Hüseyn Cavid
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Bu məqalə Cavid əfəndi məqaləsinə çox yaxındır və hər ikisinin tək başlıq altında birləşdirilməsi mümkündür.
Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə Cavid - Azərbaycan şairi, dramaturq. Ruhani ailəsində doğulmuş, ibtidai təhsilini Naxçıvanda molla məktəbində, orta təhsilini M.T.Sidqinin "Məktəbi-tərbiyə" adlı yeni üsullu məktəbində almışdır (1894-98). 1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda olmuş, Təbrizin "Talibiyyə" mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini bitirmiş (1909), Naxçıvanda, sonra isə Gəncə və Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik etmişdir. Hüseyn Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirən sənətkarlardandır. O, 20-ci əsr Azərbaycan mütərəqqi romantizminin banilərindən biri olmuşdur. Hüseyn Cavid sənəti janr və forma cəhətdən zəngindir. O, lirik şerlərin, lirik-epik, epik poemaların, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə və dramların müəllifidir. "Keçmiş günlər" adlı ilk şer kitabı 1913-cü ildə çap olunmuşdur. Hüseyn Cavid daha çox dramaturq kimi tanınmışdır. Onun fəlsəfi və tarixi faciələri, ailə-məişət dramları üslub, yazı ədası forma yeniliyi baxımından Azərbaycan dramaturgiyasında yeni bir mərhələ yaratdığı kimi, milli teatr mədəniyyətinin inkişafına da qüvvətli təsir göstərmiş, "Cavid teatrı" kimi səciyyələndirilmişdir. Dramaturgiyasında dövrün ümumbəşəri, böyük ictimai-siyasi və mədəni əhəmiyyətə malik problemləri əksini tapmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə olan "Şeyx Sənan" (1914) əsərində xalqları bir-birinə qovuşdurmaq üçün ümumbəşəri din ideyasını ortaya atmışdır. Hüseyn Cavid bu dövrdə tədriclə "haq verilmir, alınır" ideyasına gəlib çıxmışdır. Yaradıcılığında mühüm yer tutan "İblis" (1918) mənzum faciəsində dövrün bütün mürtəce qüvvələri - "insan insana qurddur" fəlsəfəsinin tərəfdarları, "iyirminci əsrin mədəni vəhşiləri" olan dairələri İblis surətində ümumiləşdirilmiş, işğalçı müharibələrə lənət yağdırılmışdır. 1926-cı ildə müalicə üçün Almaniyaya gedən və 7 ay Berlində yaşayan Hüseyn Cavid oradan ziyalıların mənəvi iztirablarını əks etdirən bir sıra siyasi-lirik və lirik-epik şerlərlə qayıtdı. 20-30-cu illərdə Hüseyn Cavid bir sıra tarixi dramlar yazmışdır. "Peyğəmbər" (1922) və "Topal Teymur" (1925) əsərlərindən sonra yazdığı "Səyavuş" (1933), "Xəyyam" (1935) tarixi dramları Hüseyn Cavidin tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə baxışında ciddi dönüş oldu. Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların "şahənşahlıq" üsuli-idarəsi əsarəti altında əzab çəkməsi, ən adi insan hüquqlarından məhrum edilməsi də vətənpərvər şair kimi Hüseyn Cavidi düşündürürdü ("Telli saz" dramı, 1930; "Kor Neyzən" poeması, 1930). Sovetlər Birliyində totalitarizmin dəhşətli dövründə Hüseyn Cavid sosializmin "nailiyyətlər"indən yazmağı özünə rəva bilməmiş, Stalini, Azərbaycan ağalarını mədh etməkdən qətiyyətlə boyun qaçırmışdır. Ona görə də bu mətin şəxsiyyət Sibir buzlaqlarına sürgün edilmiş və orada həlak olmuşdur. (5.12.1941, İrkutsk vilayəti) Şairin anadan olmasının 100 illik