tour'' del 1988 al ''Face the Heat Tour'' del 1994. Xe prexenti anca do brani inediti in version studio: ''White Dove'' e ''Heroes Don't Cry''. Prima de l'usida del tredezezemo disco da studio, ''[[Pure Instinct]]'' del 1996, el baterista [[Herman Rarebell]] ga łasà el grupo par fondar na caza discografega. [[Curt Cress]] ga sonà so l'album prima che [[James Kottak]] devengnese el sostituto permanente. ''Pure Instinct'' ga prezentà na notevołe cuantità de bałate e i sìngołi ''Wild Child'' e ''You and I'' ga otegnesto un suceso moderà. Inte el 1999 xe stà publegà ''[[Eye II Eye]]'' che ga prexentà un canbio stiłistego del grupo, el cuałe ga utiłizà ełementi mixai de derivasion [[muxica łixiera|pop]] e [[techno]]. El disco xe stà mal acoliesto dai fan e'l video del sìngoło ''To Be No. 1'', ispirà a ła storia de [[Monica Lewinsky]], xe restà sìnboło da l'insuceso de sto album. So ła ''cover'' de ''Eye to Eye'' jera prezenti solchè i menbri storeghi, o sia Jabs, Meine e Schenker. [[File:Matthiasjabs.jpg|thumb|[[Matthias Jabs]]]] Co ła cołaborasion de ła Berlin Philharmonic, el grupo ga publegà un novo album, ''[[Moment of Glory]]'', che ga fato riaforir łe critiche so ła band, acuzà de aver imità l'idea de ła [[thrash metal]] band [[Metallica]] prezentada inte l'[[album live]] ''[[S&M (Metallica)|S&M]]'', conponesto co ła cołaborasion de ła San Francisco Symphony. I Scorpions se ga defendesto sostegnendo che sto projeto jera za nasesto inte el 1995 ma no i gaveva mai catà modo de reałizarse, ma comuncue el disco se ga rivełà scarso in cuałità e'l ga venduo poche copie. Inte el 2001 i Scorpions ga publegà ''[[Acoustica (Scorpions)|Acoustica]]'', album live co revizitasion in ciave acustega dei so brani pì sełebri. Gnanca sto album, scarsamente prezià dai fan, xe riusìo a resołevar łe sorte del grupo<ref>{{cita web|url=http://www.truemetal.it/reviews.php?op=albumreview&id=2112|titolo=Recension di Acoustica su Truemetal.it|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|titolo=Rudolf Schenker su Dinosaur Rock Guitar|accesso=20 ottobre 2019|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081002114132/http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|dataarchivio=2 ottobre 2008|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.deanguitars.com/SchenkerBrothers_pr_mar06.html|titolo=Schenker brother Rudy e Michael}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/p5370|titolo=Gli Scorpions su All Music Guide}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62186/episode_wildcard.jhtml?wildcard=/shows/dynamic/includes/wildcards/the_greatest/hardrock_list_full.jhtml&event_id=862767&start=41|titolo=The 100 greatest artist of Hard Rock}}</ref>. === ''Unbreakable'' (2004-2006) === [[File:Jameskottaklive.jpg|thumb|[[James Kottak]]]] Inte el [[2004]] i Scorpions i ga desidesto de tornar al son dei veci tenpi e i ga publegà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'', disco che ga prezentà un son pì pezante e ben zestìo da trase come ''New Generation'', ''[[Love 'em Or Leave 'em]]'' e ''[[Deep and Dark]]'', che ga vendesto pì dei presedenti. L'album (che vede l'entrada in sena del novo basista Pavel Maciwoda) ga portà a un tour mondiałe intra el [[2005]] e el [[2006]] (fato in conpagnia dei [[Judas Priest]]): de sto tour spica ła data del concerto al ''[[Wacken Open Air]] Festival'' de l'edision [[2006]], concerto che se tien anualmente a [[Wacken]], visin a [[Anburgo]] in [[Xermania|Zermania]]. Intitołà ''A Night To Remember'' el concerto ga durà scuazi 3 ore co un totałe de 62.000 fans. Cheła sera al de fora de ła line-up corente de ła band ([[Rudolf Schenker]], [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[James Kottak]], [[Paweł Mąciwoda]]) jera prezenti anca [[Uli Jon Roth]] (chitarista del grupo intra el [[1973]] e el [[1978]]), [[Michael Schenker]] (anca łu chitarista, inte el grupo intra el [[1969]] e el [[1972]] e [[1979]], fradèło minro de [[Rudolf Schenker]]), [[Herman Rarebell]] (baterista dal [[1977]] al [[1995]]). Come ospite ghe xe stà anca Tyson Schenker, so fio de Michael e chitarista de otimo łiveło che ga sonà el famozo ''Bolero di Ravel''. Sto concerto xe stà filmà. El DVD el xe stà meso in comersio ofisialmente el 10 de disenbre in tuto el mondo. L'altro grando momento de sto tour ga avùo łogo durante l'istà del [[2006]] (8 de łujo), co i Scorpions ga dazesto un gran concerto in [[Canada]], a [[Québec (sità)|Québec]] par el ''Quebec City Summer Festival'', davanti a pì de 80.000 persone. Senpre inte el [[2006]] i Scorpions ga publegà el [[DVD]] ''[[1 Night in Vienna]]'' che ga prezentà 14 trase live e un documentario conpleto so'l grupo. === ''Humanity - Hour 1'' e ''Sting in the Tail'' (2007-2010) === El 25 de majo [[2007]] xe vegnùo fora in tuto el mondo un novo album del grupo, intitołà ''[[Humanity - Hour 1]]'', el 21º dei Scorpions, che ga prezentà sonorità inedite par el grupo e pì visine al [[nu metal]]. El 2 de zugno [[2007]] i Scorpions se ga ezibìi, dopo 8 ani e asensa, in [[Itałia]] par sonar al festival ''[[Gods of Metal]]'' a l'idroscało de [[Miłan]]. Ghe sarà ''Humanity Hour II''?, parołe del cantante [[Klaus Meine]]: {{cita|Cuesto xe ciò che tuti se xe drio domandar. Podarìa èsar, chi ło sa?, deso nialtri ghemo tacà el novo tour, el beło xe che łe canson vècie sta ben co cuełe nove. Ghe xe tanti fans łà fora, tra staltri ghe xe cuełi de vècia data e anca tozi zovani. Fin deso A ghemo sonà a [[Łondra]] e a [[Parixe|Parize]] e łì ghe jera un mucio de zovani, el beło xe che cantemo canson che xe stae scriveste prima che i nasese, e cuesto xe tanto beło. Xe tanto beło védar ła zente che gode sentindo sta nova mùzega.|[[Klaus Meine]]}} Inte'l zenaro 2010 vien reportada dal sito de ła ''band'' ła notisia che al termano de ła łonga tournée [[Get Your Sting and Blackout World Tour]] che seguirà el novo album ''[[Sting in the Tail]]'' el grupo se desfarà definitivamente, serando drio suazi 50 ani ła so storia<ref>[http://musica.excite.it/scorpions-disco-tour-e-poi-ci-sciogliamo-N36047.html Scorpions: "Disco, tour e poi ci sciogliamo"]</ref>. "[[Sting in the Tail]]" xe stà publegà el 17 de marso 2010 (14 marso in Gresa), e'l raprezenta l'ùltemo album in studio dei Scorpions. El prezenta un son desconpagno dai suoi direti predesesori, in cuanto el se avisina tanto ai soni Hard rock/Hard n'Heavy dei ani otanta, co un son fresco e neto e donca moderno, na sorta de "regało de adio" ai fans, in partegołar a cuełi de łonga data. El 27 de marso 2010 i se ga ezibìi inte'l programa "Wetten Dass..?" insenbre al sopran finlandezo [[Tarja Turunen]] inte'l primo sìngoło del novo album: "The Good Die Young"! === ''Return to Forever'' e ''Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads'' (2014-presente) === El grupo, pur anunciando inte'l zenaro 2010 el ritiro, co finise el 2014 anuncia ła publegasion de un novo album in studio che vien publegà inte i primi mezi del 2015; se trata de un album de brani scrivesti inte i ani 80, drìoman riprendesti e registrai tra el 2011 e'l 2014. Inte'l 2015 i Scorpions ga anuncià el dizdotezemo àlbun in studio, intitołà ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' e prevedesto par el 20 de febraro del steso ano. Par sto àlbun, el grupo ga reałizà 19 brani: 12 prezenti inte ła varsion standard e 16 in cueła deluxe. Ad antisipar ła publegasion xe stà el sìngoło ''[[We Built This House]]'', publegà el 30 de zenaro par el download dizitałe.<ref>{{Cita web|url = http://www.earone.it/news/scorpions_we_built_this_house_radio_date_30_01_2015_13478736/|titolo = Scorpions - We Built This House (Radio Date: 30-01-2015)|autore = Claudia Attanasi|editore = EarOne|data = 26 gennaio 2015|accesso = 29 gennaio 2015}}</ref> L'11 de marso 2016 ze venjesto fora in edision łimitada na riedision del àlbun denominada ''Tour Edition'' contenjente 3 dischi de cui el primo ze el CD conponesto da łe 19 trase registrae par sto àlbun, i altri ze do DVD che contien łe registrasion de do concerti del tour 2015; DVD 1 (Live in Brooklyn, 12 de setenbre 2015), DVD 2 (Live at Hellfest Francia, 20 de zugno 2015). El 12 de setenbre 2016 [[Mikkey Dee]], za baterista dei [[King Diamond (grupo muzegałe)|King Diamond]] e [[Motörhead]], entra a far parte del grupo.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.rockol.it/news-662705/scorpions-mikkey-dee-nuovo-batterista-ufficiale|titolo=√ Mikkey Dee (Motörhead) è il nuovo batterista ufficiale degli Scorpions|accesso=13 settembre 2016}}</ref> Dee jera za turnista dal zenaro 2016, cuando che'l gaveva sostituìo James Kottak.<ref name=":0" /> El 24 de novenbre 2017 ze stà publegà da ła [[RCA Records]] ła racolta ''[[Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads]]'' includesti tre novi inediti. El 28 de avrìl 2020, i Scorpions ga publegà (so'l so canałe YouTube) na nova canson (un curtometrajo de 2 minuti e 16 segondi) intitołada ''[[Sign of Hope]]'', ispirada a ła [[Pandemia de COVID-19 del 2019-2021|pandemia COVID-19]]. Tra el 2018 e'l 2020 el grupo ga łaorà a l'insizion de un novo àlbun de inediti che gavarìa da èsar publegà inte'l 2021. == Stiłe e influense == [[File:ScorpionsGMM2011.JPG|thumb|upright=1.5|I Scorpions inte'l 2018 in un concerto a [[Dessel]], durando el Graspop Metal Meeting]] El son [[hard rock]]/[[heavy metal]] produzesto dai Scorpions el ga ispirà racuante band sucesive a łori, cofà [[Krokus]], [[Accept]], [[Mötley Crüe]], [[Iron Maiden]] e tanti altri, ma soratuto i conasionałi [[Bonfire (grupo muzegałe)|Bonfire]], considarai i veri eredi de'l grupo todesco. I Scorpions i ga avesto un ròło notevołe de ispiradori, contribuìndo asé a ła nasita ds vari sotozènari de l'heavy metal e de'l [[rock]] in zenarałe. Inte ła só zoventù, [[Rudolf Schenker]] el ga dito un mucio influensà da grupi cofà i [[Rolling Stones]], mentre [[Klaus Meine]] el ze stà influensà da grupi manco agresivi, cofà i [[Beatles]]. Da łe só notevołe influense dei ani sesanta, [[Rudolf Schenker]] el ga mantegnesto un modo de sonar setantian, a difarensa de [[Matthias Jabs]] che'l prezenta un stiłe fluido e vełose caratarìstego dei ani otanta. El só primo àlbun ''[[Lonesome Crow]]'', el ze fortemente orientà so'l [[Rock psichedelico|rock psichedèłego]] ałora in voga in [[Germania|Zarmania]] (nomenà "Krautrock"). Co'l só segondo àlbun, ''[[Fly to the Rainbow]]'', el grupo el scumisiarà a razonzer l'hard rock de cui A ze noti (tra cui spica el brano ''Speedy's Coming''). Ma A ze co l'albun drio, ''[[In Trance (album)|In Trance]]'', che i Scorpions i stabiłise definitivamente el só zènere: l'hard rock psichedèłego. In chel momento el só stiłe el zera ùnego grasie a'l ghitarista [[Ulrich Roth]], łargamente influensà da [[Jimi Hendrix]], co na vena di neo-clasisizmo che ła podeva èsar catà in [[Ritchie Blackmore]] dei [[Deep Purple]] a'l momento. Łe só influense łe ze vizibiłe: A se trata de grupi cofà [[Led Zeppelin]], [[Deep Purple]], [[Blue Öyster Cult]] e [[Alice Cooper]]. In sèito a ła partensa de Roth el grupo el intraprendarà un ponto de zvolta par ła só cariera inte ła modernizasion de'l só zènare. El ponto de zvolta el ze avenjesto co ''[[Lovedrive]]'', de'l [[1979]], e ła ze dovùa a'l contributo desizivo de'l novo ghitarista [[Matthias Jabs]], co'l só son pì moderno de cueło de Roth e pì visin a un stiłe paragonabiłe a cueło de [[Eddie Van Halen]]. Cuesto el ze el son che'l se riunirà inte'l corso dei ani otanta, sinònemo de suceso intarnasionałe par el grupo. I Scorpions i ze considarà inportanti esponenti de l'[[heavy metal]], i ga infroensà racuanti grupi e i ga raprezentà el son heavy metal caratertìstego dei ani otanta. Le só canson inte ła so cristałinità, i só arpegi i ga influensà grupi cofà [[Dokken]], [[Def Leppard]], [[Ronnie James Dio]], [[Bon Jovi]]. ''Lovedrive'', ''Blackout'' e ''Love at First Sting'' i ze considarà intrà i pì grandi àlbun de heavy metal, mentre ''Tokyo Tapes'' e ''World Wide Live'' łe ze considaràe come parte dei mejo live rock. I Scorpions i ze stà nomenài ła 46a più grande band de hard rock di VH1. La rivista Rolling Stone ła ga definìo i Scorpions "ii eroi de l'heavy metal". == Formasion == {{vedi anche|Formazione degli Scorpions}} === Formasion atuałe === * [[Klaus Meine]] - [[Canto|voze]] (1968-presente) * [[Matthias Jabs]] - [[Chitarra#Chitarra solista|ghitara sołista]], (1979-prezente) * [[Rudolf Schenker]] - [[Chitarra#Chitarra ritmica|ghitara ritmica]], (1965-prezente) * [[Paweł Mąciwoda]] - [[Basso elettrico|baso]], (2005-prezente) * [[Mikkey Dee]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]], [[Strumento a percussione|parcusion]] (2016-prezente) === Ex menbri prensipałi === * [[Michael Schenker]] - [[Chitarra|ghitara]] (1970-1973) * [[Ulrich Roth]] - g[[Chitarra|hitara]] (1973-1979) * [[Francis Buchholz]] - [[Basso elettrico|baso]] (1973-1992) * [[Jürgen Rosenthal]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1973-1974) * [[Herman Rarebell]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1977-1995) * [[Ralph Rieckermann]] - [[Basso elettrico|baso]] (1995-2005) * [[James Kottak]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1995-2016) == Discografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions}} === Albun in studio === * 1972 - ''[[Lonesome Crow]]'' * 1974 - ''[[Fly to the Rainbow]]'' * 1975 - ''[[In Trance (album)|In Trance]]'' * 1976 - ''[[Virgin Killer]]'' * 1977 - ''[[Taken by Force]]'' * 1979 - ''[[Lovedrive]]'' * 1980 - ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'' * 1982 - ''[[Blackout (Scorpions)|Blackout]]'' * 1984 - ''[[Love at First Sting]]'' * 1988 - ''[[Savage Amusement]]'' * 1990 - ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'' * 1993 - ''[[Face the Heat]]'' * 1996 - ''[[Pure Instinct]]'' * 1999 - ''[[Eye II Eye]]'' * 2004 - ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' * 2007 - ''[[Humanity - Hour 1]]'' * 2010 - ''[[Sting in the Tail]]'' * 2015 - ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' * 2022 - ''[[Rock Believer]]'' == Videografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions#Videografia}} ==Notasion== <references/> == Bibliografia == * Christe, Lan. Suono della bestia. La storia completa del [[Heavy metal]]. HarperCollins 2003. ISBN 0-380-81127-8 * Martin C. Strong. The great rock discography., Giunti, 1998. 1120 ISBN 88-09-21522-2 * Walser, Robert. Running with The Devil. Wesleyan University Press, pgs. 2. ISBN 0-8195-6260-2. * M. C. Strong (1998). The great rock discography. Giunti, pg. 722. ISBN 88-09-21522-2. * Philip Dodd (2005). The Book of Rock: from the 1950s to today. Thunder's Mouth Press. ISBN 1-56025-729-6. * Scorpions Biography. www.bighairmetal.com. Retrieved on 2008-04-12. * All Music Guide review of the album. allmusic.com. Retrieved on 2007-05-18. * Klaus Meine podcast interview. Stuck in the 80s (2007). Retrieved on 2007-11-26. * Interview with Klaus Meine. Classic Rock Revisited (2007). Retrieved on 2007-11-17. == Altri projeti == {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi todeschi]] 7zz33ynse0pbmazs4bdwj15ksb54r7l 1102317 1102316 2022-08-16T20:56:58Z Enrico 7370 /* El suceso de Blackout */ wikitext text/x-wiki {{Muxicante |nome = Scorpions |imaxene = Scorpions - 01.jpg |didascałia = I Scorpions live. Inte ła foto [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[Rudolf Schenker]] e [[Paweł Mąciwoda]]. |tipo = |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1965 - in atività |xenere = [[Heavy metal]], [[Pop metal]], [[Hair metal]] |eticheta = Brain Records<br />Rhino Entertainment<br />[[Radio Corporation of America|RCA]]<br />[[Polydor Records]]<br />[[EMI]]<br />[[Mercury Records]]<br />[[PolyGram]]<br />[[BMG]] |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 56 |studio = 18 |live = 7 |racolte = 31 |sito = http://www.the-scorpions.com }} I '''Scorpions''' i ze un grupo muzegałe [[heavy metal]] de gran suceso, fondà inte'l [[1965]] inte ła sità de [[Hannover]] (a l'èpoga [[Xermania Ovest|Zarmania Ovest]]) da'l [[chiarista|ghitarista]] [[Rudolf Schenker]]. Influensài łargamente da l'atmosfera dei [[Ani 1960|ani sesanta]], i Scorpions i ze deventà famozi inte i ani otanta co i brani ''[[Still Loving You]]'', ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''[[No One Like You]]'' e ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che i ga raprezentà un inportante ponto de refarimento par i sucesivi grupi de 'sto zènare muzegałe. Dopo sirca un desenio de declino el grupo el ga tacà da novo a produzer àlbunde granda cuałità cofà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' ([[2004]]), ''[[Humanity - Hour 1]]'' publegà in tuto el mondo inte'l [[2007]] e ''[[Sting in the Tail]]'', publegà inte'l [[2010]]. Tra i màsemi esponenti stòreghi del [[heavy metal]], el grupo el ga vendesto in pì de sincuant'ani de atività pì de 100 miłion de dischi inte'l mondo<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story#/news/scorpions-forsee-fantastic-future-following-1004063623.story|titolo=Scorpions Forsee Fantastic Future Following Farewell|editore=billboard.com|data=1º febbraio 2010|accesso=1º febbraio 2010|lingua=en}}</ref> ed ła ze considarada come una de łe mazore reałtà muzegałe inte ła storia muzegałe todesca, europea e mondiałe par i zèneri hard rock ed heavy metal. == Biografia == === I ezordi ([[1965]] - [[1973]]) === [[File:Michael schenker.jpg|thumb|sinistra|upright=0.8|[[Michael Schenker]], só fradeło del fondador [[Rudolf Schenker|Rudolf]]]] [[Rudolf Schenker]], ghitarista ritmico e mazor conpozidor de'l grupo, el ga fondà el so primo grupo muzegałe inte'l [[1965]]. 'Sto grupo el ze restà anonemà par sìrca cuatro ani fin a cuando inte'l [[1969]] Schenker, daspò aver renomenà definitivamente el grupo Scorpions, el ga ingagià so fradeło menor [[Michael Schenker]] e el cantante [[Klaus Meine]] e i ga tacà parfesionar i so canoni muzigałi. inte'l [[1972]] el grupo, ormai pronto par l'ezordio ofisiałe inte łe sene muzegałe, el ga publegà el só àlbun de debuto, intitołà ''[[Lonesome Crow]]'', co Lothar Heimberg a'l [[Baso ełetrico|baso]] e [[Wolfgang Dziony]] a ła [[bateria (strumento muxicałe)|bateria]]. Durando el ''Lonesome Crow tour'', i Scorpions ga sonà numaroze tape a'l fianco de'l grupo [[Regno Unìo|britanega]] [[UFO (grupo muxicałe)|UFO]]. 