علم (عاشورا)
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
عَلَم یکی از وسیلههای نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجهای برنجین میگذارند و پارچههای رنگین قیمتی به چوب میبندند. عَلم که به طرز زیبایی از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل میشود. هنگامی که از دوردستها و یا از میان انبوه مردم پدیدار میشود، یادآورِ گنبدها و گلدستههای آرامگاه امام حسین در کربلا است. صفی از پرندگان در مکانهای نوربین گنبد و گلدستهها جای گرفته اند. پرندگان بویژه کبوترها، نماد امام حسین و امام حسن هستند که همراه دیگر امام ها، حاملانِ روشنایی میباشند.
عَلم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده میشود. علمهای قدیمی تر معمولاً پایهای دارند که واژههای دینی بر روی آن برنگاشته شده است و دو اژدها با دهان باز از آن پاسداری میکنند. گاهی پهنای علمها به ۳ متر هم میرسد و غالباً ۱۱ زبانه دارد که زبانه میانی بزرگ تر از بقیه میباشد. حد فاصل زبانهها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه و ... ساخته شده بود، پر میکردند. به کسی که علم را با خود حمل میکند، عَلمکِش میگویند. این شخص پایه علم را که از چوب ساخته شده، داخل بند تسمهای که به کمر و شانه خود بسته، قرار میدهد و با خم و راست شدن در برابر اماکن از نظر شیعیان متبرکه، حالتی به وجود میآورد که به نظر میرسد علم در حال تعظیم و سلام کردن است. علم و لواء از وسائلی است که در جنگها از اهمیت اساسی برخوردار بود. البته بین علم و لواء تفاوتهایی وجود داشته است و از نظر اهمیت هم درجه بندی شده اند. علم صفحات شمال با علم قسمتهای مرکزی ایران اختلاف دارد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] تاریخچه
در زمان شاه عباس بزرگ برگزاری مراسم عزاداری و روضه خوانیها قدغن بود، ولی در زمان شاه عباس دوم برگزاری مراسم عزاداری آزاد شد.
در گذشته علمها یک زبانه بودند و تزییناتی به آن متصل میکردند که یک نمونه آن درتکیه کرمانیها (مشهد) موجود میباشد. این علم کم کم تبدیل به علم سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و… تا بیست و یک تیغ شد.
علم هم در آغاز جزئی از لوازم جنگ به شمار میآمده، ولی از هنگامی که به تشریفات عزاداری راه پیدا کرد، تغییراتی در آن به وجود آمد و به این صورتی که امروزه ما مشاهده میکنیم درآمد. بزرگترین علمها متعلق به تکیه هاست. اصل علم هم گویا از مشهد بوده است و مردم قم از آنها اقتباس کرده اند. گاهی عرض این علمها به ۳ متر میرسیده است و غالباً ۱۱ زبانه که زبانه وسطی بزرگتر از بقیه بوده است. حد فاصل زبانهها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه ساخته شده بود پر میکردند. البته علمهایی به این صورت هنوز هم وجود دارد. به کسی که علم را با خود حمل میکند، علم کش میگویند، این شخص پایه علم را که از چوب ساخته شده داخل بند تسمهای که به کمر و شانه خود بسته قرار میدهد و با خم و راست شدن در برابر اماکن متبرکه حالتی به وجود میآورد که به نظر میرسد علم در حال تعظیم کردن است. در قم معمولاً علم را در میان دسته سینه زنها حرکت میدهند.
