Vətəndaşların Hüquqlarının Müdafiəsi Üsulları
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
VƏTƏNDAŞLARIN HÜQUQLARININ MÜDAFIƏSI ÜSULLARI
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının
baş müəllimi, hüquq elmləri namizədi
Yaşamaq, sağlamlıq, mülkiyyət və digər nemətlərin mühafizə hüququ vətəndaşın əsas hüquqlarıdır. Dövlət isə onu formalaşdırır, həmçinin onu dəqiqləşdirir, lazım gəldikdə isə məcburetmə tədbirləri ilə təmin edir, hüquqa çevrilməsinə təkan verir və bunlar hüquqi normalarla nizama salınır. Şəxsiyyətin iki növ hüquqi müdafiəsi mövcuddur: - cinayətlərdən və digər qeyri-hüquqi hərəkətlərdən; - hakimiyyət subyektlərinin qeyri-hüquqi və məqsədəzidd hərəkətlərindən. Birinci hal, ilk növbədə, əsas etibarilə cinayət, mülki, ailə və digər hüquq sahələrində mövcud olan normalardan səmərəli istifadə olunmasıdır. İkinci hal isə, əsasən, inzibati hüquq normaları, cinayət prosesi, mülki proses və digər hüquq sahəsində olan normalardan istifadə edilmə qaydasıdır. Vətəndaşın qanuni maraqlarını vəzifəli şəxslərin hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olması ilə fəaliyyətində sui-istifadə etmə hallarını bürokratiya, səriştəsizlik hərəkətlərindən mühafizə etmək üçün aşağıdakı vasitələrdən istifadə edilir: - əsas vasitələrdən biri olan hüquq qaydasının qorunması üçün səlahiyyətli dövlət orqanlarının, təşkilati hüquqi mexanizmin gündəlik işlərində işlətmələrindən ibarət olmalıdır; - dövlətdən asılı olmayan, vətəndaşlara kömək etmək imkanına malik olan vətəndaş cəmiyyəti institutlarının olmasıdır. Məsələn: hüquqi yardım göstərmə, həmkarlar təşkilatları, fondlar və s.; - onlara qanunla verilmiş hüquqlarından aktiv surətdə istifadə edilməlidir. Burada ilk növbədə prosessualların müdafiələri zamanı onun formasının müxtəlifliyinin və say çoxluğunun böyük əhəmiyyətə malik olmasının nəzərə alınmasıdır. Məsuliyyətə cəlb olunan şəxsin hüququ və onun qarşısına qoyulmuş ittihamların qanunla müdafiə edilməsi və s. buna misal ola bilər. Müasir dövrdə vətəndaşların müraciətlərinin növləri müəyyən edilmiş təkliflər, ərizə və şikayətlər vasitəsilə həyata keçirilir. Ərizə vətəndaşa məxsus olan hüquqların həyata keçirilməsi ilə bağlı tələbləri nəzərdə tutur. Şikayət dövlət orqanlarına, təşkilat və idarələrə və s. vətəndaşların pozulmuş hüququnun bərpası tələbi barədə edilmiş müraciətləridir. Real həqiqətə görə eyni müraciətdə göstərilən hüquq pozuntuları müxtəlif hallarda ola bilər. Təklif dövlət hakimiyyət orqanı, idarə, təşkilat və müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutur. Məsələn, təhsilin, elmin, texnikanın, hüquq yaradıcılığı və s. digər yaradıcılıq məsələlərinin həllini nəzərdə tutan müraciətlərdir. İnzibati hüququn kollektiv subyektləri digər subyektlərlə münasibətlərdə şəxsləndirilmiş, tam vahid kimi çıxış etmək hüququna malik olan, mütəşəkkil xüsusiləşdirilmiş və özünü idarə edən insan qruplarıdır. Kollektiv subyektlərin öz növləri vardır, bunlar aşağıdakılardır: - müəssisə və təşkilatlar; - müəssisə və təşkilatların struktur bölmələri; - müəssisə və təşkilat, onların struktur bölmələrinin əmək və digər kollektivləri; - mürəkkəb təşkilatlar; - qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar); - dini qruplar. Müəssisə və təşkilatların inzibati hüquq statusunu müəyyən edən normalar aşağıdakılardır: - bütün təşkilati hüquq forması, ancaq müəssisə və təşkilata aid olan normalar; - dövlət müəssisələri və təşkilata aid olan normalar; - qeyri-dövlət müəssisələrinə və təşkilatlarına aid olan