واژه‌سازی در ترکی آذربایجانی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.


برخی هماهنگی اصوات موجود در ترکي آذربايجانيی را خصوصیتی می‌دانند که باعث راحتی تلفظ و خوش آهنگی آن می‌‌شود ولی برخی دیگر با این نظر موافق نیستند. در زبان ترکي آذربايجانيی صداهای خشن (O,U,A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü,E,Ə,İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز حتی المقدور تحت تأثیر این قانون قرار می‌‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در [[Azerbaijani language| ترکي آذربايجانيی]] Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکي آذربايجانيی (Abbas) گفته می‌‌شود. ترکي آذربايجانيها هنگام فارسی صحبت کردن و نیز هر زبان دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌‌کنند.

پسوندهای ترکي آذربايجانيی امکان واژه‌سازی و غنای واژگانی این زبان را بالا می‌‌برد. پسوندهایی نظیر -چی، -لی، -سیز، -لیق ،....

در زبان ترکي آذربايجانيی کلماتی با اختلاف جزئی در معانی موجود است که در برخی زبان‌های دیگر نیست، مثلاً برای انواع دردها کلمات آغری، آجی، سیزی، یانقی، زوققو، سانجی، گؤینمک، گیزیلدمک و اینجیمک به کار می‌‌رود که هر کدام درد به خصوصی را بیان می‌‌کنند. و دسته‌ای از واژه‌های با معانی نزدیک در دیگر زبان‌ها هم هستند که در ترکي آذربايجانيی برابرهای متنوعی ندارند. (همچون واژه‌ها برای انواع ظروف شراب در فارسی یا گونه‌های می.

کلمات ترکي آذربايجانيی مانند اکثر زبانها انعطاف زیادی برای اصطلاح سازی دارند به‌عنوان مثال از کلمه دیل به معنی زبان در ترکي آذربايجانيی ۳۶ اصطلاح و تعبیر موجود است: دیل آچماق، دیل-آغیز ائتمک، دیلی توتولماق و....

ترکي آذربايجانيیب وجوه و زمانها در افعال ترکي آذربايجانيی منجر به ۵۰ شکل مختلف برای بیان حالات مختلف می‌‌گردد. مثلاً در فارسی به جای هر دو حالت گلیردیم و گلردیم فعل می‌‌آمدم به کار می‌‌رود یا برای حالتهایی چون گله جکدیم (=قرار بود بیایم) و گلسئیدیم(=اگر می‌‌آمدم) در فارسی افعال واحد و مستقلی بکار نمی‌رود. البته واضح است که همه زبان‌های جهان قادر به بیان همه حالات زمانی لازم هستند وگرنه گویندگان آن با مشکل روبرو می‌شدند. برخی موجز و چندکاربرده بودن سامانه افعال یک زبان (مثلاً فارسی) را از ویژگی‌های بهتر و پیشرفته‌تر می‌دانند و برخی نه.

افعال ترکي آذربايجانيی همه با قاعده اند، جزء فعل ناقص ایمک به معنی بودن.

افعال متعدی در ترکي آذربايجانيی به سادگی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌‌شود: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن. افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز در ترکي آذربايجانيی قابل ساخت است: وورماق=زدن(متعدی)← ووردورماق= به‌وسیله کسی زدن( متعدی درجه دو)← ووردوتدورماق=وسیله زدن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).

ترکي آذربايجانيیب پسوندها و حالات افعال در ترکي آذربايجانيی به خلق کلماتی منجر می‌‌شود که بیان آنها در برخی دیگر زبان‌ها با یک یا چند جمله مقدور است. مثال: أولاری سئویشدیرمه لییک (یک جمله در ترکي آذربايجانيی)= آنها را باید وادار کنیم که همدیگر را دوست داشته باشند (دو جمله در فارسی). البته برعکس این موضوع هم در مثال‌های دیگر پیش می‌آید.

این نوشتار ناقص است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.