قدیمیترین علمهای ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری میشود. شاید این علمها که نمونهای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است در عصر حکومت ترکمنهای آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته و دستههای سیاسی و مذهبی از آنها استفاده میکرده اند. این علمها از غنایم جنگی است و پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه سلیم آنها را به استانبول منتقل کرد که پس از رواج تشیع در زمان شاه اسماعیل مورد استفاده دستهها قرار میگرفت، از صفحهای آهن به صورت تیغهای باریک و بلند ساخته میشد. در راس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله و در شیعه مذهبان نام الله یا نام الله و محمد و علی و یا نام الله و پنج تن نقره کاری(نقره کوبی) یا کنده کاری میشد. تیغه باریک و بلند آهنین با صفحهای مدور و بزرگتر در انتهای تیغه که دارای قابی از فلز بود خاتمه مییافت. دور این قاب را با سرهای اژدها که از هنرهای چینی و ژاپنی اقتباس شده بود، میآراستند. تصویر این علمها در مینیاتورهای قرن ۱۵ میلادی هم دیده میشود. این علمها برروی دستهای چوبی یا فلزی قرار میگرفت و پیشاپیش دستهها حمل میشد.
در سالهای بعد، بخصوص در دوران زندیان و قاجاریه، تزئینات دیگری به علمهای دسته اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری یا بزرگداشت و تشریفات دیگر آنها را به کار میبرند.
شکلهای نمادینی چون(علم) ما را به مراسم و شعائر سوگواری رجوع میدهند.
[ویرایش] نگارههای علم
علم را پیشاپیش صف سوگواران حرکت میدهند، علمهای قدیمیتر معمولاً پایهای دارند که کلمات مذهبی بر روی آن منقوش است و دو اژدها با دهان باز از آن حفاظت میکنند و صورت آنها نیز سوراخ شده است.
برخی علمها نگاره طاووس، پرنده، چهار گلدان و یک جفت طوطی در دو طرف علم دارد. گاه دو شمعدان به میلهای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است.
یکی از محبوبترین شیوههای فلز کاری امروز، ساختن مجسمه پرندگان و حیوانات دیگر است، که نمونههای آن در عکس مشاهده میشود. این آثار به تقلید از پیکرههایی ساخته شده که به انواع علمهای سوگواری عاشورا متصل است.
معمولاً آنها را به شکل آهو و شیر و انواع پرندگان، خاصه طاووس و کبوتر دم چتری میسازند. پرنده فولادی و پرنده نقرهای اینجا میتوانند نماینده هر یک از دو امام باشند. پرنده فولادی از حیث شیوه ساخت و جنس، بیش از پرنده نقره ای، شبیه مجسمههای علم است. پرنده ساخت اصفهان طلا کوبی شده است. طلاکوبی یکی از شیوههای تزئین آثار فولادی قدیم است. جاهایی را که میخواهند طلا کوبی کنند با کارد مخصوص طلاکوبی، که کوتاه و تیز است، زبر میکنند، سپس مفتول طلایی یا نقرهای بسیار نازکی را روی سطح زبر جای میدهند آنگاه با چکش طلاکوبی سطح زبر را میکوبند و سرانجام با مصقل، آن را جلا میدهند و هر گونه ناهمواریش را از میان میبرند.
[ویرایش] علمهای موجود در آرامگاهها
دکتر منوچهر ستوده در کتاب از آستارا تا استارباد در بقاع مختلف شهرهای شمال ایران علمهای مختلفی را مشاهده کرده و در مورد آنها توضیحاتی به شرح زیر داده است:
بقعه آقا سید علی کیا بن موسی الکاظم در دهکده اژدها بلوچ لشت نشا: در این بقعه علمی قدیمی و ظریف و پرکار و عجیب که طرفین آن دو اژدها داشت و قسمت وسط آن تا میشد موجود است.
بقعه آقا سید مهدی بن آقا سید محمد رضا بن موسی الکاظم در دهکده استلک: علمی قدیمی و ظریف و پرکار و عجیب در این بقعه وجود دارد.
مسجد جامع امشه در دهکده امشه سنگر: در این مسجد علمی قدیمی میباشد که بر بالای تیغه وسط آن (یا شاه شهید یا امام حسین ۱۱۱۰) نقره شده است. برپایه این تیغه که شکل سرو دارد، آیات زیر با خط خوش نسخ نقره شده است. بسمله اذجاء نصر الله تا انه کان توابا، بر دو طرف علم دو سر اژدها ست که کاری بسیار ظریف است.
