Iruñea

Wikipedia(e)tik

Iruñea

Nafarroa Garaia
Iruñako bandera Iruñako armarria
Izen ofiziala Pamplona/Iruña
Antolaketa
Estatua
Autonomia Erkidegoa
Merindadea
Eskualdea

Espainia
Nafarroako Foru Erkidegoa
Iruñeko merindadea
Iruñerria
Posta-kodea 31001 - 31014
Koordenatuak 42°48′ I 1°38′ M Koordenatuak: 42°48′ I 1°38′ M (?)
Garaiera
Azalera
Biztanleria

Dentsitatea
Euskaldunak

449 m
23,55 km²
195.769 (2006)

8.312,91 bizt/km²
%8,65 (2001)

Sorrera herrixka baskoia
- K.a 74 Pompaelo erromatarra
Herritarra iruindar
Alkatea Yolanda Barcina
www.pamplona.es

Iruñea edo Iruña Nafarroako eta historikoki Euskal Herriko hiriburua da. 163.936 biztanle zituen 1996an (10.992 euskaldunak, 13.890 ia-euskaldunak, 139.054 erdaldunak), Euskal Herriko hirugarren hiririk handiena.

San Fermin jaiak uztailaren 6an hasten dira, mundu guztian ezagunak direnak.

Iruñeko hiria Erromatarrek (Ponpeiok) fundatu zuten Pompaelo izenarekin herrixka baten gainean eta geroago Nafarroako Erreinuaren hiriburua izan zen. Euskal abertzaleentzat Iruñea Euskal Herriko hiriburua da.

Sarasate pasealekuko Foruen Estatua.
Sarasate pasealekuko Foruen Estatua.

Hiru unibertsitate ditu:

Aireportua (nahiz eta Elortzibarren eremuan egon) eta tren geltokia dauzka. Industriagune garrantzitsua da, batez ere automobilen (Volkswagen-en lantokia), haize-erroten eta haragi-prestaketen industria handiak dituelako.

Eduki-taula

[aldatu] Geografia

Iruñerria eskualdean dago. Mugakideak ondokoak ditu: Txulapain eta Ezkabarte iparraldean, Zizur eta Galar Zendeak hegoaldean, Atarrabia, Burlata eta Aranguren ekialdean, Zizur Nagusia eta Oltza mendebaldean.

Itsasoaren mailatik 449 metrotan dago. Arga ibaiak inguratzen du, baita Izaga (1.353 m), Ezkaba (892 m), Campamento (528 m), Badostaingo kaskoak (590 m), Taxoare (668 m), Gazolatz (534 m), Errakobide (466 m), Santa Lutzia (470 m) eta Cascajo (450 m) mendiek ere.

Beste hiriburu batzuetatik dauden distantziak hauek dira: Donostia (87 km), Gasteiz (94 km), Bilbo (159 km) eta Baiona (137 km). Beste hiri batzuekikoak, Logroño (92 km), Bartzelona (434 km) eta Madril (411 km).

[aldatu] Auzoak

Alde Zaharra, Arrosadia (edo Milagrosa), Arrotxapea, Azpilagaña, Biritexitu, Buztintxuri, Donibane, Ermitagaña, Errotazelai, Etxabakoitz, Ezkaba, Iturrama, Mendebaldea, Mendillorri, Txantrea, Sanduzelai (edo San Jorge) eta Lehenengo eta Bigarren Zabalguneak dira.

[aldatu] Historia

Erdi Aroko banaketa 3 burgotan
Erdi Aroko banaketa 3 burgotan
Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Iruñeko historia

Hiriko historia abiatzen da baskoien herrixka batetik, hortik Pompaelo erromatarrera. Musulmanen okupazioaren ondoren, Iruñeko Erresuma eta Nafarroako Erresuma etorri ziren. Hauek erortzean, XVI. mendean Espainiako erregeen menpe gelditu zen.

Azkenik, XX. mendean hiria izugarri hasi zen zabaltzen. Azken hamarkadetan mundu mailan ospe handia hartu du hiriak San Fermin jaiak direla-eta, bereziki Ernest Hemingway idazleak hauei egindako oihartzunagatik.

[aldatu] Jaiak

[aldatu] Sanferminak

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Sanferminak

Sanferminak Iruñeko jai ospetsuena da, uztailaren 6 eta 14 bitartean ospatzen dira San Ferminen omenez. San Fermin, San Frantzisko Xabierrekin batera Nafarroako patroia da. Tradizioaren arabera, Firmus III. mendeko senatariaren semea izan zen Fermin. San Saturninok berak batailatua, Tolosa Okzitaniakoan egin zen apaiz. Iruñera bueltatu zen hiriko apezpikua izatera. Amiensen hil zen burua moztuta 303ko irailaren 25ean.

