Qəzəb salxımı
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Con Steynbekin əsərlərindən biri.
XX əsr Amerika ədəbiyyatının şedevrlərindən sayılan «Qəzəb salxımı» romanının özünəməxsus yaranma tarixçəsi var. Həmin tarixçəyə müxtəsər nəzər salmadan əsərin həqiqi ədəbi-tarixi və bədii-estetik mahiyyətini şərh etmək çətindir. Con Steynbekin öz məktublarından, bioqrafiyasına və yaradıcılığına həsr olunmuş monoqrafiyalardan, XX əsr Amerika ədəbiyyatı tarixinə dair tədqiqatlardan öyrənirik ki, bizə tanış olan «Qəzəb salxımı» romanın ikinci variantıdır. Birinci variant yazıçını qane etməmiş, onun necəliyini ədibin özündən savayı heç kəs bilməmişdir...
1936-cı ilin yayında C.Steynbek Kaliforniyada mövsümi fəhlələrin arasında işləyir, onlarla br çadırda yatır, bir sahədə işləyir, bir qabdan yemək yeyir. O, «Sıqanlar məhsul dövründə» adı altında seriya məqalələr yazmağı planlaşdırır. Fəqət, ən ucuz işçi batalyonlarının məşəqqətli taleyi onu o qədər ciddi maraqlandırır ki, yazıçı onların həyatı ilə dərindən maraqlanmağı qərara alır. Həmin məqsədlə yazıçı 1937-ci ildə Oklahomaya gedir və oradan zorla qovularaq, böyük köç halında ailələr və nəsillərlə 66 saylı trasla Kaliforniyaya iş axtarmağa gələn fermer - arendatorlarla birgə yola düşür. Gələcək qəhrəmanları ilə birlikdə bütün əzablara dözür, quvervillərdə - yolkənarı çadırlarda yaşayır, əsərdə «ponyati» adlandırılan polislərin, böyük imkan sahiblərinin sərvətini müdafiə edən faşist xislətli dəstələrin köçkünlərlə amansız rəftarının canlı şahidi olur. Evləri-eşikləri traktorla dağıdılan, əkinləri, bağ-bağatları təbii fəlakət nəticəsində məhv olan köçkünlər, varlı adamların təhqirlə, istehza ilə «Oki» adlandırdıqları Oklahoma didərginlərini, əslində həmin yerlərin sahibi olan əsl amerikalıların taleyi «Qəzəb salxımı» romanının real mövzusuna və materialına çevrilir.
C.Steynbek 1937-ci ildə romanın birinci variantını yazmağa başlayır. Çox çətinlik çəkir, məktublarının birində yazır: «Romanın mövzusu o qədər böyükdür ki, o məni qorxudur». 1938-ci ildə əsərin şərti olaraq «Oklahoma» adlı birinci variantını bitirir. Lakin ədib bu variantın çapına razılıq vermir.1938-ъи илдя ясярин шярти олараг «Оклащома» адлы биринъи вариантыны битирир. Лакин ядиб бу вариантын чапына разылыг вермир. Səbəbini yazıçı z məktublarından birində belə izah edir: «Bu pis kitabdır və mən ondan canımı qurtarmalıyam. Onu çap etdirmək olmaz, çünki o, qaragünlüdür... Burada elə şeylər var ki, onlar insanları əyləndirə bilər... Bu kitab fənd işlətməkdə bir təcrübədir, kitabda fənd işlətməksə xəyanətdir! Mən hələ xalturaçı olmağa hazır deyiləm». Beləliklə, yazıçının özünətələbkarlığını əks etdirən bu sətirlərdən aydın olur ki. əsərdə realizmin zəifliyi yazıçını qane etməmişdir. Ona görə də tələbkar və inadkar C.Steynbek romanı yenidən, ehtirasla, birnəfəsə işləyir. Xeyli müddət əsərin adı üzərində düşünür. Bir qərara gələ bilmir. Nəhayət şairə Culin Uord Şounun «Respublikanın hərbi himni»ndəki (1861) «Qəzəb salxımı» ifadəsi romanınadı olaraq seçilir və bu ifadə sonralar Amerika nəsrində qüdrətli bədii-fəlsəfi rəmzə çevrilir.
Romanın əsas qayəsi Amerika milli həyatında şəxsiyyətlə xalqın vəhdəti ədalətsiz sosial sistemə qarşı qətiyyətlə dayanan qəhrəman bir ailənin timsalında əks etdirmək idi. Doğrudur, tədqiqatçılar burada Ananı, Tom Coudu, və Vaiz Keysini əsas qəhrəmanlar hesab edirlər; bizim fikrimizcə əsərin baş qəhrəmanı məhz AİLƏd-ir - Coudlar ailəsi! Çünki burada ailənin taleyi 66 saylı trasla Kaliforniyaya iş tapmaq ümidi ilə köç edən ailələrin taleləri ilə çulğulaşır, beləliklə yazıçı üçün əsas qəhrəman əslində KÖÇ-dür. Köçən isə Amerika xalqıdır, onlar təkcə Oklahomadan köçmür, müxtəlif yerlərdən - Texasdan, Orizonadan, Kanzasdan, Nyu-Meksikadan köçürlər. Bu adi köç deyil, xalqın xoşbəxtliyə, inam dolu sabaha yönəlmiş hərəkətidir! Bu hərəkət haradan başlanır?! Yazçı bu suala cavab vermək üçün təkcə mühiti yox, konkret insanların daxili aləmini bədii təsvirin obyektinə çevirir.
480 səhifədən ibarət «Qəzəb salxımı» romanı 30 fəsildən ibarətdir. Bu fəsillərdən 14-ü v ən əhatəliləri bilavasitə Coudlar ailəsinin teleyinə həsr olunub. Kəmiyyət baxımından romanın nisbətən az br hissəsini əhatə edən 16-cı fəsil isə C.Steynbekin bir sənətkar kimi həyat, insan və torpaq və cəmiyyət haqqında görüşlərini əks etdirən oçerklərdən ibarətdir. Romanda bədii və fəlsəfi fəsillər növbələşir, bir-birini əvəz edir. Publisistik xarakterli 11-12 və 14-15-ci fəsillərdə isə C.Steynbek əsas fəlsəfi qənaətlərini irəli sürür.