SANATÜRK

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا


Bu məqalə hələlik qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

بومقاله هله لیک قارالاما حالیندادیر، مقاله نی تکمیل اتمه ایله ویکیپدیا نی زنگینلشدیرین


Lütfən bu şablonu daha dəqiqləri ilə əvəz edin


Hər hansı bir fərdi, istərsə də böyük toplumları azdırmağın ən yaxşı yolu ona kimlyini unutdurmaq, ya da hec olmasa da kimliyini təhrif etdirməkdir. Hələ 1300 il bundan əvvəl yağı əsirliyində olsa da yenə «mərə kafir, öz kökümü, öz soyumu söyməyim yox, əlinə kecmişkən öldür məni» söyləmiş Qazan xan babamıza xilaf cıxıb uzun illər ən cox yamanladığımız hayıf ki, özümüzünkülər oldu. Cağdaş Azərbaycan gəncinə örnək ola biləcək qəhrəmanlarımız haqqında düzgün məlumat verilməsi bu boşluğu doldurmağa imkan verərdi. Səhifələri sovet naftalini qoxuyan tarix kitablarının bizə sırınan qəhrəmanların sırasına göz gəzdirdikdən sonra özümüzə nəzər yetirək və daxilimizdə yaranmış suallara çavab verməyə calışaq. Azərbayçanlı adlanan varlığın tərkib hissələrinə, onu formalaşdıran amillərə diqqət etsək, onun 3 əsas ünsürdən: coxluğu, adı miladdan 19 yüzil əvvəl Parsepol yazılarında hun, miladdan 800 il əvvəl Assur qaynaqlarında işquz (İc oğuz), yunan – latındilli ədəbiyyatda iskit, miladdan əvvəl VI yüzillikdə isə buntürk şəklində işlənən, Cənubi Qafqazın, daha doğrusu bütün Ön Asiyanın ən qədim əhalisi olan türklər, azlığı isə İran və Qafqaz qövmlərindən və həmcinin, birləşdiriçi iki amildən - İslam və Azərbayçan torpaqlarından ibarət olduğunu görə bilərik. Sözügedən arqumentlər əsasında indiyə qədər bizlərə təqdim olunmuş qəhrəmanları "saf-cürük" etməyə calışsaq, bu günümüzün Azərbayçan reallığı və Azərbayçan Türklərinin milli mentaliteti ilə ziddiyyət təşkil edən bir cox faktlarla rastlaşacağıq. Belə ki, bizə təqdim edilən qəhrəmanlar isə : 1. Adətən türk soylu deyillər 2. İslam dininin yayılması və ya möhkəmlənməsinə qarşı cıxış etmişlər 3. Güclü dövlət qurmaqdansa, ya onu laxlatmağa, ya da qurulmasına mane olmağa calışmışlar. Məsələn, Böyük Azərbaycan qurmaq istəyən Qaraqoyunlu Qara Yusifə qarşı gürcülərlə ittifaqa girən, « tədbirli dövlət xadimi » Şirvanşah İbrahim Dərbəndi, Qarsdan Hindistanın mərkəzinədək uzanan bir dövlət qurmuş Nadir şah Əfşara , Azərbaycanı bütövləşdirməyə calışan Fətəli xan Əfşara, Ağa Məhəmməd şah Qacara qarşı öz «dövlətciklərini» qorumaq naminə düşmənlərlə belə ittifaqdan cəkinməyən xanlar və daha kimlər – kimlər gənc azərbaycanlıya «qəhrəman» kimi təqdim olunmuş, cox təəssüf əsl qəhrəmanlarımız daim kölgədə qalmışdır. Kimlərdir bu QƏHRƏMANLAR ? Kimlərdən nümunə götürməlidir AZƏRBAYCAN GƏNCİ ? Bu sayımızda onlardan biri – xristianlıq pərdəsi altında Azərbaycanın şimal torpaqlarını ələ kecirmək istəyən ermənilərin bəd niyyətlərinin qarşısını almış Sanatürk haqqında bigiləri oxucularımızla bölüşməyi lazım bildik. VII əsrin sonlarından başlayaraq, daha təkmil, daha ədalətli ideologiya olan İslamın yayılması nəticəsində qeyri – türk etnik qrupların sayca daha cox olan türk nüvəsi ətrafında birləşməsi ilə yanaşı, İslamı qəbul etməmiş türklərin qonşu xristian xalqları arasında əriməsinə gətirib cıxartdı. Məsələn, məsiha – türklər, sevordiklər (yəni qara savirlər) öz etnik mənsubiyyətlərini itirdilər. Maraqlıdır ki, bugünkü qaqauzlar (qaqmış, yəni caşmış oğuzlar – təssüf ki, bəzi «ifrat türkcü»lərimiz buna etiraz edərək deyəcəklər ki, guya bu söz qaqa, yəni böyük qardaş deməkdir ! ) istisna olmaqla xristianlığı qəbul etmiş türklərin əksəriyyəti öz kimliklərini itirmişlər (məsələn Dunay bulqarları, Şərqi Avropanın geniş düzənliklərində yaşamış uzlar, peceneqlər, torklar, qarapapaqların xristianlığı qəbul etmiş « cyornıye klobuki» adlandırılan