شهرستان تربت جام
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
تربت جامیها، مردمی از تبار آریایی و زبانشان فارسی با گویش شیرین محلی تربتی است. بیشتر مردم این شهر مسلمان و پیرو مذاهب اهل سنت و شیعه جعفری هستند. شهرستان تربت جام در سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ هـ . ش، ۲۱۰٫۳۴۹ نفر جمعیت داشتهاست. صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی و قالیچه بافی، کرباس بافی، پلاس بافی، جوال و خورجین بافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل میدهد. از روزگار کهن صنعت فرش بافی در این شهرستان رواج داشتهاست و جنبه صادراتی دارد. دار قالیها معمولا در خانهها برپا میشود و کارگاههای قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالیها با طرح قالی مشهد در رنگهای لاکی، قرمز دانه و قهوهای نیز به بازار عرضه میشود. آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکانهای دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل میدهند.
سایت اینترنتی مرتبط با تربت جام: http://torbatjam.com
مشخصات جغرافیایی شهرستان تربت جام، با پهنهای حدود ۸۳۶۲ کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و افغانستان، در مسیر راه مشهد – اسلام قلعه، از نظر جغرافیایی در ۳۵ درجه و ۱۴ دقیقه پهنای شمالی و ۶۰ درجه و ۳۸ دقیقه درازای خاوری و بلندی ۹۲۸ متر از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از باختر به شهرستانهای مشهد، فریمان و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از خاور به افغانستان محدود است. هوای تربت جام معتدل است و بیش ترین درجه حرارت در تابستانها به ۴۰ درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستانها به ۱۳ درجه زیر صفر میرسد. میانگین باران سالیانه آن، حدود ۲۵۴ میلیمتر است. تربت جام در مسیر راه آسفالته مشهد – تایباد قرار گرفته و به درازای ۱۶۲ کیلومتر به سوی شمال باختری به مشهد و به درازای ۶۲ کیلومتر به سوی جنوب به شهر تایباد میپیوندد. دو راه شنی نیز از این شهر به سوی شمال خاوری، به درازای ۱۷۱ کیلومتر به صالح آباد و دیگری به سوی جنوب خاوری، به درازای ۳۵ کیلومتر به قلعه حمام کشیده شدهاست. وجه تسمیه و پیشینه تاریخی تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نامهای گوناگونی چون «بوزگان»، «بوزیگان»، «بوزجان»، «پوچکان»، «زام»، «سام»، «جام»، «تربت شیخ جام» و «تربت جام» خوانده شدهاست. شهری باستانی به نام «بوزیگان» و یا «بوزگان» از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ . ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهرا در اثر زلزله از بین رفتهاست. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ . ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافتهاست. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان «زام» یا «سام») گردیدهاست. شهر تربت جام نیز مانند شهر تربت حیدریه به نام شیخ بزرگی که در آن به خاک سپرده شده سرشناس است. شیخ احمد جام، مقلب به ژنده پیل، از عارفان نامی سده ۵ هـ . ق، بود و نام کنونی شهر به مناسبت تربت یا آرامگاه وی «تربت شیخ جام» و «تربت جام» نامیده شدهاست. تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژهای برخوردار بودهاست. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ هـ . ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴- ۵۳۶ هـ . ق) یعنی سدههای ۵ و ۶ هـ . ق، شکوفا شدهاست.تربت جام در سدههای ۷ و ۸ هـ . ق، هم زمان با یورش مغول و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران صفوی به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بودهاست. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه ساطان حسین صفوی (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ هـ . ق) اوزبکها و افغانها به مرزهای خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از خاور ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغانها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ . ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادر شاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای خاوری آن، از یورش اوزبکها، افغانها و ترکمانان در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبکها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ . ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ . ق، ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت میکرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ . ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ . ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمانان که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمانان آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ . ق) شدت یافت و یکی از شوم ترین دورانهای تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان خاوری، پدید آورد.