yubileyi geniş qeyd olunmuşdur. Naxçıvanda ev-muzeyi yaradılmışdır (1981). Yubiley ərəfəsində cənazəsinin qalıqları İrkutsk vilayətindən Naxçıvana gətirilib, ev-muzeyinin yaxınlığında dəfn edilmişdir. Naxçıvanda onun qəbri üstündə möhtəşəm məqbərə ucaldılmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatının söz və fikir zadəganıdır. Daxili ləyaqəti sənət idealına son dərəcə uyğunlaşmışdı. Bəlkə də bu sənət idealı onun daxili ləyaqətini illər, on illər boyu formalaşdırmışdı. “Gözəllik namına, sevqi namına” yazan böyük sənətkar neft buruqlarından və dəniz qəhrəmanlarından, tarlada səhərdən gecəyədək çalışan əmək qabaqcıllarından tərənnüm dolu süni misraların sayını çoxaltmadı. Azərbaycan yaradıcı fikri bu süni misralar təlatümündə boğulduğu bir zamanda həyatı bahasına olsa da, Cavid öz sənət idealına xain çıxmadı, onu satmadı. Gözəllik və sevgi şairi idi, eləcə də qaldı. Azərbaycan Şekspiri dörd əsr gecikmişdi. Ona yazmaq, yazmaq, yazmaq lazım idi. Ağ vərəq, mürəkkəb və qələm. Vaxt onu qovurdu. Söz və fikir zadəganı. Keçmişdə qalmış dəbdəbə və təmtərağı, yüksək ehtirasları tərənnüm edərək, həm də onlara yas saxladı. Beləcə əsilzadə, köklü-soylu zadəgan əlacsızlıq və ümidsizlikdən ürəyi partlaya-partlaya, gözləri görə-görə öz kralını eşafota yola salır. Bu günə qəti ümidi yox idi. Bütün keçmişi — yaxşı tanıdığı və sevə-sevə oxşadığı o böyük keçmişi yalnız gələcəyə etibar edə bilərdi. Əsilzadələrə bu dünyada yer yoxdur. Onlar öz padşahlarının ölümü ilə bacarıb bu dünyanı tərk eləməlidirlər. Yoxsa cütçülərə, çobanlara, sərsərilərə yoldaş ola bilərlər. Son məqam isə başı uca tutma məqamı, son döyüş isə özünə qarşı yonəltdiyin qılıncdır. Cütçünün yoldaşı cütçü, çobanın yoldaşı çoban olmalıdır. Sənin ən böyük təsəllin odur ki, sən sonunculardansan. Səndən sonra sənə oxşar olmayacaq. Hər şey qaynayıb-qarışacaq bir-birinə. Bir-birinin içində itəcək. Fərq etməyəcək kim kimdir. Fərq etmədiyinə görə də nəsillərin təbii axarının ardıcıllığı qırılacaq; bu təbii axarın gah qarşısı kəsiləcək, gah da sonrakı davamla qatı açılacaq. Mənən çobanlar ədəbiyyata “gərgin” əməklə gələcək və onlar adlarını sənətkar qoyub o süni misralar dənizinin təlatümünü getdikcə daha artıq şiddətləndirəcəklər. Burda ayıb olan heç nə yoxdur: yerlər dəyişik düşə bilməz, çoban çoban olaraq qalmalıdır. Belə olmayanda belə olur. Sənin ən böyük təsəllin: Sonunculardansan! Sonuncu söz və fikir zadəganlarindan.
P.S. Cavid irsinin yeni nəşrini Azərbaycan Mədəniyyət Fondu “Cavidə məhəbbətlə” adlandırdı. Bu nəşrin təşəbbüskarlarının hamısına, xüsusilə sarsılmaz cavidsevər professor Əli Nağıyevə dərin təşəkkürlərimizi bildirməkdən məmnunluq duyuruq.
[redaktə / تحریر] Hüseyn Caviddən bir neçə şerlər
HALİ-ƏSƏFİŞTİMALIMI TƏSVİRDƏ BİR AHİ-MƏZLUMANƏ
- Hər kəs aləmdə bir bəlayə düçar
- Olur, amma mənim kimi olamaz.
- Künci-möhnətdə qalmışam naçar,
- Bu könül dərdinə dəva bulamaz.
- Qəmi-hicrilə biqərar olmuş,
- Çünki məhcur bəzmi-yar olmuş.
- Könlümün halını edər təsvir
- Ruyi-zərdimlə, çeşmi-xünbarım.
- Əhli-zövq istər eyləsin təqdir
- Ki, nasıl yar imiş mənim yarım.
- Hər kəsin zikri bəzmi-zövqü səfa,
- Virdim olmuş mənim də va əsəfa.
