Türk dilləri ailəsi
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Bu məqalə Türk qrupu məqaləsinə çox yaxındır və hər ikisinin tək başlıq altında birləşdirilməsi mümkündür.
Türk dilləri, köhnəlmiş adı türk-tatar dilləri.
Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tuva, Çuvaş, Yakutiya, Dağlıq Altay və Xakas yerli əhalisinin və eləcədə İran, İraq, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının genoloji (mənşəcə) və tipolji cəhətdən qohum dilləri. Keçmiş SSRİ-də türkdilli xalqlar slavyan xalqlarından sonra II yeri tuturdu və SSRİ-də bu dil ailəsinə mənsub 23 dil olmuşdur. Türk dilləri qismən Dağıstanda (Qumuqlar, Noqaylar), Kabarda-Balkar, Qaraçay-Çərkəz (Balkarlar, Qaraçaylılar, Noqaylar), Stavropolda (Noqaylar, Truxmenlər), Moldoviyada (Qaqauzlar), Litvada (Karaimlər, Tatarlar), Krım (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmışdır. Türk dillərinin hansı dillər ailəsinə daxil olması indiyədək müəyyənləşdirilməmişdir. Almilərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edirlər. Türk dilləri qrupunu müstəqil dil ailəsi hesab edənlərdə var.
Hal-hazırda bu dil ailəsi 120 milyon insanın doğma dilidir.
Türk dillərinin tarixi inkişafı aşağıdakı mərhələlərə bölünür:
- Altay və Hun dövrləri (eramızın V əsrinədək)
- Qədim Türk dövr (V-X əsrin əvvəli)
- Orta Türk dövrü (X-XV əsrlər)
- Yeni və ən yeni türk dövrləri (XVI-XX əsrdə).
Mündəricat |
[redaktə / تحریر] Türk dillərinin təsnifatı
Qəbul olunmuş təsnifata görə türk dilləri Qərbi (Qərbi hun) və Şərq (Şərqi hun) qollarına ayrılır:
- Qərb qolu
- bulqar
- Bulqarlar (qədim) dili
- Xəzər dili
- Çuvaş dili
- Oğuz
- Oğuzlar(X-XI əsrlər)
- Azərbaycan dili
- Türk dili (yəni Türkiyə türkcəsi)
- Türkman dili
- Qaqauz dili
- Qıpçaq
- Başqırd dili
- Qazax dili
- Qaraçay dili
- Balkar dili
- Qaraqalpaq dili
- Qumuq dili
- Karai dili
- Noqay dili
- Tatar dili
- və s.
- Karluq
- Özbək dili
- Uyğur (yeni uyğur) dili
- və s. qruplara
- bulqar
- Şərqi qolu
- Uyğur
- qədim Uyğur dili
- Tuva dili
- Yakut dili
- Xakas dili
- Şor dilləri
- s.
- Qırğızqıpçaq
- Qırğız dili
- Altay dili
- Uyğur
qrupları daxildir.
[redaktə / تحریر] Dil ailəsinin xüsusiyyətləri
Türk dillərinin hamısında ahəng qanunu, samitlərin assimiliyasiyası, kök və şəkilçilərin xüsusi quruluşuna malik olması, demək olarki, eynilik təşkil edir. Bu tipoloji uyğunluq morfologiyayada aiddir. Türk dili iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qoşmalar sözün sonuna əlavə olunur, sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sırası möhkəm qanunauyğunluğa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları çoxlu ümumi cəhətlərə malikdir. Kök sözlərin heç biri şəkilçi qəbul etmədən işlənə bilməsi, vahid təsrif sistemi, əvəzliklərdəki, ümumilik və s. də belə oxşarlıqlardandır. Bu dillərin sintaktik quruluşundada tipoloji eynilik çoxdur; söz və söz birləşmələrinin cümlədəki sırası sabitdir: təyin təyin olunandan əvvəl gəlir və onunla uzlaşmır, tamamlıq tamamladığı sözlərdən əvvəl gəlir, tabeli mürəkkəb cümlələr az, tərkiblər isə çoxdur. Lüğət tərkibində ümumilik daha qabarıq şəkildə özünü göstərməlikdədir.
[redaktə / تحریر] Əlifbası
Türk dilinin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yenisey əlifbası ilə) VI-XI əsrlərə aiddir; daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soğdi əlifbası ilə yazılmışdır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar türk yazısı (Uyğur və Ərəb əlifbaları ilə) şərqdə Kaşqar, Orta-Asiya və Qızıl Ordada, qərbdə isə Səlcuqilər dövlətində (Kiçik Asiya), Azərbaycanda, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və s. yerlərdə inkişaf etmişdir.
XX əsrin 20-30-cu illərində keçmiş SSRİ-nin türk dilli xalqları latın əlifbasından istifadə etmişlər. 30-cu illərin sonunda bu dillərin çoxu üçün kiril qrafikası əsasında əlifba yaradılmışdır. Türkiyədə 1928 ildən latın qrafikalı əlifba qəbul olunmuşdur. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra azad olmuş türkdilli dövlətlər yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmişlər.
[redaktə / تحریر] Həmçinin Bax
[redaktə / تحریر] Mənbə
- Linqivistika lüğəti (ru)
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası