Peste negra
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
A Peste Negra é o nome medieval dado á Peste Bubónica, doenza que atacou a Europa durante o século XIV e desmou case 25 millóns de persoas, un cuarto da poboación da época. A doenza é causada pola bacteria Yersinia pestis que se espalla a través das pulgas dos ratos negros Rattus rattus ou outros roedores.
Índice |
[editar] Historia
A peste é, de todas as doenzas, unha das poucas que tiveron influencia determinante no desenvolvemento da historia da Humanidade.
A bacteria da peste presente nos roedores son sempre a orixe das epidemias. Hai dous reservatorios antigos, un ao pé dos Himalaias e outro na rexión dos Grandes Lagos en África. As restantes poboacións de roedores infectados existentes foron contaminadas en períodos históricos.
As poboacións dalgúns roedores das pradarías viven en altísimos números en enormes conxuntos de galerías subterráneas que comunican unhas coas outras. O número de individuos nestas comunidades permite á peste establecerse porque, co constante nacemento de crías, hai sempre suficiente número de novos hóspedes de forma continua. Naturalmente, as poboacións de ratos e de humanos nas (pequenas) cidades medievais nunca tiveron a masa crítica continua de individuos susceptibles para se manteren. Nesas comunidades de homes, a peste infecta todos os individuos susceptibles ata só restaren os mortos e os inmunes. Só despois de que xorde unha nova xeración non inmune e se volta maioritaria, pode a peste regresar. Nas comunidades humanas, polo tanto, a peste ataca en epidemias.
[editar] A Peste na Antigüidade
Hai varias referencias a epidemias mortíferas na Biblia. No período medieval, en que a peste era a principal doenza epidémica mortífera, estas alusións foron interpretadas como referentes a ela, unha idea que ten sido aceite por moitos historiadores ata ao presente. Porén, non existe ningún dado clínico que permita identificar as doenzas epidémicas da Biblia, como aquela que Deus tería mandado contra os filisteos como castigo por roubaren a Arca da alianza.
A epidemia descrita por Tucídides que atinxiu Atenas no século de Pericles (século V a.C.), durante a Guerra do Peloponeso contra Esparta, matando un terzo da poboación, tamén foi considerada como peste. É moito máis probable, non obstante, que fora outra doenza como o Xarampón ou a Varíola. Daquela, de calquera forma, a poboación da Grecia era insuficiente para lle permitir establecerse, polo que desapareceu sen rastro.
No século I, Rufus de Efeso, un médico grego, dános unha descrición máis clara de peste na Libia, Exipto e Siria. Describe os bubos duros, febre alta, dor e delirio. A descrición da doenza por Rufus deixa claro que a doenza era entón extremadamente infrecuente na rexión, a pesar da súa referencia por un médico do século III a.C. que a tería descrito, o que leva algúns historiadores a supor que xa sería endémica no Mediterráneo desde había moito. Porén, será máis probable que estas epidemias do século I sexan debidas a raros viaxantes infectados. De feito, foi por volta dos primeiros anos da Era de Cristo cando se estableceron as primeiras ligazóns regulares por barco do Exipto Romano coa India. A peste é transmisible de persoa a persoa, mais ese modo de transmisión mata axiña (en 2-3 días) e é ineficaz, logo as epidemias deste tipo son de curta duración e extensión. Como non existían poboacións de roedores infectados nesa época preto do Mediterráneo, a transmisión epidémica da peste por toda a Europa e Medio Oriente sería imposible.
[editar] A Peste de Xustiniano
A peste de Xustiniano ocorreu no Imperio romano do Oriente, máis coñecido coñecido como Imperio Bizantino, en 541 e 542. Os historiadores da época dannos a primeira descrición inconfundible da peste.
Esta pandemia debe ter tido orixe na Etiopía a partir dos Grandes Lagos, ou polos navíos romanos que facían comercio coa India, e entrou no territorio de Bizancio por Exipto. Nesa altura o Exipto pagaba a anona, o imposto de gran de trigo, para abastecer os mercados de Constantinopla, como fixera anteriormente a Roma. Serían neses navíos onde se levou a peste á capital. Nesta cidade dun millón de habitantes, a peste matou no seu pico preto de 10 000 persoas por día, segundo o historiador da época Procopius, acabando por matar ao 40% da poboación da cidade. A nobreza foi tamén decimada, levando o Emperador Xustiniano a promulgar novas leis de sucesión para lidar coa situación da perda aguda dos seus militares e burócratas.
