Jerevan
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
Kaart | Wapen |
Vlag | |
Land | ![]() |
Koördinate | 40°10' N, 44°31' O |
Stigting | 782 v.C. |
Oppervlak: | |
- Totaal | 227 vk km |
Hoogte bo seevlak | 989 m |
Bevolking: | |
- Totaal (2004) | 1 226 000 |
- Bevolkingsdigtheid | 5 196,4/vk km |
Tydsone | UTC +4 |
- Somertyd | UTC +5 |
Burgemeester | Jervand Zakharjan |
Amptelike webwerf | Jerevan |
Jerevan (Armeens Երևան/Jerewan, amptelike Oos-Armeense naam, of Երեվան (tradisionele spelling, meestal gebruik deur die Wes-Armeense diaspora) is die hoofstad en grootste stad van Armenië met 'n oppervlak van 227 vierkante kilometer en 1 226 000 inwoners (2004). Jerevan is die ekonomiese, kulturele en wetenskaplike sentrum van die land en vorm vanweë sy grootte 'n eie provinsie.
Jerevan se geskiedenis dateer terug na die 8de eeu v.C. en die stigting van die Urartiaanse vesting Ereboeni in 782 v.C., wat van Jerevan een van die oudste stede ter wêreld maak. Die stad spog met talle historiese geboue, skulpture en waterfonteine, en sy pragtige argitektuur word deur 'n kleurryke mengsel van materiale - tufsteen, tragiet en basalt in alle skakerings - gekenmerk.
Die stad is ook een van die belangrikste kulturele sentrums ter wêreld. Hier word een van die uitnemendste versamelings van historiese manuskripte bewaar: Die Matenaderan se meer as 1 100 eksemplare bevat waardevolle inligting oor die geskiedenis, kultuur en wetenskap van Armenië, die Middel-Ooste, Griekeland en Rome.
Inhoud |
[wysig] Geografie en klimaat
Jerevan lê tussen 950 en 1 300 meter bo seevlak aan die Hrasdanrivier, 'n takrivier van die Arax, en in 'n hoefystervormige keteldal, wat aan drie kante deur berge omring word.
Die stad het 'n kontinentale klimaat met baie warm en droë somers en relatief kort en koue winters. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 11,6 °C en die gemiddelde jaarlikse reënval sowat 304 millimeter.
Maand | Jan | Feb | Mar | Apr | Mei | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Des | Jaar |
Gemiddelde temp. [°C] | -5 | 0 | 7 | 11 | 19 | 23 | 25 | 25 | 20 | 15 | 8 | 1 | 13 |
Reënval (cm) | 2 | 2 | 3 | 4 | 4 | 2 | 1 | 1 | 1 | 3 | 2 | 2 | 27 |
[wysig] Geskiedenis
[wysig] Vroeë geskiedenis
Die eerste menslike nedersettings in die omgewing van Jerevan het reeds sowat 5 000 jaar gelede ontstaan. Versterkte dorpe uit die bronstydperk sluit Sjengavit, Karmir Bloer, Karmir Berd en Berdadzor in. Argeologiese opgrawings bewys dat 'n Urartiaanse fort, Ereboeni (Էրեբունի), reeds in 782 v.C. op bevel van koning Argisjtis I in die huidige stadsgebied van Jerevan opgerig is, om aanvalle uit die noordelike Kaukasus-gebied af te weer. In die bloeitydperk van die Urartiaanse Ryk is besproeiingskanale en waterdamme in die gebied gebou.
Die fort Teisjebaini (Karmir Bloer) is in 585 v.C. deur die Skithe verwoes. Tussen die 6de en 4de eeu v.C. was Jerevan een van die sentrums in Achaemenidiese Ryk se Armeense satrapie. Die tydperk tussen die 4de en 3de eeu v.C. staan weens die gebrek aan historiese gegewens as Armenië se donker tydperk bekend. Die eerste kerk in Jerevan, die Sint-Pieter-en-Pauluskerk, is in die 5de eeu opgerig. Die gebou het in 1931 ineengestort.
[wysig] Jerevan onder vreemde oorheersing
Gedurende die hoogtepunt van die Arabiere se invalle is ook Jerevan in die jaar 658 ingeneem. Die stad was sedert hierdie tydperk weens sy geografies strategiese ligging by die kruispunt van handelsroetes tussen Europa en Indië steeds belangrik. Die huidige naam Jerevan is sedert die 7de eeu gebruik.
Tussen die 9de en 11de eeu het Jerevan 'n veilige stad binne die Armeense Koninkryk gebly. Uiteindelik is Jerevan deur die Seldjoeke verower. Die Mongoolse heerser Timoer Lenk het Jerevan in 1387 ingeneem en geplunder. Die stad het daarna as die administratiewe sentrum van die Ilkhanaat gedien.
Weens sy strategiese ligging het Jerevan 'n twisappel in die langdurige oorloë tussen die Persiese Ryk en die Ottomane geword. In die tydperk tussen 1513 en 1737 is die stad veertien keer afwisselend deur beide kante verower. Op bevel van Sjah Abbas I is tienduisende Armene, waaronder ook inwoners van Jerevan, in 1604 na Persië gedeporteer. Voortaan was sowat tagtig persent van die stad se bewoners Moslems.
