Bəhailik

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

İsrailin Hayfa şəhərində Babın qəbri
İsrailin Hayfa şəhərində Babın qəbri

Bəhailik hal-hazırda dünyanın 235 ölkəsində 6 milyondan çox ardıcılı olan bir din.

[redaktə / تحریر] Bəhailik və Azərbaycanda Bəhai dininin tarixi

XIX əsrin 40-50ci illərində İranda yaranmış Bəhai dini dünya dinləri arasında ən son yarananlardandır. Tam müstəqil dini təlim olmasına baxmayaraq, onu bəzən yalnış olaraq «İslam təriqəti» və yaxud «İslam daxilində reformasiya hərəkatı» kimi təqdim edirlər.

Bəhai dini XIX əsrin ikinci yarısında İrandan Azərbaycan, Türkiyə, Orta Asiya, Rusiya, AvropaŞimali Amerikaya, XX əsrin 30-50-ci illərində isə Cənubi Amerika, Afrika, Avstraliya və Okeaniya adalarına yayılmışdır. Bu dini qəbul etmiş şəxslərin nüməyəndəsi olduğu millətlərin, xalqların və etnik qrupların sayı 2100 keçmiş, Bəhai dini ədəbiyyatı 802 dilə tərcümə edilmişdir.

Bəhailər vahid beynəlxalq təşkilatda – Bəhailərin Beynəlxalq Birliyində birləşmişdir. Bu Beynəlxalq Dini Qurumun Ali Ruhani və İnzibati orqanı, "Allahın Uca Ədalət Evi" və Müqəddəs ziyarətgahları İsrailin Hayfa və Əkka şəhərlərində yerləşmişdir.

Bəhailərin Beynəlxalq Birliyi – planetimizdə sülhü, qlobal ekologiyanı və insan haqlarını qorumaq, xalqların iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına nail olmaq yollarında BMT-nin bir sıra orqanları – EKOSOS, YUNİSEF, YUNEP ilə əməkdaşlıq edir. Birlik hər il dünyanın müxtəlif yerlərində təhsil, səhiyyə, ekologiya, insan hüquqları sahəsində 1500-ə qədər layihə həyata keçirir. ABŞ, Kanada, Avstraliya və bəzi Avropa, Asiya və Afrika ölkələrində Bəhai İcmaları nüfuzlu dini azlıq sayılırlar.

Bəhai dininin tarixi, Bab, Bəhaullah və Əbdül-Bəha dövrünün dramatik hadisələrlə dolu ilkin çağları barədə bir çox kitablar yazılmışdır. Bu kitablardan bəzilərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi var:

  1. Nəbil Zərəndi. Dan yerinin şəfəqləri.
  2. Con Esslemont. Bəhaullah və Yeni Era.

XIX əsrin əvvəllərində İran ölkəsinin insanları min il əvvəl qeybə çəkilmiş on ikinci imam Mehdi Sahib-əz-Zamanın (Qaimin) tezliklə zühur edəcəyini gözləyirdilər. İnanırdılar ki, O, əvvəlki görkəmində qayıdacaq, özünü Ali hökmdar elan edəcək, Yerdə zülmün kökünü kəsib, ədaləti bərpa edəcəkdir. Mehdinin yaxın günlərdə zühur etməsinə inam şeyxilər təriqətində daha güclü idi. Təriqətin lideri Şeyx Əhməd Əhsainin nəzərincə, Mehdinin hakimiyyəti mistik xarakterli olacaqdır. Onun şöhrəti dünyəvi deyil, ruhani səciyyə daşıyacaqdır. Onun qələbələri insan qəlblərinin qalalarını fəth etməkdən ibarət olacaqdır. Müsəlmanlar İlahi Zühurun 1260-cı ildə (yəni 1844-cü il) baş verəcəyini gözləyirdilər. Çünki İmam Əlinin (ə.s.) dilindən nəql olunan hədisdə deyilirdi ki, "Ağac ilində (1260) İlahinin doğru yol göstərən ağacı dünyaya gələcəkdir". İmam Cəfər Sadiq (ə.s.) də Mehdi barədə demişdir: "60-cı illərdə Onun fəaliyyəti üzə çıxacaq və adı tez-tez xatırlanacaq".

Həmin illər Xristian dünyasında da insanlar həyacan içində idi: Asiyada Yozef Volf, İngiltərədə Edvard İrvinq, Pensilvaniyada Uilyam Miller, Almaniyada Leonard Kolber bir-birilərindən xəbərsiz – Tövrat və İncil yazılarının tədqiqi əsasında 1844-cü ildə (1260) İsa Məsihin ikinci zühurunun baş verəcəyini söyləyirdilər.

U. A. Spayser «Müasirlik peyğəmbərliklər işığında» kitabında yazırdı: «Müqəddəs Yazıların tədqiqatçıları ümumi bir rəyə gəliblər ki, Daniyel Peyğəmbərin bəşəriyyət üçün təyin etdiyi 2300 il sona çatır və orada 1844-cü il Qiyamət Günü kimi göstərilmişdir».

