Aramais
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Aramais (ארמית [Arāmît] ܐܪܡܝܐ [Ārāmāyâ]) |
|
---|---|
Á labhairt: | An Airméin, An Iaráic, An Iaráin, Iosrael, An Liobáin, An Phalaistín, An Rúis, An Siria, An Tuirc. |
Réigiún: | Tríd an Mean-Oirthear, Lár an Áise, An Eoraip, Tuaisceart Meiriceá agus An Astráil. |
Cainteoirí san Iomlán: | 445,000 |
Rang: | Ní sa chéad 100 |
Líne ghinealaigh: | Afra-Áiseach Seimíteach |
Stádas Oifigiúil | |
Teanga Oifigiúil: | |
Rialaithe ag: | |
Cóid teangeolaíocha | |
ISO 639-1 | |
ISO 639-2 | arc |
ISO/DIS 639-3 | arc
(cód ginearálta) |
Amharc ar: Teanga – Liosta Teangacha |
Teanga Sheimíteach is ea an Aramais le stair atá 3000 bliana i bhfad. Teanga riartha ar impireachtaí agus teanga adhradh na ndéithe a bhíodh inti. Úsáideadh sna leabhair sa Bhíobla Dainéil agus Eazrá. Úsáidtear sa Talmud chomh maith. Creidtear gur Aramais an teanga a labhair Íosa Críost. Úsaideadh í sa Phalaistín.
Clár ábhair |
[athraigh] Roinníocht na Teanga ar an talamh
I rith an dara haois déag RC chuir cuid mhór daoine a labhair Aramais faoi san Iaráic, Siria agus oirthear na Tuirce. D'éirigh an teanga i dtábhacht agus bhí sí á laibhairt i gceantar an Levant ar chósta na Meánmhuire agus, chomh maith, ar oirthear abhainn an Tigris. Thóg Giúdaigh an teanga leo chuig Tuaisceart na hAfraice agus an Eoraip. Thóg misinéirí Críostaí é leo go dtí an Pheirs, an India, agus fiú an tSín. Ón seachtú haois AD ar aghaidh tháinig Araibis isteach in ionad an Aramais mar lingua franca sa Mheán-Oirthear. Maireann an Aramais, áfach, fós mar teanga litríochta agus reiligiúnach idir na Giúdaigh, agus Críostaithe ansin. Tá sé fós álabhairt i bpobail bheaga sna tíortha luaite thuas.
[athraigh] Corás Scríofa
Bhí an aibítir Aramais is luaithe bunaithe ar an Aibítir Phoeníachánach. Le rith na blianta fuair an Aramais a chuid blas féin. Thóg lucht na hIosraelacha dá aibítir féin ina dteanga féin. Anois tá an aibítir seo níos cáiulúla faoin ainm An aibítir Eabhraise. Sin an córas scríofa a úsáideach san Aramais sa Bhíobla.
Comh maith le sin, rinne phobaill Críostaithe a slí scríofa féin. Tugtar an aibítir Siríacha air.
I rith na haoise d'úsáid pobaill áirithe aibítirthe difriúla chun an Aramais a scríobh. Tóg mar cás, le déanaí scríobhadh Turoyo (canúint nua an Aramais) san aibítir Rómhánach.
[athraigh] Stair
Roinntear stair na hAramaise ina thrí príomh-chuid:
- Sean-Aramais: (1100 RC–200 AD):
- Aramais an Bhíobla sa Bhíobla Eabhraise.
- Aramais Íosa.
- Mion-Aramais(200–1200):
- Siríachais na litríochte.
- Aramais na Talmudanna, Targumim, agus Midrashim.
- Aramais Reatha (1200–inniú):
- Neart teangacha áitiúla.
[athraigh] Sean-Aramais
Clúdaíonn an tSean-Aramais trí haoiseanna déag den teanga. Roghnaítear an tamall ollmhór seo mar chlúdaíonn sé gach saghas Aramais atá inniú díobhaí go héifeachtach. Ba é 500 RC príomh-chor cinniúnach na Sean-Aramaise, nuair a ghluais Aramais Ársa (teanga na hAraim) go Aramais Impireactacha (teanga d'impireachtaí cumhachtaigh). Tháinig na canúintí labhartha éagsúla den tSean-Aramais isteach san ionad feiceála nuair a ghlac an Gréigis an Aramais mar teanga an chumhacht sa réigiún.
[athraigh] Mion-Aramais
Tógtar an tríu haois AD mar theorainn idir an Sean-Aramais agus an Mion-Aramais. I rith na haoise sin thosaigh cineál de canúintí éagsúla na hAramaise ag athrú. Fuair na teangacha a bhí mar sliocht den Aramais Impireachtacha bás, agus thosaigh teangacha áitiúla an Oirthear agus an Iarthar ag cruthú a gcuid litríochtaí nua beo. Neamhcosúil leis an t-uafás canúintí de Sean-Aramais, tá an-chuid eolais againn faoin stór focal agus gramadach a bhí i bhfeidhm sa Mhion-Aramais.
[athraigh] Aramais Reatha
Labhraíonn níos mó ná ceithre céad míle daoine Aramais sa lá atá inniú ann. Is Giúdaigh, Críostaithe, Moslammaigh agus Mandaeigh iad ag maireachtaint i gceantair iargúlta agus ag caomhnaigh a dtradisiúin le preasanna chlódóireachta, agus inniú meáin chumarsáide leictreonach. Tá na teangacha d'Aramais Reatha (nó Nua-Aramais) anois níos faide i dtuiscint óna gcéile ná a raibh siad riaimh. Ní raibh an chéad dá aoiseanna deirneacha go maith do cainteoirí na hAramaise. Lean an éagobhsaíochtaí forleathan sa Mhion-Oirthear ar aghaidh go deoraíocht ar fud an domhain de chainteoirí na hAramaise. Tá an bhliain 1915 tabhachtach ach go háirithe do Chríostaithe a labhraíonn Araraise ar a dtugtar Sayfo (claidheamh i Siríachas); d'fulaing gach grúpa Críostaíochthe a bhí ag maireachtaint in Oirthear na Tuirce faoin crá a thárla ag deireadh an Impirecht Otománach. Is bliain tabhachtach leis é 1950 do Ghiúdaigh a labhraíonn Aramais: nuair a chruthadh an Iosrael chuaigh a lán Giúdaigh a labhair Aramais ansin. Áfach, leis an turas go hIosrael ghlac Nua-Eabhrais ionad na hAramaise mar teanga i measc a bpáistí. Tá bás an-chuid canúintí Giúdaithe le feiscint go luaith.
[athraigh] Féach freisin ar
- Teangacha Seimíteacha
- Aram
[athraigh] Córas scríofa
- Aibítir Aramais
- Aibítir Eabhraise
- Aibítir Phoeníachánach
[athraigh] Sa Litríocht
- Leabhar Dainéil
- Leabhar Eazrá
- An Talmud
- An Midrash