مساجد در شهرستان تربت جام مسجد مولانا تربت جام در تایباد تربت جام ، نزدیکی مرز کنونی ایران و افغانستان ، بنایی زیبایی از دوره تیموری به نام مسجد و مزار مولانا شیخ زین الدین واقع شدهاست . بانی این مسجد پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ بهادر تیموری میباشد و مسجد در سال ۸۴۸ هجری قمری به دستور وی ساخته شدهاست. اهمیت این بنا بیشتر از لحاظ دارا بودن کتیبههای زیبای سر در ، کاشی کاری معرق و حواشی آن است که از هر جهت ، شامل نکات ظریف هنری و ویژگیهای دوره تیموری است . در کتیبه کاشی معرق تاریخی مسجد ، نام شاهرخ و پیر احمد خوافی خوانده میشود. گذشته از کتیبه تاریخی ایوان و حواشی آن ، کتیبهای بر روی سنگ نقر شدهاست و در بالای سر قبر قرار دارد . این کتیبه منظوم که به خط نستعلیق نوشته شده ، حاکی از این است که معجر مشبکی از سنگ رخام در سال ۱۰۳۰ هجری قمری از طرف خواجه درویش نامی برای قبر شیخ زین الدین علی ساخته شدهاست . این معجر هم اینک در خارج مسجد و جلو ایوان نصب شدهاست . بنا تحت شماره ۳۰۹، در زمره آثار تاریخی به ثبت رسیدهاست. مسجد خواجه عزیز الله تربت جام در شهر تربت جام و در شمال آرامگاه شیخ جام قرار دارد . در حال حاضر به صورت نیمه ویران درآمدهاست و از سده ۵ هـ.ق. بر جای ماندهاست. مسجد عتیق تربت جام این بنا در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواقهای محوری آن ، عریضتر از رواقهای کناری است . در مرکز بنا ، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران شدهاست . ابعاد کل بنا ۵۰/۲۵ * ۱۹ متر است. گچبریها ، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنبا ،از نقطه نظر سبک ، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی ، مشابه آن را میتوان در بسطام (۶۹۲ هـ.ق.) ،سلطانیه (۶۸۴ هـ.ق.) و اشترجان (۶۸۷ .هـ.ق.) یاتف. بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشتهاند و تاریخ ساخت آن را ۷۲۰ هـ.ق. دانستهاند -ایوان : ایوان با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شدهاست و در طرففین ایوان ، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفتهاند که از داخل ایوان ،دو درگاه به آنها راه دارد . دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آنها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بودهاست ، نسبت میدهند. در تزیین ایوان، از کاشی کاری و گچ بری استفاده شدهاست. در این ایوان، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلففف به کار رفته است؛ نخست، کاشیهای فیروزهای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگهای سیاه ، لاجوردی و فیروزهای بر زمینه سفید تزیین شدهاند و کاشیهای فیروزهای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شدهاند، دو چهار گوشه کاشیهای شش گوش بزرگ را پر کردهاند. نوع دوم ، کاشی کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هـ.ق.) است که تمامی نمای ایوان ،از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را بانقوش هندسی ، حیوانی ،گیاهی و کتیبههای ثلث با رنگهای سفید، سیاه، آبی،فیروزهای، لاجوردی، سبز روشن، قهوهای روشن و قهوهای سیر و زرد میپوشاندهاند. علاوه بر کاشی کاری، از گچبریهایی نیز در چند حای ایوان استفاده شدهاست که همه متعلق به یک دوره نیستند. بانی این بنا ، «شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی» بودهاست که قبل از اتمام آن ، در گذشتهاست و کار او توسط پسرش «غیاث الدین بن مطهر» به اتمام رسیدهاست ؛ هر چند به نظر میرسد نقشه اولیه بنا هیچ گاه کامل نشدهاست . درباره تاریخ بنا میتوان گفت که بنای ایوان در ۷۲۰هـ.