- Edər eşq əhli rəsmi-yarə maraq,
- Ehtimal alsın onla həsrətini.
- Yarım olmaz mənim gözümdən iraq.
- Bulmuşam çün könüldə surətini.
- Ürəyim rəngi-ərğəvan olmuş,
- Ərimiş laxta-laxta qan olmuş.
- Mənə layiq görürsə əhli-qərəz,
- Bənzədim yarımı çəmən gülünə.
- İstəməm versələr cahanı əvəz,
- Dağınıq zülfünün kəsik telinə.
- Deyəməm ki, nə dürlü zibadır,
- Xələt ol yarə qanlı dibadır.
- Yarələr cismi-nazəninindən
- Qızarır, sanki qönçeyi-güldür.
- Zəf məşhuddur cəbinində
- Məncə təsviri-halı müşküldür.
- Məhv olur fikr edincə cismü tənim,
- Aman allah! Odur mənim vətənim!
- Bir zaman bu vətən maarifcə
- Sayılırdı yer üzrə bir gülşən.
- Kəsbi-qəflət edib təsadüfcə
- İmdi olmuş libası qanlı kəfən.
- Get-gedə qabili-zəval olmuş,
- Ayaq altında paymal olmuş.
- Biz, həqiqət, zavallı yavrularız,
- Bu vətən bir sevimli validədir.
- Əbəs əğyardan vəfa umarız,
- Babamız yox ki?! Böylə haldədir.
- Bizə göz tikmiş ol vəfa kanı,
- Madərin yavrusilədir şanı.
- Ey vətən! Ey könül pərəstarı!
- Var ümidim, qüsurə baxmıyasan,
- Bizə tərcih edib də əğyarı,
- Buraxıb nari-hicrə yaxmıyasan.
- Səni bu halə saldı qəflətimiz,
- Daha əfv et, yetər nədamətimiz.
- Gülüyor həp tamam əhli-cahan
- Bu əsəfiştimali-halimizə,
- Aman allah! Nə dərdi-bidərman,
- Gəliyormiydi heç xəyalimizə.
- Bizi, ey yer! Yarıl da kamına çək!
- Eyidir bu həyatdan ölmək.
- Mayeyi-iftixarı ər kişinin
- Vətən uğrunda bəzli-himmətdir.
- Lafə baxmazlar, iştə hər kişinin
- İşi ayinəsində müsbətdir.
- Qeyrət istər ki, can nisar edəlim,
- Mədəniyyətlə iftixar edəlim.
- Daha məhv etdi artıq istibdad,
- Yıxdı zülm atəşinə canımızı.
- Oldu hər bir hüququmuz bərbad,
- Dinləməz kimsə əlamanımızı.
- Bu nə dəhşətli haldır, ya rəb,
- Biləməm ki, nədir bu halə səbəb.
- Ey vətən! Səndə parlayanda ziya
- Büsbütün əhli-qərb cahil imiş.
- İmdi bulmuş vüqu əksi-qəza,
- Əcəba, bu nasıl təqafil imiş?
- Kim təsəvvür edərsə bu hali,
- Varlığı hissdən olur xali.
- Bizi bu halə sövq edən biar
- Mütləqa xabi-cəhlə dalmış imiş.
- Bizi iğfal edən zaman əğyar
- Dövri-aləmcə mat qalmış imiş.
- İmdi qeyrət edərsə millətimiz,
- Yenə övdət edər səadətimiz.
- Hər şitai-bahari mövcib olur,
- Vardır əmniyyətim bu halə mənim,
- Yenə onlar ən əski halı bulur,
- Heç maraq etmə, nazənin vətənim.
- Mənə gəl! Gəl mənə, zavallı vətən!
- Heç unutmam səni bu halilə mən.
- Dəxi yad etmə bir də maftalı,
- Möhtəmil şahrahə yol bulalım.
- Hələ saçmaqda ol füyüzatı
- Ləməatilə feyzyab olalım.
- Vardır ümmid sübhi-iqbalə,
- Şəbi-hicranə yoxmu dünbalə?!
VERDIM O GÜN KI, ZÜLFI-PƏRIŞANƏ KÖNLÜMÜ
- Verdim o gün ki, zülfi-pərişanə könlümü,
- Saldı nigar o zülfdə zindanə könlümü.