'Sto grupo el ga ofrìo un inportante ingagio come ghitarista prensipałe a Michael Schenker che'l ga desidesto perciò de łasar el grupo venjendo sostituìo tenporaneamente da [[Ulrich Roth]]. Ła partensa de Schenker ła ga fazesto sì che i Scorpions i se desfase. inte'l [[1973]] Ulrich Roth el ga otenjesto na proposta da Rudolf de refondar el grupo ma el ghitarista el ga preferìo restar fedełe al só grupo, denomenà Dawn Road. Roth, che parò el vołeva łaorar co Schenker, ga invità el muzeghista a unìrse a'l so grupo. Co un poco de ezitasion, Rudolf el ga asetà e conpletà ła formasion de'l grupo afiacandose al [[basista]] [[Francis Buchholz]] e a'l [[baterista]] [[Jürgen Rosenthal]]. Dopo poche setemane el cantante [[Klaus Meine]] el ze stà insarìo inte'l grupo e ła formasion ła ga desidesto de renomenarse da novo Scorpions, sendo oramai un nome séłebre inte ła [[Cultura underground|underground]] [[hard rock]] [[Xermania|todesco]] grasie a ła presedente publegasion. === I primi àlbun ([[1974]] - [[1978]]) === inte'l [[1974]] ła nova formasion dei Scorpions ła ga publegà ''[[Fly to the Rainbow]]'', àlbun che'l ga otenjesto mazor suceso respeto a ''Lonesome Crow'' grasie anca a séłebri trase come "Speedy's Coming" e "Fly to the Rainbow". Poco dopo l'usida de'l disco, Jurgen Rosenthal el ga łasà el grupo par arołarse inte l'ezèrsito e el ze stà sostituìo da'l batarista [[Belgio|belga]] [[Rudy Lenners]]. Daspò un tour el grupo el ze tornà in studio de rezistrasion afiancà da'l séłebre produtor [[Dieter Dierks]] e inte'l [[1975]] el ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[In Trance (album)|In Trance]]''. El disco el ga prezentà un son renovà conpletamente e i Scorpions i ga podesto fermamente stabiłizar el só sound hard rock, vadanjando senpre de pì l'aporto dei fans. Trase cofà "Dark Lady", "Robot Man" e "In Trance" le ze estàe séłebri inte ła storia de'l grupo. Inte'l [[1976]] i Scorpions i ga publegà un novo àlbun, intitołà ''[[Virgin Killer]]'', che'l ga fazesto vadanjar a'l grupo el só primo disco d'oro el cuało el ga resevesto pezante crìteghe a cauza de ła só coertina, ła cuała ła mostrava na toza preadołesente nùa patòca. Nonostante łe controversie, l'àlbun el ga vendesto un bon nùmaro de copie e el ga otenjesto òteme parołe da parte dei critisi. Inte'l [[1977]] Rudy Lenners el ga łasà el grupo a cauza de problemi de sałute e el ze stà sostituìo da [[Herman Rarebell]]. El sèito de 'Virgin Killer'', intitołà ''[[Taken by Force]]'', el ze stà el primo àlbun dei Scorpions ad èsar publegà inte i [[Stati Unìi]] da ła [[RCA Records]], l'eticheta intarnasionałe de'l grupo. El singoło "Steamrock Fever" el ga otenjùo un òtemo suceso radio e el ga parmetesto a l'àlbun de véndar na bona cuantità de copie. Roth no'l zera parò contento de'l łaor de l'eticheta discogràfega e, in dezacordo co i altri menbri, el ga desidesto de łasar el grupo durante el tour japoneze par unìrse al só novo grupo, i [[Electric Sun]]. Da'l conserto oltreoseano A ze stà comuncue reałizà un àlbun in vivo (live) intitołà ''[[Tokyo Tapes]]'' che'l ze stà publegà in tuto el mondo. Inte'l [[1978]], daspò na łonga serie de audision, [[Matthias Jabs]] el ze deventà el novo ghitarista dei Scorpions. === In sima al suceso ([[1979]] - [[1990]]) === [[File:N2 Scorpions-23.jpg|thumb|destra|[[Rudolf Schenker]], ła cołonna portante de'l grupo.]] Inte'l [[1979]] i Scorpions i ga łasà ła RCA par firmar un contrato co ła [[Mercury Records]]. In azonta Michael Schenker, che'l jera stà calche setemana prima parà via dai UFO a cauza de ła só bała, el ze tornà inte'l grupo par un curto parìodo e el ga partesipà a łe rejistrasion de un novo àlbun. El disco, venjìo fora l'isteso ano co titoło ''[[Lovedrive]]'', el ze considarà uno dei mejo prodoti de'l grupo. L'àlbun, che'l gavarìa dovesto èsar (in te i obietivi de'l grupo) el pì grando suceso Hard Rock mai reałizà in caza Scorpions, el ga sentrà in pien l'obietivo, e resta (dopo aver resevesto el premio par el mejo disco de l'ano, davanti ad adiritura Highway to Hell degli AC/DC) tutora uno dei mejo àlbun de senpre del cuinteto teutònego. Grasie a trase imortałi come "Loving You Sunday Morning", "Holiday" e ła strumentale "Coast to Coast". L'àlbun l'è stà provogadoriamente votà "Best album sleeve of 1979" da ła rivista [[Playboy (periodico)|Playboy]] grasie a ła só provocante coertina, inte ła cuała un omo oserva el [[Mammella|seno]] nuo de na dona coverto solche da na sòrta de goma da mastegàr che ła se va a cołegar diretamente a ła só man. ''Lovedrive'' el ze montà a ła pozision n. 55 de łe clasifeghe meregane e el ga vendesto un gran nùmaro de copie in tuto el mondo. Finìe łe rezistrasion Michael el ze stà convinsesto a restar inte'l grupo e Matthias Jabs el stà łisensià. Daspò un poche de setemane de tour, Michael el ze stà łisensià da novo a cauza de'l só alcołizmo e Jabs el ze tornà inte'l grupo. Inte'l [[1980]] el grupo el ga publegà l'àlbun ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'', oncora co na cover provocante inte ła cuała na dona ła ze rafegurada in xanòcio de fronte a'l peto de un omo. El disco el raprezenta ła virada verso el pop metal, anca se za inte i ani setanta algune canson łe recalcava sto zènare. Nonostante òteme trase cofà "The Zoo" e "Make It Real", l'àlbun no'l ze stà ben acołiesto da ła crìtega. Daspò un poco de tenpo de 'sta usida, Meine el ga dovesto abandonar momentaneamente a cauza de problemi a łe corde vocałe. [[File:Scorpions (17).JPG|thumb|I Scorpions.]] [[File:Scorpions-29.jpg|thumb|destra|I Scorpions in Conserto e el rełativo łogo so'l sfondo.]] ==== El suceso de Blackout ==== Inte'l [[1981]] [[Klaus Meine|Meine]] el ga perdesto ła voze cusì gravemente che ghe ze stà anuncià che no'l gavarìa podesto pì parlar coretamente. Durante ła convałesensa de Meine, el grupo el ga tacà łaorar a un novo àlbum co'l contributo de'l cantante [[Don Dokken]], ma ła repreza de Meine ła ze stada straordenaria e, rientrà inte'l grupo, el ga conpletà łe rezistrasion de ''[[Blackout (album Scorpions)|Blackout]]'' co ła voze in parfeto órdene. Inte'l disco Don Dokken el ga cołaborà notevolmente a łe parte corałe par parmeter a Meine de no strusiarse masa e de conpletar cuindi łe só cure. ''Blackout'' el ze devenjesto uno dei best selling de'l grupo; el se ga pozisionà undezèzemo in [[Inghiltera]], primo in [[Xermania|Zarmania]], inte i [[Stati Unii]], in [[Fransa]], in [[Japon]], [[Austria]], [[Svesia|Zvesia]] e [[Svizera|Zvisera]]. L'è devenjesto [[Disco de Platino]] grasie a łe canson come ''[[Dynamite (Scorpions)|Dynamite]]'', ''[[Can't Live Without You]]'', ''[[When the Smoke Is Going Down]]'', ''[[Arizona (brano muxicałe)|Arizona]]'', ''Blackout'' e ''[[No One Like You]]''; zera stà prezentà durante el só segondo tour inte i [[Stati Unii d'America]] (suportài par l'ocazion dai zòvani [[Iron Maiden]]). Inte'l ''Blackout World Tour'' i Scorpions uxarà par ła prima e únega volta na mascotte inte i so concerti: xera ła cover de ła covertina de Blackout. Da ''Blackout'' fin pì tardi, inte i so concerti i Scorpions ga creà "ła piramida": tuti i conponenti formava na piramida umana, altre volte ła piramide ła xera formà noma che da [[Rudolf Schenker]] (senpre a ła sanca), [[Matthias Jabs]] (senpre a ła drèta) e [[Klaus Meine]] che el stava senpre so łe ganbe dei conpagni. El 29 de majo [[1983]] el grupo l'a partesipà al US Festival che se ga tenjesto a'lGlen Helen park a San Bernadino, [[Całifornia]], in cuałità de co-headliners co i [[Van Halen]] davanti a ben 300.000 persone. In só conpanjia ga sonà anca altri famozi grupi tra i cuałi: [[Judas Priest]], [[Ozzy Osbourne]], [[U2]], [[The Clash]] e altri. ==== Ła sima: ''Love at First Sting'' ==== Inte'l [[1984]] el novo album, intitołà ''[[Love at First Sting]]'', uno dei àlbun pì vendesti de ła storia del rock, ga catapultà i Scorpions inte l'enpireo de'l Rock e łi ga trasformà in star intarnasionałe. El disco ga scałà łe clasifeghe e el ze deventà dopio platino ma el zera stà da novo criticà a cauza de ła só covertina che ła mostrava un omo bazar na dona fazéndoghe al steso tenpo un tatuajo so łe łache. Tanti negosi iga refudà de vendar sto disco, e el fato el ze deventà na gag de'l film satirico ''[[This Is Spinal Tap]]''. [[MTV]] ga fato anca a łongo zirar i video de ''[[Rock You Like a Hurricane]]'', ''Bad Boys Running Wild'', ''[[Big City Nights (singolo Scorpions)|Big City Nights]]'' e ''[[Still Loving You]]'', contribuindo de fato a'l suceso del disco. Inte'l [[1985]] i Scorpions i ga rejistrà el live àlbun ''[[World Wide Live]]'', che'l ze zonzesto a ła pozision n. 17 de łe clasifeghe mericane. Senpre inte'l 1985 i Scorpions i ga sonà a'l famozo ''[[Rock in Rio]]'' tenjùo a [[Rio de Janeiro]] in conpanjia de altri stòreghi grupi cuałi [[AC/DC]], [[Iron Maiden]], [[Queen]], [[Whitesnake]], [[Yes]] e [[Ozzy Osbourne]]. Inte'l [[1986]] i se ga ezibìo al [[Monsters of Rock]], par ła prima volta in un paeze oltra ła cusìdita [[cortina de fèro]], in un parìodo inte'l cuało i do blochi orientałe e ocidentałe i zera oncora contraponesti da ła [[guera freda]]. ==== ''Savage Amusement'' e ''Crazy World'' ==== [[File:Scorpions.JPG|thumb|upright=0.8|I Scorpions a'l Gods of Metal el 2 de zunjo [[2007]]]] Inte'l 1988 el grupo ga rejistrà un novo àlbun, intitołà ''[[Savage Amusement]]''. L'album se ga piasà al nùmaro tre de łe clasifeghe anuałi [[Stati Unii d'America|statunitensi]] e al primo in cuełe [[Europa|Europee]], e'l xe stà seguìo da enexemo tour mondiałe. El disco anca se'l prexentava un sound a trati pì visin a łe sonorità [[mùxica łexiera|pop]] che se polo aconparar al stiłe dei [[Def Leppard]], se ga rivełà un bon suceso e'l ga vendesto ben. Durante el ''Savage Amusement tour''i Scorpions xera stai tra i primi grupi de l'ovest a sonar inte l' [[Union Sovietega]] co un concerto a [[San Pietroburgo]]. Inte el 1988 i Scorpions xe andai al ''Monster of Rock'' par ła segonda volta fasendo da headliner insieme ai [[Van Halen]]. L'ano drìo ła band ła ze tornà da novo in [[Rusia]] par na aparision al ''[[Moscow Music Peace Festival]]'' e, come rezultado, ła ga otenjesto na òtema popołarità in 'sta area: jera l'agosto 1989 e in conpanjia de altri grupi osidentałi, cuałi [[Bon Jovi]], [[Mötley Crüe]], [[Skid Row]], [[Cinderella]] e [[Ozzy Osbourne]], se ga ezibìo davanti a 260 miłe rock fan rusi, al Moscow's Lenin Stadium. Durante sta serie de ezibision Meine el sostenjarà de aver vedesto i soldài de l'[[Armada Rosa]] piànzer a łe note de ''Holiday'' e cuesto ghe chiede l'ispirasion che ło portarà a scrivar drìoman ła famoza hit ''Wind of Change''. Par seràr el contrato co ła caza discogràfega [[EMI]], i Scorpions i publega inte'l [[1989]] un àlbun antołòzego intitołà ''[[Best of Rockers 'n' Ballads]]'' in cui spica el brano inedito ''Can't Explain'' (cover dei [[The Who]]) e algune varsion remixàe dei só sucesi. L'àlbun el otien un inaspetà suceso vinsendo el disco d'oro (el sètemo de ła band) inte i States e cuesto el parmete ai Scorpions de partesipar al megaconcerto organizà da [[Roger Waters]] inte'l [[1990]] e ciamà aponto "The Wall" par sełebrar ła cazùa de'l [[muro de Berlin]] cantando ła canson "In the Flesh". El grupo eò ga un ròło inportante tra i artisti ospiti, fazendo e conpanjando cuatro canson. Vołendose definitivamente destacar dal son produxesto inte l'ùltemo album, i Scorpions ga łiçensià [[Dieter Dierks]] e i ga asumesto come nuovo manager Keith Olsen. Tornai in studio, drìo el trionfante tour europeo el grupo ga inçidesto ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'', disco che, grasie a un novo sound e a testi più parteçipi a ła travajada sena połitega del periodo, xe devegenesto un suceso de vendite: co ła soła ''[[Wind of Change (Scorpions)|Wind of Change]]'', che xe stà publegà come sìngoło, el grupo xe riusìo a incasar na mostruoxa soma de danaro, sìrca 7 milion de dołari. Ła bałàda''Wind of Change'' xe stà ła canson hit del 1991 in tuto el mondo, ocupando ła poxision nùmaro 1 de łe hit parade de 11 nasion e riçevendo el ''World Music Award'' come mejo canson che un grupo todesco gabia mai fato. === I ani novanta === [[File:Skorpparit ankkarokkaavat.jpg|thumb|I Scorpions in concerto a Ankkarock in [[Finlandia]] el 3 de agosto [[2003]]]] Inte el 1992 [[Francis Buchholz]] xe stà łicensià dal grupo a cauxa dei so grosi problemi col fisco todesco e'l xe stà sostituio da [[Ralph Rieckermann]]. El basista el conparise tutavi os ła covertina de l'album antołozego ''[[Still Loving You (album)|Still Loving You]]'' usio sol marcà in istà e contegnente na cołesion de ballads più l'inedito ''Living for Tomorrow''. Inte el 1993 i Scorpions i ga publegà ''[[Face the Heat]]'' col novo produtor [[Bruce Fairbairn]]. El sound del disco se ga rivełà pì metałego e ga fato sì che tanti fans, insodisfai, sbandonase el grupo. Nonostante sto fato i sìngołi ''Alien Nation'' e ''[[Under the Same Sun]]'' ga otegnuo un bon suceso, che no se pol aconparar parò a cueło razonzesot dal presedente ''Wind of Change''. [[File:Klaus Meine.JPG|thumb|Klaus Meine]] In un'intervista so ''[[Face the Heat]]'', Klaus Meine ga dizesto : ;Klaus Meine: :Go conponesto sta canson (''[[Under the Same Sun]]'') insenbre a [[Mark Hudson (musicista)|Mark Hudson]], un conpozidor statunitense; Bruce Fairbairn me ga dito «Klaus parcosa no ti conponi na canson insenbre a calchedun altro, par védar cosa che nase». Cusì A me so catà co Mark Hudson che el gaveva conponesto un paro de canson sol nostro ùltemo album. Łu el ze un gran pasionà dei [[Beatles]] come mi, co sta otega semo andai so un restorante itałian cantando canson dei Beatles, una drio chealtra. El paron del restorante ne ga dito «...A gavì da tornar doman de sera e cantar par nualtri, ve dazeremo da magnar a maca». El dì drio Mark el ze vegnuo catarme co na chitara da 30 dołari e el me ga fato sentir ła canson ''Under the Same Sun''; gavevo ła me Video-camara e ghe go dito «Speta Mark che faso un video». Ła stesa sera semo andai in studio a [[Vancouver]] e ghemo sonà ła canson; cueło che se sente sol disco xe ła sesion orixinałe. Inte el 1994 i Scorpions ga vinsesto par ła segonda volta el ''World Music Award'', suceso anplifegà da un concerto in tributo a [[Elvis Presley]], insenbre a [[Michael Jackson]], tegnuo a Memphis. Inte el 1995 xe stà publegà un novo live album, ''[[Live Bites]]'', el cuało ga documentà łe exibision dal ''Savage Amusement Tour'' del 1988 al ''Face the Heat Tour'' del 1994. Xe prexenti anca do brani inediti in version studio: ''White Dove'' e ''Heroes Don't Cry''. Prima de l'usida del tredezezemo disco da studio, ''[[Pure Instinct]]'' del 1996, el baterista [[Herman Rarebell]] ga łasà el grupo par fondar na caza discografega. [[Curt Cress]] ga sonà so l'album prima che [[James Kottak]] devengnese el sostituto permanente. ''Pure Instinct'' ga prezentà na notevołe cuantità de bałate e i sìngołi ''Wild Child'' e ''You and I'' ga otegnesto un suceso moderà. Inte el 1999 xe stà publegà ''[[Eye II Eye]]'' che ga prexentà un canbio stiłistego del grupo, el cuałe ga utiłizà ełementi mixai de derivasion [[muxica łixiera|pop]] e [[techno]]. El disco xe stà mal acoliesto dai fan e'l video del sìngoło ''To Be No. 1'', ispirà a ła storia de [[Monica Lewinsky]], xe restà sìnboło da l'insuceso de sto album. So ła ''cover'' de ''Eye to Eye'' jera prezenti solchè i menbri storeghi, o sia Jabs, Meine e Schenker. [[File:Matthiasjabs.jpg|thumb|[[Matthias Jabs]]]] Co ła cołaborasion de ła Berlin Philharmonic, el grupo ga publegà un novo album, ''[[Moment of Glory]]'', che ga fato riaforir łe critiche so ła band, acuzà de aver imità l'idea de ła [[thrash metal]] band [[Metallica]] prezentada inte l'[[album live]] ''[[S&M (Metallica)|S&M]]'', conponesto co ła cołaborasion de ła San Francisco Symphony. I Scorpions se ga defendesto sostegnendo che sto projeto jera za nasesto inte el 1995 ma no i gaveva mai catà modo de reałizarse, ma comuncue el disco se ga rivełà scarso in cuałità e'l ga venduo poche copie. Inte el 2001 i Scorpions ga publegà ''[[Acoustica (Scorpions)|Acoustica]]'', album live co revizitasion in ciave acustega dei so brani pì sełebri. Gnanca sto album, scarsamente prezià dai fan, xe riusìo a resołevar łe sorte del grupo<ref>{{cita web|url=http://www.truemetal.it/reviews.php?op=albumreview&id=2112|titolo=Recension di Acoustica su Truemetal.it|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|titolo=Rudolf Schenker su Dinosaur Rock Guitar|accesso=20 ottobre 2019|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081002114132/http://www.dinosaurrockguitar.com/bios/RSchenker.shtml|dataarchivio=2 ottobre 2008|urlmorto=sì}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.deanguitars.com/SchenkerBrothers_pr_mar06.html|titolo=Schenker brother Rudy e Michael}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/artist/p5370|titolo=Gli Scorpions su All Music Guide}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62186/episode_wildcard.jhtml?wildcard=/shows/dynamic/includes/wildcards/the_greatest/hardrock_list_full.jhtml&event_id=862767&start=41|titolo=The 100 greatest artist of Hard Rock}}</ref>. === ''Unbreakable'' (2004-2006) === [[File:Jameskottaklive.jpg|thumb|[[James Kottak]]]] Inte el [[2004]] i Scorpions i ga desidesto de tornar al son dei veci tenpi e i ga publegà ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'', disco che ga prezentà un son pì pezante e ben zestìo da trase come ''New Generation'', ''[[Love 'em Or Leave 'em]]'' e ''[[Deep and Dark]]'', che ga vendesto pì dei presedenti. L'album (che vede l'entrada in sena del novo basista Pavel Maciwoda) ga portà a un tour mondiałe intra el [[2005]] e el [[2006]] (fato in conpagnia dei [[Judas Priest]]): de sto tour spica ła data del concerto al ''[[Wacken Open Air]] Festival'' de l'edision [[2006]], concerto che se tien anualmente a [[Wacken]], visin a [[Anburgo]] in [[Xermania|Zermania]]. Intitołà ''A Night To Remember'' el concerto ga durà scuazi 3 ore co un totałe de 62.000 fans. Cheła sera al de fora de ła line-up corente de ła band ([[Rudolf Schenker]], [[Klaus Meine]], [[Matthias Jabs]], [[James Kottak]], [[Paweł Mąciwoda]]) jera prezenti anca [[Uli Jon Roth]] (chitarista del grupo intra el [[1973]] e el [[1978]]), [[Michael Schenker]] (anca łu chitarista, inte el grupo intra el [[1969]] e el [[1972]] e [[1979]], fradèło minro de [[Rudolf Schenker]]), [[Herman Rarebell]] (baterista dal [[1977]] al [[1995]]). Come ospite ghe xe stà anca Tyson Schenker, so fio de Michael e chitarista de otimo łiveło che ga sonà el famozo ''Bolero di Ravel''. Sto concerto xe stà filmà. El DVD el xe stà meso in comersio ofisialmente el 10 de disenbre in tuto el mondo. L'altro grando momento de sto tour ga avùo łogo durante l'istà del [[2006]] (8 de łujo), co i Scorpions ga dazesto un gran concerto in [[Canada]], a [[Québec (sità)|Québec]] par el ''Quebec City Summer Festival'', davanti a pì de 80.000 persone. Senpre inte el [[2006]] i Scorpions ga publegà el [[DVD]] ''[[1 Night in Vienna]]'' che ga prezentà 14 trase live e un documentario conpleto so'l grupo. === ''Humanity - Hour 1'' e ''Sting in the Tail'' (2007-2010) === El 25 de majo [[2007]] xe vegnùo fora in tuto el mondo un novo album del grupo, intitołà ''[[Humanity - Hour 1]]'', el 21º dei Scorpions, che ga prezentà sonorità inedite par el grupo e pì visine al [[nu metal]]. El 2 de zugno [[2007]] i Scorpions se ga ezibìi, dopo 8 ani e asensa, in [[Itałia]] par sonar al festival ''[[Gods of Metal]]'' a l'idroscało de [[Miłan]]. Ghe sarà ''Humanity Hour II''?, parołe del cantante [[Klaus Meine]]: {{cita|Cuesto xe ciò che tuti se xe drio domandar. Podarìa èsar, chi ło sa?, deso nialtri ghemo tacà el novo tour, el beło xe che łe canson vècie sta ben co cuełe nove. Ghe xe tanti fans łà fora, tra staltri ghe xe cuełi de vècia data e anca tozi zovani. Fin deso A ghemo sonà a [[Łondra]] e a [[Parixe|Parize]] e łì ghe jera un mucio de zovani, el beło xe che cantemo canson che xe stae scriveste prima che i nasese, e cuesto xe tanto beło. Xe tanto beło védar ła zente che gode sentindo sta nova mùzega.