ق. پایان گرفتهاست ، و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمده و کاشی کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هـ.ق. ، در دوره شاه عباس صفوی ، صورت پذیرفتهاست. مسجد کرمانی تربت جام این دو بنا ، در شمال و جوب ایوان واقع شدهاند و از طریق دو درگاه واقع در ایوان میتوان به داخل آنها راه یافت. مسجد کرمانی با ابعاد ۷۰/۱۰ * ۱۷ متر دارای شاه نشینی در وسط هر ضلع و سه حجره (چله خانی) در اضلاع غربی ـ شرقی است . در شاه نشین غربی آن ، محراب گچ بری شده پر کار و نفیسی و در مقابل آن ، قبری منسوب به استاد کرمانی ـ سازنده محراب ـ قرار دارد. سقف این سبنا ، شامل پنج قسمت است : دو شاه نشین شمالی و جنوبی با پوشش نیم گنبدی که در جلوی هر کدام دو تویزه با تاق خوانچه پوش قرار دارد و سرانجام در مرکز بنا ، بر روی چهار تویزه ، گنبد کوچکی زدهاند که بعداً بازسازی شدهاست . در زیر این گنبد ، در کف مسجد ، سردابی با نقشه مربع که داخل آن سه قبر قرار داشت ، کشف شده که هویت دفن شدگان مشخص نیست. تزیینات داخل بنا شامل تعدادی قوس تزیینی در اطراف حجرهها و گچبریهایی به شکل مقرنس در بالای در چله خانهاست . در بالای این قسمت و در کمرگاه بنا ، کتیبهای به خط ثلث ، بنا را دور میزند و در بالای آن ، مقرنس کاری بسیار زیبایی به کار رفتهاست که در تاق شاه نشینها قرار دارد و در پایین ، مقرنسهای شمالی و جنوبی جمعاً ۸ لوح گچ بری مشبک وجود داشتهاست که امروزه ۷ لوح آن باقی ماندهاست . در میان نزدینات این مسجد مجراب گچ بری شده شاه نشین غربی که دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرکار است ،از اهمیت ویژهای برخوردار است. نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد ،متشکل از چهار طاق نما و قابهای ساده آجری در حد فاصل آنهاست . از آن میان ، دو طاقنمایی که بعد از ایوان قرار گرفتهاند . دارای مقرنس کاری با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آنها نیز دارای گچ بریهایی نظیر نمونههای داخل بناست . در خصوص تاریخ ساخت این بنا نمیتوان اظهار نظر دقیقی داشت ؛ اما احتمال بیشتری وجود دارد که این بنا به نیمه دوم قرن هشتم هـ.ق. متعلق باشد. مسجد نو تربت جام این مسجد در جانب شرقی مزار واقع است و با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستانهای ستون دار طرفین آن و یک حیاط کوچک مستطیل شکل مشخص میشود. رواق شرقی ،با مسجد عتیق پیوند خوردهاست و برای این کار ،الزاماً بخشی از آن و احتمالاً بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شدهاست . دری که جایگزین محراب گنبد شده ، راهی را برای ورود به مسجد جدید فراهم ساختهاست . دیوارهای تکیه حیاط ، تاقهای رواقها و شبستانهای طرفین گنبد مقصوره و تزیینات زیر گنبد ، نسبتاً جدید هستند. تنها بخش اصلی مسجد به نظر میرسد که گنبد مقصوره باشد. این بنا احتمالاً توسط جلال الدین فیروز شاه ، در سال ۸۴۶ هـ.ق. ساخته شدهاست.
