Xalqla Əlaqələr
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
بومقاله هله لیک قارالاما حالیندادیر، مقاله نی تکمیل اتمه ایله ویکیپدیا نی زنگینلشدیرین
Ermənilər kimdirlər?
Ermənilərin mənşəyi barədə ən qədim fikirlər Strabon və Herodota məxsusdur. Yaşadıqları dövrlər arasında təxminən dörd əsrlik zaman kəsiyi olmasına baxmayaraq, onların hər ikisi ermənilərin əcdadlarının Yunanıstanın şimal ərazilərindən köçüb gələnlərin olduqlarını iddia edirlər. E.ə. 450-ci illərdə yaşamış Herodotun sözlərinə inansaq, ermənilər Şərqi Anadoluya friqiyalılarla qərb istiqamətindən gəlmişlər. Lakin cənub-şərqi Mesopotomiya torpaqlarından da köçmüş xalqlar burada üstünlük təşkil edirdi. Herodotun fikrincə, ermənilərlə friqiyalılar etnik qohumluq təşkil edirlər. Təsadüfi deyil ki, bu gün də erməni və friqiya dillərinin oxşar olması barədə fərziyyələr mövcuddur. Lakin bu faktın doğru olduğunu söyləmək çətindir. Çünki friqiya dilindən dövrümüzə çox az məlumat gəlib çatmışdır. Yunan tarixçisi və coğrafiyaçısı Strabon da (e.ə. 63 - b.e. 21) ermənilərin qərb ərazilərdən gəldiklərini söyləyir və hətta çox maraqlı bir faktla çıxış edir. Onun sözlərinə görə, Yunanıstanın şimalında yerləşən Fessaliya əyalətində Armenus adlı bir şəxs yaşayırdı və o, Aralıq dənizinin şərq sahillərinə quldurluq məqsədilə səyahət etmiş Yasonun gəmisində iştirak etmişdi. Şərqi Anadoluya kimi gəlib çıxan bu dənizçilərdən bir qismi yerli təbii şəraiti bəyənib, burada yaşamağa qərar verirlər. Armenus isə məskunlaşdıqları bu yeni əraziləri öz adına adlandırır. Strabon Herodotun ermənilərlə friqiyalıların etnik tərkıbcə oxşar olduqları fikrini təsdiqləyərək, əlavə edir ki, friqiyalılar frakiyalılardan törəyiblər və Kiçik Asiyaya e.ə. 12-13-cü əsrlərdə Troya müharibəsindən sonra Frakiyadan - indiki Bolqarıstan ərazisindən köçüblər. Bir neçə əsr öncə yaşamış ingilis alimi Bertin isə ermənilərin yəhudilərlə eyni kökə malik olduqlarını söyləyirdi. Lakin ermənilər bu variantı qəbul etmirlər və hətta, bunu eşitdikdə bir az qıcıqlanmış kimi olurlar. Maraqlısı budur ki, həmişə öz tarixləri barədə möhtəşəm kəşflər edən, məmləkətlərinin ən qədim sivilizasiya ocağı olduğunu iddia edən düşmənlərimiz öz əcdadlarını Nuh peyğəmbərin oğlu Yasəfin nəvəsi olan əfsanəvi Haykla əlaqələndirirlər. Lakin ermənilərin bu iddasını inkar edəcək bir fakt bu fikrin doğruluğuna kölgə salır, sayıqlamadan başqa bir şey olmadığıni sübut edir. Belə ki, Incilin giriş hissəsinin 10-cu fəslində Nuh peyğəmbərin nəslindən olan şəxslərin adıyla yanaşı, onların hansı xalqlara başlanğıc verdikləri barədə məlumat verilir və burada nə erməni, nə də urartu adına rast gəlinmir. Tarix dərsliklərimizdə Azərbaycan ərazisində mövcüd olmuş ən qədim dovletlər sırasında Urartunun da adı çəkilir. Lakin buna ermənilər də iddia edirlər və hətta, Urartunun erməni dövləti, Urartu adının Araratın dəyişilmiş forması olduğunu söyleyirlər. Urartu dövləti e.