Galego-portugués
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
Índice |
[editar] Concepto
O galego-portugués é a lingua medieval falada no noroeste da Península Ibérica que deu lugar ó galego e portugués actuais.
Procedía do latín; é polo tanto unha lingua romance. Tivo especial relevancia cultural durante varios séculos, e disto dan fe os textos medievais conservados nesta lingua. As recopilacións líricas medievais galego-portuguesas máis importantes que se conservan actualmente son:
O rei Afonso X o Sabio, de Castela, coordinou as Cantigas de Santa María en galego-portugués, que naquel entón era a lingua por excelencia para a lírica nos reinos de Galiza, León e Castela (estando o reino de Aragón na zona de influencia da literatura occitana). Tamén compuxo algunhas cantigas de amor, mais ningunha de amigo.
Algúns poetas salientábeis son: Bernal de Bonaval, Airas Nunez, Pero da Ponte, Pero Amigo, Xohán de Cangas, Martín Codax, etc.
Esta lingua tivo a súa máxima importancia dende finais do s. XII ata mediado o s. XIV.
A partir da súa independencia, o reino de Portugal comezou a criar unha norma escrita (unha data importante é a declaración do galego-portugués -daquela chamado nosa linguage ou vulgar- como lingua oficial da súa administración en 1290), que en Galiza non se elaborou até ben entrado o século XX. Como asinala Azevedo Maia [1], axiña as formas escritas en Portugal comezan a se homoxeneizar baixo a influencia da corte mentres que os escritos galegos van sendo penetrados de castelanismos. O feito de que a partir de 1480 os tabelións galegos tivesen que cambiar os seus formularios polos casteláns e tiveran que estudar en Toledo, aprofundou o proceso de castelanización dese galego escrito. As diferenzas entre galego e portugués xa proveñen do galego medieval, onde en textos antigos xa se comeza a confundir as sibilantes xordas coas sonoras, conservadas en Portugal, asi como outras pequenas variacións en morfoloxia (disso fronte a disse..). Ademais o avanzo do galego-portugués cara ao Sul e o desprazamento da capital portuguesa introduciron unha serie de elementos novos que deron lugar á situación actual:[2]
- Dialectos Galegos: Os falados nas catro provincias galegas, en zonas limítrofes de Asturias, León e Zamora e o galego de Ellas. Caracterizados pola inexistencia de sibilantes sonoras e vogais nasais (só en pequenas zonas do "galego exterior") fronte aos dialectos portugueses.
- Dialectos Portugueses Setentrionais: Do Miño até Aveiro na costa e Castelo Branco no interior. Presenza do fonema africado (tʃ como o ch en chave) e non distinción entre b/v pero distingue sibilantes sonoras como o portugués común.
- Dialectos Portugueses Centro-Meridionais
[editar] Características do galego-portugués
O galego medieval distínguese do galego actual principalmente en:
- Existencia de vogais nasais
- Distinción b/v
- Presenza de sibilantes sonoras j (g+ e,i), z, s intervocálico
O sistema de vogais orais era o actual, ainda que non coa mesma distribuición, principalmente debido á posterior acción da metafonía. Ademais existian vogais nasalizadas pola perda dunha nasal. A queda de consoantes intervocálicas provocaba moitos hiatos, que despois se desenvolverían, principalmente por crase.
Bilabiais | Labiodentais | Dentais | Alveolares | Pós-alveolares | Palatais | Velares | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Realización | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | ||
Plosivas | p | b | t | d | k | g | ||||||||
Nasais | m | n | ɲ | |||||||||||
Fricativas | f | v | s | z | ʃ | ʒ | ||||||||
Africadas | ts | dz | tʃ | dʒ | ||||||||||
Laterais | l | ʎ | ||||||||||||
Tepes | ɾ |
[editar] Documentos mais antigos en galego-portugués
Recentemente foi achado o documento mais antigo escrito na Galiza, o cal data do ano 1228. Tratase do Foro do bõ burgo de Castro Caldelas outorgado por Afonso IX en Abril do dito ano ao municipio de Allariz. O mais antigo documento latino-galego-portugués, encontrado en Portugal, é chamado de Doação à Igreja de Sozello, encóntrase no Arquivo Nacional da Torre do Tombo, e é datado do ano de 870 d.C.
A Notícia de fiadores (1175) é o documento en galego-portugués mais antigo coñecido, con data.
Recentemente descoberto, o Pacto dos irmãos Pais reivindica o título de texto mais antigo encontrado en Portugal, no entanto é apenas datábel por conxectura, e é provabelmente anterior a 1173.
Outro documento, a Notícia de Torto, sen data, acredítase que teña sido escrito entre 1211 e 1216. O Testamento de Afonso II, é datado de 1214.
[editar] Véxase tamén
[editar] Notas
- ↑ Ver Bibliografia, capítulo de Conclusións
- ↑ * Lindley Cintra, Luís F. Nova Proposta de Classificação dos Dialectos Galego-Portugueses (PDF) Boletim de Filologia, Lisboa, Centro de Estudos Filológicos, 1971.
[editar] Bibliografía
- Clarinda de Azevedo Maia: História do Galego-Português. Estudo lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI Coimbra: INIC, 1988.
- Edwin B. Williams, From Latin to Portuguese. Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language1938, Trad. port. de Antônio Houaiss: Do Latim ao Português. Fonologia e Morfologia Históricas da Língua Portuguesa. Rio de Janeiro, Tempo Brasileiro, 1975 (3ª ed.)