|[[Klaus Meine]]}} Inte'l zenaro 2010 vien reportada dal sito de ła ''band'' ła notisia che al termano de ła łonga tournée [[Get Your Sting and Blackout World Tour]] che seguirà el novo album ''[[Sting in the Tail]]'' el grupo se desfarà definitivamente, serando drio suazi 50 ani ła so storia<ref>[http://musica.excite.it/scorpions-disco-tour-e-poi-ci-sciogliamo-N36047.html Scorpions: "Disco, tour e poi ci sciogliamo"]</ref>. "[[Sting in the Tail]]" xe stà publegà el 17 de marso 2010 (14 marso in Gresa), e'l raprezenta l'ùltemo album in studio dei Scorpions. El prezenta un son desconpagno dai suoi direti predesesori, in cuanto el se avisina tanto ai soni Hard rock/Hard n'Heavy dei ani otanta, co un son fresco e neto e donca moderno, na sorta de "regało de adio" ai fans, in partegołar a cuełi de łonga data. El 27 de marso 2010 i se ga ezibìi inte'l programa "Wetten Dass..?" insenbre al sopran finlandezo [[Tarja Turunen]] inte'l primo sìngoło del novo album: "The Good Die Young"! === ''Return to Forever'' e ''Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads'' (2014-presente) === El grupo, pur anunciando inte'l zenaro 2010 el ritiro, co finise el 2014 anuncia ła publegasion de un novo album in studio che vien publegà inte i primi mezi del 2015; se trata de un album de brani scrivesti inte i ani 80, drìoman riprendesti e registrai tra el 2011 e'l 2014. Inte'l 2015 i Scorpions ga anuncià el dizdotezemo àlbun in studio, intitołà ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' e prevedesto par el 20 de febraro del steso ano. Par sto àlbun, el grupo ga reałizà 19 brani: 12 prezenti inte ła varsion standard e 16 in cueła deluxe. Ad antisipar ła publegasion xe stà el sìngoło ''[[We Built This House]]'', publegà el 30 de zenaro par el download dizitałe.<ref>{{Cita web|url = http://www.earone.it/news/scorpions_we_built_this_house_radio_date_30_01_2015_13478736/|titolo = Scorpions - We Built This House (Radio Date: 30-01-2015)|autore = Claudia Attanasi|editore = EarOne|data = 26 gennaio 2015|accesso = 29 gennaio 2015}}</ref> L'11 de marso 2016 ze venjesto fora in edision łimitada na riedision del àlbun denominada ''Tour Edition'' contenjente 3 dischi de cui el primo ze el CD conponesto da łe 19 trase registrae par sto àlbun, i altri ze do DVD che contien łe registrasion de do concerti del tour 2015; DVD 1 (Live in Brooklyn, 12 de setenbre 2015), DVD 2 (Live at Hellfest Francia, 20 de zugno 2015). El 12 de setenbre 2016 [[Mikkey Dee]], za baterista dei [[King Diamond (grupo muzegałe)|King Diamond]] e [[Motörhead]], entra a far parte del grupo.<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.rockol.it/news-662705/scorpions-mikkey-dee-nuovo-batterista-ufficiale|titolo=√ Mikkey Dee (Motörhead) è il nuovo batterista ufficiale degli Scorpions|accesso=13 settembre 2016}}</ref> Dee jera za turnista dal zenaro 2016, cuando che'l gaveva sostituìo James Kottak.<ref name=":0" /> El 24 de novenbre 2017 ze stà publegà da ła [[RCA Records]] ła racolta ''[[Born to Touch Your Feelings - Best of Rock Ballads]]'' includesti tre novi inediti. El 28 de avrìl 2020, i Scorpions ga publegà (so'l so canałe YouTube) na nova canson (un curtometrajo de 2 minuti e 16 segondi) intitołada ''[[Sign of Hope]]'', ispirada a ła [[Pandemia de COVID-19 del 2019-2021|pandemia COVID-19]]. Tra el 2018 e'l 2020 el grupo ga łaorà a l'insizion de un novo àlbun de inediti che gavarìa da èsar publegà inte'l 2021. == Stiłe e influense == [[File:ScorpionsGMM2011.JPG|thumb|upright=1.5|I Scorpions inte'l 2018 in un concerto a [[Dessel]], durando el Graspop Metal Meeting]] El son [[hard rock]]/[[heavy metal]] produzesto dai Scorpions el ga ispirà racuante band sucesive a łori, cofà [[Krokus]], [[Accept]], [[Mötley Crüe]], [[Iron Maiden]] e tanti altri, ma soratuto i conasionałi [[Bonfire (grupo muzegałe)|Bonfire]], considarai i veri eredi de'l grupo todesco. I Scorpions i ga avesto un ròło notevołe de ispiradori, contribuìndo asé a ła nasita ds vari sotozènari de l'heavy metal e de'l [[rock]] in zenarałe. Inte ła só zoventù, [[Rudolf Schenker]] el ga dito un mucio influensà da grupi cofà i [[Rolling Stones]], mentre [[Klaus Meine]] el ze stà influensà da grupi manco agresivi, cofà i [[Beatles]]. Da łe só notevołe influense dei ani sesanta, [[Rudolf Schenker]] el ga mantegnesto un modo de sonar setantian, a difarensa de [[Matthias Jabs]] che'l prezenta un stiłe fluido e vełose caratarìstego dei ani otanta. El só primo àlbun ''[[Lonesome Crow]]'', el ze fortemente orientà so'l [[Rock psichedelico|rock psichedèłego]] ałora in voga in [[Germania|Zarmania]] (nomenà "Krautrock"). Co'l só segondo àlbun, ''[[Fly to the Rainbow]]'', el grupo el scumisiarà a razonzer l'hard rock de cui A ze noti (tra cui spica el brano ''Speedy's Coming''). Ma A ze co l'albun drio, ''[[In Trance (album)|In Trance]]'', che i Scorpions i stabiłise definitivamente el só zènere: l'hard rock psichedèłego. In chel momento el só stiłe el zera ùnego grasie a'l ghitarista [[Ulrich Roth]], łargamente influensà da [[Jimi Hendrix]], co na vena di neo-clasisizmo che ła podeva èsar catà in [[Ritchie Blackmore]] dei [[Deep Purple]] a'l momento. Łe só influense łe ze vizibiłe: A se trata de grupi cofà [[Led Zeppelin]], [[Deep Purple]], [[Blue Öyster Cult]] e [[Alice Cooper]]. In sèito a ła partensa de Roth el grupo el intraprendarà un ponto de zvolta par ła só cariera inte ła modernizasion de'l só zènare. El ponto de zvolta el ze avenjesto co ''[[Lovedrive]]'', de'l [[1979]], e ła ze dovùa a'l contributo desizivo de'l novo ghitarista [[Matthias Jabs]], co'l só son pì moderno de cueło de Roth e pì visin a un stiłe paragonabiłe a cueło de [[Eddie Van Halen]]. Cuesto el ze el son che'l se riunirà inte'l corso dei ani otanta, sinònemo de suceso intarnasionałe par el grupo. I Scorpions i ze considarà inportanti esponenti de l'[[heavy metal]], i ga infroensà racuanti grupi e i ga raprezentà el son heavy metal caratertìstego dei ani otanta. Le só canson inte ła so cristałinità, i só arpegi i ga influensà grupi cofà [[Dokken]], [[Def Leppard]], [[Ronnie James Dio]], [[Bon Jovi]]. ''Lovedrive'', ''Blackout'' e ''Love at First Sting'' i ze considarà intrà i pì grandi àlbun de heavy metal, mentre ''Tokyo Tapes'' e ''World Wide Live'' łe ze considaràe come parte dei mejo live rock. I Scorpions i ze stà nomenài ła 46a più grande band de hard rock di VH1. La rivista Rolling Stone ła ga definìo i Scorpions "ii eroi de l'heavy metal". == Formasion == {{vedi anche|Formazione degli Scorpions}} === Formasion atuałe === * [[Klaus Meine]] - [[Canto|voze]] (1968-presente) * [[Matthias Jabs]] - [[Chitarra#Chitarra solista|ghitara sołista]], (1979-prezente) * [[Rudolf Schenker]] - [[Chitarra#Chitarra ritmica|ghitara ritmica]], (1965-prezente) * [[Paweł Mąciwoda]] - [[Basso elettrico|baso]], (2005-prezente) * [[Mikkey Dee]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]], [[Strumento a percussione|parcusion]] (2016-prezente) === Ex menbri prensipałi === * [[Michael Schenker]] - [[Chitarra|ghitara]] (1970-1973) * [[Ulrich Roth]] - g[[Chitarra|hitara]] (1973-1979) * [[Francis Buchholz]] - [[Basso elettrico|baso]] (1973-1992) * [[Jürgen Rosenthal]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1973-1974) * [[Herman Rarebell]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1977-1995) * [[Ralph Rieckermann]] - [[Basso elettrico|baso]] (1995-2005) * [[James Kottak]] - [[Batteria (strumento musicale)|bateria]] (1995-2016) == Discografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions}} === Albun in studio === * 1972 - ''[[Lonesome Crow]]'' * 1974 - ''[[Fly to the Rainbow]]'' * 1975 - ''[[In Trance (album)|In Trance]]'' * 1976 - ''[[Virgin Killer]]'' * 1977 - ''[[Taken by Force]]'' * 1979 - ''[[Lovedrive]]'' * 1980 - ''[[Animal Magnetism (Scorpions)|Animal Magnetism]]'' * 1982 - ''[[Blackout (Scorpions)|Blackout]]'' * 1984 - ''[[Love at First Sting]]'' * 1988 - ''[[Savage Amusement]]'' * 1990 - ''[[Crazy World (Scorpions)|Crazy World]]'' * 1993 - ''[[Face the Heat]]'' * 1996 - ''[[Pure Instinct]]'' * 1999 - ''[[Eye II Eye]]'' * 2004 - ''[[Unbreakable (Scorpions)|Unbreakable]]'' * 2007 - ''[[Humanity - Hour 1]]'' * 2010 - ''[[Sting in the Tail]]'' * 2015 - ''[[Return to Forever (Scorpions)|Return to Forever]]'' * 2022 - ''[[Rock Believer]]'' == Videografia == {{vedi anche|Discografia degli Scorpions#Videografia}} ==Notasion== <references/> == Bibliografia == * Christe, Lan. Suono della bestia. La storia completa del [[Heavy metal]]. HarperCollins 2003. ISBN 0-380-81127-8 * Martin C. Strong. The great rock discography., Giunti, 1998. 1120 ISBN 88-09-21522-2 * Walser, Robert. Running with The Devil. Wesleyan University Press, pgs. 2. ISBN 0-8195-6260-2. * M. C. Strong (1998). The great rock discography. Giunti, pg. 722. ISBN 88-09-21522-2. * Philip Dodd (2005). The Book of Rock: from the 1950s to today. Thunder's Mouth Press. ISBN 1-56025-729-6. * Scorpions Biography. www.bighairmetal.com. Retrieved on 2008-04-12. * All Music Guide review of the album. allmusic.com. Retrieved on 2007-05-18. * Klaus Meine podcast interview. Stuck in the 80s (2007). Retrieved on 2007-11-26. * Interview with Klaus Meine. Classic Rock Revisited (2007). Retrieved on 2007-11-17. == Altri projeti == {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi todeschi]] 8fhf5iotllh0s7ut13vmwpcjr68h42r 0 139539 1102323 1102174 2022-08-16T21:31:29Z Enrico 7370 /* 1986-2000: ła nova faze */ wikitext text/x-wiki {{Infobox de Organixasion |nome = Duran Duran |imaxene = Duran Duran.jpg |didascałia = I Duran Duran in concerto |tipo = grupo |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1978 - in atività |xenere = New Wave, Synth Pop, New Romantic, Soft Rock, Pop Rock |eticheta = |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 21 |studio = 13 |live = 4 |racolte = 4 |sito = http://www.duranduran.com }} I '''Duran Duran''' i ze un [[grupo muxicałe|grupo muzegałe]] [[New wave (mùxca)|new wave]] e [[synth pop]] [[Regno Unìo|britànego]], che i se ga formà a [[Birmingham]] inte'l [[1978]]. I Duran Duran i ga vendesto pì de 100 miłion de dischi in tuto el mondo, intrà àlbun e singołi<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/articles/news/68037/duran-duran-to-get-brit-award-honor|titolo=Duran Duran To Get Brit Award Honor}}</ref> e piasà pì de vinti sìngołi inte ła [[Billboard Hot 100]] nonché na trentena inte ła Top 40 de'l [[Regno Unìo|Renjo Unìo]]. Un mucio conosùi ze i só brani cofà ''Hungry Like the Wolf'', ''Save a Prayer'' e ''A View to a Kill''. I zera stà anca pioneri inte l'uzo de [[video muxicałe|video muzegałi]] a l'avanguardia a l'inisio dei ani otanta e vien de frecuente documentà i fenomeni de isteria cołetiva che i cauzava durante i concerti. I fazeva parte de ła sena muzegałe [[new romantic]] e i jera i prensipałi artefisi de ła cusìdita [[British invasion|segonda british invasion]], tèrmeno co cui A se se refarise a grupi e artisti britàneghi che, inte'l voltar de'l desenio, i ze entrài inte łe clasifeghe statunitensi, sołitamente saràe a ła mùzega provenjente da l'estero. I Duran Duran i zera stà tra i primi artisti pop a łaorar da so posta so'i pròpi brani co arangiamenti conplesi e multistrato prima de ła difuzion dei [[sintetixador|sintetizador]]i dizitałi e de'l [[Canpionador|canpionamento muzegałe]], che'l ga rendesto 'sto zènare de arangiamenti pì senplisi da uzar. El grupo el ze stà creà da [[Nigel John Taylor|John Taylor]], insieme a [[Nick Rhodes]] <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oaTZdGXMQLs Bluvertigo meet DuranDuran - YouTube]</ref>. Drioman, el grupo el vedarà l'avisendarse de altri menbri e l'ingreso in pianta stàbiłe de [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], [[Andy Taylor]], e, par ùltemo [[Simon Le Bon]].<ref name="autogenerato1">[https://www.billboard.com/articles/news/56844/andy-taylor-splits-with-duran-duran Andy Taylor Splits With Duran Duran | Billboard<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref><ref>[https://www.billboard.com/artist/301386/duran-duran/biography Duran Duran - Biography | Billboard<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref> == Storia == === 1978-1980: Łe orizene === El grupo el vien fondà inte'l [[1979|1978]] da John Taylor, Nick Rhodes e [[Stephen Duffy]], conpanji de scòła pasionài de artisti glam e synth pop de'l parìodo cuałi [[Roxy Music]], [[David Bowie]] e [[Ultravox]]. El nome de'l grupo, suzarìo da Taylor, el se isipira a cueło de ''Durand Durand'', antagonista de'l film ''[[Barbarella (film)|Barbarella]]''. Co Taylor a ła ghitara, Rhodes al sintetizador, e Duffy a voze e baso, el grppo el se ezibise par ła prima volta in pùblego el 5 de avril [[1979]], cantando canson ispirae a [[Ernest Hemingway|Hemingway]], [[Jack Kerouac|Kerouac]] e [[Francis Scott Fitzgerald|Fitzgerald]]. Par ła segonda ezibision A se agregarà anca [[Simon Colley]] so clarineto e baso. Dopo el terso concerto, sia Duffy che Colley i łasa el grupo e Taylor el ze pasà definitivamente da ła ghitara al baso. Inte'l fratenpo, i se ga alternà altri mùzeghi inte l'orgànego prima de l'arivo del baterista [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], de'l ghitarista [[Andy Taylor]] e de [[Simon Le Bon]]. Drioman un paro de àlbun produzesti da Bob Lamb dei [[UB40]] e vari conserti intrà i łocałi de [[Birmingham]] e [[Łondra]], el grupo el ga tirà l'atension de łe caze discogràfeghe intrà cui ła [[EMI]], ła prima da ła cuała i ze stà scriturà. Sin da l'inisio de ła só cariera, i Duran Duran i ga inisià a cołaborar co stiłisti cofà [[Perry Haines]], [[Kahn & Bell]] e [[Anthony Price]], in grao de darghe al grupo na imàjine rafinà e ełegante che ła recuparava i canoni dei conplesi neo romànteghi de l'èpoga. 'Sta atension par l'estètega ła ga intaresà numaroze [[rivista|reviste]] zovaniłe e muzegałe britàneghe e mericane che ga tacà tirar zo i só [[look]] istesaménte neti e agresivi. === 1981-1982: i primi do àlbun === [[File:Duran Duran (7020620313).jpg|thumb|[[Simon Le Bon]] inte'l 2012.]] El primo ''[[Duran Duran (1981)|àlbun omònemo]]'' de'l [[1981]] el ze stà antisipà da un singoło, ''Planet Earth'' che'l se jera piasà in dodezèzema pozision inte ła [[Top 20]] ingleze. Ła canson ła ze devenjesta ła pì raprezentativa de'l "new romantic" in cuanto ła paroła ła vien sità da'l só testo che'l resita "some new romantic looking for the tv sound" ("alguni novi romantisi che i serca el son de ła tełevizion"). Siben el singoło drìo ''Careless Memories'' el se ga clasifegà solche al trentasetèzemo posto, el terso, ''Girls On Film'', el ga sancìo definitivamente el só suceso piasandose a'l cuinto posto de ła clasifega ingleze, grasie anca a'l video par l'èpoga insołito e provogadorio che'l mostrava do done in [[topless]] (dezbafaràe) che łe łota intrà de łore. Ła rezìa de'l video ła ze stà reałizada inte'l meze de agosto da'l do [[Godley & Creme]]; soło do setemane pì tardi el ze stà zlansà inte i [[Stati Unii d'America|Stati Unii]] da l'emitente muzegałe [[MTV]]. Zudegà desconso da łe prensipałi redi tełevizive , el zera stà comuncue trasmetesto inte i [[nightclub]] dotài de schermi video. El suceso de'l brano e de'l rełativo videoclip ghe ga parmetesto a l'àlbun de torse ła tersa pozision inte ła Top 20 ingleze. El suceso de'l grupo el ga interesà el [[Japon]] e l'[[Austrałia]], sensa dover acołarse pezanti [[tournée|tour]], o promosion. In 'sta nasion el singoło ''Planet Earth'' el ze rivà su al primo posto, mentre l'àlbun el ga ciapà pozision de notevołe suceso. In Gran Bretanja, [[Adam Ant]] e i [[Spandau Ballet]] i rivałezava co łori, alternandose inte łe pozision alte de ła clasifega dei àlbun pì vendùi. Verso ła fin de'l [[1981]] i ga inisià el primo tour statunitense, seguìo da artante tape in [[Xermania|Zarmania]] e in [[Gran Bretagna|Gran Bretanja]]. El segondo tour ingleze el ga coinsidesto co na ondada de dezordeni a cauza de łe tension rasiałe e da ła dezocupasion, includesti cuełi de [[Moss Side]] e [[Toxteth]]. El dì drìo ai dezordeni de [[Handsworth]] i ga sonà a [[Birmingham]]. Da'l [[1982]] in po', el suceso dei Duran Duran el gavarìa asumesto dimension globałe. Inte'l majo de'l steso ano, i ga publegà el só àlbun ''[[Rio (album Duran Duran)|Rio]]'' che'l se gaveva piasà a'l segondo posto de łe clasifeghe britàneghe, suportà da cuatro singołi, che i ga ciapà ła Top-20: ''My Own Way'' (nùnaro 14), ''Hungry Like The Wolf'' (nùmaro 5), ''Save A Prayer'' (nùmaro 2) e ''Rio'' (nùmaro 9). Inte'l steso ano i zera partii par na serie tour, in Austrałia, in Japon, ed infin inte i Stati Unii cofà suporto ai [[Blondie]]. [[Diana Spencer|Diana]], ła Prensipesa de'l Gàłes ła ga declarà che i Duran Duran i jera el só conpleso muzegałe prefarìo, e ła stanpa ingleza ła łi ga soranomenà ''The Fab Five'', overosìpia i ''Favołozi Sincue'', parafrazando i [[The Beatles|Beatles]] dedicàndoghe numarozisime coertine de [[Periodico|reviste]], tabloid e cotidiani che łi seguiva co atension. Inisialmente, ''Rio'' no'l ga susità tanto intarese inte i Stati Unii mentre in Gran Bretanja ła [[EMI]] ła promoveva i Duran Duran come conpleso da'l stiłe Neo Romàntego: un zènare poco popołar inte i Stati Unii. Ła [[Capitol Records|Capitol]] ła ga promovesto el grupo inte'l sircuito dei club publegando ''Carnival'' (1982), na sorta de remix in ciave ance de l'àlbun ''Rio'' reałizà co ła cołaborasion de [[David Kershenbaum]]. Grasie a 'sta operasion, i Duran Duran i ze entrai alguni mesi pì tardi anca inte łe clasifeghe mericane. Intanto, ''Rio'' el gaveva ciapà el sesto posto inte łe clasifeghe mericane restàndoghe par 129 setemane. Inte'l [[2003]], ''Rio'' el ze stà clasifegà a ła sesantasincuèzema pozision dei pì grandi àlbun de tuti i tenpi, e el ze considarà oncora deso uno dei àlbun mazormente raprezentadivi de'l desenio dei ani otanta. === 1983-1985: El suceso === El [[1983]] se ga verxesto par i Duran Duran co ła partesipasion a ła festa ''MTV New Year's Eve Rock'n'Roll Ball''' de ła serada de cao d'ano, cantando ''Hungry Like The Wolf'', che co na decixa e incixiva scałada a ła clasifega Statunitense rivava fin a ła #3, e ła riedision del sìngoło ''Rio'' (che çentrava ła top 20 de Billboard). El grupo xe stà promovesto in America co l'usida, inte el 1983, de na riedision del so primo album che includeva ła nova ''Is There Something I Should Know?''