حمامها و آب انبارها در شهرستان تربت جام آب انبار لنگر تربت جام این بنا در فاصله دویست متری غرب مزار شاه قاسم انوار ،واقع در روستای لنگر و ۲۴ کیلومتری غرب تربت جام ، قرار گرفته و ظاهراً همزمان با بنای آرامگاه در دوره تیموری ساخته شدهاست . آب انبار لنگر بنای آجری بزرگی به عرض ۱۸ و طول ۲۴ و عمق آبگیر ۶ متر است . ارتفاع پوشش گنبدی آن انبار از کف زمین نیز به ۹ متر میرسد. این منبع حدود ۱۳۲ متر مساحت دارد و تقریباً ۲۰۰۰ متر مکعب آب را در خود جای میدهد. در جانب شمالی و جنوبی بنا دو غرفه آجری ساخته شده که در یکی از آنها پلکان آجری برای دسترس به آب قرار دارد . پلهها در عمق منبع و داخل آب ادامه پیدا میکند تا هر قدر سطح آب پایین رود ، بتوان به آن دست یافت . غرفه دیگری که کوچکتر و تقریباً قرینه غرفه پلکان دار است ،برای استحکام پشت بند پوشش بنا ، ساخته شدهاست. احتمال دارد این بنا از ساختههای امیرعلی شیرنوایی ، وزیر دانشمند و خیر سلطان حسین بایقرا باشد. آب انبار تربت شیخ جام تربت جام این بنا مقابل در ورودی باغ و متصل به صحن شمالی مرقد شیخ جام واقع شدهاست . بنای اولیه آب انبار در سال ۱۰۱۰ هـ.ق. توسط «فیروزبن حسین» نامی ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۷۰ هـ.ق.) تعمیر و بازسازی شدهاست . (نقشه ش ۱۱۰ پایین) بنا با مصالح آجر و ساروج و گل ساخته شده و دارای طرحی مستطیل شکل با درگاهی در میانه هر ضلع و پوششی گنبدی است.
قلعهها در شهرستان تربت جام قلعه گبری تربت جام این قلعه بر فراز کوهی در ۱ کیولمتری روستای قلعه گبری ، در جنوب باختری پل خاتون قرار دارد . این دژ بایستی از دژهای اسماعیلیه باشد . قلعه شامل تأسیسات زیست دراز مدت، مانند حوض ساروجی یا سنگی و ...نیست و تنها نیاز فوری و روزمره ساکنانش را برآورده میکردهاست قلعه گوش لاغر تربت جام در بیرون روستای گوش لاغر ، بر سر راه مشهد ـ صالح آباد و در ۱۱ کیلومتری شمال باختر آن ، بر روی یک تپه سنگی قرار دارد. از این قلعه یک محوطه مستطیل شکل ۱۵۰ * ۱۰۰ با یک برج خراب به بلندی حدود ۵ متر دیده میشود. سفالهای لعابدار ، با نقشهای کنده زیر لعاب، که در این قلعه دیده شده، دیرینگی قلعه را به سدههای نخستین اسلامی میرساند، یعنی به حدود ۱۰۰۰ سال پیش و سدههای سوم و چهارم هجری قمری قلعه زورآباد تربت جام قلعه زورآباد در کنار صالح آباد قرار دارد. این دژ از خشت و گل ساخته شدهاست . حصار خاوری ویران شده، ولی حصار باختری پابرجاست، در هر گوشه حصار ، برجی دو سه طبقه ساخته شدهاست. قلعه استادی تربت جام در روستای استاد، در ۸۶ کیلومتری شهر تربت جام و ۲۳ کیلومتری جنت آباد و به فاصله چند کیلومتری باختر هریرود قرار دارد. امروز از آبادی استاد یا استای اثر برجستهای دیده نمیشود ولی در آن محل بر فراز کوهی، قلعهای نظامی و نیمه ویران و شاید از دوران صفوی وجد دارد. در پایین دست قلعه بازمانده آبادیهای دیگری دیده میشود، با سفالهایی از دوره سلجوقی و تیموری.