normalar. Müəssisə, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada yaradılan və ictimai təşkilatın ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədi ilə məhsul istehsal edən və satan, işlər görən və xidmətlər göstərən, hüquqi şəxs olan müstəqil təsərrüfat subyektidir. Şikayətə ümumi hüquq normaları əsasında baxılmır və Azərbaycan Respublikasının 10 iyun 1997-ci il tarixdə qəbul edilmiş müvafiq qanunu ilə nizama salınır. Xüsusi şikayətlərin baxılması qaydası isə silahlı qüvvələrin intizam nizamnaməsində və digər normativ aktlarında öz əksini tapan xüsusi normalarla nizama salınır. Vətəndaşın şikayət etmək hüquqlarına malik olması ilə əlaqədar onların şikayətlərinin qəbul edilməsi, baxılması və şikayətlərə cavab verilməsi hakimiyyət subyektlərinin vəzifələridir. Şikayət etmək hüquqi forma və məzmununa görə məhdud deyil. Beləliklə, dövlət və ictimai təşkilatlar, vətəndaşların qanuni maraqlarına zərər gətirildikdə və onların hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar şikayət verə bilər. Şikayətin predmeti təkcə qeyri-qanuni hərəkətlər deyil, həmçinin də məqsədəuyğun olmayan və ya əxlaqsız əmələ görə də verilə bilər. Vətəndaşın müraciəti təkcə kiminsə şəxsi marağının müdafiəsinə deyil, həm də ictimai maraqların müdafiəsinə yönəldilə bilər. İdarəçiliyin fərdi aktlarından şikayət etmək hüququndan vətəndaşlar daha geniş istifadə edirlər. Bu da onların qeyri-qanuni olması ilə bağlıdır. Eyni fakt üzrə eyni bir orqana və yaxud da başqa şəxslərə vətəndaşlar çox sayda müraciət edə bilərlər: - vətəndaşın şikayətlərinə baxılmasının ümumi müddəti 1 aydır; - əlavə öyrənilməsi və yoxlanılması tələb edilməyən müraciətlərə ən geci 15 gündən çox olmayaraq baxılmalıdır; - əgər həll edilməsi üçün xüsusi yoxlama aparmaq zəruri olarsa, müraciətin baxılması müddəti təşkilatın rəhbəri və ya onun müavini tərəfindən bir aydan və yaxud 15 gün müddətindən çox olmayaraq uzadıla bilər. Xüsusi inzibati şikayət məhkəməyə şikayət vermə hüququ kimi hüquqların müdafiəsinin daha bir yolu olub, lakin ümumi inzibati şikayət hüquqi rəqabət aparmır, əksinə olaraq onu tamamlayır. Xüsusi şikayət aşağıdakı əlamətləri ilə xarakterizə edilir: - onun baxılması qaydasını müəyyən edən xüsusi normaların mövcudluğu; - qanunda birbaşa adları göstərilən şikayəti etmək üçün xüsusi əsasların (yəni rəhbərin əmri, inzibati hüququ pozma haqqında, iş üzrə qərar) olması; - hüququn subyektlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı yalnız bir qrup şəxslər və yaxud onların qanuni nümayəndələri; - şikayətin yönəldiyi ünvanın dəqiq müəyyənləşdirilməsi; - şikayətin verilməsinin xüsusi mübadiləsi; - konkret növ şikayətlərə baxılması üzrə prosedur xüsusiyyətləri; - onların baxılmasının xüsusi, daha az müddət ilə. Dövlətin idarəçilik orqanlarının və vəzifəli şəxslərin qeyri-qanuni hərəkətləri barəsində vətəndaşın məhkəməyə şikayət vermək hüquqları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 60-cı maddəsi ilə müəyyən edilir. Şikayət vətəndaşın yaşadığı yer üzrə məhkəməyə verilir. Şikayətçi şəxsən şikayətin baxılmasında iştirak edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 60-cı maddəsinə əsasən zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququ müdafiənin bir formasıdır. Belə bir qayda zərərçəkmiş şəxsə ona dəymiş ziyanın dövlət orqanları tərəfindən tam ödənilməsinə nail olmağa imkan verir. Vəzifəli şəxsin üzərinə qoyulmuş vəzifənin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar törədilən hərəkətlər, xidməti vəzifə yerinə yetirən zaman törədilən hərəkətlər də buraya daxildir.