. In Inghiltera el brano xera entrà diretamente a ła prima poxision e ga ciapà ła cuarta inte i Stati Unii. Anca l'album che ła contegneva xe entra inte ła top ten statunitense otegnendo el disco de platino. Durante ła promosion de ''Duran Duran'', Rhodes e Le Bon ga partesipaà come ospiti prinsipałi a [[MTV]], durante el cuało i ga incontrà par caxo l'artista e amirador [[Andy Warhol]]. A [[Times Square (New York)|Times Square]] i se ga fermà par firmar autografi, ma ła fraca xe stà tałe che ghe ga tocà intervegnir ła połisia par reportar l'ordene publego e par deconjestionar el tràfego blocà in stragrando ingòrgo: xe stà uno dei primi momenti de isteria cołetiva che el grupo cauxava durante łe aparisin in publego. Inte el [[1983]], el tastierista Nick Rhodes ga produxesto el brano ''Too Shy'' par el grupo inglexo [[Kajagoogoo]], mentre, inte el steso ano, Andy Taylor xe stà el primo dei Duran Duran a spoxarse. El suceso xe vengnesto anca conpagnà da alcuni ecesi del grupo intrà cui discusi abuxi de stupefasenti e spexe incontrołae. de frecuente seguìi dai xornałisti, i vegneva mandai da ła so caxa discografega a reałixar el so terso album inte el sud de ła Fransa. Ła mancansa de ispirasion de l'ìxoła de Montserrat in cui i se trovava, łi ga spenxesti a canbiar sede a [[Sydney]] par rejistrar e [[Misagio|mixare]] ła nova usìda discografega ''[[Seven and the Ragged Tiger]]'' conprendente i sucesi ''Union of the Snake'', ''New Moon on Monday'' e ''[[The Reflex]]''. Anca sto album, se ga piasà inte ła Top-20 mericana. El video de ''Union of the Snake'', el primo sìngoło publegà, xe stà metesto in onda a ła tv ezatamente na setemana prima del so slanso a ła radio, creando un presedente che ga faxesto scalpor in un momento inte el cuało l'industria discografega temeva che, (parafraxando el titoło de na canson e rełativo [[videoclip]]), "i video gavarìa podesto copar l'ascolto de łe radio" (overo ''Video Killed the Radio Star'' el maxor [[hit parade|suceso]] dei [[Buggles]]). ''Union of the Snake'' se ga piasà al terso posto so tute do łe rive de l'Oceno e l'è stà un suceso planetario de grande proporsion, cusì cofà l'album, che ga ezordìo a ła nùmaro 1 in Inghiltera e inte łe top ten de tanti paexi. [[File:Duran Duran (6874520092).jpg|thumb|left|upright=1.3|[[Nick Rhodes]] inte'l 2012.]] El conpleso ga insià el ''Sing Blue Silver Tour'' datorno al mondo, che xe termenà soło inte l'apriłe del [[1984]] e ga includesto pì de sincuanta date inte i Stati Unii. El grupo xe stà atentamente seguìo da na troupe sinematografega direta dal rejista [[Russell Mulcahy]]. El rexultado xe stà el film-documentario ''Sing Blue Silver'', asocià al [[film concerto]] ''Arena''. I film mostra tuti do stralxi de mùxica dal vivo, i łaori de preparasion de un concerto, momenti drìo łe cuinte, conprexe łe dificoltà del viajo, i schersi e i xiri toristeghi del conpleso. Inte el febraro del [[1985]] i xe conparìi so ła covertina de ła [[rivista]] ''[[Rolling Stone]]'' che łi ga definìo el grupo pì famoxo del mondo e i ga vinsesto do [[Grammy Award]] inte łe nove categorie dedicae ai video muxicałi: ''Grammy Award for Best Long Form Music Video'' e ''Grammy Award for Best Short Form Music Video''. Durante el tour xe stà rejistrà el video del sìngoło ''The Reflex'' che publegà inte ła vèrta (primavera) del 1984 in una version remix produxesta da Nile Rodgers, se ga piasà al nùmaro 1 sia in Inghiltera sia inte i USA restàndoghe par cuatro setemane. A sto ponto, i menbri del grupo se ga conçedesto na pauxa; restando tutavia a [[Łondra]] e sensa restar indifarenti ai òci del publego e dei xornałi soratuto co Roger Taylor contrase matrimonio a [[Napułi]] e co Nick Rhodes ga çełebrà el suo a [[Łondra]]. L'album dal vivo ''Arena'' xe stà rejistrà durante el tour, e xe stà slansà a ła fin del 1984 insenbre al sìngoło inedito "Wild Boys", che ga raxonxeso ła 2ª poxision so entranbe łe rive de l'[[Oçeano Atlantego|Atlantego]]; el sìngoło xera conpagnà da un video futuristego che reciamava atmosfere a ła [[Mad Max]] e che ga faxesto storia deventando uno dei marchi de fabrica del grupo; el video xe stà xirà da Russel Mulchahy inte l'anbito del film concerto ''Arena'', un projeto un mucio sofistegà che no ga daxesto i rezultadi sperai. L'album live ''Arena'' ga scała łe clasifeghe mondiałi, rivando a ła nùmaro 4 inte i USA indove xe devegnesto suito dopio disco de platino. I ga publegà anca na riedision live del sìngoło ''Save a Prayer'' soło par el marcà merican, portando el sìngoło fin a ła nùmaro sèdexe in clasifega. A ła fin de l'ano, [[1984]], ga parteçipà al projeto de beneficensa [[Band Aid]] insenbre ad altre çełebrità cofà [[Sting]], [[George Michael]], [[Boy George]], [[Bono (cantante)|Bono]], [[Paul Young (cantante)|Paul Young]] e [[Paul Weller]]. === 1985: Ła sision === Inte'l [[1985]] i Duran Duran i ga desidesto de torse na pauza. John e Andy Taylor i ga fondà co [[Robert Palmer]] e [[Tony Thompson]] i [[Power Station (grupo muxicałe britanego)|Power Station]]. El parìodo de zestasion de l'àlbun ''The Power Station'' el ze stà caratarizà da un stiłe de vita votà ai ecesi, co John Taylor profondamente dependente da ła cocaina; anca ła reałizasion de l'àlbun ła refleteva 'sto stiłe, in cuanto l'intièra oparasion l'è stà costà na stragranda cuantità de danaro dovùa ai caprici dei menbri de'l grupo. Inte'l steso parìodo Le Bon e Rhodes i formava i [[Arcadia (grupo muxicałe)|Arcadia]], insenbre a [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], manco comersiałi e pì rafinài dei Duran Duran. El so àlbun ''So red the rose'' el ze stà rejistrà prensipalmente a Parìze co grandi costi par ła só reałizasion. Ła stanpa ingleze ła meteva senpre pì in cativa łuze el stiłe de vita dei sincue. Nonostante ciò, sia i Power Station che i Arcadia i ga produzesto serti brani de suceso. I Duran Duran i se riuniva momentaneamente par contribuir a ła cołona sonora del film de [[James Bond]] ''[[Agente 007 - Bersaglio mobile]]'', ''A View To A Kill''. El resta oncora ancò l'ùnego brano trazesto da łe cołone sonore de ła serie de [[James Bond|007]] ad èsar deventà nùmaro uno inte łe clasifeghe statunitensi; el singoło el ze devenjesto na mega hit mondiałe e el ze rivà a ła nùmaro do inte łe clasifeghe ingleze. Par el brano A ze stà zirà un video in stiłe spionistego anbientà so ła [[Tour Eiffel]]. Le Bon el conclude el video parafrazando una de łe fraze de ła famoza spia: "Bon, Simon Le Bon" ("''The name's Bond, James Bond''"). Drìoman el grupo ga partesipà a l'inisiativa ''[[Live Aid]]'', un conserto de beneficensa che'l se ga dezvolzesto contenporaneamente al [[Wembley Stadium (1923)|stadio de Wembley]], a [[Łondra]], e al [[John F. Kennedy Stadium]] de [[Filadelfia]] el 13 de łujo [[1985]]. Al conserto de'l JFK Stadium, indove se ga ezibìi i Duran, ga partesipà novantamiłe persone e el ze stà vesdesto, se stima, da un miłiardo e mezo de spetadori tełevizivi. 'Sta ezibision ła se rivełarà po' l'ùltema par i ''Fab Five'', fin al łujo del [[2003]]. No jera comuncue inte łe só intension considerarlo come un conserto d'adio. Inte l'agosto de'l [[1985]], durando na gara de [[yachting]], ła [[Fastnet race]] a cui Le Bon partesipava co'l só "Drum" in cui inte l'ecuipagio A zera conprendesti anca i manager de'l grupo, ła barca ła ga fato caołeva in mar e Simon Le Bon insieme ad altri menbri de l'ecuipagio i ze restà inprezonà sot'acua inte'l scafo par almanco un'ora atirando l'atension de tuta ła stanpa mondiałe. Drioman Le Bon el ga spozà ła [[modeła]] [[Yasmin Le Bon|Yasmin Parvaneh]]. === 1986-2000: ła nova faze === A cauxa dei ritmi sfrenai a cui se jera fin deso sotoponesto, el baterista Roger Taylor se ga ritirà inte ła canpagna inglexa a tenpo indeterminà. Al contenpo, el chitarista Andy Taylor gaveva deçidesto de interonper l'atività muxicałe co łori contribuindo soło che a reałixar calche brano par el album drìo ''[[Notorious (album Duran Duran)|Notorious]]'' usìo inte el mexe de novenbre del 1986. El vegnarà sostituìo da [[Warren Cuccurullo]], ex chitarista dei [[Missing Persons]]. El brano ''Notorious'' ga ciapà ła sètema e ła segonda poxision respetivamente sol marcà britanego e statunitense, ma l'album xe stà el disco manco vendùo del grupo fin ad ałora. El segondo sìngoło estraxesto da ''Notorious'', ''Skin Trade'', xe devegnesto col tenpo un clàsego tra i pì amai dai fan del grupo, ma al momento de ła publegasion inte el 1987 xe stà el primo sìngoło dei Duran a non raxonxer ła top twenty inglexa e meregana drìo cuatro ani. [[File:John Taylor (2015).JPG|thumb|[[John Taylor (basista)|John Taylor]] inte'l 2015.]] In chel periodo ga reałixà un documentario in [[bianco e nero]] ciamà ''[[Three to Get Ready]]'', in cui i tre menbri restai repercoreva ła so carièra e i refleteva sol so futuro, e pochi mesi drìoman i ga publegà ła [[VHS]] ''[[Working for the Skin Trade]]'', che reciapava el concerto tengnùo a [[Rio de Janeiro]] durante l'ùltemo tour. L'àlbun sucesivo ''[[Big Thing]]'' de'l [[1988]] el jera pì sperimentałe respeto a łe publegasion fin deso venjeste fora de'l grupo, co contaminasion da l'[[hip-hop]] e da ła [[acid house music]]. Ze stà el primo àbun de ła carièra dei Duran Duran a non razonzer el milion de copie vendùe inte i [[USA]], fermandose a'l disco d'oro. El conprendeva i singołi ''I Don't Want Your Love'', che'l ze devenjùo un suceso in Europa e el ze rivà a'l nùmaro 4 inte i Stati Unii, ''All She Wants Is'', che'l ga otenjùo suceso in patria (nùmaro 9) e inte łe clasifeghe europee (ma ze stà injorà da'l pùblego meregan) e ''Do You Believe In Shame?''. Dopo sìe mezi de tour intorno al mondo a sonar ''Big Thing'', Cuccurullo e el baterista [[Sterling Campbell]] ze stà considarà ofisialmente menbri dei Duran Duran. Verso ła fin de'l [[1989]] i ga łansà na rancura dei so pì grandi sucesi intitołà ''Decade'', insieme al remix ''Burning The Ground'', un mix de retaji intersài de sucesi dei dieze ani presedenti. El singoło el ga avesto scarso suceso, ma l'àlbun el ze stà uno dei pì vendùi de'l grupo. Ła caza discografega ga abandonà ła promosion del sucesivo ''Liberty'' (1990) sospendendo ła publegasion de un terso sìngoło drio el flop de ''Serious'', e par ła prima volta i Duran Duran no i ga sostegnesto el so album co un tour, exibindose solchè in una brancada de club, in racuanti [[talk-show]] e varietà tełevixivi. Sterling Campbell ga łasà el grupo a l'inisio del [[1991]], pasando co i [[Soul Asylum]] e [[David Bowie]]. A ła fin de l'ano John Taylor el ga spozà l'atora e modeła [[Amanda De Cadenet]]. Inte i ani novanta ga ezordio inte ła [[publisità]] co [[Vivienne Westwood]] e inte el [[2000]] co [[Giorgio Armani]]. Pur mantegnendo el propio controło creativo, i ga łaorà par diversi ani a fianco del [[designer]] grafego [[Malcom Garrett]] par reałizar łe [[covertine]] dei album e i programi dei tour. Ai inisi dei ani novanta ła nasita de [[internet]] ga ałimentà ła popołarità del grupo. Tanti dei vechi fan łi ga riscoverti traverso [[Usenet]], contribuindo a ła cresita de racuante [[mailing list]] e [[website]]. Inte'l [[1993]] el grupo ga slansà un segondo album co'l steso nome del grupo ''Duran Duran'', informalmente conosùo come ''The Wedding Album'' (ła reintarpretasion ła jera de [[Nick Egan]], e ła tołeva zo łe someje del matrimonio dei zenitori dei conponenti de ła band), nome uzà par destinguerlo da l'ezordio del [[1981]]. Xe stà un inatezo suceso comersiałe e de critica come conferma ła cuarta pozision razonzesta in Gran Bretagna e ła sètema inte i Stati Unìi. I do brani pì famozi in staltro contengùi i xe ''[[Ordinary World]]'', vinsidor del [[Ivor Novello Award]], par el mejo testo e ''[[Come Undone (Duran Duran)|Come Undone]]''. El primo ga razonzesto ła tersa pozision inte łe clasifeghe mericane e ła sesta de chełe inglezi mentre ''Come Undone'' ga razonzesto ła 7ª pozision inte i U.S.A. e ła 13º in Gran Bretagna. A l'album xe seguìa na gran tournée mondiałe che ła conprendeva tape in [[Medio Oriente]], [[Sud America]], sud est aziàtego e [[Sudàfrega]]. Tutavia ła ripreza de ła popołarità del grupo ze stà ancora na volta frenada; sta volta a cauza de łe visisitudini avegneste durante ła reałizasion de l'album ''Thank You''. Alcune canson xe stà rejistrà in studi tołesti in afito co'l fin de aver l'album pronto par èsar slansà 'pena finìo el tour. L'album xe stà termenà inte'l [[1995]] ma el grupo xe stà insodisfà del tratamento da parte de ła caza discografega e da łe stratezie de promosion. ''White Lines'' vedeva partesipar i orizinałi autori in persona, overo [[Grandmaster Flash and the Furious Five]], mentre ''Perfect Day'' se gaveva avałesto de ła partesipasion del baterista Roger Taylor, tornà ocazionalmente co'l grupo par alcune sesion de rejistrasion de l'album. [[Lou Reed]] ga afermà in un video promosionałe par ła stanpa che l'abiłità creativa dei Duran Duran gavea produzesto ła mejo cover de una de łe so canson, e anca [[Bob Dylan]] ga apresà ła so version de ła so ''Lay Lady Lay''. Ła [[title track]] ła xe vegensta anca inserìa inte l'album-tributo ai [[Led Zeppelin]], ''[[Encomium: A Tribute to Led Zeppelin|Encomium]]''. Tutavia, l'album, e in partegołar brani cofà ''911 Is A Joke'', ''Ball Of Confusion'' e ''Crystal Ship'' zera stà ojeto de critiche tanto severe. Inte i Stati Unìi l'è devegnesto disco d'oro, e in patria xe entrà a ła nùmaro 12. Verso ła fin del 1995 el conpleso xe stà constrexesto a un tour estivo par el festival de łe stasion radio. A ła fin del tour John Taylor cofondador de l'eticheta [[B5 Records]], ga rejistrà un album da sołista, e ga fondà un supergrupo ciamà [[Neurotic Outsiders]]; Taylor ga proà anca de reconpatar i [[Power Station (grupo muxicałe britànego)|Power Station]], ma el projeto xe andà vanti sensa de łu al momento in cui el ga dovesto più preocuparse del so divorsio da ła mujer e de ła [[disintosegasion]] da ła [[cocaina]]. Infin, inte'l zenaro del [[1997]], daspò aver rejistrà cuatro brani par el suceso ''Medazzaland'', John Taylor ga anuncià a na convention de fan che'l gavarìa łasà i Duran Duran<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=TOd21p4IPXs John Taylor announcing he's leaving DD - 97 - YouTube<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. L'usida dal conpleso ga reduzesto el grupo a do sołi menbri orizinałi, Rhodes e Le Bon, più Cuccurullo, ma el trio l'a deçidesto de continuar comuncue. El conpleso se ga consentrà so ła rejistrasion e ła riełaborasion de molti brani par l'album ''Medazzaland''. Jera un ritorno a ła sparimentasion de ''Big Thing'', in un conplegà intreso tra chitare ed ełaborasion vocałe. El brano ''Out Of My Mind'' ze stà utiłizà cofà cołona sonora del film ''[[Il Santo (film)|Il Santo]]'' (''The Saint''), ma l'únegoo sìngoło zlansà inte i Stati Unìi ze stà ''Electric Barbarella'', che xe devegnesto anca el promo sìngoło dizitałe vendùo on-line. El video jera caraterizà da ła prezensa de un [[robot]] sexy co'l cuało zogatołava i menbri del grupo, e'l ze stà oviamente censurà prima de andar in onda so MTV. ''Barbarella'' ga razonzesto ła sincuantozezema pozision inte ła clasifega statunitense. El 27 de zugno [[1998]] el grupo ga sonà in onor de ła [[Prinsipesa Diana]], so rechiesta de ła so fameja. Sìben ''Medazzaland'' fuse stà zlansà inte i Stati Unìi inte l'otobre 1997, no'l ze mai vegnesto publegà in Gran Bretagna, a cauza del scarso intarese par el grupo, ma anca par na partegołar połitega de alcuni dirizenti de ła EMI, che vołevan i Duran Duran inpegnai a rejistrar ''Electric Barbarella'', disponibiłe par 99 sentezimi so [[Internet]], prima che vegnise zlansà traverso i normałi canałi desstributivi: un tentativo di star al paso co i canbiaminti de ła tecnołozìa. Un ano drìoman el brano ze stà includesto inte ła compilation ''Greatest'', e a ròda publegà da novo cofà sìngoło anca in Inghiltera, razonzendo ła vintitreezema pozision inte'l zenaro seguente. Inte'l [[1999]] el grupo se separa da ła Capitol/EMI par firmar un efimero acordo co ła [[Disney Hollywood Records]] par ła produsion de tre album, che ga soravivesto soło grasie a ła scarsa acoliensa reservà, inte'l [[2000]] a l'album ''Pop Trash'' critegà dai fan par i so ritmi insołitamente łenti, łontani dai so standard. El titoło tołeva ispirasion da ''Pop Trash Movie'', canson scrivesta orizinalmente da Rhodes e Cuccurullo durante na [[session]] presedente par i [[Blondie]]. L'onirego sìngoło ''Someone Else Not Me'', ze stà trazmetesto via radio par soło do setemane, sensa prategamente entra in clasifega. Ze stà el primo sìngoło co un video produzesto par intièro in anemasion creae co'l software [[Macromedia Flash]]<ref>[http://www.durannorway.com/2000.htm POP TRASH 2000<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. ''Pop Trash'' ze stà un flop comersiałe, cuesto sìben el tour che ne ze seguìo ze stù un otimo suceso. === 2001-2018 ancò: Ła Reunion de'l novo miłenio === Inte'l 2001 i sincue menbri orizinałi del grupo i ga desidesto de tornar insenbre, dapò cuindeze ani de separasion<ref>[https://abcnews.go.com/Entertainment/story?id=105439 Duran Duran: Trio Out, Reunion In? - ABC News<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. Ła conferma ofisiałe de tuto l'è avenejesta inte'l majo del [[2001]], indove Cuccurullo anunciava el so adio ai Duran Duran a ła fin del ''Global Pop Trash Tour'' par tornar co ła so vècia band, i [[Missing Persons]], e che John, Roger e Andy Taylor, rientrava a far parte de ła formasion. I riunìi Duran Duran ga scumisià da novo a provar insenbre finìndo co l'afitar na caza a [[Saint-Tropez]] par łaorar a del novo materiałe, e avałendose de l'aporto de [[Nile Rodgers]]. Nick Rhodes ga ritrovà el cofondador del grupo Stephen Duffy par formar i [[The Devils (grupo muxicałe)|The Devils]] e publegar ''[[Dark Circles]]'', album de materiałe bazà so łe prime rejistrasion del grupo inte'l [[1978]], e ritrovàe par cazo da'l isteso Duffy. Drìoman Rhodes, Le Bon e Rodgers contribuise al disco dei [[Dandy Warhols]], e John Taylor cołabora co [[James Angell]]. I ga anuncià anca el so ritorno a ezibirse dal vivo. Inte'l łujo del [[2003]] i ga inisià un curto tour par festejar el so vintisincuèzemo anivarsario, in [[Japon]], in [[Całifornia]] e in [[Nevada]]. Anca el [[Roxy Theatre]] a [[Los Angeles]] e'l [[The Ritz (New York)|The Ritz]] a [[New York]], łi ga vedesti protagonisti par alcuni concerti. [[File:Duran Duran 2005 in Verona.jpg|thumb|left|Ła band in conserto inte'l 2005 a l'[[Arena de Verona]].]] In agosto, intarvenjùi par prezentar ła trazmision [[MTV Video Music Award]], so MTV, i ze stà insinjì de'l ''Lifetime Achievement Award''. Un anałogo premio i ło gaveva risevesto in otobre, da ła revista ''[[Q Magazine]]'', mentre al [[Brit Award]] i ga resevesto l'''Outstanding Contribution Award'' e i ga sonà da'l vivo un set de dieze minuti (conprendente i brani ''Hungry like the wolf'', ''Ordinary world'' e ''Wild boys''). Ła setemana drìo el só àlbun ''Greatest'' el ga razonzesto ła cuarta pozision de ła clasifega ingleza e l'è devenjùo