تپههای باستانی در شهرستان تربت جام تپه شور قلعه تربت جام در ۳۰۰متری جنوب باختری روستای شور قلعه که در ده کیلومتری باختر پل خاتون است قرار دارد . ظاهراً تپه شور قلعه یکی از سکونتگاههای مردمان باستانی است که به گفته «گیرشمن» از طریق دره کشف رود خود را به درون ایران کنونی رسانیدهاند. چون در یک جای تپه که به طور تصادفی خاکبرداری شده لایههای نمایانگر وجود بازمانده فرهنگ پیش از تاریخ دیده میشود. تپه صدرآباد تربت جام در کناره جنوب کشف رود ، در ۳ کیلومتری باختر پل خاتون قرار دارد. در کاوشهای غر مجاز ، آجرهای سرخ رنگ ۵ * ۲۵ * ۲۵ سانتیمتر در آن پیدا شدهاست . در این تپه سفالهای بدون لعاب با نقش برجسته قالبزده و دارای نقشهای نیم استوانهای و باندهای عمودی برجسته هستند ، که تزیینات روی ظرفهای نقره ساسانی را به یاد میاورند . این تأثیر از هنر دوران ساسانی مربوط به سدههای نخستین اسلامی است. تپه جهانگیرآباد تربت جام در ۷ کیلومتری جنوب خاوری پل خاتون و دو کیلومتری باختر گرماب قرار دارد. این تپه برای کشاورزی هموار شده ، ولی در نقاط بلند آن، قطعه سفالهایی دیده میشود که شبیه سفالهای تپه صدرآباد و مربوط به سدههای نخستین اسلامی است. تپه طلایی تربت جام در سه کیلومتری گوش لاغر ، در کنار روستای شورستان قرار دارد. سفالهای تپه طلایی شورستان، بیشتر بدون لعاب و دارای نقشهای قالب زده و مهری هستند که این گونه سفالها مربوط به سدههای سوم تا اوایل هفتم هـ.ق. است. در باختر تپه، که خاکبرداری شده، دیواری از خشت و گل به چشم میخورد و در همان محل تکههای آجر نیز دیده میشود. در میان انبوه سفالها ،یک سفال نخودی رنگ دست ساز مربوط به پیش از تاریخ نیز به دست آمده که اگر از جای دیگر به آن جا منتقل نشده باشد، دیرینگی تپه طلایی را به پیش از تاریخ هم میرساند. بیش از پنجاه گونه نقش گوناگون قالبی روی سفال، چندین قطعه ظرف سفالی و یک قطعه توپی کوره سفالگری، یک عدد هر سالم زیبا و سفال لعابدار در تپه طلایی پیدا شدهکه همگی گویای یک استقرار مدنی دراز مدت از پیش از اسلام تا سده ۷ هـ.ق. ، در آن محل است. تپه قشه توت تربت جام در ۱۰ کیلومتری صالح آباد و ۷۷ کیلومتری شمال خاوری شهر تربت جام ،بر سر راه آن دو شهر قرار دارد. برشهایی که در اثر خاکبرداری در بخش جنوبی محوطه ایجاد شده، تا ژرفای زیاد، لایههای خاکستر و خاک سوخته به همراه سفال و استخوان را نمایان کردهاست. سفالهای قشه توت از نظر گوناگونی در فرم ، نقشهای بسیار و دیرینگی به دو دسته بزرگ پیش از تاریخ و تاریخی بخش میشوند. در میان انبوه سفالهای نقش دار تپه جنوبی، قطعهای از کف یک ظرف کوچک مرمری سفید و یک صافی کوچک سفالی و نیمی از یک دوک گلی نیز بهدست آمدهاست. با بررسی محوطههای پیش از تاریخ شمال خاور و خاور ایران روشن میشود که سفالهای تپه قشه توت، از نظر نقش و فرم، با سفالهای تپههای آنو ، در نزدیکی عشق آباد ترکمنستان ، محمد آباد مازندران، شهر سوخته سیستان، کویته پاکستان ،نمازگاه ، آق تپه در ترکمنستان قابل مقایسهاست که در مجموع نزدیک هستند با سفالهای طبقه دوم سیلک و از دوران کالکولیتیک. اما در جزییات،تأثیر پذیری بسیاری از اشیاء به دست آمده در شهر سوخته سیستان ، قابل دیدن است. از جمله قطعهای از ظرف کوچک مرمریکه نمونه آن به فراوانی در میان آثار به دست آمده از شهر سوخته سیستان دیده میشود