ə. 1000-ci ildən 500-cu illərə kimi Van gölü vadisində mövcud olmuşdu. Mərkəzi Van şəhəri idi. Urartu, hökmdar 1-ci Arqiştinin hakimiyyəti illərində öz ərazisini genişlədir və e.ə. 782-ci ildə Araz çayını keçərək şimal ərazilərə yiyələnir. İrəvan (Erebuni) şəhərinin əsası məhz bu vaxt qoyulur. Lakin Urartunun erməni dövləti olmadığını e.ə. 400-cü illərdə yaşamış yunan yazıçısı və filosofu Ksenofontun Iran şahı Kuruş barədə yazdığı yarı-əfsanəvi tərcümeyi-halındakı bir faktla sübut etmək olar. Məhz burada Kuruş Ermənistan yaylasına yürüş edərək burada yaşayan armenlər (ermenlər. S.S.) və urartular arasında barışıq salmasından söhbət açılır. Belə ki, bu vaxt armenlərle urartular arasında ciddi münaşiqə yaranmışdı və hətta, məsələ o həddə çatmışdı ki, düzənliklərdə yaşayan armenlər urartulara düzənliklərdən, dağlarda yaşayan urartularsa armenlərə dağlardan istifadə etməyə icazə vermirdilər. Iran şahı Kuruş hər iki xalq arasında barışıq yaratmaq məqsədilə Ermənistan yaylasına gəlmiş və onların birgə yaşamalarına, ermənilərin dağlardan, urartuların düzənliklərdən istifadə etmelərinə razılıq almışdı. Ermənilər kimdirlər, mənşə etibarı ilə hansı xalqa gedib çıxırlar kimi suallara dəqiq cavab tapmaq müşkül məsələdi. Kiçik Asiya yarımadasında e.ə. 1600-cü ildən 1200-ci ilə kimi mövcud olmuş Hett imperiyasının şərq vilayətlərindən biri Hayas adlanırdı. Bu qərbi Ermənistan yaylasında, Fərat çayının yuxarı axınına yaxın yerdə idi. Hayasdan cənubda Vanın qərbində hettlərin yaşadığı Şupriya vilayəti vardı ki, e.ə. 7-ci əsrdə Urartu mənbelərində bu yerlər Arme və ya Arminin adlanırdı (məhz bu fakt ermənilərin urartulardan ayrı olmasını bir daha sübut edir - S.S.). Urartunun dağılmasından sonra Hayasda yaşayan müxtəlif qəbilələr birləşərək federasiyaya bənzər xırda dövlət yaradırlar və adını Hayastan qoyurlar. Gürcü mənbələrində bu yerlər Sokxmi, əhalisi somekxilər adlanırdı (Ola bilər ki, Gürcüstanla qonşuluqda bu adda qəbilə yaşayırdı). İran mənbələrində isə bu əraziyə "Ermənistan" adı verilmişdi. Beləliklə, Urartunun süqutundan sonra Şərqi Anadoluda bir neçə adda kiçik qəbilə birləşmələri yaranır ki, onların adları sonralar sinonim kimi işlənməyə başlayır. Məhz bu gün ermənilər ozlərini "hay", gürcülər "somekxi", iranlılarsa (daha sonra bütün dünya bu variantdan istifadə edir) "erməni" adlandırır. Deyilənlər eramızdan əvvəlki dövrlərdə Ermənistan yaylasının əhalisinin yekcins olmadığıni sübut edir. Məncə, əslində Ermənistan və ya tarixi mənbelərdə olduğu kimi Arme (Arminin) sadəcə coğrafi ad – Şərqi Anadoludakı böyük yaylanın adı idi. Bu yayla Tavr dağları ilə cənub-qərbi Qafqaz dağları arasında yerləşir ki, Van gölü vadisi də bura daxildir. Çox güman ki, iranlilar "erməni"dən məhz bu yaylada yaşayan çox saylı qəbileləri bir adda ümumiləşdirmək üçün istifadə edirdilər. Fikrimi əsaslandırmaq üçün ərəblərin işğalından sonra bütün Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla bu ərazilərin ərəb mənbələrində "Ərməniyyə" adlandırılmasını göstərə bilərəm. Ermənilərin xristianlığı qəbul etməsindən sonra Yaxın Şərqdə xristian dininə etiqad edənləri erməni kimi qəbul eləməyə başlamışdılar. Məsələn, V.L.Veliçkonun "Qafqaz" kitabından gətirilmiş sitata diqqət yetirək. 