Lehen, jaiak irailaren 24an ospatzen ziren. Gaur egun, iraileko azken aurreko asteburuan San Fermin Txikiko jaiak egiten dira, Alde Zaharreko jaiak hain zuzen ere.

Festako ekitaldi nagusiak:

  • Txupinazoa edo altxaferoa: uztaileko 6ko 12:00etan festari hasiera ematen dio. +Txupinazoa
  • Riau-riau: gaur egun ospatzen ez bada ere (azken urteotan bortitz samarra bihurtu baitzen) sanferminetan hori baino tradizionlagorik ez dago. 6ko 4:30tan egiten zen. Dantza tradizionalen soinuan, udalari mezara joaten ez uztea zen koxka. + Riau-riau
  • Entzierroa: uztaileko 7tik 14 arte, goizeko 8:00etan zezenak Santo Domingo kaleko ikuiluetatik plazara joaten dira. + Entzierroa
  • Prozesioa: 7ko goizeko 10etan santua Alde Zaharretik ateratzen da prozesioan. + Prozesioa
  • Pobre de mi: 14ko eguerdian ekitaldi honek amaiera ematen dio festari. + Pobre de mi

[aldatu] Hiri senidetuak


[aldatu] Osasungintza

  • Nafarroako Unibertsitateko Klinika
  • Nafarroako Ospitalea
  • Bideko Andre Mariaren Ospitalea

[aldatu] Hezkuntza

[aldatu] Ikastolak

[aldatu] Unibertsitatea

[aldatu] Artea

[aldatu] Arte erlijiosoa

  • Iruñeko katedrala. Lehenengoa erromanikoa bazen ere, egungo gotikoa da barruan eta neoklasikoa fatxadan. Izan ere, erromanikoa erori zen Karlos II.aren hilobia egiten ari zela. Gotikoak (1387-1525) erromanikoko planta jarraitu zuen. Fatxadak erromaniko eran segitu zuen katedraleko kapituluak eraitsi eta berreraikitzeko erabakia hartu zuen arte. 1783an Ventura Rodriguez arkitektoak egungo fatxada egin zuen.
    • Karlos III.aren eta Leonor emaztearen ehortz-estatua. 1416an eraiki zuen Lomme de Tournai Borgoinako eran.
    • Katedraleko klaustroa. XIV eta XV mendeetan eraiki zen Nafarreriako gerran (1276an) frantziar armadak erromanikoak suntsitu ostean. Europa osoko gotikoko maisulana da Iruñeko klaustroa.
  • San Nikolas eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIV. mendeko dorrea du. Gotiko erara eraikia.
  • San Zernin eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIII. mendean eraikia.

[aldatu] Arte zibila

    • Udaletxea. Atzeko fatxada da ezagunena, San Fermineko txupinazoa edo altxaferoa hortik jaurtitzen baita. Arkitekturaren ikuspuntutik, XVIII. mendean eraiki zen fatxada hori, barroko erara.

    • Sarasate pasealekua. Hainbat nafar erregeen estatuak hor daude kokaturik. Iparraldeko aldean, Foruen estatua eraiki zen, Gamazo espainiar ministroak XIX. mendeko bukaeran nafar zerga sistema propioa desegin nahi zuelako.

    • Nafarroako Jauregia. Sarasate pasealekuaren iparraldean, XIX. mendean eraiki zen. Egun Nafar Gobernuaren egoitza da.

    • Nafarroako Legebiltzarra. Sarasate pasealekuaren hegoaldean, XIX. mendeko eraikin batez baliatuta, XX. mendeko 90eko hamarkadan barrutik eraberritu zen Nafar Parlamentuaren egoitza izateko.

[aldatu] Kultura

[aldatu] Hizkuntzak

Euskararen Foru Legearen arabera, Nafarroako hiriburua "Eremu Mistoa" delakoan dago sartuta. Hau da, euskal hizkuntza partzialki ofiziala baino ez da.

Gaztelera da beraz mintzaira nagusia. Bestela, etorkinen kopuru handia dela-eta, beste leku batzuetako hiztunak gero eta ohikoagoak dira.

[aldatu] Kultur elkarteak

    • Karrikiri
    • Zaldiko Maldiko

[aldatu] Kirolak

  • Azpiegiturak:

[aldatu] Hedabideak

[aldatu] Pertsonaia ezagunak

[aldatu] Ikus, gainera

[aldatu] Kanpo loturak