Aia

Wikipedia(e)tik

Aia

Gipuzkoa
Irudi:Aia armarria4.gif
Izen ofiziala Aia
Antolaketa
Estatua
Autonomia Erkidegoa
Lurralde Historikoa
Eskualdea

Espainia
Euskal Autonomia Erkidegoa
Gipuzkoa
Urola Kosta
Posta-kodea 20809
Koordenatuak 43°14′ I 2°08′ M Koordenatuak: 43°14′ I 2°08′ M (?)
Garaiera
Azalera
Biztanleria

Dentsitatea
Euskaldunak

- m
55,27 km²
1.773 (2006)

32,08 bizt/km²
%96,18 (2001)

Sorrera 1563
Herritarra aiar
Alkatea Igor Iturain Ibarguren
(EAJ)
www.aiako.com

Aia Gipuzkoako Urola Kosta eskualdean kokaturik dagoen udalerria da. Nekazal herri zabala da, 56 km² ditu. Pagoeta Parke Naturalaren zatia da Aia eta 1.773 biztanle zituen 2006an. Donostiatik 25 km-tara dago. Iparraldealdean Orio eta Zarautz udalerriekin egiten du muga, ekialdean Usurbil, Zizurkil eta Asteasurekin, hegomendebaldean Errezilekin eta, azkenik, mendebaldean, Zestoarekin. Bihotz formakoa da Aia eta kostaldera irekiune txiki baten bidez iristen da, Txurrukako hondartzara.


Eduki-taula

[aldatu] Historia

Irudi:AIA ALTXERRI 1.jpg
Altxerri kobazuloa

Egun Aiako udalerria hartzen duen lurraldean, gizakiaren lehenengo aztarnak Goi Paleolito garaikoak dira; goi madelein arokoak eta bukaerakoak, hain zuzen. Dirudienez, bai Altxerriko kobazuloko pintura eta grabatuak, bai Giltza Iturritik hurbil agertu ziren harrizko lanabesak garai hartakoak dira (duela 12.000 edo 13.000 urte).

Badaude, ordea, hain antzinakoak ez diren monumenduak; tumuluak eta dolmenak, hain zuzen (Brontze Eneolito garaiko hilobi monumenduak, duela 4.000 urtekoak. Garai horretan, gizartea garatuxeago zegoen, ekonomia oinarria artzaintza zen, transhumantzia egiten zuten eta metalak erabiltzen hasi ziren.

Horrelako hilobi monumentuak leku ugaritan aurki ditzakegu inguruko muinoetan paseatzen gabiltzala, nahiz eta gaur egun belarrek estali dituzten eta nahiko ezkutatuta dauden.

Gipuzkoako dokumenturik zaharrenetako batean Aiari buruz hitz egiten da. Dokumentu horretan honako gertakizun hau aipatzen da: 1025ean, Olazabalko San Salbador monasterioak (Altzo) San Juan de la Peñakoari (Jakatik hurbil) egindako dohaintza bat. Bertan azaltzen denez, Garcia Aznar jaunak (Gayla andrearen senarra) Altzoko monasterioa eta berari atxikitako lur eremu handi bat eman zituen, eta, besteak beste, Haya, Helcano eta Iturrioz toponimoak aipatzen ditu.

1375eko Gipuzkoako Probintziako Ermandadearen Ordenantzetan, Sayaz Alkatetza Nagusia aipatzen da. Hori gaur egungo Aia, Beizama, Bidegoian eta Errezil udalek (Ernioren magalean guztiak) osatutako udal barrutia zen. Alkatetza horretako alkate edo administraria erregeak aukeratzen zuenez, alkatetzako herriek udal bakoitzerako alkate arrunt bat edukitzea lortu zuten. Hori 1563an erdietsi zuten, Felipe II erregeak emanda. Horrela, Unibertsitate independentearen titulua eskuratu zuten. Hala ere, Gipuzkoako Batzar Nagusietara ordezkari komun bat bidaltzeko, Sayazeko Batasunari eutsi zioten.

Jarduera ekonomiko tradizionala abeltzaintzan eta nekazaritzan zegoen oinarrituta. Baserrietako familiek lurra ustiatzen zuten, beren buruak hornitzeko sistema ekonomiko batez baliatuta. Udalak “bere” lur eremuak zeuzkan, herritarrek errentan hartu eta ustiatzeko. “Hondazilegiak” izeneko beste herri lur batzuk ere bazeuden. Bigarren sektorea artisau espezializatu batzuek, ikazkinek eta eho tokiek osatzen zuten. Baina garai honetan nabarmentzekoa burdin industria da. Izan ere, orografia oso egokia eta erreka ugari zituenez, Aia burdin eta errotetako produkzioaren gune garrantzitsu bihurtu zen. Horrekin batera, gure herriaren bilakaeran garrantzi handia izan dute antzinatik hemen bizi izan diren nobleek; besteak beste, Zarautz eta Laurgain familiak. Burdinaren produkzioari oso lotuta daude biak burdinola hidraulikoengatik; esaterako, Aristerrazukoak edo Agorregikoak.