Nesa altura, o Imperio Bizantino loitaba contra a ocupación bárbara das terras do antigo Imperio romano occidental, tendo xa, grazas aos seus xenerais Belisario e ao escravo imperial e eunuco Narses, recuperado o Norte de África, incluíndo Cartago dos Vándalos, e a Italia e o sur de España (incluíndo o Algarve) dos Ostrogodos e Visigodos. A perda de fundos e de homes na capital debido á peste foi determinante na cesación das hostilidades no período de maior éxito, levando finalmente á derrota da campaña pola presión continua das tribos bárbaras non conquistadas que aí habitaban.
En total tería morrido 25% da poboación das costas do Mediterráneo Oriental, preto de 25 millóns de persoas.
[editar] Peste Negra
A Peste Negra foi unha epidemia que chegou a Europa, a China, o Medio Oriente e outras rexións do Mundo durante o século XIV (1347-1350), matando un terzo da poboación da Europa e proporcións probabelmente semellantes noutras rexións. A peste non só decimou a poboación senón que destruíu a brillante civilización europea da baixa Idade Media, da construción das catedrais e do Feudalismo e Mercantilismo, que foi substituída pola bastante diferente civilización dos Descubrimentos e do Renacemento, logo que a poboación voltou a medrar.
Durante o período de revolución que causou, cuestionáronse institucións como a Igrexa Católica, prosperaron novas formas de relixión místicas e de pensar e minorías inocentes como os leprosos e os xudeus foron perseguidas e acusadas de seren a causa da peste.
[editar] Infección inicial

A condición inicial para o establecemento da peste foi a invasión da Europa polo rato negro indio Rattus rattus (hoxe en día raro). O rato negro non trouxo a peste a Europa, mais os seus hábitos máis domesticados e máis próximos das persoas criaron condicións para a rápida transmisión da doenza. A súa substitución polo Rattus norvegicus, cincento e moito máis tímido, foi certamente importante no declive das epidemias de peste na Europa a partir do século XVIII.
A peste foi case certamente diseminada polos mongois, que criaron un imperio na estepa no final do século XIII. Ghengis Khan coas súas hordas de nómades mongois conquistou toda a estepa da Eurasia setentrional, da Ucraína ata á Manchuria. Foron os mongois os que se infectaron pola peste, despois da súa conquista da China, na rexión ao sur do Himalaia, xa que esa rexión alberga un dos máis antigos poboacións de roedores infectados endemicamente. Os guerreiros mongois entón infectaron as poboacións de roedores das chairas da Eurasia, Manchuria á Ucraína, onde persisten ata hoxe poboacións de roedores infectados endemicamente. Os ratos negros das cidades e do campo da Europa occidental non son suficientemente numerosos ou aglomerados en grandes comunidades para seren afectados endemicamente, e terán sido afectados pola epidemia do mesmo xeito que as persoas, morrendo en grandes cantidades ata acabaren os individuos susceptibles, ocorrendo unha nova epidemia cando xurdía unha nova xeración. Logo terán sido soamente os mediadores da infección entre por un lado os mongois e os roedores infectados da súa estepa, e os europeos. Deste xeito explicase que, ao contrario de épocas precedentes, a peste xurdira en case todas as xeracións na Europa despois do século XIV: establecerase unha poboación portadora ás súas portas, na Ucraína (onde de feito foron as epidemias máis frecuentes, ata á última que aí se limitou). Tamén se explica por esta razón o feito de que a peste chegara simultaneamente a Europa, China e o Medio oriente, xa que as caravanas da ruta da Seda estenderon facilmente a doenza a estas rexións limítrofes da estepa.