علم قدیمی بقعه آقا سید عبدالله بن موسی الکاظم معروف به آقا سیاه پوش میباشد و در طالم سه شنبه سنگر قرار دارد آیات و عبارات(نصر من الله و فتح قریب _ یاعلی مدد _ الله محمد علی) خوانده شد، مراسم علم بندی پنجم محرم و مراسم علم چینی روز سیزدهم محرم بر پایه میشود.
بقعه آقا سید حسن بن امام موسی الکاظم در دهکده لاکمه سرلاهیجان: علمی قدیمی در این بقعه وجود دارد که برحاشیه آن (صلوات کبیر) و در وسط آن (الله محمد علی) مشبک کاری شده است. در دو طرف علم دو اژدهای خوش تراش به چشم میخورد.
بقعه آقا سید نصربن امام موسی الکاظم در دهکده چلارس رانکوه: علم نسبتاً قدیمی مفرغی در این بقعه موجود است که بر یکی(الله محمد علی مدد) و بر دیگری (نصر من الله و فتح قریب) مشبک کاری شده است.
بقعه آقا سید غلامعلی از فرزندان موسی بن جعفر در مشکله رانکوه: در این بقعه دو علم قدیمی مفرغی است که بالای یکی از آنها سه شاخه و بالای دیگری پنجهای است و در وسط هر دو علم کلمات(الله محمد علی) مشبک کاری شده است.
آقای دکتر ستوده در مجلد دوم کتاب از آستارا تا استارباد در مورد بقعه امام زاده علی اصغر و علی عسگر پسران امام موسی الکاظم در دهکده جیرین ده فاراب عمارلو مینویسد: دو سه علم در بقعه بود که بر قدیمیترین آنها این عبارت خوانده میشد(وقف جناب امام حسین نموده محبعلی۱۲۱۰)
بقعه آقا سید احمد بن امام موسی الکاظم معروف به میر شهید در محله اردو بازار لاهیجان: علم بزرگی در این بقعه است که مطالب روی آن به علت زنگ زدگی خوانده نشد. در قسمت مشبک کاری علم ۰نسبح بحمد ربک) خوانده شد. بر حاشیه بدنه اصلی علم، نام دوازده امام حک شده است.
بقعه آقا سید محمد و آقا سید محمود پسران امام موسی الکاظم در دهکده لشکریان سیاهکل: علمی بارنگ و روغن بر روی دیوار کشیده اند.
بقعه آقا میر صادق: (قسمتی از محله اردو بازار لاهیجان به نام محله آقا میر صادق معروف است. علم بقعه برنجی و نسبتاً قدیمی است. بر یک طرف آن (یا الله یا محمد یا علی فتح لک ۱۲۴۲) خوانده میشود. بر بدنه اصلی علم(الله محمد علی فاطمه حسن و حسین_ یا منان یا حنان) حک شده و میان این قسمت (یا حسین شهید) مشبک کاری شده است. در همین قسمت (ماشاء الله لاحول و لاقوه الا باالله) خوانده میشود. بر طرف دیگر علم (فاطمه _ حسن _ حسین_ نصر من ۱۲۴۲ _ انا فتحنا ۱۲۴۲ حک شده است.
بقعه آقا میر جمال الدین اشرف بن موسی الکاظم: در زاویه جنوب شرقی قبر گلدستهای است که بلندی آن در حدود ۱۲ متر است. بالای گلدسته علمی فلزی است که در هلال صفحه آن (نصر من الله و فتح قریب) دیده میشود.
بقعه آقا سید مرتضی در گورستان عمومی شهر که در محله پردسر قرار دارد: بر بالای قبر علمی برنجی به ارتفاع یک متر نصب است که در وسط هلال آن آیه: نصر من الله و فتح قریب خوانده میشود.
