Euskara

Wikipedia(e)tik

Euskara
euskera, eskuara, üskara
Non mintzatzen den: Espainia eta Frantzia 
Eskualdea: Euskal Herria
Guztira hiztunak: 1.033.900 (ama-hizkuntza: 700.000)
Hizkuntza familia: Hizkuntza isolatua 
Estatus ofiziala
Hizkuntza ofiziala: Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako iparraldean (Espainia)
Araugilea: Euskaltzaindia
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1: eu
ISO 639-2: baq (B)  eus (T)
ISO/FDIS 639-3: eus 
Euskal Herriaren kokalekua
 


Euskara gaztelania eta frantsesarekin batera Euskal Herrian mintzatzen den hizkuntzetarik bat da, jatorrizkoa, gaur egun egoera gutxituan dagoena. Euskara ez dago philum indoeuroparraren barruan sailkatua eta Europako mendebaldean izan zen hizkuntza-familia baten azken arrastotzat hartzen da.

Antzina, Errioxan, Kantabrian, Burgosen, Huescan eta Zaragozan ere hedatua zegoen, eta Akitanian eta Erdialdeko Pirinioetan ere bai.

Iberiar Penintsulan oraindik irauten duen erromatarren aurreko hizkuntza bakarra da. Gutxitze prozesu gogorra jasan du, etenik gabe lurraldeak eta hiztunak galduz. Nafarroa Garaian bereziki, prozesu hori nabarmena da. XIX. mende bukaeran eta XX. mende hasieran, hainbat intelektualen eta politikariren eraginez (Arturo Kanpion, Sabino Arana...) nolabaiteko biziberritzea ezagutu zuen, abertzaletasunarekin estuki loturik. Frankismoan (1936-1977) jazarpen handia pairatu ondoren, XX. mende erdialdetik aurrera hasi da indartzen, idatzizko estandarizazioari dagokionean batez ere.

1980ko hamarkadatik aurrera, erakundeen onarpena lortu zuen, lurralde zatiketa handiekin bada ere. Gernikako Estatutuak euskara Euskadiren berezko hizkuntza izendatu eta gaztelaniarekin batera ofiziala egin zuen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan (Trebiñuko Konderrian eta Turtzioz-Billaberden izan ezik). Nafarroa Garaian, Euskararen Legearen eraginez, euskara herrialdearen iparmendebaldean (Eremu euskalduna) soilik da koofiziala. Iruñean eta erdialdeko beste hiri garrantzitsuetan (Eremu mistoa), euskarak onarpen maila txikiagoa eta traba handiagoak ditu. Nafarroa hegoaldean (Eremu ez-euskalduna), berriz, euskara ez dago onartua. Ipar Euskal Herriari dagokionez, euskarak ez du onarpen instituzionalik, frantsesa hizkuntza ofizial bakarra izanik.

XX. mendean euskara batua sortu zen euskalkiak batzeko beharrari erantzunez; gaur egun, hizkuntza koofiziala da Euskal Herriko lurralde batzuetan. Komunikabide, ikaskuntza, administrazio eta aisian erabiltzen da, lurralde eta eremuen arabera gorabehera handiak dauden arren.

Eduki-taula

[aldatu] Hizkuntz deskribapena

Euskara hizkuntza isolatua da. Mapan Europako hizkuntza ez indoeuroparrak (finlandiera, estoniera eta hungariera, euskaraz gain) ageri dira
Euskara hizkuntza isolatua da. Mapan Europako hizkuntza ez indoeuroparrak (finlandiera, estoniera eta hungariera, euskaraz gain) ageri dira

[aldatu] Sailkapena

Euskara hizkuntza isolatua eta linguistikoki aglutinantea da.

[aldatu] Idazkera

Euskara idatzten hasi zenetik, XVI. mendean, alfabeto latindarra hartu zuen, bere kokapen geografikoaren eraginez. Gaur egun, euskal albabetoak bost bokal ditu:

  • A, E, I, O, U; eta zubereraren kasuan, seigarren bat ere bai: Ü

eta ondorengo kontsonante hauek:

  • B, D, F, G, H (gorra mendebaldeko euskalkietan, eta aspiratua ekialdekoetan), J (euskalkien arabera ahoskera desberdina duena), K, L, M, N, Ñ, P, R, S, T, X, Z.

Gainera, beste sei kontsonante ere baditu, beste hizkuntzetako maileguak idazteko:

  • C, Q, V, W, Y, Ç

eta baita ondoko digrafoak ere, nahiz eta dd eta tt oso gutxi erabiltzen diren:

  • DD, RR, TT, TS, TX, TZ.

Azentuari dagokionez, berau ez da idazkeran adierazten, eta azentuaren ahoskera asko aldatzen da euskalkiz euskalki eta baita euskalki bakoitzaren baitan ere.