[editar] A Peste na Europa
A peste responsable da epidemia do século XIV xorde durante o cerco á colonia de Xénova, Caffa, na Crimea (Ucraína), en Outubro de 1347 polos Tatares (un pobo mongol ou turco) auxiliados polos venecianos. A peste matou tantos tatares que foron obrigados a retirarse, mais non sen contaminar a cidade. Nesta morreron tantos habitantes que tiveron de ser queimados en piras, xa que non había man de obra suficiente para os enterrar. Constantinopla terá sido infectada na mesma altura. Varios navíos xenoveses fuxiron da peste, indo atracar aos portos de Messina, Xénova, Marsella e Venecia, coas adegas cheos dos cadáveres dos mariñeiros. A transmisión terá sido feita polos ratos negros de Caffa, que transmitiron as súas pulgas infectadas aos ratos destas cidades. Así se explica que a pesar de que algunhas cidades rexeitaran os navíos, foran infectadas igualmente, xa que os ratos escapaban polas cordas de atraque.
Da Italia a doenza espallouse polo resto da Europa, atinxindo a Gran Bretaña e Portugal en 1348 e finalmente a Escandinavia en 1350. Algunhas zonas zafaron inexplicabelmente, como Milán e Polonia.
[editar] Efectos Culturais e Pogroms
- Ver artigo principal: [[Lenda do envelenamento dos pozos]].
Os efectos demográficos, culturais e relixiosos foron inestimables. A poboación descendeu en máis dun terzo. Os sobreviventes do pobo e da pequena nobreza e burguesía probabelmente se enriqueceron, por aumento dos salarios debido á diminución da man de obra e descenso dos prezos de terras e rendas. Os grandes propietarios rurais, dependentes totalmente do traballo alleo, sufriron algún declive económico. De aí se explica a proclamación das leis do suntuario, que prohibiron aos viláns usar roupas caras como os nobres. Non estando as divisións sociais tan claras como antes a nivel de propiedade, insistiuse máis nos títulos.
As persecucións ás minorías aumentaron drasticamente, e especialmente os pogroms contra os xudeus. O feito de que a maioría dos médicos fosen xudeus, e do fanatismo relixioso que se apousou das poboacións aterrorizadas, terá contribuído para a acusación e persecución a esa minoría. Alén diso os xudeus ficaron sospeites cando, debido ás súas leis talmúdicas de hixiene, as súas vítimas foron en menor número que as de comunidades cristiás. Houbo máis de 150 masacres e decenas de comunidades xudaicas máis pequenas foron exterminadas polos motíns dos cristiáns, facilmente incitados polos priores locais, a pesar das condenas polos altos cregos. A persecución dos xudeus na Alemaña levou á súa emigración en masa a Polonia e Rusia, onde mantiveron a lingua alemá no seu dialecto hebraico, o Yiddish.
Os leprosos tamén foron perseguidos, culpados como os xudeus de diseminar a doenza (a Lepra naturalmente non ten relación coa peste).
Varios movementos relixiosos xurdiron do terror que alimentaba o misticismo e descredibilizaba as formas relixiosas máis racionais. Os flaxelantes que consideraban na liberación polo auto-martirio e pola dor medraron radicalmente, e foron no Sacro Imperio Romano-Xermánico e outros estados os principais responsables da persecución fanática aos xudeus.
[editar] Recorrencias
A doenza voltou a cada xeración á Europa ata ao inicio do século XVIII. Cada epidemia mataba os individuos susceptibles, deixando os restantes inmunes. Só cando unha nova xeración non inmune crecía é cando había novamente suficiente número de persoas vulnerables para que a infección se propagase. Sen embargo nengunha destas epidemias foi tan mortais como a primeira, debido ás modificacións de comportamento e á eliminación dos xenes (como algúns do MHC- ver sistema inmunitario) que daban especial susceptibilidade aos seus portadores. Epidemias notables foron a Peste Española de 1596-1602, que matou case un millón de españois, a Peste italiana de 1629-1631, a Grande Peste de Londres de 1664-1665 e a Grande Peste de Viena en 1679. A peste de Londres é especialmente interesante porque foi a última naquela cidade. O Grande lume de Londres ao ano seguinte, en 1666 queimou completamente as casas de madeira e tellados de colmo comúns ata entón, e novos materiais como a pedra e as tellas foron usados na construción de novas casas, contribuíndo para afastar os ratos das habitacións. O mesmo proceso, aliado a mellores condicións de hixiene e á substitución do rato negro polo rato cincento (Rattus norvegicus, que evita as persoas), e á resistencia xenética crecente das poboacións, contribuíron ao declive continuo das epidemias de peste na Europa.