Die Franse reisiger Jean Chardin het in die 17de eeu 'n besoek aan Jerevan afgelê en 'n beskrywing van die stad in sy joernaal "Die reise van Cavalier Chardin in Transkaukasië in 1672-1673" gegee. Op 7 Junie 1679 is Jerevan deur 'n massiewe aardbewing verwoes.
[wysig] Russiese beheer
Jerevan is op 1 Oktober 1827 gedurende die Russies-Persiese Oorlog van 1826 tot 1828 deur Russiese troepe onder die bevel van Iwan Paskewitsj bevry en in 1828 formeel deur Persië aan Rusland afgestaan. As gevolg van die Ooreenkoms van Toerkamantsjai het die tsaristiese Rusland die hervestiging van Armene uit Persië en Turkye bevorder. Die Armeense bevolking het weer begin groei, en by die eeuwisseling het 29 033 mense in Jerevan gewoon, waarvan 49 persent Azerbaidjane (of, volgens die destydse Russiese bronne, Azerbaidjaanse Tatare), 48 persent Armene en twee persent Russe.
Die stad het in ekonomiese en politieke opsig begin groei. Ou geboue is afgebreek en deur nuwe geboue in die Europese boustyle vervang. In 1829 is Armene uit Persië gerepatrieer en in 'n nuwe stadswyk gevestig. In die 1830's het Jerevan 'n uezd, 'n Russiese administratiewe eenheid geword. Tsaar Nikolaas I van Rusland het Jerevan in 1837 besoek.
Die eerste algemene plan van die stad is in 1854 opgestel. Tussen 1850 en 1860 is die vrouekolleges van Sint Hripsime en Sint Gayane en die Engelse Tuin geopen. Die eerste drukkery is in 1874 in bedryf gestel, en die eerste teater het in 1879 naby die Sint-Pieter-en-Paulkerk geopen. 'n Spoorwegverbinding met Alexandropol, Tiflis en Joelfa is in 1902 ingewy, en in dieselfde jaar het ook die eerste openbare biblioteek lesers gelok. Die eerste telefoonverbindings, wat in 1913 in bedryf gestel is, is deur 80 intekenaars gebruik.
Die Oktober-rewolusie van 1917 het 'n einde aan die Russiese Ryk gemaak. Die Armeense, Georgiese en Moslemleiers van Transkaukasië het saamgesluit om die Transkaukasiese Federasie te vorm, wat formeel sy afskeiding van die Russiese Ryk geproklameer het.
[wysig] Onafhanklikheid: 1917-1920
Ná die Russiese Rewolusie van 1917 het Jerevan in die volgende jaar 'n deel van die kortstondige, onafhanklike Transkaukasiese Federasie met die hoofstad Tbilisi gevorm. Op 28 Mei 1918 het Jerevan die hoofstad van die onafhanklike Eerste Republiek van Armenië geword.
Met die inval van die 11de Rooi Leër op 29 November 1920 het die stad in die Sowjet-magsfeer beland. Nasionalistiese Armeense troepe het Jerevan in Februarie 1921 nog 'n keer beset, maar op 2 April het die Sowjets die stad herower.
[wysig] Jerevan onder Sowjet-heerskappy
Jerevan het die hoofstad van die nuutgestigte Armeense Sosialistiese Sowjetrepubliek geword, een van vyftien republieke in die Sowjetunie. Die Sowjet-tydperk het die stad, wat oorspronklik net vir enkele duisend inwoners bedoel was, in 'n moderne metropool met meer as een miljoen mense omgeskep. Die nuwe Jerevan is volgens ontwerpe van die bekende Armeense argitek Alexander Tamanian ontwikkel, wat daarin geslaag het om nasionale tradisies met die eietydse stedebou te versoen. Sy ontwerpe berus op 'n straal- en kringvormige stadsuitleg, wat uiters geskik was vir die plaaslike terrein en sedertdien tot een van die belangrikste besienswaardighede in Jerevan ontwikkel het.
Tamanian se uitleg is op die bestaande ou strukture van die stad afgedwing en het gevolglik tot die sloping van 'n groot aantal histories belangrike geboue soos kerke, moskees, die Persiese fort, baddens, basare en karavanserais gelei. Die stad is omgeskep tot 'n groot industriële, kulturele en wetenskaplike sentrum met meer as 200 belangrike nywerheidsondernemings - een van die grootste in die Sowjetunie.
Tydens die 50ste herdenking van die Armeense volksmoord het 'n algehele staking teen die Sowjet-heerskappy plaasgevind - die eerste betoging van hierdie soort in die Sowjetunie - wat die amptelike erkenning van die gebeure in Turkye as 'n volksmoord ten doel gehad het. In 1968 het Jerevan sy 2 750ste verjaarsdag gevier. Die eerste stasies van Jerevan se moltrein is in 1981 geopen.
[wysig] Onafhanklikheid
Ná die ontbinding van die Sowjetunie het Jerevan op 21 September 1991 weer die hoofstad van die onafhanklike Republiek van Armenië geword. Opgradering van die gas- en elektrisiteitsvoorsiening is in die errste jare van die onafhanklikheid as een van die stad se knellendste vraagstukke ervaar, wat eers in 1996 opgelos is.