Abaty Talyllychau
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Mynachlog adfeiliedig tua milltir i'r gogledd o bentref Talyllychau, Sir Gaerfyrddin yw Abaty Talyllychau. Erys rhan o'r tŵr yn sefyll heddiw. Fe'i sefydlwyd fel mynachlog Bremonstratensaidd gan yr Arglwydd Rhys o Ddeheubarth rhwng 1184 a 1189. Heddiw mae yng ngofal Cadw.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Hanes
Cafodd yr abaty ei sefydlu gan yr Arglwydd Rhys rywbryd yn ail hanner yr 1180au. Dewiswyd lleoliad anghysbell a thawel yn y bryniau uwchben Dyffryn Tywi, priodol i urdd fynachaidd a rannai ag Urdd y Sistersiaid y delfryd o fywyd syml a gosyngedig. Dyma'r unig dŷ Premonstratensaidd yng Nghymru. Nid yw'n eglur pam y dewisodd Rhys roi tir iddynt, ond roedd yn adnabod rhai o arweinwyt yr urdd yn Lloegr ac mae'n bosibl eu bod wedu dylanwadu arno.
Roedd Abaty Talyllychau yn driw i achos y Cymry yn ystod rhyfeloedd annibyniaeth y 13eg ganrif. Yn 1278 cafodd ei feddianu gan Goron Lloegr. Ceisiodd y brenin Edward I o Loegr roi mynachod Seisnig yn lle'r mynachod Cymreig. Rhoddwyd yr abaty yng ngofal Abaty Welbeck ar ôl i'r mynachod gael eu cyhuddo o ymddwyn yn anweddus.
Ychydig sy'n hysbys am hanes diweddarach yr abaty. Yn 1291 roedd yn werth £62 yn unig ac mewn cyflwr bregus. Erbyn iddo gael ei ddiddymu yn 1535 roedd yn werth £153 ac roedd wyth canon yn byw yno.
[golygu] Yr adeilad
Lleolir yr adfeilion ger llynnau bach rhwng y bryniau. Dim ond yr eglwys a rhan o'r closdy sy'n sefyll heddiw. Roedd yn adeilad uchelgeisiol a fuasai'n drawiadol iawn ar ei safle gwledig, gyda'r eglwys fawr a'i thri chapel ynghyd â thŵr a phresbyter. Hyd yr eglwys oedd 46m. Roedd na llyn gerllaw ar gyfer cadw pysgod. Byddai'r rhan fwyaf o'r tir o gwmpas yn nwylo'r abaty ar gyfer cadw defaid.
[golygu] Mynediad a chadwraeth
Mae'r hen abaty yn ngofal Cadw. Saif ger y B4302 tua 6 milltir o Landeilo a thua milltir i'r gogledd o Dalyllychau.
[golygu] Llyfryddiaeth
- Rod Cooper, Abbeys and Priories of Wales (Abertawe, 1992)
- J. Beverley Smith a B.H. St J. O'Neill, Talley Abbey (HMSO, Llundain, 1967)