Abaty Glyn y Groes

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Mae Abaty Glyn y Groes (Lladin Valle Crucis) neu Abaty Glyn Egwestl yn abaty Sistersiaidd yn nyffryn Afon Dyfrdwy rhyw filltir a hanner i'r gogledd o dref Llangollen yn Sir Ddinbych.

Daw'r enw o Groes Eliseg sydd heb fod ymhell o'r abaty. Mae'r groes yn llawer hŷn na'r abaty, a sefydlwyd yn 1201. Sefydlwyd Glyn y Groes o Abaty Ystrad Marchell ger Y Trallwng, dan nawdd Madog ap Gruffudd Maelor, rheolwr Powys Fadog.

Er fod yr abaty yn bur adfeiliedig, gellir gweld y cynllun yn glir. Mae'n dilyn y cynllun Sistersaidd arferol, gyda lle cysgu i tua 20 o fynachod ac efallai tua 40 o frodyr lleyg. Yn fuan wedi marwolaeth Madog ap Gruffydd Maelor, aeth yr abaty ar dân yn 1236 a bu cryn ddifrod; mae rhai o'r olion i'w gweld hyd heddiw. Dioddefodd ddifrod pellach yn ystod dau ymosodiad y brenin Edward I ar Gymru yn 1276-1277 a 1282-1283. Talwyd iawndal ac adferwyd y difrod, a bu gawith pellach ar yr adeilad dan yr Abad Adda yn nechrau'r 14eg ganrif. Ymddengys i nifer y brodyr lleyg, ac efallai'r mynachod, leihau ar ôl y pla a newidiwyd yr adeiladau oherwydd hyn.

Dywedir i'r adaty dioddef difrod yn ystod gwrthryfel Owain Glyndŵr ond nid oes tystiolaeth i brofi hyn. Bu mwy o adeiladu yn y ganrif ddilynol, a chafodd yr abaty gyfnod o lewyrch, gyda llawer o ganmol ei bwyd a'i chroeso gan y beirdd. Yma y bu farw Guto'r Glyn tua 1493. Pan roddwyd ddiwedd ar y mynachlogydd dan y brenin Harri VIII, yr oedd Glyn y Groes yn un o'r abatai llai a gaewyd yn 1537.

Ieithoedd eraill