1844-cü il 23 Mayında Bab (ərəbcə «qapı» deməkdir) İranın Şiraz şəhərində Öz İlahi Missiyasını elan etdiyi gün Bəhai dininin quruluş tarixi hesab olunur. O bildirir ki, gəlişində əsas məqsəd insanları Müqəddəs Kitablarda vəd olunmuş və zamanın sonunda Zühür edəcək kəsin gəlişilə mücdələmək və onları bu fövqaladə hadisəyə hazırlamaqdır. O yazırdı: "Mən ancaq bu Qüdrətli kitabın hərfiyəm və bu hüdüdsuz dəryanın damlasıyam. O zühur edəndə Mənim əsl təbiətim, Mənim sirlərim, müammalarım və eyhamlarım aşkar və anlaşılan olacaqdır..."

Şeyxi təriqətinin 18 nəfər üzvü Baba iman gətirərək, yeni dinin müjdəsini insanlara çatdırmaq üçün İranın şəhər və kəndlərinə səpələnirlər. Babın, öz görüşünə görə, mənəvi dirçəlişə, xurafatdan, mövhumatdan uzaqlaşmağa, ədalətə və qardaşlığa, qadınların əsarətdən azad edilməsinə dair alovlu çağırışları İranda Yaxın və Orta Şərqi lərzəyə gətirən babilər hərəkatına səbəb olur (bax: Nəbil Zərəndi, Dan yerinin şəfəqləri). Bir sıra Qərb tədqiqatçılarının fikrinə görə Babın sosial ideyaları öz qabaqçıllığına görə XIX əsr Avropa ictimai fikrini dəfələrlə arxada qoyurdu (bax: Fransa səfirliyinin məmuru L. M. Nikola və Avstriyanın hərbi atteşesi Alfred fon Qumensin əsərləri). Babilər hərəkatının geniş vüsət almasından qorxuya düşmüş şah hökuməti və ruhanilər Babı məhv etmək qərarını verirlər. Bab Təbrizə gətirilir və 1850-ci il 9 İyulda camaat qarşısında edam edilir. Hökumət qoşunları 150 min insanı öldürdükdən sonra Babilər hərəkatı yatırılır.

Azərbaycanda bu hərəkata Babın ən yaxın ardıcılı, azərbaycanlı şairə-qadın Tahirə Qürrətüleyn başçılıq edirdi. Tahirə xanım Babın gətirdiyi "Yeni İlahi" qaydalara uyğun olaraq İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadını idi. (bax: Ə. Cəfərzadə «Azərbaycanın aşıq və şair qadınları», Bakı, «Gənclik» nəşriyyatı, 1991; Ə. Cəfərzadə «Zərintac Tahirə», Bakı, Göytürk, 1996). Hərəkat yatırılarkən Tahirə Qürrətüleyn öldürülmüşdür.

Zəncanda 1850-ci il babi üsyanı zamanı üsyançılar arasında Zeynəb adlı gənc azərbaycanlı qız da olmuşdur. Tarix elmləri doktoru, professor Zülfəli İbrahimov bu qız haqqında yazmışdır: «Son dərəcə şücaətli olduğuna görə zəncanlılar bu qıza «Şahnamə»nin qəhrəmanı Rüstəmin adını vermişdi. Xalq ona Rüstəmə deyirdi». Başqa tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru, professor Sabir Gəncəli yazır: «Şah qoşunları dəfələrlə hücum edib, Rüstəmənin müdafiə etdiyi istehkamı tutmağa cəhd göstərmişdilərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Rüstəmə döyüşdə deyil, yatdığı yerdə cəsus əliylə öldürülmüşdür».

Həmin vaxtlarda babilik hərəkatı Şimali Azərbaycanda da öz ardıcıllarını tapırdı. Bab öz missiyasını e’lan etdiyi vaxt onun şagirdlərindən biri Molla Sadıq Vənəndli Ordubadın Vənənd kəndinin və ətraf kəndlərin adamlarını öz ətrafına toplayaraq bu təlimi onlara çatdırır. Qısa vaxt ərzində bütün Naxçıvan və Zəngəzur mahalında on min nəfərə qədər onun tərəfdarı yaranır. Rus hökuməti general Behbudovu beş min nəfərlik ordu ilə Molla Sadiq Vənəndliyə qarşı göndərir. O zaman artıq həkimiyyətdən salınmış Naxçıvan xanı və onun naibi Şeyxəli bəy də bu təlimin tərəfdarlarından idilər (bax: M. S. Ordubadi «Həyatım və mühitim», Azərnəşr, Bakı, 1996).

İranda babilik hərəkatı yatırılan zaman hərəkatın fəal üzvi Mirzə Hüseyn Əli – Bəhaullah (ərəbcə – «Allahın Nuru») Osmanlı Dövlətinin ərazisinə sürgün olunur. Bəhaullah 1863-cü il aprelin 21-də Bağdad şəhərində özünü Babın öncədən mücdələdiyi "İlahi Zühür" elan edir və bəşəriyyətə Allahdan "Yeni İlahi Təlimin" (dinin) nazil olduğunu bildirir.

