Azərbaycan dili
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Azərbaycan dili (Азәрбајҹан дили, آذربايجان ديلی), Türk dilləri qrupuna aid bir dil. Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir.
Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya ərazisində yayılmışdır. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması nəticəsində bu ölkədə Azərbaycan dilində danışan əhali qalmamışdır.
Bu dildə təxminən 30-35 milyon əhali danışır.
Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilinin 4 dialekti vardır:
- Şərq dialekti- Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektikləri
- Qərb dialekti- Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri
- Şimal dialekti- Nuxa və Zaqatala-Qax dialektləri
- Cənub dialekti- Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri
Dialektlər bir-biri ilə fonetik və leksik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.
Azərbaycan türkcəsi Türkiyə türkcəsinə və qıpçaq türkcəsinə daha yaxındır. Fonetik xüsusiyyətinə görə: ə fenomenin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.
Mündəricat |
[redaktə / تحریر] Fonetika
Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər,yəni ön sıra (i,ü,e,ə,ö) və arxa sıra (ı,u,a,o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi i saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k,q,ğ,x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.
Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.
Azərbaycan dilində 9 qısa (i,ü,e,ö,ə,a,o,u,ı), 6 uzun (i:,e:,ö:,ə:, a:,u:) saitlər vardır. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir.
Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma' - 'alma.
Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.
[redaktə / تحریر] Nitq hissələri, sözyaradıcılığı, sintaktik xüsusiyyətlər
Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.
İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.
Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.
Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.
Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.
Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.
[redaktə / تحریر] Əlifbası
Türk yazı tarixi Uyğurların əlifbasıyla başlasada, Azərbaycan dilinin yazılması Ərəb əlifbasının bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və Osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq Ərəb əlifbasını əsas tutmuş və Ərəb-Fars əlifbasından yardım alıb çoxlu əsərlər yaradmışlar.
Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə kamilən uyğun olmasa da keçmiş dövrlərdə bir dəyərli alət kimi dilimizi səbtə yetirib və hələdə onun böyük ədəbi və elmi əsərlərini qoruyur.
Cənubi Azərbaycandə əksər əhali təkcə Fars dilində təhsil alma məcburiyyətində qalmışlar və bu Ərəb əlifbasını öyrənirlər. İranda Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçmədən, bir curm kimi sayılır. İran Azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyatı ilə tanışdırlar.
Azərbaycan dilində yazı 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə, 1939-1991-ci illərdə kiril qrafikası üzrə, 1991-ci ildən başlayaraq yenidən latın qrafikası üzrə aparılmışdır.
[redaktə / تحریر] Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları
Ərəbi | Latın | Kiril | Latın |
---|---|---|---|
Cənubi Azer. və 1929ci Şimali Azer. | 1929–1939 | 1939–1991 | 1991 |
ا,آ | A a | А а | A a |
ﺏ | B b | Б б | B b |
ﺝ | C c | Ҹ ҹ | C c |
چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
ﺩ | D d | Д д | D d |
E e | Е е | E e | |
ﻉ ,(کسره) | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
ﻑ | F f | Ф ф | F f |
گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
ﻍ | Ğ ğ | Ғ ғ | Ğ ğ |
ﺡ,ﻩ | H h | Һ һ | H h |
ﺥ | X x | Х х | X x |
I i | Ы ы | I ı | |
ی | Ь ь | И и | İ i |
ژ | J j | Ж ж | J j |
ﻙ | K k | К к | K k |
ﻕ | Q q | Г г | Q q |
ﻝ | L l | Л л | L l |
ﻡ | M m | М м | M m |
ﻥ | N n | Н н | N n |
ﻭ | O o | О о | O o |
Ö ö | Ө ө | Ö ö | |
پ | P p | П п | P p |
ﺭ | R r | Р р | R r |
ﺙ,ﺱ,ﺹ | S s | С с | S s |
ﺵ | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
ﺕ,ﻁ | T t | Т т | T t |
ﻭ | U u | У у | U u |
ﻭ | Ü ü | Ү ү | Ü ü |
ﻭ | V v | В в | V v |
ی | Y y | Ј ј | Y y |
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ | Z z | З з | Z z |
[redaktə / تحریر] Həmçinin bax
- Azərbaycan (Azəri) dilinin tarixi
- Latın əlifbası
- Azərbaycan dilində Ərəb və Latin əlifba Qarşılıqları