Nafarroako Foru Erkidegoa
Wikipedia(e)tik
Nafarroako Foru Erkidegoa |
|||
---|---|---|---|
|
|||
Hiriburua | Iruñea | ||
Probintziak | bakarra | ||
Herritarra | nafar | ||
![]() |
|||
Azalera - Espainiaren |
10.391 %2,2 |
||
Biztanleria - Espainiaren Dentsitatea |
601.874 (2006) %1,35 57,11 bizt/km² |
||
ISO 3166-2 | NA | ||
Estatutua | 1982ko abuztuaren 16 | ||
Presidentea | Miguel Sanz Sesma (UPN-PP) | ||
Hizkuntza ofiziala(k) | gaztelania euskara (erdi-iparraldeko eremuan) |
||
Espainiako Gorteak - Kongresuan - Senatuan |
5 eserleku 5 eserleku |
||
www.navarra.es/home_eu/ | |||
Nafarroako Foru Erkidegoa edo Nafarroa Garaia (gaztelaniaz Comunidad Foral de Navarra), Euskal Herriko zazpi lurraldeetako bat eta Espainiako autonomia erkidegoa da. Iruñea du hiriburu (191.000 biztanle).
Nafarroako Foru Erkidegoa gaur egun Espainiako Erresumaren barruan datza. Baina, historikoki, Nafarroako Erresuma independentea izan zen Albako Duke espainolaren agindupeko gudarosteek inbaditu zuten arte.
Nafarroa Garaia Iberiar penintsularen iparraldean dago. Bere mugakideak hauexek dira: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa iparraldean, Aragoi ekialdean, Errioxa hegoaldean, eta Gipuzkoa eta Araba mendebaldean.
Eduki-taula |
Datu orokorrak
Biztanleria 584.734 biztanlekoa zen 2004. urtean, 56.27 biztanle/km²-ko dentsitatearekin. Horietatik, heren bat bizi da Iruñean. Lurrazalaren hedadura 10.391 km²koa da. Nafarroako Foru Erkidegoan 272 herri ezberdin daude.
Banaketa administratiboa
Eskualdeak
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako eskualdeen zerrenda eta Nafarroako eskualdeak
Foru Erkidegoa tradizionalki bost zatitan banatzen da, Nafarroako merindadeetan alegia. Halaber, merindade bakoitza eskualdetan banatuta dago.
Udalerriak
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako udalerrien zerrenda
Probintziak 272 udalerri ditu, horien artean hauek dira nagusiak:
- Iruñea (191.000 biztanle)
- Tutera (31.000)
- Barañain (21.500)
- Burlata (18.000)
- Lizarra (13.500)
- Zizur Nagusia (12.500)
- Tafalla (10.800)
- Atarrabia (10.000)
- Altsasu (7.500)
- Baztan (7.500 biztanle)
- Zentroniko 6.832 (2006)
- Zangoza (5.000)
- Erriberri (3.435)
Ingurune naturala
- Nafarroako ibaiak
- Nafarroako mendiak
Historia
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako historia eta Nafarroako Erresuma
Nafarroako Erresuma Europako Erdi Aroko erresumen artean garrantzitsuenetarikoa zen. Erresuma, Euskal Herriko lurralde guztiak hartzen zituen Antso III Handiaren garaian.
Nafarroako errege hau izan zen baita ere Aragoiko kontea eta Hispaniako enperadore. Hiltzean, bere lurrak lau semeen artean banatu zituen: Gaztelako Fernando I, Aragoiko Ramiro I, Gonzalo de Sobrarbe Ribagorza eta García IV Nafarroako errege bezela.
XIII. mendetik aurrera, Gaztelako erregeak kendu zizkion Nafarroako erregeari Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako lurrak. XVI. mendearen hasieran Alba-ko Dukeak militarki hartu zuen Nafarroa Garaia, eta beraz Espainiako erregeek Nafarroako erregeek bihurtu ziren, gerratearen bidez. Nafarroa behera ez zuten Espainiar armadak lortu, eta independiente gelditu zen.
Bitarte horretan bizi izan zen Xabierko Frantzisko, Jesusen Konpainian sartu eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zena Geroago, Nafarroako Henri III. errege zena, Frantziako Henri IV bihurtu zen 1589. urtean, katolizismoa onartu ondoren. Ondorengo Frantziako errege guztiak, beraz, "Roi de France et de Navarre" izan zuten titulua.
Frantziako iraultzaren ondoren galdu zuen Nafarroa Beherak askatasuna.
Hegoaldean, Nafarroa garaia erresuma bezela gelditu zen, nahiz eta Espainiar erregea hartu behar. 1841. urtean galdu zuen bere askatasuna, lehen karlistada galdu ondoren.
Kultura
Hizkuntzak
Bi hizkuntza erabiltzen dira: gaztelania eta euskara. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera "euskaldun eremua" eta "eremu mistoa" deiturikoetan. "Eremu ez euskaldunean" batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak.
Euskalkiei dagokienez, Nafarroa Garaiak hiru aldaera ditu (nafar-lapurtera , ekialdeko nafarrera eta nafarrera).
Literatura
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako idazleak
Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean "Axular" eta Arturo Kanpion nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, Jon Alonso, Aingeru Epaltza, Eduardo Gil Bera, Jose Angel Irigarai eta Jokin Muñoz.
Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira Yehuda Halevi eta Abraham Ben Meir Ibn Ezra (hebraieraz) eta Antonio de Eslava eta Francisco Navarro Villoslada (gazteleraz).
Musika
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako musika
Bertsolaritza
Sakontzeko, irakurri: Nafarroako bertsolariak
Pertsonaia ezagunak
- Frantzisko Xabierkoa (1506-1552), jesuita eta santu xabiertarra.
- Julian Gayarre (1844-1890), tenore erronkariarra.
- Arturo Kanpion (1854-1937), idazle iruindarra.
- Francisco Javier Saenz de Oiza (1918 - 2000) arkitekto kasedarra.
- Jose Maria Jimeno Jurio (1927 - 2002) historialari eta etnografo artaxoarra.
- Jose Mari Satrustegi (1930-2003), idazle eta euskaltzain arruazuarra.
- Rafael Moneo (1937 - ) arkitekto tuterarra.
- Carlos Garaikoetxea (1938-), politikari iruindarra, Euskadiko lehendakaria (1980-1985).
Hedabideak
Jaiak
- Abenduaren 3a: San Frantzisko Xabierkoaren eguna, jai ofiziala.
Kanpo loturak
Nafarroako Gobernuaren webgunea
Nafarroako Legebiltzarraren webgunea
Nafarroako Unibertsitate publikoaren webgunea
Nafarroako Unibertsitate pribatuaren webgunea
Topografia, satelitezko irudiak eta mapak
![]() |
Espainiako Autonomia Erkidegoak | ![]() |
---|---|---|
Andaluzia • Aragoi • Asturiasko Printzerria • Balear Uharteak • Errioxa • Euskadi • Extremadura • Galizia • Gaztela eta Leon • Gaztela-Mantxa • Kanariar Uharteak • Kantabria • Katalunia • Madrilgo Erkidegoa • Melilla • Murtziako Erkidegoa • Nafarroa • Valentziako Erkidegoa • Zeuta |
![]() |
Euskal Herriko lurraldeak | ![]() |
---|---|---|
Araba • Bizkaia • Gipuzkoa • Lapurdi • Nafarroa Garaia • Nafarroa Beherea • Zuberoa |