O, bəyan edir ki, onun gəlişilə "Yerdə Əbədi Sülh Erası" qurulacaq. Bu "Yeni Erada" bəşəriyyət vahid vətəndə, dinlər vahid dində birləşəcək, planetimizdə ədalət, əmin-amanlıq, qardaşlıq bərqərar olacaq, mövhumatların, xurafatların, zülmün kökü kəsiləcək, qadın və kişi huquqları bərabərləşəcək, elmlə din harmoniya əldə edəcək, bəşəriyyət yaxın min ildə qüdrətli inkişafa nail olacaqdır.

Bəhaullahın Bağdaddakı fəaliyyətindən narahat olan İran şahı Osmanlı hökmdarına müraciət edir. Sultanın göstərişi ilə Bəhaullah Bağdaddan uzaqlaşdırılıraq İstanbula, oradan Ədirnəyə, sonra Əkka şəhərinə (Fələstinə) gətiriləcək həbsxanaya salınır. Rəsmən iki hökmdarın – Türkiyə sultanının və İran şahının məhbusu olduğu halda, o, həbsxanadan Fransa imperatoru III Napoleona, rus imperatoru I Aleksandra, Alman kayzeri Vilhemə, Avstriya imperatoru Frans İosifə, İngiltərə kraliçası Viktoriyaya, Türkiyə sultanına və İran şahına məktub göndərərək, onlara "Missiyasını" tanımağı tövsiyə edir.

Bəhaullah Xristian Dini ruhani başçılarına, o cümlədən Roma papası IX Piyə müraciət edərək bildirir ki, Məsih onun şəxsində zühür etmiş və o, insanların mənəvi cəhətdən təmizlənməsi üçün qanunlar gətirmişdir.

Bəhaullah 40 il məhbəs və sürgün həyatını yaşadıqdan sonra 1892-ci ildə dünyasını dəyişir. Ölümdən əvvəl böyük oğlu Əbdülbəha Abbası (1844-1921) Əmrin Mərkəzi və Bəhai Yazılarının səvhsiz və qüsursuz şərhçisi təyin edir. Əbdülbəha Abbasın rəhbərliyi dövründə Bəhai Dini dünyanın 37 ölkəsinə yayılır və icmalarda Bəhai inzibati quruluşunun özülü – Yerli Şuraların (Məhfillərin) yaradılmasına başlanılır.

XIX əsrin ikinci yarısında Bəhai İcmaları Şimali Azərbaycanın Bakı, Balaxanı, Gəncə, Bərdə, Şəki və digər yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Qeyd edək Bakı və Balaxanı İcmaları, ümumiyyətlə, dünyanın ən qədim Bəhai İcmalarından hesab olunurlar. 1860-70-ci illərdə Bakı İcmasının yaradılmasında Azərbaycanın xalq şairi Mikayıl Müşfiqin babası Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə böyük rol oynamışdır. Artıq 80-cı illərin əvvəllərində bu icmalarda yüzlərlə insan var idi. Bakı İcmasının arxivində həmin İcmanın adına 1887-ci ildə alınmış Çadrovu küçəsi (indiki Mirzağa Əliyev) 216 nömrəli evin mülkiyyət hüququna dair sənəd vardır.

Bəhai İcmaları Azərbaycanda yaranan gündən hər cür dini fanatizmi, mövhumat və cəhaləti pisləmiş, maarifçiliyi, uşaqlara, xüsusən də qızlara dünyəvi təhsilin verilməsini, qadınların cəmiyyətdə və ailədə hüquqlarının qorunmasını təbliğ etmiş, dinlər və xalqlar arası dialoq və əməkdaşlığa can atmışlar. Respublikada çox az adam bilir ki, ilk dəfə azərbaycanlı qızlara təhsil verilməsi bəhailər tərəfindən edilmişdir. Bu cür fəaliyyətlər ruhanilərin xoşuna gəlməmiş, nəticədə Bakı, Mərdəkan, Balaxanı, Bərdə və Şamaxıda bəhailərə qarşı ciddi təzyiqlər olmuşdur. Mərdəkan məscidinin axundu İbrahimxəlil biləndə ki, yeganə oğlu Molla Sadiq Bəhai dinini qəbul edib və onun ən fəal təbliğatçısı olub, qəzəblənərək onun ölümünə fətva verir. 1901-ci ildə Bakı qoçuları Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qətlə yetirirlər. Hazırda Molla Sadiqin qəbri Mərdəkan qəbirstanlığındadır (bax: Əzizə Cəfərzadə, «İşığa doru», Bakı, Şirvannəşr, 1998).


Latin
بو مقاله، تورک-عرب الیفباسنداکی بهایی‌لیک مقاله سینین قارشیلیغی دیر.

[redaktə / تحریر] Mənbə

  • bahai.az (Azərbaycanda Bəhai Dini icmasının rəsmi www.bahai.az internet saytının materiallarından istifadə olunmuşdur.)