[aldatu] Historia

[aldatu] Aitzineuskara

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Aitzineuskara

Euskararen jatorria den mintzaira hipotetikoari aitzineuskara deritzo, hau da, erromatarren nahiz zeltiarren eraginaren aurreko protoeuskara.

Antzinatean, euskararen hiztunen multzoa Ebro ibaitik Garona ibairaino eta Pirinioetan Kataluniako lurretaraino zabaltzen zen. K.o. lehenengo milurtekoan eremu horrek atzerakada itzela izan zuen Pirinioetan eta iparraldean, batez ere Erromatar inperioaren eraginez. Erromatarrek latinetiko hizkuntza ekarri zuten berekin, eta hizkuntza hura beren menpeko lurralde guztietan ezartzen saiatu ziren.

Euskararen lehen idatziak Iruña-Veleiako aztarnategian aurkitutakoak dira. III. mendetik VI. mendera bitartekoak izan daitezke. Idatzi horietan, hitz hauek ageri dira: ZURI URDIN GORI, EDAN IAN LO, GEURE ATA ZUTAN, URDIN ISAR, IESUS IOSHE ATA TA MIRIAN AMA, IAN ETA EDAN eta IAUN. Ondoren, zaharrenak Donemiliaga Kukulan (Errioxa, Espainia) aurkitu ziren. Monasterio horretan bertan idatzi zen gaztelaniazko lehen idazkia.

Errekonkistarekin eremu berriak irabazi zituen Ebrotik hegoalderantz (Errioxan eta Burgosen). Euskal lurraldearen azken galera historiko nabarienak Araban (XVIII. mendean) eta Nafarroan (XIX.-XX. mendeetan) gertatu dira.

[aldatu] Historia osoa

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskararen historia

Euskararen jatorria inoiz ez da jakin zehazki, baina hainbat teoria daude. Batzuk, hizkuntza kaukasikoetatik datorrelako teorian oinarritzen dira, beste batzuk berriz, hizkuntza bereberetatik datorrela. Zehazki ez dakigu.

Gauza bat argi dago: hizkuntza indoeuroparrek mendebaldea estali aurreko hizkuntza bakarra da Europa osoan. Beraz, k.a. 2000 urteetan inguru hauetara etorritako herri edo mintzaira indoeuroparren aurrekoa da.

[aldatu] Beste hizkuntzekiko harremanak

Euskarak inguruko hizkuntzekin milaka urteko harremana izan du. Hasieran Iberiar penintsulako eta gaur egun Frantziari dagokion lurraldeko hizkuntza indoeuroparrarekin. Kristau Aroa hastean, erromatartzeak eta kristautzeak ekarri zuten latinarekin eta, handik berehala, Erdi Aroko erromantze jaioberriekin (okzitaniera/gaskoiera, aragoiera edo nafar erromantze eta gaztelaniarekin).

Aro Moderno-Garaikideetan, auzoko lehiakide zailenak frantsesa (geroago hurbildua) eta, berriz ere, gaztelania ofizialduak izan dira. Berrikitan ezik, euskarak ez du izan historian (bere osotasunean gutxienez) legezko aitorpen ofizialik.

Euskararen eta erdararen arteko proportzioa
Euskararen eta erdararen arteko proportzioa

Euskarak, beraz, ondoko hizkuntzekin hartu-eman sakona izan du historian zehar: iberiera, latina, gaztelania, gaskoiera, aragoiera, frantsesa eta ingelesa.

[aldatu] Hedadura

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskal Herria

Euskara Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa eta Zuberoako herrialdeetan hitz egiten da. Euskal Herritik kanpo, gure mintzaira, Nafarroa Beherearekin muga egiten duten Gaskoniako herrietan eta Zuberoarekin muga egiten duen Biarnoko mugaldean (Oloroeko kantonamenduan: Eskiula edo Jeruntzeko herrietan,...) entzun dezakegu. Euskal Diasporan ere, euskara, ehun mila lagunek gorde edo berreskuratu dute, mundu zabalean ezarririk dauden euskal etxeei esker. Oro har, milioi bat lagun inguruk hitz egiten duten hizkuntza dugu.

Euskal Herrian bertan euskararen hedadura edo ezaguera ez da berdina lurralde guztietan. Ikusi alboko mapa

[aldatu] Euskalkiak eta Batua

Euskalkien hedadura
Euskalkien hedadura

[aldatu] Euskalkiak

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskalki eta Euskal Herriko hizkerak

1729an, Manuel Larramendi jesuitak El Imposible Vencido. El arte de la lengua bascongada izeneko euskararen gramatika bat argitaratu zuen Salamancan. Bertan hainbat dialekto edo euskalki bereizi zituen: gipuzkera, bizkaiera, nafarrera eta lapurtera, eta azken bi hauek bat bezala har zitezkeela adierazi zuen.