dopio disco de. I ga sonà anca in [[Australia]] e in [[Noza Zełanda]] insenbre a [[Robbie Williams]]. El grupo el ze stà anca ciamà a na festa privà de ła [[Microsoft]] e al trentotezemo [[Super Bowl]]. Ła só ezecusion de ''Wild Boys'' prima de l'inision de ła partìa ła ze stà seguìa da miłioni de parsone in tuti i Stati Unìi. Inte'l febraro del [[2004]], durante el show TV ''[[Queer Eye (programa tełevizivo 2003)|Queer Eye]]'', ze stà zlansà el [[remix]] de'l novo brano (''Reach Up For The Sunrise''). I ospiti del programa i ga rebatizà i Duran Duran cofà el primo conpleso [[metrosesuałità|metrosesuałe]]. Da l'apriłe de'l [[2004]] drioman i ga sełebrà el só ritorno in patria, co dizisete concerti, dei cuałi sincue date sold-out a ła [[Wembley Arena]]. ==Notasion== <references/> {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi britàneghi]] t54o1jkjljlwzevxhq40pdc0qmxm0x7 1102324 1102323 2022-08-16T21:32:53Z Enrico 7370 /* 1986-2000: ła nova faze */ wikitext text/x-wiki {{Infobox de Organixasion |nome = Duran Duran |imaxene = Duran Duran.jpg |didascałia = I Duran Duran in concerto |tipo = grupo |nome_vero = |data_nasita = |liogo_nasita = |data_morte = |liogo_morte = |paexe = |ani_atività = 1978 - in atività |xenere = New Wave, Synth Pop, New Romantic, Soft Rock, Pop Rock |eticheta = |strumento = |profesion = |altre_profesion = |conponenti = |ex_conponenti = |albun = 21 |studio = 13 |live = 4 |racolte = 4 |sito = http://www.duranduran.com }} I '''Duran Duran''' i ze un [[grupo muxicałe|grupo muzegałe]] [[New wave (mùxca)|new wave]] e [[synth pop]] [[Regno Unìo|britànego]], che i se ga formà a [[Birmingham]] inte'l [[1978]]. I Duran Duran i ga vendesto pì de 100 miłion de dischi in tuto el mondo, intrà àlbun e singołi<ref>{{cita web|url=https://www.billboard.com/articles/news/68037/duran-duran-to-get-brit-award-honor|titolo=Duran Duran To Get Brit Award Honor}}</ref> e piasà pì de vinti sìngołi inte ła [[Billboard Hot 100]] nonché na trentena inte ła Top 40 de'l [[Regno Unìo|Renjo Unìo]]. Un mucio conosùi ze i só brani cofà ''Hungry Like the Wolf'', ''Save a Prayer'' e ''A View to a Kill''. I zera stà anca pioneri inte l'uzo de [[video muxicałe|video muzegałi]] a l'avanguardia a l'inisio dei ani otanta e vien de frecuente documentà i fenomeni de isteria cołetiva che i cauzava durante i concerti. I fazeva parte de ła sena muzegałe [[new romantic]] e i jera i prensipałi artefisi de ła cusìdita [[British invasion|segonda british invasion]], tèrmeno co cui A se se refarise a grupi e artisti britàneghi che, inte'l voltar de'l desenio, i ze entrài inte łe clasifeghe statunitensi, sołitamente saràe a ła mùzega provenjente da l'estero. I Duran Duran i zera stà tra i primi artisti pop a łaorar da so posta so'i pròpi brani co arangiamenti conplesi e multistrato prima de ła difuzion dei [[sintetixador|sintetizador]]i dizitałi e de'l [[Canpionador|canpionamento muzegałe]], che'l ga rendesto 'sto zènare de arangiamenti pì senplisi da uzar. El grupo el ze stà creà da [[Nigel John Taylor|John Taylor]], insieme a [[Nick Rhodes]] <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oaTZdGXMQLs Bluvertigo meet DuranDuran - YouTube]</ref>. Drioman, el grupo el vedarà l'avisendarse de altri menbri e l'ingreso in pianta stàbiłe de [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], [[Andy Taylor]], e, par ùltemo [[Simon Le Bon]].<ref name="autogenerato1">[https://www.billboard.com/articles/news/56844/andy-taylor-splits-with-duran-duran Andy Taylor Splits With Duran Duran | Billboard<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref><ref>[https://www.billboard.com/artist/301386/duran-duran/biography Duran Duran - Biography | Billboard<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref> == Storia == === 1978-1980: Łe orizene === El grupo el vien fondà inte'l [[1979|1978]] da John Taylor, Nick Rhodes e [[Stephen Duffy]], conpanji de scòła pasionài de artisti glam e synth pop de'l parìodo cuałi [[Roxy Music]], [[David Bowie]] e [[Ultravox]]. El nome de'l grupo, suzarìo da Taylor, el se isipira a cueło de ''Durand Durand'', antagonista de'l film ''[[Barbarella (film)|Barbarella]]''. Co Taylor a ła ghitara, Rhodes al sintetizador, e Duffy a voze e baso, el grppo el se ezibise par ła prima volta in pùblego el 5 de avril [[1979]], cantando canson ispirae a [[Ernest Hemingway|Hemingway]], [[Jack Kerouac|Kerouac]] e [[Francis Scott Fitzgerald|Fitzgerald]]. Par ła segonda ezibision A se agregarà anca [[Simon Colley]] so clarineto e baso. Dopo el terso concerto, sia Duffy che Colley i łasa el grupo e Taylor el ze pasà definitivamente da ła ghitara al baso. Inte'l fratenpo, i se ga alternà altri mùzeghi inte l'orgànego prima de l'arivo del baterista [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], de'l ghitarista [[Andy Taylor]] e de [[Simon Le Bon]]. Drioman un paro de àlbun produzesti da Bob Lamb dei [[UB40]] e vari conserti intrà i łocałi de [[Birmingham]] e [[Łondra]], el grupo el ga tirà l'atension de łe caze discogràfeghe intrà cui ła [[EMI]], ła prima da ła cuała i ze stà scriturà. Sin da l'inisio de ła só cariera, i Duran Duran i ga inisià a cołaborar co stiłisti cofà [[Perry Haines]], [[Kahn & Bell]] e [[Anthony Price]], in grao de darghe al grupo na imàjine rafinà e ełegante che ła recuparava i canoni dei conplesi neo romànteghi de l'èpoga. 'Sta atension par l'estètega ła ga intaresà numaroze [[rivista|reviste]] zovaniłe e muzegałe britàneghe e mericane che ga tacà tirar zo i só [[look]] istesaménte neti e agresivi. === 1981-1982: i primi do àlbun === [[File:Duran Duran (7020620313).jpg|thumb|[[Simon Le Bon]] inte'l 2012.]] El primo ''[[Duran Duran (1981)|àlbun omònemo]]'' de'l [[1981]] el ze stà antisipà da un singoło, ''Planet Earth'' che'l se jera piasà in dodezèzema pozision inte ła [[Top 20]] ingleze. Ła canson ła ze devenjesta ła pì raprezentativa de'l "new romantic" in cuanto ła paroła ła vien sità da'l só testo che'l resita "some new romantic looking for the tv sound" ("alguni novi romantisi che i serca el son de ła tełevizion"). Siben el singoło drìo ''Careless Memories'' el se ga clasifegà solche al trentasetèzemo posto, el terso, ''Girls On Film'', el ga sancìo definitivamente el só suceso piasandose a'l cuinto posto de ła clasifega ingleze, grasie anca a'l video par l'èpoga insołito e provogadorio che'l mostrava do done in [[topless]] (dezbafaràe) che łe łota intrà de łore. Ła rezìa de'l video ła ze stà reałizada inte'l meze de agosto da'l do [[Godley & Creme]]; soło do setemane pì tardi el ze stà zlansà inte i [[Stati Unii d'America|Stati Unii]] da l'emitente muzegałe [[MTV]]. Zudegà desconso da łe prensipałi redi tełevizive , el zera stà comuncue trasmetesto inte i [[nightclub]] dotài de schermi video. El suceso de'l brano e de'l rełativo videoclip ghe ga parmetesto a l'àlbun de torse ła tersa pozision inte ła Top 20 ingleze. El suceso de'l grupo el ga interesà el [[Japon]] e l'[[Austrałia]], sensa dover acołarse pezanti [[tournée|tour]], o promosion. In 'sta nasion el singoło ''Planet Earth'' el ze rivà su al primo posto, mentre l'àlbun el ga ciapà pozision de notevołe suceso. In Gran Bretanja, [[Adam Ant]] e i [[Spandau Ballet]] i rivałezava co łori, alternandose inte łe pozision alte de ła clasifega dei àlbun pì vendùi. Verso ła fin de'l [[1981]] i ga inisià el primo tour statunitense, seguìo da artante tape in [[Xermania|Zarmania]] e in [[Gran Bretagna|Gran Bretanja]]. El segondo tour ingleze el ga coinsidesto co na ondada de dezordeni a cauza de łe tension rasiałe e da ła dezocupasion, includesti cuełi de [[Moss Side]] e [[Toxteth]]. El dì drìo ai dezordeni de [[Handsworth]] i ga sonà a [[Birmingham]]. Da'l [[1982]] in po', el suceso dei Duran Duran el gavarìa asumesto dimension globałe. Inte'l majo de'l steso ano, i ga publegà el só àlbun ''[[Rio (album Duran Duran)|Rio]]'' che'l se gaveva piasà a'l segondo posto de łe clasifeghe britàneghe, suportà da cuatro singołi, che i ga ciapà ła Top-20: ''My Own Way'' (nùnaro 14), ''Hungry Like The Wolf'' (nùmaro 5), ''Save A Prayer'' (nùmaro 2) e ''Rio'' (nùmaro 9). Inte'l steso ano i zera partii par na serie tour, in Austrałia, in Japon, ed infin inte i Stati Unii cofà suporto ai [[Blondie]]. [[Diana Spencer|Diana]], ła Prensipesa de'l Gàłes ła ga declarà che i Duran Duran i jera el só conpleso muzegałe prefarìo, e ła stanpa ingleza ła łi ga soranomenà ''The Fab Five'', overosìpia i ''Favołozi Sincue'', parafrazando i [[The Beatles|Beatles]] dedicàndoghe numarozisime coertine de [[Periodico|reviste]], tabloid e cotidiani che łi seguiva co atension. Inisialmente, ''Rio'' no'l ga susità tanto intarese inte i Stati Unii mentre in Gran Bretanja ła [[EMI]] ła promoveva i Duran Duran come conpleso da'l stiłe Neo Romàntego: un zènare poco popołar inte i Stati Unii. Ła [[Capitol Records|Capitol]] ła ga promovesto el grupo inte'l sircuito dei club publegando ''Carnival'' (1982), na sorta de remix in ciave ance de l'àlbun ''Rio'' reałizà co ła cołaborasion de [[David Kershenbaum]]. Grasie a 'sta operasion, i Duran Duran i ze entrai alguni mesi pì tardi anca inte łe clasifeghe mericane. Intanto, ''Rio'' el gaveva ciapà el sesto posto inte łe clasifeghe mericane restàndoghe par 129 setemane. Inte'l [[2003]], ''Rio'' el ze stà clasifegà a ła sesantasincuèzema pozision dei pì grandi àlbun de tuti i tenpi, e el ze considarà oncora deso uno dei àlbun mazormente raprezentadivi de'l desenio dei ani otanta. === 1983-1985: El suceso === El [[1983]] se ga verxesto par i Duran Duran co ła partesipasion a ła festa ''MTV New Year's Eve Rock'n'Roll Ball''' de ła serada de cao d'ano, cantando ''Hungry Like The Wolf'', che co na decixa e incixiva scałada a ła clasifega Statunitense rivava fin a ła #3, e ła riedision del sìngoło ''Rio'' (che çentrava ła top 20 de Billboard). El grupo xe stà promovesto in America co l'usida, inte el 1983, de na riedision del so primo album che includeva ła nova ''Is There Something I Should Know?''. In Inghiltera el brano xera entrà diretamente a ła prima poxision e ga ciapà ła cuarta inte i Stati Unii. Anca l'album che ła contegneva xe entra inte ła top ten statunitense otegnendo el disco de platino. Durante ła promosion de ''Duran Duran'', Rhodes e Le Bon ga partesipaà come ospiti prinsipałi a [[MTV]], durante el cuało i ga incontrà par caxo l'artista e amirador [[Andy Warhol]]. A [[Times Square (New York)|Times Square]] i se ga fermà par firmar autografi, ma ła fraca xe stà tałe che ghe ga tocà intervegnir ła połisia par reportar l'ordene publego e par deconjestionar el tràfego blocà in stragrando ingòrgo: xe stà uno dei primi momenti de isteria cołetiva che el grupo cauxava durante łe aparisin in publego. Inte el [[1983]], el tastierista Nick Rhodes ga produxesto el brano ''Too Shy'' par el grupo inglexo [[Kajagoogoo]], mentre, inte el steso ano, Andy Taylor xe stà el primo dei Duran Duran a spoxarse. El suceso xe vengnesto anca conpagnà da alcuni ecesi del grupo intrà cui discusi abuxi de stupefasenti e spexe incontrołae. de frecuente seguìi dai xornałisti, i vegneva mandai da ła so caxa discografega a reałixar el so terso album inte el sud de ła Fransa. Ła mancansa de ispirasion de l'ìxoła de Montserrat in cui i se trovava, łi ga spenxesti a canbiar sede a [[Sydney]] par rejistrar e [[Misagio|mixare]] ła nova usìda discografega ''[[Seven and the Ragged Tiger]]'' conprendente i sucesi ''Union of the Snake'', ''New Moon on Monday'' e ''[[The Reflex]]''. Anca sto album, se ga piasà inte ła Top-20 mericana. El video de ''Union of the Snake'', el primo sìngoło publegà, xe stà metesto in onda a ła tv ezatamente na setemana prima del so slanso a ła radio, creando un presedente che ga faxesto scalpor in un momento inte el cuało l'industria discografega temeva che, (parafraxando el titoło de na canson e rełativo [[videoclip]]), "i video gavarìa podesto copar l'ascolto de łe radio" (overo ''Video Killed the Radio Star'' el maxor [[hit parade|suceso]] dei [[Buggles]]). ''Union of the Snake'' se ga piasà al terso posto so tute do łe rive de l'Oceno e l'è stà un suceso planetario de grande proporsion, cusì cofà l'album, che ga ezordìo a ła nùmaro 1 in Inghiltera e inte łe top ten de tanti paexi. [[File:Duran Duran (6874520092).jpg|thumb|left|upright=1.3|[[Nick Rhodes]] inte'l 2012.]] El conpleso ga insià el ''Sing Blue Silver Tour'' datorno al mondo, che xe termenà soło inte l'apriłe del [[1984]] e ga includesto pì de sincuanta date inte i Stati Unii. El grupo xe stà atentamente seguìo da na troupe sinematografega direta dal rejista [[Russell Mulcahy]]. El rexultado xe stà el film-documentario ''Sing Blue Silver'', asocià al [[film concerto]] ''Arena''. I film mostra tuti do stralxi de mùxica dal vivo, i łaori de preparasion de un concerto, momenti drìo łe cuinte, conprexe łe dificoltà del viajo, i schersi e i xiri toristeghi del conpleso. Inte el febraro del [[1985]] i xe conparìi so ła covertina de ła [[rivista]] ''[[Rolling Stone]]'' che łi ga definìo el grupo pì famoxo del mondo e i ga vinsesto do [[Grammy Award]] inte łe nove categorie dedicae ai video muxicałi: ''Grammy Award for Best Long Form Music Video'' e ''Grammy Award for Best Short Form Music Video''. Durante el tour xe stà rejistrà el video del sìngoło ''The Reflex'' che publegà inte ła vèrta (primavera) del 1984 in una version remix produxesta da Nile Rodgers, se ga piasà al nùmaro 1 sia in Inghiltera sia inte i USA restàndoghe par cuatro setemane. A sto ponto, i menbri del grupo se ga conçedesto na pauxa; restando tutavia a [[Łondra]] e sensa restar indifarenti ai òci del publego e dei xornałi soratuto co Roger Taylor contrase matrimonio a [[Napułi]] e co Nick Rhodes ga çełebrà el suo a [[Łondra]]. L'album dal vivo ''Arena'' xe stà rejistrà durante el tour, e xe stà slansà a ła fin del 1984 insenbre al sìngoło inedito "Wild Boys", che ga raxonxeso ła 2ª poxision so entranbe łe rive de l'[[Oçeano Atlantego|Atlantego]]; el sìngoło xera conpagnà da un video futuristego che reciamava atmosfere a ła [[Mad Max]] e che ga faxesto storia deventando uno dei marchi de fabrica del grupo; el video xe stà xirà da Russel Mulchahy inte l'anbito del film concerto ''Arena'', un projeto un mucio sofistegà che no ga daxesto i rezultadi sperai. L'album live ''Arena'' ga scała łe clasifeghe mondiałi, rivando a ła nùmaro 4 inte i USA indove xe devegnesto suito dopio disco de platino. I ga publegà anca na riedision live del sìngoło ''Save a Prayer'' soło par el marcà merican, portando el sìngoło fin a ła nùmaro sèdexe in clasifega. A ła fin de l'ano, [[1984]], ga parteçipà al projeto de beneficensa [[Band Aid]] insenbre ad altre çełebrità cofà [[Sting]], [[George Michael]], [[Boy George]], [[Bono (cantante)|Bono]], [[Paul Young (cantante)|Paul Young]] e [[Paul Weller]]. === 1985: Ła sision === Inte'l [[1985]] i Duran Duran i ga desidesto de torse na pauza. John e Andy Taylor i ga fondà co [[Robert Palmer]] e [[Tony Thompson]] i [[Power Station (grupo muxicałe britanego)|Power Station]]. El parìodo de zestasion de l'àlbun ''The Power Station'' el ze stà caratarizà da un stiłe de vita votà ai ecesi, co John Taylor profondamente dependente da ła cocaina; anca ła reałizasion de l'àlbun ła refleteva 'sto stiłe, in cuanto l'intièra oparasion l'è stà costà na stragranda cuantità de danaro dovùa ai caprici dei menbri de'l grupo. Inte'l steso parìodo Le Bon e Rhodes i formava i [[Arcadia (grupo muxicałe)|Arcadia]], insenbre a [[Roger Andrew Taylor|Roger Taylor]], manco comersiałi e pì rafinài dei Duran Duran. El so àlbun ''So red the rose'' el ze stà rejistrà prensipalmente a Parìze co grandi costi par ła só reałizasion. Ła stanpa ingleze ła meteva senpre pì in cativa łuze el stiłe de vita dei sincue. Nonostante ciò, sia i Power Station che i Arcadia i ga produzesto serti brani de suceso. I Duran Duran i se riuniva momentaneamente par contribuir a ła cołona sonora del film de [[James Bond]] ''[[Agente 007 - Bersaglio mobile]]'', ''A View To A Kill''. El resta oncora ancò l'ùnego brano trazesto da łe cołone sonore de ła serie de [[James Bond|007]] ad èsar deventà nùmaro uno inte łe clasifeghe statunitensi; el singoło el ze devenjesto na mega hit mondiałe e el ze rivà a ła nùmaro do inte łe clasifeghe ingleze. Par el brano A ze stà zirà un video in stiłe spionistego anbientà so ła [[Tour Eiffel]]. Le Bon el conclude el video parafrazando una de łe fraze de ła famoza spia: "Bon, Simon Le Bon" ("''The name's Bond, James Bond''"). Drìoman el grupo ga partesipà a l'inisiativa ''[[Live Aid]]'', un conserto de beneficensa che'l se ga dezvolzesto contenporaneamente al [[Wembley Stadium (1923)|stadio de Wembley]], a [[Łondra]], e al [[John F. Kennedy Stadium]] de [[Filadelfia]] el 13 de łujo [[1985]]. Al conserto de'l JFK Stadium, indove se ga ezibìi i Duran, ga partesipà novantamiłe persone e el ze stà vesdesto, se stima, da un miłiardo e mezo de spetadori tełevizivi. 'Sta ezibision ła se rivełarà po' l'ùltema par i ''Fab Five'', fin al łujo del [[2003]]. No jera comuncue inte łe só intension considerarlo come un conserto d'adio. Inte l'agosto de'l [[1985]], durando na gara de [[yachting]], ła [[Fastnet race]] a cui Le Bon partesipava co'l só "Drum" in cui inte l'ecuipagio A zera conprendesti anca i manager de'l grupo, ła barca ła ga fato caołeva in mar e Simon Le Bon insieme ad altri menbri de l'ecuipagio i ze restà inprezonà sot'acua inte'l scafo par almanco un'ora atirando l'atension de tuta ła stanpa mondiałe. Drioman Le Bon el ga spozà ła [[modeła]] [[Yasmin Le Bon|Yasmin Parvaneh]]. === 1986-2000: ła nova faze === A cauxa dei ritmi sfrenai a cui se jera fin deso sotoponesto, el baterista Roger Taylor se ga ritirà inte ła canpagna inglexa a tenpo indeterminà. Al contenpo, el chitarista Andy Taylor gaveva deçidesto de interonper l'atività muxicałe co łori contribuindo soło che a reałixar calche brano par el album drìo ''[[Notorious (album Duran Duran)|Notorious]]'' usìo inte el mexe de novenbre del 1986. El vegnarà sostituìo da [[Warren Cuccurullo]], ex chitarista dei [[Missing Persons]]. El brano ''Notorious'' ga ciapà ła sètema e ła segonda poxision respetivamente sol marcà britanego e statunitense, ma l'album xe stà el disco manco vendùo del grupo fin ad ałora. El segondo sìngoło estraxesto da ''Notorious'', ''Skin Trade'', xe devegnesto col tenpo un clàsego tra i pì amai dai fan del grupo, ma al momento de ła publegasion inte el 1987 xe stà el primo sìngoło dei Duran a non raxonxer ła top twenty inglexa e meregana drìo cuatro ani. [[File:John Taylor (2015).JPG|thumb|[[John Taylor (basista)|John Taylor]] inte'l 2015.]] In chel parìodo ga el reałizà un documentario in [[bianco e nero]] ciamà ''[[Three to Get Ready]]'', in cui i tre menbri restài reparcoreva ła só carièra e i refleteva so'l só futuro, e pochi mezi drìoman i ga publegà ła [[VHS]] ''[[Working for the Skin Trade]]'', che reciapava el concerto tenjùo a [[Rio de Janeiro]] durante l'ùltemo tour. L'àlbun sucesivo ''[[Big Thing]]'' de'l [[1988]] el jera pì sperimentałe respeto a łe publegasion fin deso venjeste fora de'l grupo, co contaminasion da l'[[hip-hop]] e da ła [[acid house music]]. Ze stà el primo àbun de ła carièra dei Duran Duran a non razonzer el milion de copie vendùe inte i [[USA]], fermandose a'l disco d'oro. El conprendeva i singołi ''I Don't Want Your Love'', che'l ze devenjùo un suceso in Europa e el ze rivà a'l nùmaro 4 inte i Stati Unii, ''All She Wants Is'', che'l ga otenjùo suceso in patria (nùmaro 9) e inte łe clasifeghe europee (ma ze stà injorà da'l pùblego meregan) e ''Do You Believe In Shame?''