18-ci əsrdə ermənilərin, əsaəsən, ticarətlə məşğul olduğunu və Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş xanlıqların bəylərinə sözsüz, kəlamsız xidmət etdiyini deyən müəllif sonradan əlavə edir: "Bircə 3-4-cü əsrlərdə xristian dinini qəbul edərək, səhvən erməni adlandırılmağa başlayan dağlı və türk qəbilelərdən törəmə Qarabağ erməniləri istisnalıq təşkil edirdi. Onlar arasıra yerli xanlara qarşı çıxır, xanlarsa onlarla hesablaşmalı olurdular". Yaxın Şərqin xristianlaşmış əhalisi o zaman Bizansa Sasani imperiyasıyla mübarizədə sərf edirdi. Ona görə də, Ermənistan yaylasının əhalisi bir adda ümumiləşdirilmişdi. Maraqlıdır ki, ərəb xilafəti dövründə xilafətin işğal etdiyi ərazilərə səyahət edən Əl-Istəxri, Əl-Müqəddəsi, Əl-Həüqal kimi səyahətçilər bu əraziləri ümumi adla “Ərməniyyə” adlandırsalar da, əhalini erməni adlandırmaqdan daha çox "xristianlılar" deyə təqdim edirdilər. Strabonun "Coğrafiya" kitabında yazdığına görə, e.ə 95-55ci illərdə hökmranlıq etmiş erməni şahı Tiqran 12 yunan şəhərinin əhalisini bütünlüklə və böyük miqdarda yəhudini zorla paytaxt Tiqranakertə köçürür. Başqa bir müəllif Appian isə öz kitabında məhz 300 min yunanın köçürülməyə məruz qaldığını deyir. Plutarxın yazdığına görə isə köçürülənlər arasında hətta ərəblər də vardı. 1897-ci ildə erməni jurnalı "Murç"da çap olunmuş "Qaraçılardan olan ermənilər" adlı məqalədən gətirilmiş sitata nəzər salaq: "50 il öncə İrəvan, Şamaxı, Gəncə, Tiflis və başqa bölgələrdə mövcudluğu barədə tarixi faktlar olan qaraçılar öz adlarından vaz keçdilər və soyadlarını xatirə kimi saxlayaraq erməni elementlərini mənimsəyib, ermənilərlə assimilyasiya olundular". Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ermənilərin özlərini təriflədikləri kimi heç də böyük tarixə malik xalqları olmayıb. Çünki bugünkü, vaxtilə Türkiyədən və başqa ərazilərdən köçürdulərək Qərbi Azərbaycanda yerləşdirilən ermənilər özlərinə hay, vətənlərinə Hayastan deyirlər. Hayastansa Van gölündən şimal qərbdə qəbilelərin birləşməsindən əmələ gəlmiş kiçik bir dövlət idi. Məqalədə gətirilmiş faktlardan göründüyü kimi, sonda onu söyləyə bilərəm ki, bu gün erməni deyəndə konkret bir kökə, mənşəyə malik xalqa işarə edə bilmirik. Erməni Ermənistan yaylasında yaşayan insanlara verilmiş ümumi ad idi və tarixi faktlar göstərir ki, "erməni" deyəndə bura həm Anadolunun qədim sakinləri hettlər, urartular, haylar, kürdlər, köçürülməyə məruz qalmış yəhudilər, yunanlar, erməniləşmiş qaraçılar, albanlar və Yaxın Şərqin xristian dininə etiqad edən müxtəlif xalqları daxildirlər.
Səməd Səfərov