آرامگاهها و امامزادهها در شهرستان تربت جام آرامگاه میر غیاث الدین تربت جام روستای بزد در ۱۷ کیلومتری جنوب غربی تربت جام قرار دارد. در داخل قبرستان این روستا ، بنایی است که به مقبره «میر غیاث الدین» معروف است و قبری در فضای باز و بیرونی ایوان آن جای دارد . نقشه بنا ، مربع شکل و بهابعاد ۵/۱۳ * ۵/۱۳ متر است . به نظر میرسد که این بنا در دوره صفوی ساخته شده و در دورههای بعدی تزییناتی بر آن افزوده شده باشد. این بنا احتمالاً به عنوان مسجد و نمازخانه کاربری داشتهاست. آرامگاه خواجه عزیزالله تربت جام این مقبره در یک کیلومتری جنوب شرقی مجموعه شیخ جام و در میان گورستانی قرار دارد که در نزدیکی آن ، بقایای یک ایوان باستانی واقع است . نقشه این بنا به صورت مستطیل است که ابعاد خارجی آن ، ۱۰/۱۳ * ۱۷ متر و ابعاد داخلیاش ۵/۱۳ * ۵/۱۴ متر است . در نمای اصلی این بنا ، ایوانی با تاق آهنگ به عرض ۳۰/۵ و ارتفاع ۹۰/۷ متر وجود دارد. در اضلاع چهارگانه بنا ،شاه نشینها و در زوایای آن، غرفههایی از بطن دیوار درآوردهاند. این بنا فاقد هر نوع تزیین است ؛ تنها تزیینات آن ، منحصر به نحوه ارائه و نمایش تویزهها (یزدی بندی) و سه کنجها است . داخل بنا روکشی گچی داشتهاست . راه ارتباط این بنا با ایوان مجاور آن ، از طریق درگاههایی بوده که در ضلع جنوب غربی و داخل ایوان تعبیه شده بود و امروزه به جز درگاه داخل ایوان ،بقیه آن مسدود شدهاست. شخص مدفون در این بنا ، «خواجه زیدن الدین عزیز الله بن قطب الدین محمد زاهد بن صفی الدین محمود بن ابوالمعالی بن رضی الدین احمد بن قطب الدین محمد بن رضی الدین احمد متولی بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن شیخ الاسلام احمد نامقی جامی» است که سلوک وی به طریقه «نقشبدنیه» و معاصر «سلطان حسین بایقرا» بودهاست و در بیست و هفتم ربیع الثانی سال ۹۰۲ هـ.ق. درگذشتهاست . تاریخ ساخت بنا نیز به نظر میرسد مربوط به نیمه اول قرن دهم هجری باشد. مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام تربت جام زیارتگاه احمد بن ابوالحسن شیخ احمد جامی (۴۴۱-۵۳۶ هـ.ق.) در شهرستان تربت جام ، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بنای تاریخی است که در اطراف یک حیاط وسیع مجتمع شدهاست . قبر خود شیخ ، بدون هیچ گونه بنایی ، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد. زیارتگاه شیخ احمد ، یکی از بزرگترین مراکز زیارتی شرق ایران است که در قرن نهم هجری به اوج شکوفایی خود رسید. مجموعه ، مشتمل بر ساختمانهایی است که در اضلاع غربی و شمالی حیاطی مستطیل شکل و بزرگ گرد آمدهاست و در قلب مجموعه ، گنبد خانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد. در طرفین ایوان ، دو بنا به نامهای مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق ، قرار دارند. در جبهه غربی گنبد خانه ، سراچه ؛ در سمت مشرق آن مسجد عتیق ، و در جبهه جنوبی ، مسجد جامع جدید واقع شدهاست که شبستان گنبددار آن با گنبد خانه مزار ، بر روی یک محور که از در ورودی مجموعه شروع میشود. قرار دارند . در جبهه غربی صحن بزرگ مقابل ایوان مزار ، بنایی موسوم به گنبد سبز که قسمتی از مدرسه جلال الدین فیروز شاه است ، قرار دارد. در جلوی مجموعه نیز سر در ورودی و در مقابل آن ، آب انباری واقع شدهاست . علاوه بر اینها ،بناهایی شامل دو خانقاه از امیر تیمور در جبهه شرقی مزار ، و مدرسهای از علاءالدین محمد فریوندی ـ وزیر خراسان در زمان ابوسعید و طغاتیمورخان ـ و نیز مدرسه دیگری در جبهه مقابل مدرسه فیروز شاه و متصل به مسجد جامع عتیق که توسط شخصی به نام «امیر شاه ملک» ساخته شدهاست ، وجود دارد. مرقد شیخ احمد جامی نامقی تربت جام پس از آن که شیخ احمد نامقی ـ عارف مشهور ـ در سال ۵۳۶ هـ.