. Dopo sìe mezi de tour intorno al mondo a sonar ''Big Thing'', Cuccurullo e el baterista [[Sterling Campbell]] ze stà considarà ofisialmente menbri dei Duran Duran. Verso ła fin de'l [[1989]] i ga łansà na rancura dei so pì grandi sucesi intitołà ''Decade'', insieme al remix ''Burning The Ground'', un mix de retaji intersài de sucesi dei dieze ani presedenti. El singoło el ga avesto scarso suceso, ma l'àlbun el ze stà uno dei pì vendùi de'l grupo. Ła caza discografega ga abandonà ła promosion del sucesivo ''Liberty'' (1990) sospendendo ła publegasion de un terso sìngoło drio el flop de ''Serious'', e par ła prima volta i Duran Duran no i ga sostegnesto el so album co un tour, exibindose solchè in una brancada de club, in racuanti [[talk-show]] e varietà tełevixivi. Sterling Campbell ga łasà el grupo a l'inisio del [[1991]], pasando co i [[Soul Asylum]] e [[David Bowie]]. A ła fin de l'ano John Taylor el ga spozà l'atora e modeła [[Amanda De Cadenet]]. Inte i ani novanta ga ezordio inte ła [[publisità]] co [[Vivienne Westwood]] e inte el [[2000]] co [[Giorgio Armani]]. Pur mantegnendo el propio controło creativo, i ga łaorà par diversi ani a fianco del [[designer]] grafego [[Malcom Garrett]] par reałizar łe [[covertine]] dei album e i programi dei tour. Ai inisi dei ani novanta ła nasita de [[internet]] ga ałimentà ła popołarità del grupo. Tanti dei vechi fan łi ga riscoverti traverso [[Usenet]], contribuindo a ła cresita de racuante [[mailing list]] e [[website]]. Inte'l [[1993]] el grupo ga slansà un segondo album co'l steso nome del grupo ''Duran Duran'', informalmente conosùo come ''The Wedding Album'' (ła reintarpretasion ła jera de [[Nick Egan]], e ła tołeva zo łe someje del matrimonio dei zenitori dei conponenti de ła band), nome uzà par destinguerlo da l'ezordio del [[1981]]. Xe stà un inatezo suceso comersiałe e de critica come conferma ła cuarta pozision razonzesta in Gran Bretagna e ła sètema inte i Stati Unìi. I do brani pì famozi in staltro contengùi i xe ''[[Ordinary World]]'', vinsidor del [[Ivor Novello Award]], par el mejo testo e ''[[Come Undone (Duran Duran)|Come Undone]]''. El primo ga razonzesto ła tersa pozision inte łe clasifeghe mericane e ła sesta de chełe inglezi mentre ''Come Undone'' ga razonzesto ła 7ª pozision inte i U.S.A. e ła 13º in Gran Bretagna. A l'album xe seguìa na gran tournée mondiałe che ła conprendeva tape in [[Medio Oriente]], [[Sud America]], sud est aziàtego e [[Sudàfrega]]. Tutavia ła ripreza de ła popołarità del grupo ze stà ancora na volta frenada; sta volta a cauza de łe visisitudini avegneste durante ła reałizasion de l'album ''Thank You''. Alcune canson xe stà rejistrà in studi tołesti in afito co'l fin de aver l'album pronto par èsar slansà 'pena finìo el tour. L'album xe stà termenà inte'l [[1995]] ma el grupo xe stà insodisfà del tratamento da parte de ła caza discografega e da łe stratezie de promosion. ''White Lines'' vedeva partesipar i orizinałi autori in persona, overo [[Grandmaster Flash and the Furious Five]], mentre ''Perfect Day'' se gaveva avałesto de ła partesipasion del baterista Roger Taylor, tornà ocazionalmente co'l grupo par alcune sesion de rejistrasion de l'album. [[Lou Reed]] ga afermà in un video promosionałe par ła stanpa che l'abiłità creativa dei Duran Duran gavea produzesto ła mejo cover de una de łe so canson, e anca [[Bob Dylan]] ga apresà ła so version de ła so ''Lay Lady Lay''. Ła [[title track]] ła xe vegensta anca inserìa inte l'album-tributo ai [[Led Zeppelin]], ''[[Encomium: A Tribute to Led Zeppelin|Encomium]]''. Tutavia, l'album, e in partegołar brani cofà ''911 Is A Joke'', ''Ball Of Confusion'' e ''Crystal Ship'' zera stà ojeto de critiche tanto severe. Inte i Stati Unìi l'è devegnesto disco d'oro, e in patria xe entrà a ła nùmaro 12. Verso ła fin del 1995 el conpleso xe stà constrexesto a un tour estivo par el festival de łe stasion radio. A ła fin del tour John Taylor cofondador de l'eticheta [[B5 Records]], ga rejistrà un album da sołista, e ga fondà un supergrupo ciamà [[Neurotic Outsiders]]; Taylor ga proà anca de reconpatar i [[Power Station (grupo muxicałe britànego)|Power Station]], ma el projeto xe andà vanti sensa de łu al momento in cui el ga dovesto più preocuparse del so divorsio da ła mujer e de ła [[disintosegasion]] da ła [[cocaina]]. Infin, inte'l zenaro del [[1997]], daspò aver rejistrà cuatro brani par el suceso ''Medazzaland'', John Taylor ga anuncià a na convention de fan che'l gavarìa łasà i Duran Duran<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=TOd21p4IPXs John Taylor announcing he's leaving DD - 97 - YouTube<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. L'usida dal conpleso ga reduzesto el grupo a do sołi menbri orizinałi, Rhodes e Le Bon, più Cuccurullo, ma el trio l'a deçidesto de continuar comuncue. El conpleso se ga consentrà so ła rejistrasion e ła riełaborasion de molti brani par l'album ''Medazzaland''. Jera un ritorno a ła sparimentasion de ''Big Thing'', in un conplegà intreso tra chitare ed ełaborasion vocałe. El brano ''Out Of My Mind'' ze stà utiłizà cofà cołona sonora del film ''[[Il Santo (film)|Il Santo]]'' (''The Saint''), ma l'únegoo sìngoło zlansà inte i Stati Unìi ze stà ''Electric Barbarella'', che xe devegnesto anca el promo sìngoło dizitałe vendùo on-line. El video jera caraterizà da ła prezensa de un [[robot]] sexy co'l cuało zogatołava i menbri del grupo, e'l ze stà oviamente censurà prima de andar in onda so MTV. ''Barbarella'' ga razonzesto ła sincuantozezema pozision inte ła clasifega statunitense. El 27 de zugno [[1998]] el grupo ga sonà in onor de ła [[Prinsipesa Diana]], so rechiesta de ła so fameja. Sìben ''Medazzaland'' fuse stà zlansà inte i Stati Unìi inte l'otobre 1997, no'l ze mai vegnesto publegà in Gran Bretagna, a cauza del scarso intarese par el grupo, ma anca par na partegołar połitega de alcuni dirizenti de ła EMI, che vołevan i Duran Duran inpegnai a rejistrar ''Electric Barbarella'', disponibiłe par 99 sentezimi so [[Internet]], prima che vegnise zlansà traverso i normałi canałi desstributivi: un tentativo di star al paso co i canbiaminti de ła tecnołozìa. Un ano drìoman el brano ze stà includesto inte ła compilation ''Greatest'', e a ròda publegà da novo cofà sìngoło anca in Inghiltera, razonzendo ła vintitreezema pozision inte'l zenaro seguente. Inte'l [[1999]] el grupo se separa da ła Capitol/EMI par firmar un efimero acordo co ła [[Disney Hollywood Records]] par ła produsion de tre album, che ga soravivesto soło grasie a ła scarsa acoliensa reservà, inte'l [[2000]] a l'album ''Pop Trash'' critegà dai fan par i so ritmi insołitamente łenti, łontani dai so standard. El titoło tołeva ispirasion da ''Pop Trash Movie'', canson scrivesta orizinalmente da Rhodes e Cuccurullo durante na [[session]] presedente par i [[Blondie]]. L'onirego sìngoło ''Someone Else Not Me'', ze stà trazmetesto via radio par soło do setemane, sensa prategamente entra in clasifega. Ze stà el primo sìngoło co un video produzesto par intièro in anemasion creae co'l software [[Macromedia Flash]]<ref>[http://www.durannorway.com/2000.htm POP TRASH 2000<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. ''Pop Trash'' ze stà un flop comersiałe, cuesto sìben el tour che ne ze seguìo ze stù un otimo suceso. === 2001-2018 ancò: Ła Reunion de'l novo miłenio === Inte'l 2001 i sincue menbri orizinałi del grupo i ga desidesto de tornar insenbre, dapò cuindeze ani de separasion<ref>[https://abcnews.go.com/Entertainment/story?id=105439 Duran Duran: Trio Out, Reunion In? - ABC News<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref>. Ła conferma ofisiałe de tuto l'è avenejesta inte'l majo del [[2001]], indove Cuccurullo anunciava el so adio ai Duran Duran a ła fin del ''Global Pop Trash Tour'' par tornar co ła so vècia band, i [[Missing Persons]], e che John, Roger e Andy Taylor, rientrava a far parte de ła formasion. I riunìi Duran Duran ga scumisià da novo a provar insenbre finìndo co l'afitar na caza a [[Saint-Tropez]] par łaorar a del novo materiałe, e avałendose de l'aporto de [[Nile Rodgers]]. Nick Rhodes ga ritrovà el cofondador del grupo Stephen Duffy par formar i [[The Devils (grupo muxicałe)|The Devils]] e publegar ''[[Dark Circles]]'', album de materiałe bazà so łe prime rejistrasion del grupo inte'l [[1978]], e ritrovàe par cazo da'l isteso Duffy. Drìoman Rhodes, Le Bon e Rodgers contribuise al disco dei [[Dandy Warhols]], e John Taylor cołabora co [[James Angell]]. I ga anuncià anca el so ritorno a ezibirse dal vivo. Inte'l łujo del [[2003]] i ga inisià un curto tour par festejar el so vintisincuèzemo anivarsario, in [[Japon]], in [[Całifornia]] e in [[Nevada]]. Anca el [[Roxy Theatre]] a [[Los Angeles]] e'l [[The Ritz (New York)|The Ritz]] a [[New York]], łi ga vedesti protagonisti par alcuni concerti. [[File:Duran Duran 2005 in Verona.jpg|thumb|left|Ła band in conserto inte'l 2005 a l'[[Arena de Verona]].]] In agosto, intarvenjùi par prezentar ła trazmision [[MTV Video Music Award]], so MTV, i ze stà insinjì de'l ''Lifetime Achievement Award''. Un anałogo premio i ło gaveva risevesto in otobre, da ła revista ''[[Q Magazine]]'', mentre al [[Brit Award]] i ga resevesto l'''Outstanding Contribution Award'' e i ga sonà da'l vivo un set de dieze minuti (conprendente i brani ''Hungry like the wolf'', ''Ordinary world'' e ''Wild boys''). Ła setemana drìo el só àlbun ''Greatest'' el ga razonzesto ła cuarta pozision de ła clasifega ingleza e l'è devenjùo dopio disco de. I ga sonà anca in [[Australia]] e in [[Noza Zełanda]] insenbre a [[Robbie Williams]]. El grupo el ze stà anca ciamà a na festa privà de ła [[Microsoft]] e al trentotezemo [[Super Bowl]]. Ła só ezecusion de ''Wild Boys'' prima de l'inision de ła partìa ła ze stà seguìa da miłioni de parsone in tuti i Stati Unìi. Inte'l febraro del [[2004]], durante el show TV ''[[Queer Eye (programa tełevizivo 2003)|Queer Eye]]'', ze stà zlansà el [[remix]] de'l novo brano (''Reach Up For The Sunrise''). I ospiti del programa i ga rebatizà i Duran Duran cofà el primo conpleso [[metrosesuałità|metrosesuałe]]. Da l'apriłe de'l [[2004]] drioman i ga sełebrà el só ritorno in patria, co dizisete concerti, dei cuałi sincue date sold-out a ła [[Wembley Arena]]. ==Notasion== <references/> {{Controło de autorità}} [[Categoria:Grupi muxicałi britàneghi]] 3gcndype49iz3d23ydlnug21blnfkdc 0 139737 1102321 1088778 2022-08-16T21:19:19Z Enrico 7370 wikitext text/x-wiki {{Infobox de Dita |nome = Mercedes-Benz |logo = |logo grandesa = |imàjine = |imàjine grandesa = |Stato = |nasion = |Forma sosietaria = Sussidiaria |borse = |fondasion = 2019 |fondadori = |data saradura = |colpa saradura = |sede = |grupo = [[Daimler (axienda)|Daimler]] |infiołae = |controłae= |persone ciave = |setore = automobiłistego |industria = |prodoti = [[Autovetura|Autoveture]]<br/>[[Veicoło comerciałe|Veicołi comerciałi]] |faturà = |ano faturà = |utiłe neto = |ano utiłe neto = |dipendenti = |bomò = |note = |sito = }} [[File:MercedesRetractableHoodOrnament.JPG|thumb|upright=0.9|Prima version de ła stèła de ''Mercedes-Benz'']] [[File:Mercedes-benz star amk.jpg|thumb|upright=0.9|Segonda version de ła stèła de ''Mercedes-Benz'']] '''''Mercedes-Benz''''' ła ze ła [[marca]] comersiałe utiłizà da vari produtori inte'l tenpo. El só primo dòprao el resałe al [[1926]] dopo ła fuzion de ła [[Daimler-Motoren-Gesellschaft]] (che da'l [[1902]] ła uiłizava el nome [[Mercedes]] pa'łe só [[autovetura|autoveture]]) co ła [[Benz (azienda)|Benz & Cie.]] e ła conseguente creasion de'l grupo [[Daimler-Benz]]. Ła marca ła ze stà de propietà de ła [[Daimler-Benz]] da'l [[1926]] a'l [[1998]] e de ła [[DaimlerChrysler]] dal 1998 al [[2007]]. Inte'l 2007, drìoman el dizinpenjo a ła Daimler da'l grupo nasesto da l'union co ła [[Chrysler]], Mercedes-Benz ła ze ła marca de ła nova [[Daimler (azienda)|Daimler AG]] unidamente a [[Maybach-Motorenbau GmbH|Maybach]], [[McLaren Automotive|McLaren]] (fin al [[2009]]) e [[Smart]]. El [[Logo|stema]], cołogà so'l [[cofano]] motor de łe veture, el raprezenta na stèła a tre ponte, senjo distintivo de ła Daimler, sircondada da ła corona de łavrano de ła Benz e da łe parołe Mercedes-Benz, senpre so ła corona esterna. El nome in cuestion (cuało?) el zera stà utiłizà za inte el 1924 par ła creasion de na prima rede de vendita in comun tra łe do aziende. L'orizene de 'sta stèła ła vien da na cartułìna indove Gottlieb Daimler el gaveva dezenjà na steła a 3 ponte che ła raprezentava ła capasità de utiłizo de'l só motor par tera, aria e mar. Inte'l [[2019]] [[Daimler (azienda)|Daimler]] ła ga desidesto de crerar ła divizion autonoma '''Mercedes-Benz AG''', postatamente par seguir ła produsion de autoveture e veicołi comersiałi, mentre łe divizion autocari e autobus łe deventa ''Daimler Truck AG''. == Storia == Ła storia de ła marca Mercedes-Benz ze sta intensa asé, par via dei avenjimenti stòreghi, połìteghi, econòmeghi e sosiałi che i se ga incrozà co ła só continua reserca e sparimentasion de sołusion d'avanguardia par poderse confermar ai màsemi łivełi de ła produsion mondiałe. Dopo pochi ani de vita ła ga dovesto far prima i conti co ła [[Granda Depresion]] de'l [[1929]] e drìoman, inte'l [[1933]], co l'avento de'l nazismo, ed infin co ła [[segonda guera mondiałe]], parìodo durando el cuało ła se ga convertìa paraltro a ła produsion bełica. {{varda anca|Storia de ła Mercedes-Benz}} == Denominasion dei veicołi Mercedes-Benz == [[File:Concesionario de Mercedes-Benz, Múnich, Alemania, 2013-03-30, DD 20.JPG|miniatura|Concesionario Mercedes a Monaco de Baviera (Zarmània)]] Fin al [[1994]] ła denominasion uxual dei modełi Mercedes ła zera conponesta da 3 sifre che raprezentava ła [[siłindrata]] del veicoło e da una o più łetere che ne caraterizava ła motorizasion e ła tipołoxia. Da ła denominasion ''200 D'', ad exenpio, se podeva dexumer ła motorizasion [[Motor Diesel|diesel]] de 2.000 [[sentimetro cubo|cm³]] e ła partegnensa a ła clase de łe berline. Da chel'ano in po' i autoveicołi Mercedes i se divide in ''clasi'' a segonda del tipo e de ła partegnensa ad ognuna de staltre. Atualmente cuełe in vendita łe ze: A (berlina a 2 vołumi e a 3 vołumi), B (monovołume), C (berlina, coupé, cabriolet e station wagon), E (berlina, coupé, cabriolet e station wagon), S (berlina, coupé e cabriolet), G (fuoristrada), X (pickup), V (furgon), CLA (coupé a 4 porte e shooting brake), CLS (coupé a 4 porte), SLC (roadster), SL (roadster), GLA (crossover SUV), GLB (crossover SUV), GLC (SUV e crossover SUV), GLE (SUV e crossover SUV), GLS (SUV), EQC (SUV ełetrico) e AMG GT (sportiva e coupé a 4 porte). * Ła [[Mercedes-Benz Classe A|Classe A]] ła xe na vetura de segmento C che raprezenta ła gama de aceso de ła caza todesca. Ła ga sostituìo inte'l 2012 el modeło preçedente, che'l zera inveçe na monovołume de inpostasion conpletamente difarente. Inte el 2018 ne ze stà prezentà ła cuarta zenerasion, disponìbiłe anca in varsion berlina 3 vołumi. * Ła [[Mercedes-Benz Classe B|Classe B]] ła ze na monovołume che condivide el pianałe co ła soreła minor Classe A e come sta ùltema, insénbre a ła Classe CLA e ła Classe GLA, ła ga ła trasion anterior. * Ła [[Mercedes-Benz Classe C|Classe C]] ła ze ła clàsega berlina a 3 vołumi de segmento D de ła Caza todesca renovada par intièro inte'l 2014 co 2 diversi frontałi a segonda de łe varsion. Ła Classe C ła ze disponìbiłe anca inte łe varsion [[Famejar|station wagon]], [[coupé]] e [[cabriolet]]. Łe so concorenti storeghe łe ze ła [[BMW F30|BMW Serie 3]] e l'[[Audi A4 B8|Audi A4]]. *Ła [[Mercedes-Benz Classe CLA|Classe CLA]], o pì senplisemente CLA (sigla de projeto C117) ła ze na coupé a 4 porte produzesta a partir dal 2013. Inte'l 2015 ne vien prezentada ła varsion Shooting Brake e inte el 2019 ne vien prezentada ła segonda zenerasion. Ła ze disponìbiłe anca co motorizasion AMG: Ła AMG CLA 45s 4Matic+ monta el 4 çiłindri benzina pì potente del mondo, 421 cavałi par 2 łitri de çilindrata. *Ła [[Mercedes-Benz Classe CLS|Classe CLS]] ła nase so ła baze de ła ercedes-Benz Classe E. El łanso l'è avegnesto inte l'ùtuno del 2004. L'idea de ła caza todesca ła jera cueła de crear na berlina co na łinea talmente fiłante da confondarse co na coupé. Sto conceto fa difondar un vero e propio novo segmento de veture: łe coupé a 4 porte. Inte'l 2010 ze entrà in comersio ła segonda serie e inte'l 2014 A ze stà proponesta ła variante [[Shooting-brake|Shooting Brake]]. Dal 2018 A ze in comersio ła tersa serie, disponibiłe solo in varsion coupé a 4 porte. Łe so concorenti prensipałe łe ze ła [[BMW Serie 6 Gran Coupé]] e ła [[Audi A7]]. *Ła [[Mercedes-Benz Classe E|Classe E]], de ła cuała ze stà prezentà el novo modeło inte'l 2016 (sotoponesto po' a restyling inte'l 2020 par sèitar el novo corso stiłìstego de ła caza todesca), ła ze na grosa berlina de segmento E, ma anca uno dei piłastri de ła produsion. Łinea ełegante, motori ecołòzeghi, interni e dispozidivi tecnołòzeghi de prima nesesità. Ła ze disponibiłe par zonta inte łe varsion station wagon (anca co [[trasion integrałe]] permanente 4Matic), coupé e cabriolet. Da ła cuarta zenerasion ne ze disponibiłe na varsion fuoristrada derivada da ła station wagon, co l'obietivo de far concorensa a l'[[Audi A6]] Allroad. *Ła [[Mercedes-Benz Classe G|Classe G]] (G sta par ''Geländewagen'', cioè fuoristrada) ła vien produzesta fin dal 1979 in diverse serie. Ła raprezenta un fuoristrada sportivo da łe prestasion ecesionałe. Ła [[Mercedes-Benz Classe S|Classe S]] ła ze ła granda amiraja da senpre ponto de refarimento de ła so categoria par clase e stiłe incondibiłi. Proponesta in do carosarìe, normałe e łonga, ła ze senpre ai vertici, par [[seguesa automobiłìstega|seguresa]], prestasion, tecnołozìa e comfort. Mercedes inte'l 2008 ła ga prezentà in vari sałoni varsion ibride ed ecołòzeghe de sto modeło co l'intento de sotołinear el so inpegno inte ła creasion de veture capase de respetar l'anbiente a presinder da ła clase e da ła categoria. Ła ze produzesta anca in varsion, [[coupé]] (costituìndo in sot cazo ła [[Mercedes-Benz Classe CL|Classe CL]]: C140, C215, C216), in varsione [[limousine]] e [[cabriolet]]. Tute łe varsion łe ze disponibiłi co motorizasion AMG: S 63 (5,5 V8 biturbo) e S 65 (6,0 V12 biturbo). Dal 2015 A ze inazonta disponibiłe na łusuozisima varsion a paso extrałongo soto ła marca Maybach. Inte'l 2020 ne vien prezentà ła sètema zenerasion. [[Categoria:Dite multinasionałi de automòbiłi]] emsy2emnicbttlt0dhg48hluqk3kr7v 0 150449 1102334 1102079 2022-08-16T22:18:57Z Pare Mo 6884 wikitext text/x-wiki {{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} {{infobox de Personajo}} Acian '''Puṇṇadhammo''' ([[nòme secolar]]: ''Michael Dominskyj''; nato el 1955) el zè mónego [[Budismo|budista]] ''[[theravāda]]'' [[Canadà|canadeze]]. {{DEFAULTSORT:Punnadhammo}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Canada]] [[Categoria:Scritori in inglexe]] [[Categoria:Rełijozi]] ilp3eauez8qyrmpjbz2a9kr2ccl7l3k 0 150455 1102333 1102271 2022-08-16T22:18:15Z Pare Mo 6884 wikitext text/x-wiki {{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} {{infobox de Personajo}} La veneràbile '''Somā Bhikkhunī''' ([[nòme secolar]]: ''Giovanna Maselli''), pì conosùa fà '''Ayyā Somā''', la zè [[Bhikkhunī|mónega]] [[Budismo|budista]] ''[[theravāda]]'' [[Itàlia|italiana]]. {{DEFAULTSORT:Soma}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Abati e badese itałiani]] [[Categoria:Rełijozi]] k0ggt5p4le3xq876uxv8l97bmyxwnbj 0 150457 1102280 1102278 2022-08-16T12:12:44Z Enrico 7370 /* Storia */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Lonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]]<ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>.