بقعه چهار پادشاه در محلههای میدان و تکیه برو جواهر پشته (فرخ آباد): علم بندی این بقعه روز سوم محرم ساعت یازده تا پنج بعد از ظهر و علم واچینی روز هشتم صغر که چهلم امام است صبح تا ظهر انجام میشود. این بقعه علمهای متعدد داشته است. دو علم اصلی آن فعلاً در منزل حاجی توکلی است.
بقعه آقا پیر رضا بن موسی بن جعفر در محلههای میدان و تکیه برو جواهر پشته: بقعه آقا پیررضا، از نظر مراسم علم بندی جزء چهار پادشاه است. علم طلا و نقره و کشکول بقعه به سرقت رفته است.
بقعه آقا میر مظفر در دهکده سوستان (سیستان) لاهیجان: علمی بسیار بزرگ در این بقعه است که درازای قسمت پایین یعنی قسمت اصلی آن، ۸۶ سانتیمتر و پهنایش ۷۲ سانتیمتر و بلندی آن تا زیر بقعه ۲۲۵ سانتیمتر و بلندی تیغه ۱۳۰ سانتیمتر است. در طرفین قسمت اصلی علم دو اژدهای ریختگی است و این نوشتهها بر این علم مشبک کاری شده است: دور قسمت اصلی علم: نامهای چهارده معصوم و در قسمت بالا آیه اول از سوره مبارکه نور _ در قسمت وسط: علی بن ابی طالب امیر المومنین حیدر به مهر (خوانده نشد). این بقعه دارای علمی دیگر است که مفرغی و قدیمی است. بالای آن سه شاخه و طرفین آن دو اژدهای ریختگی است. در قسمت اصلی علم (الله، محمد، علی) خوانده میشود.
بقعه آقا سید محمد بن موسی الکاظم در دهکده سوخته کوه لاهیجان: علمی در بقعه وجود دارد که در سال ۱۲۰۸ ه .ق ساخته شده است. این آیات و جملات بر آن حک شده است: درقسمت بالای علم (یاالله) در قسمت وسط و اطراف بدنه اصلی آن (نصر من الله و فتح قریب عمل استاد غلامعلی).
بقعه آقا سید حسین بن امام موسی الکاظم در دهکده دموچال لاهیجان: برجدار داخلی دیوارهای بقعه بر طرفین در ورودی دو علم نقاشی شده که بر دو طرف هر یک دو تورنگ (قرقاول) کشیده اند.
این بقعه علمی قدیمی دارد که بر سر آن (یافتاح) و بر بدنه اصلی نصر من الله و فتح قریب و بر طرف دیگر بالای قسمت اصلی یا الله یا محمد یا علی و در قسمت پایین (عمل محمد یوسف ولد محمد علی سنه ۱۰۷۹) مشبک کاری شده است.
بقعه آقا سید حسن بن موسی بن جعفر در دهکده لاکمه سر رود بنه لاهیجان: علمی قدیمی در این بقعه وجود دارد که در حاشیه بدنه پایین آن چهارده معصوم و در وسط (الله، محمد، علی) شبکه کاری شده است.
بقعه امام زادگان کنعان و عمران و برهان برقلعه فیروز کو میان دهکدههای گورج، سیا استلخ، کل مازی، زاکام، یسن،، لوآلی، اینی، توساچالک، زنش و پی نود: علمهای امامزاده فیروز کوه قدیمی و ظریف و پرکار بود. دو علم آن تاریخ نداشت و بر یکی تاریخ ۱۰۴۷ قمری خوانده میشد. عبارتی که بر علمها خوانده شد: در وسط و بالای علم اول(یا فتاح) در وسط و پایین (الله، محمد، علی) حاشیه پشت و رو دوازده امام.
علم دوم ظریف تر از علم اول است، چه حاشیه و سطور اطراف نگار وسط مشبک است. دراین قسمت مشبک (ناد علیا مظهر العجایب) تا آخر با خطی خوش کنده کاری شده است. وسط همین علم(الله، محمد، علی)بود. علم سوم هم نسبتاً ظریف بود و این جملات بر آن خوانده میشد.