[aldatu] Ondarea

Alde zaharra udalaren erdian dago, Pagoeta mendiaren ekialdeko magalean. Bertan gurutzatzen dira Asteasurako, Oriorako eta Zarautzerako errepideak. San Esteban eliza da eraikin nabarmenena. Etxeak biltzen hastean, herria antolatzeko 4 ardatz hartu ziren oinarritzat: Iturri kalea, Sartalde kalea, Joan Etorle kalea eta Aitzpea kalea. Kale horiek elizaren ondoko plazan egiten dute bat. Elizaren nagusitasuna, bere altueragatik ez ezik, kokapenarengatik ere bada. Izan ere, kareharrizko muinoan —harri trinkozko harresi bat— dago, lekurik garaienean. Alde zaharra ere harresi horren gainean dago.

Alde zaharrak, oro har, batasuna dauka, tradizio historikoari jarraituta baitaude eginda eraikin gehienak. Ezaugarri modernoak dituzten eraikinak ere badaude; pilotalekua, esaterako. Herri pribilegiatu honetan denbora oso poliki igaro dela pentsa daiteke.

Irudi:GOROSTIOLA AIA.jpg
Gorostiola baserria

Erdigunearen inguruan bi auzo daude: Arrutiegia eta Kurpidea. Arrutiegiako baserriak arkitektura tradizionaleko eredu onak dira (Gorostiola, Zulaika, Manterola-Erdi, Armendi). Kurpidean Ernio-txiki gailurra dago, Pagoetaren magaletik Aiako hegalak ikusteko talaia ezin hobea. Bertako baserrien artean, Jonsansoro, Azpitarte eta Zinkunegi-saletxe baserriak dira nabarmentzekoak.

Kurpidearekin Etxetaballa eta Iruretaegia auzoek egiten dute muga. Etxetaballa oso haran ederra da, eta Pagoeta eta Iturriotz magaletako hamar baserrik osatzen dute. Iruretaegia auzoa Oriorako bidean dago, Ernioren magalean, eta bertako etxeak elkarren ondoan daude. Baserri askotan herri arkitekturako eredu asko aurki ditzakegu. Horien artean, Iturriotzeko Benta da nabarmentzekoa, bai arkitekturagatik bai garrantzi historikoagatik.

Irudi:AIA ALTXERRI.jpg
Altxerri kobazuloa

Oriorantz jaistean, alde batean Olaskoegia daukagu. Bi errekastoren artean dago eta Orioraino iristen da. Auzo honetan dago Altxerriko Kobazuloa. Bestalde, Oriotik hurbil, Industrialde sortu berria dago, inguru honetako garrantzitsuena.

Beste aldean Andatza auzoa dago. San Pedro izenaz ere ezagutzen dute askok, izen bereko XVII. mendeko baselizagatik. Garai batean burdinolak zeuden bertan. Aristerrazu baserria da nabarmentzekoa. Azken urteotan asko aldatu da ingurune hau, bai hazkunde demografikoa izan duelako bai paisaia aldatu egin delako. Izan ere, etxebizitza berriak eta enpresa handiak eraiki dituzte bertan.

Oriorako bidean Santio Erreka auzoa dago, Andatzaren ondoan. Inguruko burdinoletarako mineralak zeramatzaten ontziek atrakatzeko portua eta manufakturatutako burdina kargatzeko lekua bertan zeuden. Santiago baseliza bertan dago oraindik, eta berak ematen dio izena auzoari. Arrazubi burdinolaren arrasto sakabanatuak ere badaude. Hori zen garai bateko garrantzitsuena, bere portua eta lonja baitzeuzkan. XVIII. mendean izan zuen goraldirik handiena, aingurak egiten hasi zirenean. Fermin Gilisagastikoaren patentearen jabe egitea lortu zuen, eta Arrazubiako lehenengo burdinola jarri zuen. Azken urteotan, Andatzan bezala, biztanle kopurua asko handitu da bai industria garapenagatik bai [[Orio]tik hurbil egoteagatik.