ق. درگذشت ، او را در جلوی دروازه معدآباد به خاک سپردند. قبر شیخ که امروزه در جلوی ایوان قرار گرفته ، با اجر و گچ به طول ۲۰/۵ و عرض حدود ۲ و ارتفاع حدود ۱ متر ساخته شدهاست و در کنار آن ، درخت پسته کوهی کهنسالی قرار دارد که زایران تربت شیخ ، اعتقاد خاصی بدان دارند . دو سنگ قبر افراشته سفید رنگ بر بالای سر و پایین پای مرقد وی نشاندهاند که بر روی آنها کتیبههایی به خط کوفی و نستعلیق نوشته شدهاست و حواشی و قسمتهای مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچی و مقرنس زینت یافتهاست . بر گرداگرد مزار شیخ ، معجری سفید رنگ به طول ۸ متر و ارتفاع ۵۰ سانتیمتر کشیدهاند و به فافصله هر یک متر آن ، ستون سنگی سیاه رنگی قرار دادهاند که تعداد آنها ۱۸ عدد است و بر روی برخی از آنها که در جبهه رو به روی صحن قرار دارند ، کتیبههایی به خط ثلث و نستعلیق دیده میشود. آرامگاه خواجه حسام تربت جام در ۱۸ کیلومتری شمال خاوری صالح آباد، رشته کوه کناری هریرود پهلو گشوده و دره و گذرگاهی ساختهاست و برابر آن آبادی بزرگی پدید آمده و قراولخانهای دایر بودهاست و چون در سده ۸ هـ.ق. خواجه حسام الدین، حسن بن علی بن محمد شافعی ابیوردی، از شاگردان ملا سعد تفتازانی در آن جا به خاک سپرده شده، از آن پس نام خواجه حسام را یافتهاست . آرامگاه خواجه حسام به گونه چهار طاقی بزرگ، از آجر ساخته شده و رکن الدوله ،والی خراسان ، که در سال ۱۲۹۹ هـ.ق. ، از این محل دیدن کردهاست، نوشتهاست این چهار طاقی رو به خرابی است ==
[ویرایش] منبع
- مرکز پژوهشی مرکز اینترنت آفتاب – تربت جام
![]() |
|
---|---|
مرکز | مشهد |
شهرستانها | بردسکن | تایباد | تربت جام | تربت حیدریه | چناران | خلیلآباد | خواف | درگز | رشتخوار | سبزوار | سرخس | فردوس | فریمان | قائنات | قوچان | کاشمر | کلات | گناباد | مشهد | مه ولات | نیشابور |
شهرها |
اسلامیه | انابد | باجگیران | باخرز | بایک | بجستان | بردسکن | بشرویه | بیدخت | تایباد | تربت جام | تربت حیدریه | جغتای | چاپشلو | چکنه | چناران | حاجیآباد | خرو | خضری دشت بیاض | خلیلآباد | خواف | داورزن | دررود | درگز | دولتآباد | رباط سنگ | رشتخوار | رضویه | رودآب | ریوش | سبزوار | سرخس | سلطانآباد | سنگان | شاندیز | ششتمد | صالحآباد | طرقبه | عشقآباد | فردوس | فرهادگرد | فریمان | فیروزه | فیضآباد | قائن | قاسمآباد | قدمگاه | قلندرآباد | قوچان | کاخک | کاریز | کاشمر | کدکن | کلات | گناباد | لطفآباد | مشهد | ملکآباد | نشتیفان | نصرآباد | نقاب | نوخندان | نیشابور |
اماکن دیدنی |
آبشار اخلمد | آتشکده آذربرزینمهر | آرامگاه بیهقی | آرامگاه عطار نیشابوری | آرامگاه عمر خیام | آرامگاه فردوسی | آرامگاه کمالالملک | آرامگاه نادرشاه | آستان قدس رضوی | بارگاه امام رضا | برج نادری | دهکده چوبین نیشابور | غار آتشگاه | غار مغان | قلعه گوشلاغر | کاروانسرای ریوند | کوهسنگی | مسجد گوهرشاد | موزه قوچان | موزه نیشابور |