نظام آل گیلانی … الله طلباً لمرضاه رسوله … امام المعصوم المظلوم حسین بن علی و اولاده الطاهرین علیهم السلام۱۰۴۷.
بقعه سید علی کیا در دهکده شکرپس رانکوه: علمی مفرغی قدیمی در این بقعه بود که روی آن (نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین) مشبک کاری شده بود.
[ویرایش] علامت زرکوب فولادی
علم دیگری در موزه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد که قدمت آن به قرن ۱۳ ه.ق میرسد و در شهر اصفهان ساخته شده است.
علم مذکور دارای هفت تیغه است و در بالای تیغه اصلی آیه: «انا فتحنا لک فتحا مبینا» دیده میشود و منقوش به اسماء پنح تن آل عبا , اشعار گوناگون, دارای عبارات اسماءالحسنی, یا فتاح و... , یا حسین, یا علی, یا حسن(علیهم السلام), یا عباس, بسم ا... , یا مظلوم, یا محمد, و یا فاطمه است.
شکل منقوش آن خورشید خانم و دارای چندین پر است. در این علم هم از حیواناتی چون طاووس, مرغ, گوزن, شیر, اژدها, گنجشک و... و چند زنگوله و نگینهایی بر روی تیغهها استفاده شده است.
[ویرایش] علمهای چوبی
بیشتر امامزادگان ,علمی مخصوص دارند. ازستونهای جلو ایوان امامزاده دو ستون را مزین و منقش میکنند و چوب منقش افقی بر بالای بدنه آنها میکوبند و چوب چهار پنج متری کنده کاری شده علم را روی آنها قرار میدهند. در بیشتر بقعه ها, روز اول محرم, مراسم علم بندی بر پا میشود. غذای مصلی تهیه میکنند و سینه زنان پس زدن, چوب علم را میآورند و عدهای به خانه متولی میروند و پنجه علم و بقچههایی که در آنها انواع پارچههای رنگین قیمتی است میآورند پنجه را به سر چوب علم نصب میکنند و پارچه را یکی پس از دیگری بر چوب علم گره میزنند, علم از لاغری بیرون میآید و هیکل قطور و تنومندی پیدا میکند. بعد آن را در جلو در ورودی بقعه به یکی از ستونها میبندند. در طول دهه محرم, علم نیز در آداب و رسوم عزاداری سهم دارند و هر کس پارچهای که نذر آن کرده است میآورد و روی سایر پارچهها میبندد. سرانجام روز علم واچینی میرسد. معمولاً علم را روی سوم امام, یعنی سیزدهم محرم یا روز قتل امام حسن که روز بیست و هشتم صفر است وامی چینند. واچیدن نیز نظیر علم بستن آدابی دارد. غذایی آماده میکنند, سینهای میزنند و پارچهها را یکی پس از دیگری از چوبه علم باز میکنند و در بقچهها میگذارند و به خانه متولی میبرند.
علم قدیمی بقعه آقا سید زکریا در بسته دیم خشک بجار خمام و علم مسجد جامع امشه و رامشه سنگر و علم بقعه آقا سید مهدی در استلک لشتنشاه و علم بقعه سید علی کیا در اژدها بلوچ لشتنشاه که بیشتر شباهت به ترنج دارد از علمهای ظریف و دیدنی است.
بقعه میرشاه محمود بن امام موسی الکاظم در دهکده شیخان گفشه لشتنشاه: چوب علم این بقعه لاچ لنگری و جای آن در ایوان شرقی است.
علم چوبی, فرمی است شبیه به سرو که معمولاً روی آن را با پارچهای مشکی میپوشانند و در بالای آن یک تیغه علم, پنجه یا قبه وصل کرده و پارچههای رنگی نیز از آن میآویزند.
در شهر خوروبیابانک که از توابع شهرستان نائین در استان اصفهان میباشد در ماه محرم است شب پنجم به بعد دو علم سیاهپوش در جلو دسته و نخل حرکت میکنند.
