Llywelyn Fawr
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
- Gweler hefyd Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) a Llywelyn (gwahaniaethu).

Llywelyn Fawr (Llywelyn ab Iorwerth) (1173 - 11 Ebrill, 1240), ŵyr Owain Gwynedd, oedd Tywysog Gwynedd a llyw Cymru. Roedd yn unig fab i Iorwerth Drwyndwn, mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd, ac yn daid i Lywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Sefydlu ei awdurdod
Ni wyddom lawer am flynydyddoedd cynnar Llywelyn. Yn ôl traddodiad cafodd ei eni yng Nghastell Dolwyddelan, Dyffryn Lledr. Gwelwyd 'Oes Aur' yng Ngwynedd yn oes Owain Gwynedd, ond ar ôl marwolaeth y brenin cadarn hwnnw yn 1170 cafwyd cyfnod ansefydlog gyda disgynyddion Owain yn ymgiprys am reolaeth. Tasg gyntaf Llywelyn oedd sefydlu ei awdurdod. Gwnaeth hyn yn rhannol trwy nerth arfau ac yn rhannol trwy nawdd a chynghreirio. Yn 1194 gorchfygodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain Gwynedd (ac efallai Rhodri ab Owain Gwynedd hefyd) ym Mrwydr Aberconwy. Am y pum mlynedd nesaf canolbwyntiodd ar gadarnhau ei awdurdod. Roedd 1197 yn drobwynt pwysig. Daliodd ei ewythr Dafydd ab Owain a'i alltudio o Wynedd a chymerodd feddiant ar Eifionydd a Llŷn oddi ar Faredudd ap Cynan. Daeth Hywel ap Gruffudd ap Cynan yn ddeiliad iddo a dalodd Gruffudd ap Rhodri a Rhicert ap Cadwaladr wrogaeth iddo. Erbyn 1199 roedd yn arfer yr ystîl Tocius norwallie princeps (Tywysog Gogledd Cymru Cyfan).
[golygu] 1200-1210

Yn 27 oed, roedd Llywelyn yn dywysog Gwynedd ar ôl gorchfygu ei ewythredd. Yn 1201 arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn hanes Cymru rhwng tywysog Cymreig a choron Lloegr. Yn y cytundeb roedd cynghorwyr y brenin John o Loegr yn cydnabod hawl Llywelyn i orsedd Aberffraw a'r tir a ddaliai ac yn cydnabod hefyd ddilysrwydd Cyfraith Hywel Dda. Yn 1202 cipiodd Llywelyn gantref strategol Penllyn, ar y ffîn â Powys Fadog; arwydd o'i uchlegais am y dyfodol i reoli'r Bowys ymranedig.
I gadarnhau ei sefyllfa bellach, priododd â Siwan, merch anghyfreithlon y brenin John o Loegr, yn 1205. Manteisiodd Llywelyn ar ei berthynas newydd. Yn 1208 cipiodd Bowys Wenwynwyn (arestiwyd Gwenwynwyn o Bowys, oedd yn ddeiliad i goron Lloegr, dros dro gan John), gorymdeithiodd â'i fyddin i Geredigion gan feddianu ac atgyfnerthu Castell Aberystwyth a sicrhau gwrogaeth yr aglwyddi lleol. Dechreuodd cantrefi Cymreig y Mers edrych arno am gefnogaeth yn eu hymwneud â'r Normaniaid. Roedd angen cefnogaeth Llywelyn ar John yr adeg honno oherwydd problemau efo Ffrainc a nerth y barwniaid yn Lloegr, ac roedd Llywelyn yn ymwybodol o hynny. Yn 1209 bu'n cefnogi John yn ystod ei gyrch yn erbyn yr Albanwyr. Erbyn 1210 roedd awdurdod Llywelyn wedi ei osod ar seiliau cadarn, i bob golwg. Er ei fod yn anghytuno â John a'i olynydd, Harri III o Loegr weithiau, llwyddasai i gadw ei dywysogaeth yn annibynnol a hyd yn oed i gipio'r rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion.