[editar] Listado de étimos e os vocábulos galego-portugueses correspondentes
adu ‘imperativo de aduzer’ < ADDŪC
aduces < ADDŪCIS
adugo ‘aduzo’ < ADDŪCŌ
adusse ‘aducíu’ < ADDŪXIT
adussera < ADDŪXĚRAT
aduxe < ADDŪXĪ
anvidos ‘contra vontade’ < AD INVITUS
apres < prov. < APRESSU
aque ‘eis’ < *ACCU/E > ECCE ‘eis’
arço (ardo) < ARDĚŌ
assaz < prov. assatz < AD SATIS
asteença < ABSTĬNĔNTIA
Avijr < ADVENIRE
beigo ‘bendigo’ < BĚNĚDICO
beito ou bento < BĚNĚDICTU
beizer < BĚNĚDĪCĚRE
bezes < BĚNĚDICES
chus ‘máis’ < PLUS
cima < subs. CYMA
come < QUOMODO ET
comio (como) < COMĚDŌ
consiirar < CONSĪDĔRARE
coube < CAPŬI(T)
creer < CRĒDĚRE
creveran ‘creran’ < CRĒDŬĚRANT
crive ‘crin’ < CRĒDŬĪ
de (dea) < DĚM
despoēr < DĬSPŌNERE
devisar < DIVISARE
dicipolo < DISCĬPŬLO
dixe < DĪXĪ(T)
doer < DOLĚRE
dolvera ‘doera’ < DOLŬĚRAT
dormio < DORMIŌ
dur (a/de dur) ‘firmemnte.’ < AD DURU
eire ‘onte’ < HERI ‘onte’ ‘hai pouco’
eixerdar < EXHEREDITARE
eixilhar < EXĬLĬĀRI
emproo (a)/ ambroo ou amproo ‘para abaixo’ < IN PRONO ‘inclinado cara o chan’
ensembra ‘xunto con, en conxunto’ < fr. ensemble
enxerdar < EXHEREDITARE
ersi ‘ergo’ < *ERSĪ
esté (estea) < STĒM
faço < FACIŌ
falir < FALLĚRE
falredes < FALĚRE + *ĒTIS
falría < *FALLĚRE+EAM
fegura < FĬGURA
feiro(fero) < FĚRIŌ
festiño (a) 'de presa' < FESTINO
festo (a)/ enfesto (a): ‘enriba’, ‘para arriba < INFESTU ‘hostil’
fez < FĒCIT
fezeron < FĒCĚRŬNT
fiz < FĒCĪ
foras < FORAS (en latín EXTRA)
hajo=hei < HABEO
hestoria < HĬSTORIA
houve < HABŬI
i < IBI ‘aquí, alí’
jasco ‘xazo’ < IACĚŌ
jougesemos < IACUISSEMUS
jougue ‘xacín’ < IACŬI
Juso ‘cara abaixo’ < DEORSUM (adv. ‘cara abaixo’ por influencia de suso)
madodinho < MATŬTINU
maemos ‘quedamos’ < MANEMŬS
man ‘queda, permanece’ < MANET
manno ‘quedo’ < MANĚŌ
mar ‘permanecer, quedar’ < MANĒRE
marrei < *MANĒRE+AIO
marteiro < MARTYRIU
masi ‘permaneceu’ < MASĪ
meço < MĚTIŌ
menço < MĚNTIŌ
muu < MŪLU
nodrir < NŬTRIRE
oucião < OCĔĂNU
ouço < AUDIŌ
outrossi ‘tamén’ < outro (ALTERU) + si (SIC)
paação < *PALATIANU
peço < PĚTIŌ
peēdença < POENITENTIA
poer (pór) < PŌNĚRE
possa < *POSSAM
prige ‘prendín’ < *PRĒNSĪ
priiom < l.v PRENSIONE <PREHENSIONEM
pris ‘prendín’ < *PRĒNSĪ
punha < PUGNA
querrei < QUAERERE *AIO
querrei < *QUAERĚRE-AIŌ
quige < *QUĒSĪ
quis < *QUĒSĪ
quisestes < *QUĒSISTIS
redro (a) ‘para atrás’ < RETRO
reverença < REVERENTIA
salremos < SALIRE + *ĒMŬS
salría < *SALIRE + EAM
see med‘é’ < SĚDET
seedes < SĚDĒTIS
seemos < SĚDĒNŬS
seen < SĚDENT
seenço < SĬLĔNTIU
sees ‘es’ < SĚDES
sēestro < SINISTRU
seja < SĚDĚAM
sejo ‘son’ < *SĚDĚŌ
senço < SĚNTIO
servio < SĚRVIŌ
siia < SĚDĒBAM
sive < l.v. SĒDŬĪ
suso ‘cara arriba’ < SURSUM (adv ‘ de abaixo para arriba)
terrá < TENERE + *AT
terrei < *TĚNĒRE-AIŌ
teúdo ‘tido’ < TĚNŪTU
tive < TĚNŬI
toda vía ‘sempre, constantmt.’ < TOTA VIA
toste ‘cedo, de presa’ < prov tost < TOSTU
tragiã < TRAHIEBANT
traides < TRAHITIS
trei (trae) < TRAHIT
treito (traído) < TRACTU
trouxe < *TRAXŬI
valrei < VALERE + *AIO
veen < VIDENT
vees < VIDES
vejo < VIDĚŌ
ven < *VENENT
veron < VĒNĚRŬNT
verrei < VENIRE + *AIO
verrei < VĚNĪRE-AIŌ
ves < VĚNĪS
vestes < VĒNISTIS
enrequentar < Xerm REIKS