طوق یا سر یکی از علمها نقش تاج است و دیگری نقش دستی که آن را بنابر شهادت نوشته روی آن سید رضا فرزند سید شهاب موسوی خوری در سال ۹۸۳ قمری بر حسینه خور وقف کرده است.
بجز این فرم, یعنی علم چوبی که بهوسیله پارچه پوشانده میشود در منطقه نیشابور علم نیز وجود دارد که روی آن را نقاشی میکنند که طرز ساخت آن توضیح داده شده است در ماه محرم و صفر این علمها را در داخل مسجد یا مکانی که عزاداری بر پا است در داخل زمین فرو میکنند و بعد از اتمام مراسم آن را برمی دارند.
انواع مختلف این نوع علم
علم ساده که روی آن به صورتی که در زیر توضیح داده میشود نقاشی میشود و داخل آن توخالی است.
علم کردی
طرز کار بر روی این علم و تزیینات آن شبیه به علم ساده است با این تفاوت که از چوب یک تکه ساخته میشود و به اصطلاح تو پر است.
علم جریده
از چوب یک تکه ساخته میشود ولی باریک تر است ونقاشیها در تزیینات آن ساده تر از دو نوع دیگر است و در روستاهایی که از نظر مالی در مضیقهاند معمولاً از علم جریده استفاده میشود زیرا از نظر هزینه مقرون به صرفه است.
علم خبری
یکی از مراسمی که مربوط به این علمها میشود علم خبری است, به این صورت که مراسم شبیه گردانی در هر روستایی که قرار است برگزار شود هر دسته و یا روستایی علم مخصوص به خود دارد که به این مراسم میرود و هر یک در جای مخصوص به خود قرار میگیرد و همه علم بردارها(افرادی که علم را بلند میکنند) در کنار علمهای مربوط به روستای خود میایستند, هر زمان که مراسم شبیه خوانی تمام شد و به شبیه گردان مجلس (یاالله) کرد همه کسانی که در پای علمهای روستای خود ایستادهاند با علمها شروع به دویدن میکنند تا به نقطهای که قبلاً تعیین شده است برسند. علم بردار هر روستا که زودتر علم را به محل مورد نظر برساند سبب افتخار و ارزش و احترام روستای محل اقامت خود میشود. در گذشته سعی میشده است, طرحهای که در قسمت شکم هر علم قرار میگیرد با طرحهای علم بعدی متفاوت باشد و از فرمهای مختلف استفاده میشده است, ولی امروزه همه این علمها یک فرم و طرح تکراری دارد.
ابتدا حتی فرم اصلی خود علم هم با علمهای امروزی متفاوت بوده که یک نوع آن معروف به علم خیاره است و طرحهای آن بجای اینکه به صورت افقی بر روی علم پیاده شود به صورت عمودی, یعنی هم جهت با خود علم بروی آن پیاده میشده است.ضمناً در گذشته بجای رنگ طلایی که امروزه از اکلیل استفاده میشود از ورقهای طلا استفاده میشده است که این ورقههای طلا بر روی علم چسبانده میشده, سپس مراحل بعدی بر روی آن انجام میگرفته است.
تزیینات مورد استفاده بر روی این علم ها
معمولاً در قسمتهای بالای علم از یک پنجه یا تیغه کوچک و یا قبه و نیز از پارچههای رنگی و یا سوزندوزی شده استفاده میشود.
[ویرایش] اصطلاحات عَلم
علم بندی: علم بستن پارچههای رنگین و با ارزش به بدنه چوبین علم که در روز معین و با آدابی ویژه انجام میشود.
علم واچینی: عمل باز کردن پارچههای رنگین و قیمتی از چوبه علم که آن نیز آدابی دارد و در روز معین انجام میشود.
نخل، چوب بسیار بلند، همانند درخت تبریزی متوسط که در تعزیه خوانی پیشاپیش دستهها برند و بر سر آن گاه شکل پنجهای از فلز باشد، و گاه پارچه سیاه بر آن پوشانند.