<references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 4m8q7sis9y5bmg0lf7bdys59sqbn3k9 1102281 1102280 2022-08-16T12:13:14Z Enrico 7370 /* Storia */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Lonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] fxsbh8nd6feta5nyzs4d9yd89r5g773 1102282 1102281 2022-08-16T12:17:01Z Enrico 7370 /* Storia */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Lonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochia ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". La ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 282w3eq49300lt5s4oedv9mbqam22c4 1102283 1102282 2022-08-16T12:17:32Z Enrico 7370 /* Storia */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochia ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". La ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] rt42dxsoljmmnktn1m7w4p0ywr2hron 1102284 1102283 2022-08-16T12:24:10Z Enrico 7370 /* Ceza parochiałe */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === [[File:PeseggiaVecchia.jpg|miniatura|Il centro di Peseggia in una foto degli [[Anni 1960|anni sessanta]]; si nota il vecchio monumento ai caduti.]] In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presdente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] oizc9r4whr412qfu2bn1po86rngy2k8 1102285 1102284 2022-08-16T12:24:27Z Enrico 7370 /* Monumento ai caduti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presdente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] quvlciejb7za7pftf47p9wrau4734kp 1102286 1102285 2022-08-16T12:25:53Z Enrico 7370 /* Monumento ai caduti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 4ura6ckskxgo57f5qn9p56vaylsllbu 1102289 1102286 2022-08-16T15:48:34Z Enrico 7370 /* Monumento ai caduti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. La costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. La fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. La prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] oenszkelrikvulba11a8i12avx7663k 1102290 1102289 2022-08-16T15:59:27Z Enrico 7370 /* Viła Buratti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. La costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. La fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. La prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. La fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] cjsnmw40tkyqv4rgz26qn1rn2byrom5 1102291 1102290 2022-08-16T15:59:56Z Enrico 7370 /* Viła Buratti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. La fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] fd9eqpp2tqx6byjqqontht5n32jq0dv 1102292 1102291 2022-08-16T16:14:37Z Enrico 7370 /* Pałaseto Berton */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. Al pałaso se afianca na [[Barchessa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] jvq3vpi5qi50lnwlad45gsrrs9bt3kz 1102293 1102292 2022-08-16T16:14:54Z Enrico 7370 /* Viła Bragadin */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. Al pałaso se afianca na [[Barchessa|Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] a9isw8y3mv7p07kfr3iobi8yvxd0rv0 1102294 1102293 2022-08-16T16:15:12Z Enrico 7370 /* Viła Bragadin */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. Al pałaso se afianca na [[Barchesa|Barchessa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] h3ov0isnjelz4e3jw4tvqboee9duki7 1102295 1102294 2022-08-16T16:15:57Z Enrico 7370 /* Viła Bragadin */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai caduti === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. Al pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] o8uk0pzo5wxzmebfscaquv5xx6qpo5j 1102296 1102295 2022-08-16T16:25:19Z Enrico 7370 /* Monumento ai caduti */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. Al pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] h5knh5s82vhqme5pfri4ecmduv0b5jo 1102298 1102296 2022-08-16T17:25:36Z Enrico 7370 /* Viła Bragadin */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Le verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] axbf4mn4dqnoydri2du853lp0ca55sd 1102299 1102298 2022-08-16T17:25:54Z Enrico 7370 /* Pałaso Merli */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] haoy3mqzs3z1tonn3dib002kxygyga0 1102305 1102299 2022-08-16T19:53:21Z Enrico 7370 /* Pałaso Merli */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta so propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] mwj4n0283lfr5xxlebu7u3q2nc4u0ve 1102306 1102305 2022-08-16T19:53:42Z Enrico 7370 /* Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] pngnabs2zmuuo1ygaocez169jo1d5fm 1102307 1102306 2022-08-16T19:59:36Z Enrico 7370 /* Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasda so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] c6hwt02q1tqk3szutmer1alvo0m3vox 1102308 1102307 2022-08-16T20:10:57Z Enrico 7370 /* Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] q9st3ki6eiro44s79uc1pr8qyesau3s 1102348 1102308 2022-08-17T07:55:25Z Enrico 7370 /* Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Le modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] ht8wvzv9fl7drg28mxwbbzgscfsicvf 1102349 1102348 2022-08-17T07:55:49Z Enrico 7370 /* Viła Spangaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 3rs08q7y9gi60nxeiks9h9lz16nua99 1102350 1102349 2022-08-17T08:12:05Z Enrico 7370 /* Viła Spangaro */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. ==Notasion== <references/> [[Categoria: Provinsa de Venesia]] tazisq8ctp2n7zwca6ehs19i7qh9fwp 1102351 1102350 2022-08-17T08:16:26Z Enrico 7370 /* Notasion */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. ==Notasion== <references/> ==Altri projeti== {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} [[Categoria: Provinsa de Venesia]] cogk165ch76f637117d71dgtshyaneq 1102352 1102351 2022-08-17T08:26:01Z Enrico 7370 /* Eventi */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. == Economia == === Agricoltura === Prodoto tìpego de łe canpanje de Pezeja el ze el bizo che de resente el ga otenjùo el [[Marchio DE.C.O.]] La storia de'l ''bizo'', ła resałe a ła prima metà de'l [[XX secolo|Novesento]] e fulcro de 'sta economia zera el pòrtego de l'ostaria Visentin, andove se dezvolzeva un marcà che'l reciamava i frutarołi dei sentri sircostanti, [[Venezia|Venesia]] conpreza. Ła prima ''Sagra de'l Bizo'' ła ze stada organizada inte'l [[1933]], ma A ze da'l [[1969]] che se zvolze l'atuałe ''Festa dei Bizi''<ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/ La Storia del Biso - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222045959/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/|data=22 dicembre 2010}}.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/ Peseggia - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110120200108/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/|data=20 gennaio 2011}}.</ref>. == Infrastruture e trasporti == === Strade === Pezeja ła sorze so'l łado sud de via Nuova Moglianese ([[Strade provinciali della provincia di Venezia|SP]] 39 "Moglianese"), inportante arltèria che ła cołega [[Scorzè|Scorsè]] a'l confin co ła [[Provincia di Treviso|provinsia de Trevizo]], verso el sentro de [[Mojan|Mojan Veneto]]. Ła strada ła ze stà reałizada da pochi deseni par deviar el tràfego da via Moglianese Peseggia, che'l tranzita par el sentro. Inte łe canpanje a nord A ze stà de resente reałizà el trato de l'[[Autostrada A4 (Italia)|autostrada A4]] dito [[Passante di Mestre|Pasante de Mestre]]. === Mobiłità urbana === Pezeja ła ze servìa dai autobus [[ACTV]] de ła łinea extraurbana 12 Scorzè-Mogliano/Venezia<ref>[http://www.actv.it/pdf/extraurbano/E-12.pdf Linea extraurbana 12 - ACTV].</ref>. ==Notasion== <references/> ==Altri projeti== {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 0vwwmprh2rneok8xni3ko3uw4f819j7 1102353 1102352 2022-08-17T08:26:57Z Enrico 7370 /* Agricoltura */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. == Economia == === Agricoltura === Prodoto tìpego de łe canpanje de Pezeja el ze el bizo che de resente el ga otenjùo el [[Marchio DE.C.O.]] La storia de'l ''bizo'', ła resałe a ła prima metà de'l [[XX secolo|Novesento]] e fulcro de 'sta economia zera el pòrtego de l'ostaria Visentin, andove se dezvolzeva un marcà che'l reciamava i frutarołi dei sentri sircostanti, [[Venezia|Venesia]] conpreza. Ła prima ''Sagra de'l Pisello'' ła ze stada organizada inte'l [[1933]], ma A ze da'l [[1969]] che se zvolze l'atuałe ''Festa dei Bizi''<ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/ La Storia del Biso - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222045959/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/|data=22 dicembre 2010}}.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/ Peseggia - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110120200108/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/|data=20 gennaio 2011}}.</ref>. == Infrastruture e trasporti == === Strade === Pezeja ła sorze so'l łado sud de via Nuova Moglianese ([[Strade provinciali della provincia di Venezia|SP]] 39 "Moglianese"), inportante arltèria che ła cołega [[Scorzè|Scorsè]] a'l confin co ła [[Provincia di Treviso|provinsia de Trevizo]], verso el sentro de [[Mojan|Mojan Veneto]]. Ła strada ła ze stà reałizada da pochi deseni par deviar el tràfego da via Moglianese Peseggia, che'l tranzita par el sentro. Inte łe canpanje a nord A ze stà de resente reałizà el trato de l'[[Autostrada A4 (Italia)|autostrada A4]] dito [[Passante di Mestre|Pasante de Mestre]]. === Mobiłità urbana === Pezeja ła ze servìa dai autobus [[ACTV]] de ła łinea extraurbana 12 Scorzè-Mogliano/Venezia<ref>[http://www.actv.it/pdf/extraurbano/E-12.pdf Linea extraurbana 12 - ACTV].</ref>. ==Notasion== <references/> ==Altri projeti== {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} [[Categoria: Provinsa de Venesia]] enjnbk2aoyyfmln2w6os93qa9264g27 1102354 1102353 2022-08-17T08:27:08Z Enrico 7370 /* Agricoltura */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. == Economia == === Agricoltura === Prodoto tìpego de łe canpanje de Pezeja el ze el bizo che de resente el ga otenjùo el [[Marchio DE.C.O.]] La storia de'l ''bizo'', ła resałe a ła prima metà de'l [[XX secolo|Novesento]] e fulcro de 'sta economia zera el pòrtego de l'ostaria Visentin, andove se dezvolzeva un marcà che'l reciamava i frutarołi dei sentri sircostanti, [[Venezia|Venesia]] conpreza. Ła prima ''Sagra del Pisello'' ła ze stada organizada inte'l [[1933]], ma A ze da'l [[1969]] che se zvolze l'atuałe ''Festa dei Bizi''<ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/ La Storia del Biso - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222045959/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/|data=22 dicembre 2010}}.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/ Peseggia - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110120200108/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/|data=20 gennaio 2011}}.</ref>. == Infrastruture e trasporti == === Strade === Pezeja ła sorze so'l łado sud de via Nuova Moglianese ([[Strade provinciali della provincia di Venezia|SP]] 39 "Moglianese"), inportante arltèria che ła cołega [[Scorzè|Scorsè]] a'l confin co ła [[Provincia di Treviso|provinsia de Trevizo]], verso el sentro de [[Mojan|Mojan Veneto]]. Ła strada ła ze stà reałizada da pochi deseni par deviar el tràfego da via Moglianese Peseggia, che'l tranzita par el sentro. Inte łe canpanje a nord A ze stà de resente reałizà el trato de l'[[Autostrada A4 (Italia)|autostrada A4]] dito [[Passante di Mestre|Pasante de Mestre]]. === Mobiłità urbana === Pezeja ła ze servìa dai autobus [[ACTV]] de ła łinea extraurbana 12 Scorzè-Mogliano/Venezia<ref>[http://www.actv.it/pdf/extraurbano/E-12.pdf Linea extraurbana 12 - ACTV].</ref>. ==Notasion== <references/> ==Altri projeti== {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} [[Categoria: Provinsa de Venesia]] elc3m2vycc5r3buwvvc7leghwcpkhzx 1102355 1102354 2022-08-17T08:28:02Z Enrico 7370 /* Agricoltura */ wikitext text/x-wiki Pezeja ła ze na frasion de'l [[Comune (Italia)|comune]] de [[Scorzè]], in [[provinsia de Venezia]]. == Zeografia fìzega == Ła frasion ła se cołoga a est de'l caołogo comunałe, tra [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardejan]]. A nord ła confina co [[Zero Branco]], mentre a sud con [[Martełago]] e [[Trevignan|Trevinjan]] de [[Venesia]]. Łaa zona de Pezeja ła ze conpletamente pianezante, con altitudeni variabiłi tra i 9 e 12 [[m s.l.m.]] Ùnego corso d'acua de rełevansa A ze el [[Dese (fiume)|Dese]], che'l core a ła stremità de'l taritorio, a'l confin co [[Martełago]]. == Orizene de'l nome == Il topònemo el derviarìa da ''Pisilius'', nome łatin atestà in st'altre zone, fursi rifarìo ad un propretario tariero. Na paraetimołozìa ła sostien che'l derive da'l łatin ''pisum'', indegante l'ortajo de'l bizo tradisionalmente coltivà inte ła zona<ref>{{cita libro|curatore=Federico Burbello|titolo=Scorzè: immagini del '900|editore=Grafiche Biesse|città=Martellago|anno=1998|pagine=p.121}}</ref>. Drio n'altra ipòteze tonponomàstega el tèrmene Pisilia el gavarìa el senjifegado de ‘Grupo de caze rurałe’, ‘Viłagio’. Vien rełevà intel ‘Capitulare de villis vel curtis imperii’, tradzuesto in itałian cofà ‘Decreto so łe viłe’, emanà verso el fenir de'l sècoło VIII, i ùltemi ani de renjo de l'inperador Carlo Magno. A se trata de un documento aministradivo che'l desiplina łe atività rurałe , agricołe e comersiałe de łe unidà produttve agricołe de l’Inpero, dite viłe. In st'altro regołamento A vien sità anca el tèrmene ‘pisilia’, rifarìoa a costrusion in cui A ghe abitava ła popołasion adeta a łe atività rurałe, asé sìmiłi ai cazoni.<ref>Andrea Fattoretto, ‘L’antica Pisilia. Nuova ipotesi sull’origine toponomastica di Peseggia’, L’ESDE 11 – Periodico di storia locale del Veneziano, del Trevigiano e del Miranese – CLEUP, Padova, 2016</ref>. == Storia == Pezeja ła gavarìa da èsar de orizene [[Antichi romani|romana]], in cuanto ła sorze a l'incrozo de un [[Cardine (storia romana)|càrdene]] (via Ponte Nuovo-via Verdi) e de un ''limes intercisivus'' conprezi inte ła [[centuriazione]] [[Altinum|altinate]]. A conferma de cuesto, calche sècoło indrìo do contadini i ga catà na tonba de l'èpoga in łocałità Ca' Nove. La prima mension scrivesta ła ze parò de'l [[1146]] cuando, in un documento de'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]], l'è stà sità el sacerdote ''Johannes de Pisilia'' come [[Pieve|pievan]] de [[Meolo]]. Inte'l medioevo ła ze stà comprendesta inte i taritori de [[Treviso|Trevizo]] e ła ga raprezentà na [[Cappella|capeła]] dependente da ła [[pieve]] de Martełago (ła [[Parrocchia|parochia]] ła ze stà istituìa inte ła metà de'l [[XIII secolo|XIII sècoło]] ). Daspò el rivo de ła [[Serenissima|Serenisima]], ła ''[[Colmello (comune rurale)|viła]]'' de Pezeja ła ze stà aministrada da ła podestarìa de Mestre, pur sendo includesta inte'l Trevizan. So i scominsi de'l [[XIX secolo|XIX sècoło]], durando ła domenasion franseze, Pezeja, co [[Cappella (Scorzè)|Cappella]] e [[Gardigiano|Gardejan]], ła ze devenjesta sede de un comune recadente inte'l [[Dipartimento del Bacchiglione|dipartimento de'l Bachijon]]. Co l'istitusion de'l [[Regno Lombardo-Veneto|Renjo Łonbardo-Veneto]], ła ze devenjesta frasion de [[Scorzè|Scorsè]], comun daprima includesto inte ła [[Provincia di Vicenza (Lombardo-Veneto)|provinsia de Vicensa]], drioman pasà a [[Provincia di Padova (Lombardo-Veneto)|Padoa]] e infin a [[Provincia di Venezia (Lombardo-Veneto)|Venesia]] <ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/ La Storia di Peseggia - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050017/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_di_peseggia/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. == Monumenti e łoghi de intarese == === Ceza parochiałe === [[File:San_Nicolò_Vescovo,_facciata_(Peseggia,_Scorzè).JPG|miniatura|Pezeja, frasion de Scorsè: ła ceza parochiałe de San Nicolò Vescovo.]] {{vedi anche|Chiesa di San Nicolò (Peseggia)}}L'atuałe parrochiałe ła ze stà consagrada el 15 setenbre [[1940]] da'l [[Vescovo di Treviso|vescovo de Trevizo]] [[Antonio Mantiero]] e inte l'ocazion a l'antiga dedegasion a [[San Nicola di Bari]] ze stà zontà anca el titoło de "[[santuario]] de l'[[Madonna Addolorata|Addolorata]]". Ła ga sostituìo ła presedente ceza ancò adibiìa a sentro sosiałe. Projetada da [[Luigi Candiani (architetto)|Luigi Candiani]], ła se refà a'l [[Architettura bizantina|stiłe bizantino]]. El canpaniłe , fenìo za inte'l [[1929]], el se ispira a łe tore medievałe de [[Palazzo Vecchio|Firense]] e [[Torre del Mangia|Siena]]<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2213 Chiesa di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Sała Pax (antiga parochiałe) === L'edifisio dito Sała Pax, dadrio ła ceza, ła ze ła vecia parochiałe ancò adibìa a sentro sosiałe. Resałente a'l [[1709]], ła conserva a l'interno [[Affreschi|afreschi]] de [[Giovanni Carlo Bevilacqua]] (''Adorazione dei pastori'' e ''Sacrificio di Abramo''). Inte'l 2016 A ze stà conpletà un restauro a ła strutura e a łe aree pì visine a st'altra<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2214 Sala Pax] dal sito del comune di Scorzè.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/ Le bellezze artistiche - Pro Loco di Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222050035/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/le_bellezze_artistiche/|data=22 dicembre 2010}}.