Zarautzerako bidea hartuta, Laurgain daukagu. Aiako auzorik handiena da, azalerari dagokionez. Pagoeta mendian hasten da, eta kostalderaino iristen da. Altxerriko kobazuloak dira bertako lekurik ederrenetakoa. Auzoaren jatorria Laurgaineko leinu etxearekin lotuta dago. Laurgain jauregiak, errepidearen ondoan, dorretxea izan zela erakusten dute: bere saeterak, leiho konopialak, leiho bikoiztuak eta abar. Atzerago, bi eraikin daude: San Migel eliza (dorre barrokoa, eta multzoa osatzeko, Apaizetxea) eta Bizkar baserria (izen bereko muinoan). Laurgainen Pagoeta Parke Naturaleko lekurik esanguratsuenak daude.

Altzola auzoak Pagoeta Parke Naturalaren gainerako lur eremua hartzen du. Altzola leku bakarti eta bukolikoa da, eta oso berandu lortu zuen, Urdanetatik barrena, errepide probintzialekin lotura izatea. Horri esker, bere harresien artetik ezkutukoaren xarma berezia suma daiteke oraindik. San Romanen omenezko elizaz gain, bi eraikin nabarmentzen dira paisaia horretan: bata, Altzolako garai bateko komentua (gaur egun, Moja-Etxea); eta bestea, Gipuzkoako Foru Aldundiaren behitegia (erdigunearen ondoan).

Altzolatik gertu Urdaneta auzoa daukagu. Bertan, San Martin elizaren ondoan, zenbait etxe daude elkarren ondoan. Gaur egun, Zarautzetik barrena irits daiteke bertara, baina orain dela gutxi ez zuen errepiderik. Beraz, ordura arte ekonomia beren buruak hornitzeko jardueretan zegoen oinarrituta, ia erabat itxia, eta auzoak herri txiki-txiki bateko zerbitzuak eskaintzen zituen: eliza, apaiza, hilerria, pilotalekua, eskola, maisu-maistra, taberna, etab. Alameda markesak izan ziren auzo honen jabe.

Azkenik, Aiako erdigunetik urrutien eta Zarautz eta Getaria gaineko talaia modura, Elkano auzoa daukagu. Zarautz omen zen eta bertan eraiki omen zen Zarautzeko aurreneko eliza; San Pedro, hain zuzen ere. Badirudi nekazari auzo honek Aiako tradizio historiko luzeena duela, XI. mendeko dokumentu batzuetan aipatzen baita.


[aldatu] Gizartea

Eboluzio demografikoa
1860 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2006
2.529 2.261 2.375 2.273 2.391 2.446 2.633 2.582 2.381 1.930 1.659 1.773


[aldatu] Kirolak

Aian 4 kirol elkarte daude:

  • LARRA-TXORI
  • ALKAR
  • INDAMENDI AUZOA K.E.

(Hiru hauek arrantza eta ehiza elkarteak dira)

  • INDAMENDI AUZOA K.E.: Kirol Elkarte honek berriz, aretoko futbol eta pelota taldeak ditu.


[aldatu] Politika

Igor Iturain Ibarguren da Aiako alkatea, EAJ-PNV alderdikoa. Aia, ohitura eta usadioetan murgildutako herria denez, aintzinako euskal kulturaren eredua da eta hau hauteskundeetan nabarmen geratzen da %95k alderdi euskaldunak bozkatzen baititu.

[aldatu] Auzoak

Aiak azalera handia du, eta bertan sakabanatuta daude hamaika auzoak.

  • Altzola
  • Andatza
  • Arrutiegia
  • Elkano
  • Etxetaballa
  • Iruretaegia
  • Kurpidea
  • Laurgain
  • Olaskoegia
  • Santio Erreka
  • Urdaneta


[aldatu] Festak eta Ohiturak

[aldatu] Aia herrian:

  • Santa Ageda, San Donato, San Lorenzo eta San Isidro Labrador festak ospatzen dira otsailaren 4an, abuztuaren 4 eta 10ean eta maiatzaren 15ean.

[aldatu] Auzoetan:

  • Altzola: San Roke eguna ospatzen da, eguna abuztuan izan arren, azaroaren 18an ospatzen da.
  • Elkano: San Pedro, ekainaren 29an.
  • Laurgain: San Miguel eguna, irailaren 29an.
  • San Pedro: Auzoaren santuaren eguna, ekainaren 29an, Elkanon bezela.
  • Santiago: Santiago eguna, uztailaren 25ean.
  • Urdaneta: San Martin, abuztuaren 11n.
  • Iturriotz: ekainaren 24an erromeria dago San Juan baselizaraino.


[aldatu] Pertsonaia ezagunak

  • Joan Jose Alkain Iruretagoiena, Udarregi (1829 - Usurbil, 1895): Bertsolari gipuzkoarra. Aita Zabalak bildu eta gorde ditu haren bertso-paperak ( Udarregi bertsolaria, 1966). Ingelesek Donostia erre zuteneko gertaerei jarritako bertsoak ospetsuak dira (1893).