hissəsi, həm ondiki Rusiya və Gürcüstanda yaşamış qıpcaqlar, «Xalqların böyük köcü»nün gedişində Rumıniyada, Macarıstanda, Balkan yarımadasında, Almaniyanın cənubunda məskunlaşmış avarlar, «kryaşen», yəni xac suyuna cəkilmiş türklər və s. ). Türk xalqlarının indiki dünya dinləri ilə ilk tanışlıqları Azərbaycan ərazisində olmuşdur. Elə Cənubi Qafqazda ilk dəfə Albaniya ərazisində ilk xristian məbədi sayılan Kiş məbədi 74 – cü ildə Şəki rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey tərəfindən salınmışdır. Sonrakı dövrlərdə isə hər bir yeniliyi öz xeyirlərinə məharətlə istifadə edən ermənilər Sasanilərdən qurtulmaq və Roma imperiyasına yarınmaq məqsədilə tez – tələsik xristianlığı qəbul etdilər. Xristianlıq pərdəsi altında Romadan kömək alan ermənilərin həmişə olduğu kimi bu dəfə də əsas hücum hədəfləri Azərbaycan torpaqları oldu. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ermənilərin bu niyyətlərinin qarşısı, qədim türk dilində adının mənası «sanılan, sayılan türk» mənasını verən, 298 – 338 – ci illərdə Albaniya hökmdarı olmuş Sanatürkün fəaliyyəti nəticəsində alındı. Erməni qaynaqlarında ( Favstos Buzand, Moisey Xorenli, İovannes Drasxanakertsi və s.) daim lənətlənən bu şəxsin əsas niyyəti Albaniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, Romanın və onun quyruğu olan (hərcənd romalılar öz sikkələrində ermənilərin oyuncaq hökmdarlarını qancıq şəklində təsvir edirdilər ) ermənilərin xristianlıq pərdəsi altında Albaniya torpaqlarının ələ kecirilməsinin qarşısını almaq idi. Mənbələrin məlumatına görə, Romadan Albaniyaya göndərilən Qriqorisin qarşısına Albaniya türkləri (mənbələrdə massaget, və ya masqut) arasında xristianlığı yaymaq vəzifəsi qoyulmuşdu. Əvvəlcə Qriqorisi və onun məiyyətini xoş qarşılayan türklər, get – gedə onun döyüşməməyi, Roma və ermənilərlə yaxın olmağı təbliğ edən moizələrini dinlədikdən sonra bu missionerin əsl məqsədini başa düşdülər. Bu barədə Alban tarixcisi Musa Kalankaytuklu yazır : «maskutlar (yəni Albaniya türkləri) dedilər : bütün bunlar erməni carlarının hiyləsidir, cünki o, özünün ölkəsini … xilas etmək istəyir». Daha sonra bu barədə Sanatürkə xəbər verildi. Qədim türk adətinə görə ölkədə iftira və şər yayan adamlar atın quyruğuna bağlanırdı (bu adət indi də bir cox nağıllarımızda qorunumuşdur). Sanatürk də Qriqorisi bu cür edam etdirdi. Bu hadisədən sonra Qriqorisi Amaras (Ağoğlan) kilsəsində dəfn edən şagirdləri Ermənistana qacdılar. Sanatürk ermənilərə və onların ağaları olan Romaya qarşı tədbirlər görmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə Şimali Qafqazda yaşayan qardaş türk xalqlarına müraciət etdi. Mənbələrin yazdığına görə, «saysız – hesabsız hun ordusu ilə ermənilər üzərinə yeridi». Bu barədə Moisey Xorenli yazır : «Sanatürk bizim (cox güman ki, erməniləri qoruyan Roma dəstələri nəzərdə tutulur) alaylarımızı məğlubiyyətə uğradaraq, onları qacmağa məcbur etdilər, gəlib Vaqarşapat (ermənilərin baş şəhəri) divarları önünə cıxdılar və onu mühasirəyə aldılar». 337 – ci ildə başlanan bu yürüş nəticəsində Sanatürk ermənilərin baş şəhərini tutmuş və onları bir il itaətdə saxlaya bilmişdi. Yalnız xristianlığı qəbul etmiş başqa bir türk mənşəli sərkərdənin – Vace Mamikonyanın sayəsində ermənilər Sanatürkü geri cəkilməyə məcbur edə bildilər. Sanatürkün geri cəkilməsinin digər səbəbi isə Sasani şahı II Şapurun (309 - 379) xəyanəti oldu. Türklərin möhkəmlənməsini istəməyən Sasani şahı onlara qarşı hətta düşməni, Romanın əlaltısı olan erməni carı Tiranla saziş imzalamışdı. Sanatürkün fəaliyyəti nəticəsində nəinki Albaniyada, həm Romanın köməyilə ermənilərin əlinə kecmiş torpaqlarda yaşayan türklər arasında xristianlığın yayılmasının qarşısı alındı.