Castell Cricieth
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Castell canoloesol ar glogwyn ar lan Bae Tremadog, ar ymyl tref Cricieth, Gwynedd, yng ngogledd Cymru, yw Castell Cricieth. Mae gan y castell tŷ porth cadarn a thri thŵr a gysylltir gan lenfur amgylchynnol. Mae ar rhestr Cadw.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Hanes
[golygu] Cyfnod y ddau Lywelyn
Adeiladwyd y castell yn y drydedd ganrif ar ddeg gan Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr), Tywysog Gwynedd a'i ŵyr, Llywelyn ap Gruffydd. Dechreuodd Llywelyn Fawr ar y gwaith tua'r flwyddyn 1230 gan godi tŷ porth trawiadol, tŵr petryal de-ddwyreiniol a llenfur oddi amgylch y cwrt mewnol. Ymddengys na ddefnyddiwyd y safle cyn hynny. Mae un traddodiad yn honni fod Llywelyn ap Iorwerth wedi cael ei garcharu yn y castell am gyfnod byr gan ei frawd Dafydd yn ystod y brwydro dros olyniaeth coron Gwynedd.
Ychwanegodd Llywelyn ap Gruffudd y llenfur oddi amgylch rhan o'r ward allanol, a'r tŵr de-orllewinol lle cafwyd enghreifftiau cain o gerfwaith carreg pan archwilwyd y safle gan archaeolegwyr. Cynhelid ei lys ar gylch yn y castell ar 26 Chwefror, 1274, a diau iddo gael ei ddefnyddio at y perwyl hwnnw ganddo fo a'i ragflaenwyr sawl gwaith cyn hynny.
[golygu] Ym meddiant Coron Lloegr
Cafodd y castell ei gipio gan Edward I, brenin Lloegr, yn ystod ei ail ryfel ar Gymru (1282 - 83). Cryfhaodd Edward y castell, yn bennaf y tŷ porth, prif amddiffyn y castell. Nid yw'n sicr os dylir priodolir y trydydd tŵr i Edward I ynteu Llywelyn ein Llyw Olaf (yn erbyn ei ddyddio i gyfnod Edward y mae'r ffaith ei fod yn dŵr hirsgwar tebyg i dyrrau eraill a geir mewn rhai o'r cestyll Cymreig).
Yn ail hanner y 13eg ganrif y marchog enwog Syr Hywel y Fwyall oedd Cwnstabl (ceidwad) y castell.
[golygu] Gwrthryfel Glyndŵr
Yn ystod gwrthryfel Owain Glyndwr cafodd y castell ei gipio ac ei losgi. Disgrifir y digwyddiad a'r amgylchiadau lleol yn nofel hanesyddol cofiadwy J.G. Williams, Betws Hirfaen (gw. isod).
[golygu] Disgrifiad Iolo Goch o'r castell
Canodd y bardd Iolo Goch gywydd i Syr Hywel y Fwyall, rywbryd yn y 1370au efallai. Erbyn yr amser hynny roedd y castell wedi troi'n llys i'r uchelwr lleol o Gymro. Disgrifia Iolo'r castell uwchben tonnau geirw'r môr, y gwŷr wrth y byrddau'n chwareu gemau a'r merched yn llunio brodwaith wrth i'r haul disgleirio trwy'r ffenestri gwydr (peth prin iawn yn y cyfnod hwnnw oedd gwydr):
- Cyntaf y gwelaf mewn gwir
- Caer fawrdeg acw ar fordir,
- A chastell gwych gorchestawl,
- A gwŷr ar fyrddau, a gwawl,
- A glasfor wrth fur glwysfaen,
- A geirw am groth tŵr gwrm graen...
- A'i llawforynion ton teg --
- Ydd oeddynt hwy bob ddeuddeg
- Yn gwau sidan glân gloywliw
- Wrth haul belydr drwy'r gwydr gwiw.
[golygu] Llyfryddiaeth
- Richard Avent, Cestyll Tywysogion Gwynedd (Caerdydd, 1983).
- Enid Roberts, Tai Uchelwyr y Beirdd 1350-1650 (Cyhoeddiadau Barddas, 1986)
- J.G. Williams, Betws Hirfaen (Dinbych, 1968)
Cestyll Tywysogion Gwynedd | |
---|---|
Abergwyngregin | Castell Caergwrle | Castell Carndochan | Castell Carn Fadryn | Castell Prysor | Castell y Bere | Castell Cricieth | Castell Cynfael | Castell Degannwy | Castell Dinas Brân | Castell Dinbych | Castell Deudraeth | Dinas Emrys | Castell Dolbadarn | Castell Dolforwyn | Castell Dolwyddelan | Castell Ewloe | Tomen y Rhodwydd |