Cantrefi a Chymydau Cymru

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Yn ystod y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol roedd Cymru yn cael ei rannu'n wleidyddol yn bedair teyrnas fawr, sef Gwynedd, Powys, Deheubarth a Morgannwg. Roedd eu hanes yn ddigon cyfnewidiol ar adegau, â'u tiriogaeth yn ehangu neu'n crebachu neu'n cael ei rhannu'n unedau llai (fel yn achos Powys a rennid yn Bowys Fadog a Phowys Wenwynwyn, er enghraifft), ond er i'r teyrnasoedd hyn ddiflannu eu hunain yn sgîl dyfodiad y Normaniaid a'r gwncwest Seisnig, goroesodd eu hunedau sylfaenol, sef cantrefi a chymydau Cymru.

Unedau cwbl naturiol, organaidd oedd y rhaniadau Cymreig hyn, seiliedig ar nodweddion y tir yn bennaf. Dichon eu bod yn hŷn yn y bôn na'r hen deyrnasoedd eu hunain ac yn ogystal mae'r rhan fwyaf ohonynt yma o hyd fel unedau eglwysig.

Rhestrir isod y cantrefi (priflythrennau) a'r cymydau fesul teyrnas draddodiadol, er mwyn hwylustod. Sylwer bod y termau "cantref" a "chwmwd" yn anelwig braidd yn y llyfrau Cyfraith; dichon bod rhai o'r cymydau yn greadigaethau lled-ddiweddar fel unedau gweinyddol.

Taflen Cynnwys

[golygu] Gwynedd (Gwynedd Uwch Conwy)

Ychwanegwyd MEIRIONNYDD yn 1256.

[golygu] Y Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy)

    • RHOS - cymydau Creuddyn, Uwch Dulas, Is Dulas
    • RHUFONIOG - cymydau Uwch Aled, Is Aled, Ceinmeirch
    • DYFFRYN CLWYD - cymydau Dogfeiling, Colion, Llannerch
    • TEGEINGL - Rhuddlan, Prestatyn, Coleshill

[golygu] Powys (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn)

  • Arwystli
  • Caereinion
  • Cedewain
  • Ceri
  • Colunwy
  • Cyfeiliog
  • Cynllaith
  • Deuddwr
  • Dinmael (arglwyddiaeth led-annibynnol)
  • Gwerthrynion
  • Maelienydd
  • Maelor
  • Maelor Saesneg
  • Mawddwy
  • MECHAIN - cymydau Mechain Uwch Coed a Mechain Is Coed
  • MEIRIONNYDD - cymydau Tal-y-bont ac Ystumanner
  • MOCHNANT - Mochnant Uwch Rhaeadr a Mochnant Is Rhaeadr
  • Nanheudwy
  • PENLLYN (cantref ym meddiant Powys i ddechrau ond yn rhan o Wynedd yn y 13eg ganrif)
  • Ystrad Marchell

[golygu] Deheubarth

[golygu] Dyfed

    • CEMAIS - Uwch Nyfer, Is Nyfer
    • PEBIDIOG
    • RHOS
    • DAUGLEDDAU
    • PENFRO
    • GWARTHAF - Efelffre, Peuliniog, Talacharn (cwmwd), Henllan Amgoed, Ystlwyf, Penrhyn, Derllys, Elfed
    • Emlyn (cwmwd) (cwmwd "annibynnol")

[golygu] Ceredigion

    • PENWEDDIG - cymydau Genau'r Glyn, Creuddyn a Pherfedd
    • UWCH AERON (ystyrid Cantref Penweddig yn rhan o ardal Uwch Aeron yn aml) - Mefenydd, Anhuniog, Penardd
    • IS AERON - Caerwedros, Mabwnion, Is Coed, Gwinionydd

[golygu] Ystrad Tywi

    • Y CANTREF MAWR - Mabelfyw, Mabudryd, Widigada, Catheiniog, Maenor Deilo, Mallaen, Caeo (cwmwd)
    • Y CANTREF BYCHAN - Hirfryn, Cwmwd Perfedd, Is Cennen
    • EGINGOG - Cydweli (cwmwd), Carnwyllion, Gŵyr

[golygu] Morgannwg (Glywysing a Gwent)