- Yalvardım əczinən ona, bəlkə xilas edə,
- Zənciri-zülfə bağladı divanə könlümü.
- Hər qədr uydum ol büti-tərsa cəmalinə,
- Yandırdı şəmi-hüsnə çü pərvanə könlümü.
- Gülzari-hüsnə Yusifi-dil çıxdı seyr edə,
- Saldı o yar çahi-zənəxdanə könlümü.
- Etdikcə mən məhəbbət o kafər balasına,
- Etdi cəfayi-naz ilə viranə könlümü.
- Vəslə yetirməyib, gecə-gündüz fəraqdə,
- Təbdil edibdi laləsifət qana könlümü.
- Bəzmi-vüsalə həsrəti-ümmidvar idim,
- Saldı bəlayi-firqətə məstanə könlümü.
- Gülçin binəva idim, oldum müridi-şeyx,
- Yandırmışam mən atəşi-hicranə könlümü.
ŞƏRQ QADINI
- Mən nə idim?
- Şərqin əzilmiş qadını!
(Bir az sükut...)
- Mən nə idim? Uf, onu heç sormayınız!
- Varlığım bir quru heç!
- Keçmişin ən qaba, ən vicdansız,
- Kirli dırnaqları qəhr etdi məni.
- Görmədim gün işığı;
- Doğduğum gündən — əvət — tarixin
- Paslı zəncirləri inlətdi məni.
- Hər tərəfdən qara bir mövhumat
- Pərdələr çəkdi həmən gözlərimə...
- Qoparırkən fəryad,
- Etdi qanun ilə din istehza
- Mənim öksüzcə qırıq sözlərimə.
- Yox, yalan söylədim, aldanmayınız;
- Vardı bir çox tapınanlar da mana
- Çünki pək dilbər idim,
- Süslü kaşanələrin qoynunda,
- Məni sarmışdı ipəklər, tüllər...
- Ağlayırdım gülərək,
- Alışıb məhbəsə, altun qəfəsə,
- Söndürürdüm qaba şəhvətləri mən...
- “Pək gözəlsən” — qaniçən sultanlar
- Məni əyləncə yapar,
- Çox zamanlar da bağışlar birinə,
- “Ən nəfis işvəli bir qüvvə” — deyə.
- Oh, nə miskincə həyat!?
- Yeri gəldikcə atarlar Nilə,
- Yaxud atəşkədəyə...
- Duyğusuz tanrıya qurban olaraq,
- Kül olurdum yanaraq, qıvrılaraq.
- Daha dəhşətli bəla, — çirkin isən, —
- Atacaqlar dərhal
- Bir çuxur, bir quyuya, bir kanala.
- Yapsalar hər qabalıq, alçaqlıq,
- Baş əyərdim susaraq of demədən...
- Bir zamanlar mən, əvət, bir heç idim,
- Qismətim sillə, dayaq, könlüm əsir,
- Bir böcəkdən də həqir.
- İmdi lakin o tikənlərdən uzaq —
- Gülərək, oynayaraq,
- Yaşamaq zövqünü duymaqdayım ancaq, ancaq...
- Yox, mən artıq sürünən heç deyilim,
- Parçalanmış da qaranlıqdan hörülmüş
- kəfənim,
- Gəmirilməz beynim.
- İştə ən şanlı üfüqlərdə uçan
- Şərqin azadə, gülər bir qızıyam;
Uca həşmətli fəzalardan aşan
- Pənbə bir yıldızıyam!..
SOLĞUN BƏNÖVŞƏLƏR
- Bir müsamirə xatiratından.
- Boynu bükük, ey öksüz bənövşələr!
- Ah nə çapuq saraldınız, soldunuz?
- Nerdə o dünkü sevdalı nəşələr?
- Nədən böylə həp pərişan oldunuz?
- Şəfəqdən doğma ləbləri öpərkən,
- Siz ki bəxtiyarca gülümsərdiniz.
- Yoxsa o nurdan tökülmüş əllərdən
- Ayrılınca çiçəkləndi dərdiniz?
- Gözəl, hər halınız gözəl... Daima
- Xəstə könlüm oxşar sizi, alqışlar.
- Uf, nədənsə çox toxunur ruhuma
- Vərəmli çöhrələr, məhzun baxışlar...