Grinslânsk
From Wikipedy
|
Grinslânsk is de bekoepeljende beneaming foar in groep Nedersaksyske dialekten, dy't sprutsen wurde yn 'e provinsje Grinslân, grutte parten fan it noarden, noardeasten en easten fan 'e provinsje Drinte en yn fjouwer doarpen yn it easten fan 'e gemeente Kollumerlân, yn 'e provinsje Fryslân (Kollumerpomp, Warfstermûne, Muntsjesyl en Boerum).
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Sprekkers
De Grinslânske dialekten wurde tsjintwurdich noch sprutsen troch likernôch 310.000 minsken en foarmje dêrmei ien fan 'e fitaalste Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân. Lykwols nimt it sprekkerstal stadichoan ôf, mei't in bûtenproporsjoneel grut part fan 'e sprekkers út âlderen bestiet.
[bewurkje seksje] Nedersaksyske dialekten
It Grinslânsk slút oan by de Noardsaksyske dialekten fan it Nederdútsk, dy't sprutsen wurde yn noardlik Dútslân. Yn eastlik Grinslân en Drinte bestiet der dan ek in floeiende oergong nei de dialekten oan 'e oare kant fan 'e Dútske grins, it Eastfrysk en it Iemslânsk.
It wichtichste ferskil mei de oare Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân is dat it Grinslânsk sprutsen wurdt yn in gebiet dat in Fryske substraattaal hat. Yn it gebiet fan 'e stêd Grins en noardlik Drinte leit dat justjes oars; dêr waard nei alle gedachten nea Frysk sprutsen, mar der wie wol in sterke ynfloed fan dy taal.
[bewurkje seksje] De Grinslânske dialekten
De dialekten dy't ta it Grinslânsk rekkene wurde, binne:
- Grinzersk, fan 'e stêd Grins.
- Westerkertiersk, fan it westen fan Grinslân en trije doarpen yn eastlik Kollumerlân.
- Pompstersk, dat sprutsen wurdt yn it doarp Kollumerpomp en dat in oergongsdialekt is tusken it Frysk en it Nedersaksysk.
- Hegelânsk, fan it noarden fan Grinslân
- Aldamtsk fan it noardeasten fan Grinslân.
- Westerwâldsk yn it uterste easten fan Grinslân.
- Feankoloniaalsk yn it súdeasten fan Grinslân en it noardeasten en easten fan Drinte.
- Noarddrintsk yn it noarden fan Drinte.
Yn guon dialektbeskriuwings wurdt it Westerkertiersk Westgrinslânsk of Kollumerlânsk neamd en it Hegelânsk Noardgrinslânsk. It Aldamtsk, it Feankoloniaalsk en it Westerwâldsk wurde soms ek wol op ien bulte smiten as it Eastgrinslânsk.
De oantallen sprekkers per dialekt binne werjûn yn 'e ûndersteande tabel.
|
[bewurkje seksje] Skiednis
De Grinslânske dialekten ûntstienen, doe't fan 'e ein fan 'e 13e ieu ôf de Saksyske stêd Grins hieltyd mear oan ynfloed wûn yn wat doe noch Easterlauwersk Fryslân of Lyts-Fryslân hiet en letter de Ommelannen neamd wurde soe. Dy ynfloed bestie foar in part út politike yntriizjes en militêr machtsfertoan, mar benammentlik út hannelsmacht. Foar in tiid sille it Nedersaksysk en it Frysk noch njonken inoar bestien hawwe, mar stadichoan waard it Frysk yn 'e Ommelannen weromkrongen, oant it tsjin 'e ein fan 'e 15e ieu frijwol hielendal ferdwûn wie.
It is al sa dat der in soad swierrichheden west hawwe tusken Stêd en Lân. Wat fan belang wie foar it lot fan it Frysk yn 'e Ommelannen, wie dat men yn dy tiid jins taal noch net of folle minder ferbûn mei jins etnyske of persoanlike identiteit. Tsjintwurdich wurdt op it grûngebiet fan 'e provinsje Grinslân allinne yn de trije doarpen Mearum, De Wylp en De Grinzer Pein en fierder nei de Fryske grins noch Frysk sprutsen.
[bewurkje seksje] Foarbylden
[bewurkje seksje] Algemien Grinslânsk
In foarbyld fan Algemien Grinslânsk yn 'e nije stavering:
Et Grönnegs hät ain huil Ìnde Joaren op zoch wachten lôten, veurdat et so worren is, as dat et nau bekìnd stait. Ien tegenstellen tot alle andere Dialekten vunnt Nederlanden, is Grönnegs (net so'as et Frais) nait ontstoan ut'n Aksænt. Et is ontstoan ut ain Mengen vunnt Frais, Dannisch, Stadtjers (Dræntisch ien et Stadts Grönnen) ent Algemain Leeg Duuts.
Officheel war et Stadt Grönnen Sachsisch. De Ommelanden waren Fraistoaleg. Dou et Stadt Grönnen de Ommelanden vereuverde, kwam et Sachsisch noart Ommelanden tou. De Ommelandse Toal war aghek ain Frais Dialekt, môr deurdat et Sachsisch vunnt Stadt der bi kwam, wuir et doch huil áns. Grönnegers häben ook gain Aksint ient Nederlandisch. Allend as si half-Grönnegs proaten, dinn snacken si binoa Dræntisch.
[bewurkje seksje] Oar dialekt
In foarbyld yn in oar dialekt yn de stavering fan 1952 fan Ter Laan:
t Grunnegs is ontstoan ien de middelieuwen dou t Stad Grunnen aal meer ienvloud kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou t Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gongen, wuir t Frais binoa hailmoal verdreven. t Overege dail is nog aal trugge te vinden ien de toal. n Aantel woorden, oetdrukkens en grammatikaregels oet t Frais binnen trugge te vinden ien t Grunnegs. Zai veur n verglieken ook de pagina van t Westerkwartaars, dat t maist Fraise dialekt van t Grunnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grunnegs as tot t Frais rekend.
[bewurkje seksje] Literatuer
- H. Feenstra, Duizend jaar Gronings taallandschap, Bedum, 1998.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
- S. Reker, Gronings, Den Haach, 2002.
- Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen, ûnder redaksje fan N. van der Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.