[golygu] 1210-1218
Ar ôl torri crib awdurdod Arglwyddi'r Mers yn Ne Cymru datganodd ei hun yn Dywysog Gwynedd gan sicrhau ei nerth a'i reolaeth ar y rhan fwyaf o Pura Walia trwy Gytundeb Caerwrangon ym 1218.
[golygu] Gweinyddiaeth
Datblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, Cyfraith Hywel Dda, a blodeuodd ysgol gyfraith ogleddol yn ystod ei deyrnasiad. Datblygodd system gweinyddol y dywysogaeth yn ogystal, gyda chymorth ei ddistain galluog Ednyfed Fychan.
[golygu] Trafferthion
Problem mwyaf y cyfnod oedd y rheolau ynglŷn ag etifeddiaeth yng Nghymru. Gan nad oedd y mab hynaf yn etifeddu holl dir a theitlau ei dad, ond yn hytrach bod eiddo'r tad yn cael ei ddosranni rhwng yr holl feibion, cyfreithlon ac anghyfreithlon, roedd hi'n anodd adeiladu arweinyddiaeth gryf i Gymru gyfan dros genedlaethau.
Problem arall oedd perthynas Cymru â Lloegr. Disgwylid i dywysogion Cymreig dalu teyrngarwch i frenin Lloegr fel ag a wnaeth Hywel Dda, Owain Gwynedd a'r Arglwydd Rhys. Ond nid oedd Llywelyn yn fodlon ar hynny, gan nad oedd rhaid i frenin yr Alban dalu gwrogaeth i frenin Lloegr.
[golygu] Ei berthynas â Siwan
Wedi genedigaeth Dafydd ap Llywelyn ac Elen, plant Llywelyn a Siwan, bu i Siwan gychwyn perthynas â Gwilym Brewys, arglwydd Normanaidd o Frycheiniog. Oherwydd hyn fe laddodd Llywelyn Wilym er bod merch Gwylim, Isabella, yn wraig i fab Llywelyn, Dafydd. Fe roddwyd Siwan dan glo. Wedi cyfnod maddeuodd Llywelyn Siwan a'i hadfer yn dywysoges. Chwareai Siwan ran bwysig ym mherthynas Llywelyn â'i thad, John o Loegr, ac ar fwy nag un achlysur cynrychiolodd Llywelyn mewn materion diplomataidd rhwng llys Gwynedd a choron Lloegr.
Cafodd Llywelyn chwech plentyn, ond nid oes sicrwydd iddo eu cael nhw i gyd gan Siwan. Yn ogystal â Dafydd, Gruffudd ac Elen, cofnodir genedigaeth tair merch arall, Gwenllian (m. 1251), Gwladus Ddu (m. 1251) a Margaret.
[golygu] Ei ddiwedd
Ym Mrut y Tywysogion, dywedir i Lywelyn ymddeol i Abaty Aberconwy, y fynachlog Sistersiaidd a noddid ganddo, yn ei ddyddiau olaf a chymryd 'abid mynach'. Bu farw yno ym 1240 a chafodd ei gladdu yn yr abaty mewn cist garreg sydd i'w gweld yn eglwys Llanrwst heddiw.
Ar ôl ei farwolaeth dechreuodd ei etifeddion Gruffudd a Dafydd frwydro, er bod Llywelyn wedi cydnabod Dafydd fel ei unig etifedd. Bu i Ddafydd ennill gan olynu Llywelyn fel tywysog Gwynedd.
[golygu] Llyfryddiaeth
[golygu] Ffynonellau
- G. Edwards (gol.), A Calendar of Ancient Correspondence concerning Wales (1935)
- J. E. Lloyd, A History of Wales (1911)
[golygu] Ffuglen
- Saunders Lewis, Siwan. (drama)
- Thomas Parry, Llywelyn Fawr. (drama)
O'i flaen : Dafydd ab Owain Gwynedd |
Tywysogion Gwynedd Llywelyn ab Iorwerth |
Olynydd : Dafydd ap Llywelyn |