Louis-Lucien Bonapartek, Napoleon Bonaparteren hilobak, euskalkien beste banaketa bat egin zuen, egundaino indar handiz iritsi dena. Euskaltzaindiko lehen presidente Resurreccion Maria Azkue (1864-1951) Bonaparteren banaketa berrikusi zuen. Besteak beste, 1991ean desagertutako erronkariera euskalki berezitzat jo zuen, Bonapartek zubereraren barnean sailkatu zuen bitartean.

Euskalki hauekin batera, toponimia arrastoak eta idatzi batzuk direla eta, Araban berezko euskalkia izan zela esan daiteke, egun guztiz desagertutakoa.

Euskal hiztunen portzentaiak Nafarroako udalerrietan (2001).
Euskal hiztunen portzentaiak Nafarroako udalerrietan (2001).

1997an Koldo Zuazok eginiko sailkapen berriaren arabera, berriz, euskalkiak edo euskal dialektoak horrela izendatu ziren:

Tradizionalki gipuzkera, bizkaiera, lapurtera eta zuberera dialekto literario gisa sailkatu izan dira, izan ere, euskal literaturaren historian euskararen aldaera desberdin hauek erabili izan dira. Mendeetan zehar, lapurtera (Ipar Euskal Herrian) gipuzkera (Hego Euskal Herrian) euskalki erabilienak izan dira. Bizkaierak, era berean, zabalpen handia izan zuen XX. mende hasieran, Bizkaian Sabino Aranaren abertzaletasunak izan zuen indarrak bultzaturik.

Euskararen lege-egoera desberdinak Nafarroan
Euskararen lege-egoera desberdinak Nafarroan

[aldatu] Euskara batua

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskara batua

1960ko hamarkadan, euskara batuaren sortze prozesuari ekin zitzaion, idazketa mailan euskalkien arteko zatiketa gainditzeko eredu estandarizatua, alegia. Honek, euskara bizitzaren esparru desberdinetara zabaltzeko eta, finean, modernotasunari aurre egiteko oinarriak eman zizkion euskarari. Zehazkiago, 1968an Euskaltzaindiak Arantzazuko Batzarrean (Oñatin) egindako bileran abiatu zen batasun prozesutik sortu zen.

Bilera hartan euskara bateratzeko lehenengo arau multzoak finkatu zituzten, hizkuntza idatzian erabil beharreko ortografia, morfologia, deklinabidea eta neologismoei buruzko arauak emanez. Euskararen batasunerako gipuzkera eta nafartera euskalkiak hartu ziren oinarri giza, gainontzeko euskalkien berezitasunak eta aldaerak kontutan hartzen ziren bitartean.

Batasun prozesua ez zen bat bateko gauza izan, eta urteak pasa ahala, Euskaltzaindiak, euskararen alor ezberdinei buruzko arauak eta gomendioak kaleratzen joan da, prozesua oraindik bukatutzat eman gabe.

[aldatu] Literatura

[aldatu] Ahozko literatura

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskal ahozko literatura

Euskararen kasuan, ahozko literaturak aipamen berezia behar du. Bere idatzizko garapen mugatua dela eta, ahozko literatur agerpenek indar berezia izan dute euskararen kasuan. Horrela, atsotitzak, baladak eta kopla zaharrekin batera, besteak beste, aipamen berezia behar du bertsolaritzak.

[aldatu] Literatura idatzia

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskarazko literatura

Euskarak lapurtera idatziaren bidez, batik bat, bizi zuen bere berpizkundea. Ondokoak izan ziren euskal literaturari hasiera ematen zioten autoreak:

Ondorengo mendeetan gainerako euskalkiek (bizkaierak eta gipuzkerak batez ere), idatzizko garapen handiagoa ezagutu zuten. Era berean, egile garrantzitsuak izan ziren: Axular XVII. mendean, Txomin Agirre eta Xabier Lizardi XIX.enean eta Lauaxeta eta Gabriel Aresti XX.enean.

1968tik aurrera, euskara batuaren garapenarekin, euskarazko literaturak hazkunde handia ezagutu zuen, eta egun ugariak dira euskaraz idazten duten idazleak, besteak beste:

[aldatu] Bertsolaritza

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Bertsolaritza

[aldatu] Musika

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskal Herriko musika

[aldatu] Euskararen aldeko gizarte mugimendua

Euskarak, hizkuntza gutxitua izaki, egoera ez normaldu bat bizi du bere lurraldean. 1980ko hamarkadatik hainbat aurrerapauso eman bada ere (hizkuntza koofiziala da Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako iparraldean), hainbat esparrutan bere presentzia oso eskasa da. Honi aurre egiteko, frankismo bukaeratik hainbat talde sortu da euskararen alde eremu desberdinetan lan egiteko, zeregin horretan jada existitzen ziren taldeei gehituz.

[aldatu] Erakundeak

[aldatu] Elkarteak

[aldatu] Hedabideak

[aldatu] Ikus, gainera

[aldatu] Kanpo loturak