</ref>. === Monumento ai cadùi === In piasa Longo, A ze stà inaugurà inte'l [[1970]] in sostitusion de un presedente monumento che'l sorzeva poco pìa sud e ornà de un simułacro de ła Beata Vèrzene de'l [[1921]]. Ghe ze raprezentàe sincue arme stiłizàe inderisàe a'l siéło<ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2221 Monumento ai Caduti di Peseggia] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Viłe venete === ==== Viła Buratti ==== Conpleso de fine [[XIX secolo|Otosento]] insarìo so un vasto parco, el sorze poco pì a nord de ła ceza, łongo via Verdi. Ła costrusion ła ga sostituìo un edifisio pì antigo, de orizene [[XVI secolo|sincuesentesca]] e un tenpo propietà de'l capitoło di [[Chiesa di San Geremia (Venezia)|San Geremia]] de [[Venezia|Venesia]]. Inte'l [[1883]], cuando che'l zera propietà de Giovanni Bianchi, sindaco de Scorzè, łe stałe e le adiacense łe ze stàe destruzeste da un insendio. Atualmente ła ze dei Buratti e ła versa in grave stato de abandon. Ła fasada prensipałe de ła caza domenegałe ła se inderisa a sud. Ła prezenta sincue asi de verture retangołare; a'l pian nòbiłe, in corespondensa de'l sałon sentrałe, se verze na bifora afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ovest de l'edifisio A se adosa un łongo rùstego zontà<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23206.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2218 Villa Buratti] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaseto Berton ==== El se cołoga a sud de'l sentro, in via Ponte Nuovo. La ze na costrusion [[XVIII secolo|setesentesca]] otenjesta da un presedente edifisio dei Vanin. Ła fasada prensipałe, cueła a sud, ła prezenta tre piani co łe fenestre retangołare sistemàe so sincue asi. L'ùltem łiveło el ze el [[Ammezzato|zmezà]] e el ze coronà da na soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]] prezente anca so'l fronte nord. Al [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se verze na [[monofora]] afasada a un teraso co parapeto in[[Ferro battuto|fero batùo]]. Inte'l restorar l'edifisio, i Berton i ga aportà notevołe modifeghe a l'inpianto orizenałe, in partegołar inte i rùsteghi zontài e co ła zonta de un vołume a fianco de ła viła<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23182.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Bragadin ==== Ła se afasa so via Moglianese Peseggia, sorzendo a nord de ła strada e a ponente de ła ceza. [[XVI secolo|Sincuesentesca]], inte'l [[1545]] ła rezultava de Antonio Serena. Ła ze stà restauarda inte'l [[1754]] e inte'l [[1772]] ła ze devenjesta de'l venesian Francesco Scipioni, cui ghe sucedesto Zilio [[Bragadin]], primo sindaco de Scorsè drio l'[[Unità d'Italia|Unidà d'Itałia]]. Ancò ła ze dei Facchin. L'inpianto de ła caza domenegałe el ze tipegamente venesian. A tre piani, l'ingreso prensipałe el ze antisipà da na curta scałinada in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] e el ze soramontà da un stema łapideo dei Bragadin. A'l [[Piano nobile|pian nòbiłe]] se verze na fenestra ad arco afasada so na [[Balaustra|bałustra]]. El tuto el ze concludesto da na soraełevasion sentrałe co [[Timpano (architettura)|tinpano]] a'l sentro de ła cuała A se cata na fenestra retangołar. Na stansa de'l pian tera ła ze stà adibiìa a oratorio privà dai Scipioni, inte'l cuało ze consarvà racuanti depinti tra cui na notevołe ''[[Sacra Famiglia]]''. A'l pałaso se afianca na [[Barchesa]] con pòrtego ad arcàe decorà da un [[Affresco|afresco]] rafegurante un paezajo<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23196.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=1738 Villa Bragadin] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Pałaso Merli ==== Ponesto poco oltra el presedente conpleso, l'è stà costruìo inte l'[[XIX secolo|Otosento]] bazandose, par, sora un edifisio preezistente de cui ze stà individuài i resti. El ze stà dei Pinaffo, dei Giacomin e dei Merli; atualmente el ze dei De Favari. El fronte prensipałe el ze afasà a mezojorno. I tre piani de l'edifisio i ze partìi da sincue asi e i ze concludesti a'l sentro da na soraełevasion co [[Abbaino|łuminal]] coronà da [[Timpano (architettura)|tinpano]] e racordà a'l corpo sotostante da [[Volute|vołude]]. Ai ładi de'l łuminario A se cata do ełementi in muradura (un falso [[Attico (architettura)|atico]]) ornài da statue. Łe verture łe ze sobrie, de forma retangołar; so l'aso sentrałe, in corespondensa dei sałoni sentrałi, se verze el portałe d'ingreso e una porta fenestra afasada so un teraso co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. El pałaso el ze afiancà da [[Barchessa|barchesa]] co pòrtego ad arcàe a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. Se esternamente el conpleso el mantien l'aspeto orizenario, i interni i ze stà profondamente remanezài<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23242.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2217 Palazzo Merli] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. ==== Ca' Morosini ==== Ła sorze 'pena oltra l'edifisio presedente, drio a'l łado sud. Propietà de ła contesa [[Morosini (famiglia)|Morosini]], donde ła denomenasion, ła ze pasà inte'l [[1810]] ai Marzari e, inte'l [[1930]], ai Faziol. Ła ze stà conprada po' dai Facchin, par devenjer, da'l [[1938]], dei Barbiero e, da'l [[1970]], dei Busatto. Costruìa so'l fenir de'l [[XVIII secolo|Setesento]], ła prezenta un corpo sentrałe da łe łinee severe e poco parisenti. El fronte prensipałe, cueło afasà a ła strada, el ga sete verture par caunjo dei tre piani. So l'aso sentrałe A se cata el portałe d'ingreso e, a'l primo pian, na porta fenestra afasada so un teraso co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. A ła caza paronałe se adosa un rùstego pì baso, caratarizà da verture retangołare a'l pian tera e da [[Oculi|ocułi]] a'l łiveło suparior. Ze ancora vizibiłe łe trase de łe arcàe tanponàe. In pasà ła propietà se caraterizava par ła beła cancełada in fero co piłastri ornài da prezevołi statue, mentre, so ła parte dadrìo se estendeva un vasto parco. Ancò i edifisi restài i versa in pèsemo stado de consarvasion<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23252.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Moro, Bernardo, Morchio, Favaro ==== Ła ze situada in via Moglianese Peseggia, verso ła fine de l'abità. A se tratarìa de ła viła pì antiga de'l Comune de Scorsè: ła strutura de l'edifisio e i ełementi [[Architettura gotica|gòteghi]] i ło cołogarìa inte ła segonda metà de'l [[XV secolo|Cuatrosento]]. Ła prima citasion ła ze parò de'l [[1482]] cuando che ła jera propietà de'l [[Patriziato veneziano|patrisio]] Cristoforo Moro, cuzin de l'[[Cristoforo Moro|omònemo doze]]. I Moro i ga mantenjesto łe propietà fin a ła metà de'l [[XVI secolo|Sincuesento]] cuando che ła ze ndà in eredità a un nevodo dei ùltemi Moro, a Giovanni Battista Bernardo. A 'st'ùltemo se deve alguni inportanti łaori de restauro che ga dazesto a l'edifisio un aspeto [[Rinascimento|renasimentałe]]. Daspò ła cazùa de ła [[Serenissima|Serenisima]] i Bernardo, inte'l [[1812]], i ga vendesto 'sta só propietà ai Baretta, che za i posedeva l'atuałe viła Spangaro. Inte'l [[1863]] el pałaso el ze pasà ai Morchio e, da'l [[1948]], el ze dei Favaro che inte i [[Anni 1990|ani novanta]] ghe n'a curà el restauro. Ła fasada prensipałe ła prezenta sete asi de finestre e ła ze soraełevada da un łuminario sentrałe. In corespondensa dei sałoni sentrałi A se verze el portałe de ingreso, ad arco, e un'anałoga porta fenestra afasada so un balconsin co parapeto in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Łe altre verture łe ze fenestre retangołare, ma cuełe a'l primo pian łe ga in realtà el profiło arcuà tanponà. El restauro el ga rendesto vizibiłi łe trase de fenestre a [[sesto acuto]]. A ze par zonta prezenti pinsi de intonago [[XIV secolo|cuatrosentesco]] decorà co un motivo a tapesarìa. Ai ładi de ła viła se adosa do camini còlmi a ła venesiana. Visin de st'altri A se pol notar do [[monofore]] ad [[Arco trilobato|arco triłobà]] muràe. Par cuanto revarda i interni, in t' una stansa de'l pian tera A ze stà portà a ła łuze i tocheti de un vasto afresco che'l gavea da destirarse so tute łe parede de ła stansa ; denjo de nota ze el [[Travatura alla Sansovino|sofito a ła sansovina]]. Inte'l sałon de' [[Piano nobile|pian nòbiłe]] A se ga un siclo de afreschi sincuesenteschi insoazài da recuadri a imitasion de arasi. De prezevołe fatura, raprezenta sene canpestri e, in altre stanse, sojeti bìbleghi; spica partegołarmente ła vedàa de na viła co [[Giardino all'italiana|zardin a l'itałiana]]. Autor de łe òpare no'l ze njancora stà identifegà, ma se trata de un pitor che'l conoseva ben l'òpara de'l [[Paolo Veronese|Veronese]]. Senpre inte'l voltar dei restauri ze emerzesto el pavimento orizenałe, in [[Cotto (materiale)|coto]]. Inte'l [[1830]] ze stà destruzeste łe adiacense de l'edifisio, tra cui el parco e l'oratorio de'l [[Spirito Santo]]. Da 'st'ùltemo provien na statua de [[Sant'Antonio da Padova|Sant'Antonio da Padoa]] ancò consarvada inte ła parochiałe. ==== Barchesa de viła Albertini Fortis, Favaro ==== Ła sorze suito a nord de ła viła presedente. Resałente a'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], in orizene ła zera fursi parte de un gran conpleso partenjente a łe mùneghe de [[Chiesa di Sant'Andrea della Zirada|Sant'Andrea della Zirada]]. Ła ze stà po' de Anna Albertini Fortis e ancò ła ze dei Favaro. L'edifisio el ga subìo vari remanezamenti : all'esterno el se racorda a nantre costrusion pì resenti, mentre i interni i ze stà drastegamente adatài a funsion abitadive e comersiałi. El fronte prensipałe, inderisà a sud, el prezenta oncora l'orizenario pòrtego a sincue arcàe, de cui cueła sentrałe a [[Arco a tutto sesto|tuto sesto]] e łe altre a [[Sesto ribassato|sesto zbasà]]. A st'altre ghe coresponde a'l primo pian verture retangołare. So'l fronte nord A se cata do grandi camineti. So'l łado afasà a ła strada se pol notar un basorełievo rafegurante na [[Madonna con Bambino]] (Madona co puteło). A l'interno ghe resta soło serte parte de l'antigo sofito e ła scała in [[Pietra d'Istria|piera d'Istria]] par l'aceso a'l pian suparior<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?23214.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref>. ==== Viła Spangaro ==== [[File:VillaSpangaro.jpg|miniatura|Villa Spangaro.]] Ła sorze łongo via Spangaro, inte łe canpanje a nordovest de'l paeze. Costruìa inte'l [[XVI secolo|XVI sècoło]], ła ga partenjesto a l'inisio ai Scotti. Inte'l [[XVII secolo|Siesento]] ła jera stà de Gaspare De Luca, po' dei Baretta e dei Piccolo. Da ła fine de l'[[XIX secolo|Otosento]] ła ze dei Spangaro, cui ła partien al dì de ancò. Ła strutura atuałe de'l conpleso ła resałe a'l [[XVII secolo|Siesento]]. Ła caza paronałe ła prezenta do sołi piani e ła ze organizada segondo el tìpego schema venesian, co'l sałon sentrałe pasante e łe stanse łaterałi. Ła fasada ła se caratariza par łe soraełevasion co [[Timpano (architettura)|tinpano]], prezenti so tuti e cuattro i ładi de ła costrusin. Łe vertaure de'l fronte łe se despone so sete asi: łe ga un senplise profiło retangołar, fazesta ecesion par ła porta fenestra de'l [[Piano nobile|pian nòbile]], archivoltada. 'St'ùltema, insenbre a cheł'altre do porte fenestre che ła afianca, ła costituise na sorta de [[trifora]] afasada so un balcon co ringhiera in [[Ferro battuto|fero batùo]]. Numaroze parte de ła viła łe ze el rezultado dei remanezamenti dei Spangaro de'l [[1888]] (come prova ła data senjada so un pato de ła scała interna). Łe modifeghe łe revarda soratuto i interni, co el restauro de łe struture za ezistente e el renovo de łe decorasion, mentre ga mantenjesto l'aspeto orizenario el [[Travatura alla sansovina|sofito a ła sansovina]] de'l sałon sentral a piepian. Da recordar, inte'l sałon de'l pian suparior, un bel camineto marmoreo. Par cuanto revarda łe costrusion de servisio, de l'antiga grandiozità de'l conpleso A resta ben poco. In orizene ła caza paronałe ła jera afiancà da do ałe portegàe, el tuto insarìo so un vasto zardin co peschiere e oratorio privà. Resta na porsion de ła [[barchesa]] nord e parte de'l serajo orizenal (piłastri in cotto). Ła barchesa sud ła costituise ancò na propietà a sé stante<ref>{{collegamento interrotto|[http://catalogo.irvv.net/pdf?16819.PDF Scheda della villa]|data=aprile 2018|bot=InternetArchiveBot}} dal sito dell'[[IRVV]].</ref><ref>[http://www.comune.scorze.ve.it/?IDsezione=2215 Villa Spangaro] dal sito del comune di Scorzè.</ref>. === Ex baze misiłìstega === Reałizada durante ła [[Guerra fredda|Guera freda]], ła ze devenjesta oparadiva inte'l 1969 co'l nome de "Sito 5" soto l'ezida de ła [[NATO]] a'l fin de defendar l'Itałia setentrionałe da eventuałi atachi aerei provenjenti da est. Zestìa da ła 5ª bataria misiłi contraerei de Mestre, ła baze ła gavea unidà mobiłi armàe co misiłi [[Raytheon MIM-23 Hawk]]. Daspò el [[Crollo dell'Unione Sovietica|croło de l'Union Soviètega]], l'atività miłitar ła ga mołà inte'l 1996 e l'ex baze misiłèstega l'è stà dezmetesta inte'l [[2009]]. Ponesta propio davanti a Villa Spangaro, ła granda area de oltra 18 etari ła ze stà acuizà da'l Comun inte'l [[2014]], e drioman adibìa a pista de siclocross. Fin a'l 2019, el Rally Città di Scorzè ghe ga desputà ła prima prova spesiałe de l'evento, denomenada aponto "Base". == Cultura == === Eventi === * ''Festa dei Bizi'': fine majo/inisio zunjo. * ''Sagra della Madonna Addolorata'': metà setenbre. == Economia == === Agricoltura === Prodoto tìpego de łe canpanje de Pezeja el ze el bizo che de resente el ga otenjùo el [[Marchio DE.C.O.]] La storia de'l ''bizo'', ła resałe a ła prima metà de'l [[XX secolo|Novesento]] e fulcro de 'sta economia zera el pòrtego de l'ostaria Visentin, andove se dezvolzeva un marcà che'l reciamava i frutarołi dei sentri sircostanti, [[Venezia|Venesia]] conpreza. Ła prima ''Sagra de'l Bizo'' ła ze stada organizada inte'l [[1933]], ma A ze da'l [[1969]] che se zvolze l'atuałe ''Festa dei Bizi''<ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/ La Storia del Biso - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222045959/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/la_storia_del_biso/|data=22 dicembre 2010}}.</ref><ref>[http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/ Peseggia - Pro Loco Scorzè] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110120200108/http://www.prolocoscorze.it/it/territorio/peseggia/|data=20 gennaio 2011}}.</ref>. == Infrastruture e trasporti == === Strade === Pezeja ła sorze so'l łado sud de via Nuova Moglianese ([[Strade provinciali della provincia di Venezia|SP]] 39 "Moglianese"), inportante arltèria che ła cołega [[Scorzè|Scorsè]] a'l confin co ła [[Provincia di Treviso|provinsia de Trevizo]], verso el sentro de [[Mojan|Mojan Veneto]]. Ła strada ła ze stà reałizada da pochi deseni par deviar el tràfego da via Moglianese Peseggia, che'l tranzita par el sentro. Inte łe canpanje a nord A ze stà de resente reałizà el trato de l'[[Autostrada A4 (Italia)|autostrada A4]] dito [[Passante di Mestre|Pasante de Mestre]]. === Mobiłità urbana === Pezeja ła ze servìa dai autobus [[ACTV]] de ła łinea extraurbana 12 Scorzè-Mogliano/Venezia<ref>[http://www.actv.it/pdf/extraurbano/E-12.pdf Linea extraurbana 12 - ACTV].</ref>. ==Notasion== <references/> ==Altri projeti== {{interprojeto}} ==Linganbi foresti== * {{Linganbi foresti}} [[Categoria: Provinsa de Venesia]] 0vwwmprh2rneok8xni3ko3uw4f819j7 0 150459 1102325 2022-08-16T21:55:08Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[David Reynolds]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[David Reynolds]] g7r9foydfd0q89ntzi791sax7srm2jr 0 150460 1102326 2022-08-16T21:55:24Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[David Reynolds]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[David Reynolds]] g7r9foydfd0q89ntzi791sax7srm2jr 0 150461 1102327 2022-08-16T21:55:48Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[David Reynolds]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[David Reynolds]] g7r9foydfd0q89ntzi791sax7srm2jr 0 150462 1102328 2022-08-16T21:55:51Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[David Reynolds]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[David Reynolds]] g7r9foydfd0q89ntzi791sax7srm2jr 0 150463 1102329 2022-08-16T21:56:15Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[David Reynolds]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[David Reynolds]] g7r9foydfd0q89ntzi791sax7srm2jr 0 150464 1102330 2022-08-16T22:04:31Z Pare Mo 6884 Pàjina creada co «{{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} '''John David Reynolds''' ([[nòme lerigiozo]]: ''Paññobhāsa'') el zè scritor [[Stati Unii de l'Amèrica|statuniteze]] e filòzofo de’l [[budismo]] ''[[theravāda]]''. {{DEFAULTSORT:Reynolds, David}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Fiłòzofi statunitensi]] [[Categoria:Scritori statunitensi]]» wikitext text/x-wiki {{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} '''John David Reynolds''' ([[nòme lerigiozo]]: ''Paññobhāsa'') el zè scritor [[Stati Unii de l'Amèrica|statuniteze]] e filòzofo de’l [[budismo]] ''[[theravāda]]''. {{DEFAULTSORT:Reynolds, David}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Fiłòzofi statunitensi]] [[Categoria:Scritori statunitensi]] 62dt69003j3cwwh0h1rjkof4r1dh765 1102331 1102330 2022-08-16T22:13:24Z Pare Mo 6884 wikitext text/x-wiki {{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} '''John David Reynolds''' ([[nòme lerigiozo]]: ''Paññobhāsa'') el zè scritor [[Stati Unii de l'Amèrica|statuniteze]], filòzofo de’l [[budismo]] e [[Bhikkhu|ecsmónego]] ''[[theravāda]]''. {{DEFAULTSORT:Reynolds, David}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Fiłòzofi statunitensi]] [[Categoria:Scritori statunitensi]] t653xo78bnk55yrgvbm3jlya9u45ms2 1102332 1102331 2022-08-16T22:17:41Z Pare Mo 6884 wikitext text/x-wiki {{Spigaso|siensa‎|rełijon‎}} {{infobox de Personajo}} '''John David Reynolds''' ([[nòme lerigiozo]]: ''Paññobhāsa'') el zè scritor [[Stati Unii de l'Amèrica|statuniteze]], filòzofo de’l [[budismo]] e [[Bhikkhu|ecsmónego]] ''[[theravāda]]''. {{DEFAULTSORT:Reynolds, David}} {{Interprojeto}} {{Controło de autorità}} [[Categoria:Fiłòzofi statunitensi]] [[Categoria:Scritori statunitensi]] o8mlipmitrbb733pvuvakg30cfa4vo9 0 150465 1102346 2022-08-17T04:05:57Z Pare Mo 6884 Rimando a la pagina [[Dhammavihāra]] wikitext text/x-wiki #VARDA[[Dhammavihāra]] p98z10yuttuc2mrr92hsmsx5ejs2zoq 0 150466 1102347 2022-08-17T04:06:19Z Pare Mo 6884 Pàjina creada co «El '''Monastier Dhammavihāra''' el zè un [[monastier]] [[Budismo|budista]] ''[[theravāda]]'' in [[Jilotepec (Veracruz)|Jilotepec]], [[Veracruz (stato)|Veracruz]]. [[Categoria:Mèsego]] [[Categoria:Monastièri]]» wikitext text/x-wiki El '''Monastier Dhammavihāra''' el zè un [[monastier]] [[Budismo|budista]] ''[[theravāda]]'' in [[Jilotepec (Veracruz)|Jilotepec]], [[Veracruz (stato)|Veracruz]]. [[Categoria:Mèsego]] [[Categoria:Monastièri]] 1csurydl3yh1rs38unaop73sagyvsue