[editar] A Peste na China
As primeiras descricións da peste na China relataron os casos ocorridos en 1334 na provincia de Hubei, aparentemente casos limitados. Entre 1353 e 1354, coa China baixo dominio dos mongois, unha epidemia moito máis extensa ocorreu, nas provincias de Hubei, Xianggi, Shanxi, Hunan, Guangdong (Cantan), Guanggi, Henan e Suiyuan. Os autores da época estimaron, talvez exaxeradamente, que dun terzo a dous terzos da poboación da China tería sucumbido, en algunhas rexións máis do 90% da poboación.
[editar] A Peste no Medio Oriente
A doenza entrou na rexión polo sur da estepa, actual Rusia, en 1347, coas tropas do xeneral Malik Asraf que regresaba a Bagdad despois de campaña militar na estepa do Acerbaixán. A fins de 1348 xa estaba no Exipto, Palestina e Antioquía, espallando a morte. Meca foi infectada en 1349, sendo a doenza traída polos peregrinos para o Haxx, e despois o Iemen en 1351. Morreu cerca dun cuarto da poboación da área.
[editar] A "Terceira Pandemia"
A terceira pandemia ocorreu no século XIX, mais a súa diseminación foi efectivamente trabada polos esforzos dos médicos.
Iniciouse probabelmente na estepa da Manchuria, onde as marmotas infectadas foron cazadas en grandes números polos inmigrantes chineses que as vendían aos occidentais para producir casacas. A partir de 1855 espallouse por toda a China, ameazando os europeos de Hong Kong en 1894, o que levou ao envío de equipos médicos e bacterioloxistas á rexión. Sen embargo foi imposible espallar a súa diseminación por navíos para portos en todo o mundo, incluíndo na Europa e California. Tería sido entón cando os roedores salvaxes das pradarías americanas e do Brasil se infectaron.
Esta pandemia matou a 12 millóns de persoas na China e maila India.
[editar] A Ciencia da Medicina e a Peste
O primeiro investigador en considerar a peste negra unha doenza infecciosa foi Rhases, un médico árabe, no século X.
As primeiras medidas eficaces de saúde pública foron tomadas nos portos mediterráneos europeos. A corentena permitía aos portuarios verificar a presenza da peste e conter a súa diseminación eficazmente, secuestrando os ocupantes dun navío durante un período superior ao da incubación da doenza.
Cen embargo coa Terceira Pandemia foi cando comezou a investigación científica máis seria sobre a doenza, por investigadores traballando na Asia nos anos de 1890. O francés Paul Louis Simond identificou a pulga dos roedores como principal vector de transmisión. En 1894, en Hong Kong, o bacterioloxista suízo Alexandre Yersin illou pola primeira vez a Yersinia pestis, e determinou o seu modo de transmisión, tendo sido homenaxeado coa nomeación a partir do seu nome da especie responsable. Tamén en 1894 o médico Xaponés Shibasaburo Kitasato identificou independentemente o bacilo responsable.
A última epidemia de peste na Europa ocorreu na Ucraína e Rusia en 1877-1889, nas rexións da estepa (Urais e Caspio). Grazas ás medidas de contención, morreron apenas 420 persoas. A localización da última epidemia é reveladora xa que é na estepa onde se sitúa a poboación de roedores que albergan a bacteria endemicamente.
[editar] Medicina
Hoxe en día a peste non é un problema maior de saúde.
[editar] Yersinia pestis
Hai varias especies do xénero Yersinia, e a maioría son bacterias inocuas da flora intestinal normal. Son da familia das Enterobacteriaceae.
A Y. pestis é un pequeno bacilo encapsulado Gram-negativo, encapsulado e inmóbil, aerobio e anaerobio facultativo. Como todos os Gram-negativos, non tolera exposición ao ar seco por moito tempo e contén externamente a molécula lipopolisacárido (LPS), ou endotoxina, que activa de forma despropositada o sistema inmunitario, levando á produción de citocinas que producen vasodilatación excesiva con risco de choque séptico e morte.
É capaz de variar os seus antíxenos externos e é resistente á acción do complemento (secreta encimas que o destrúen). Alén diso resiste á morte por fagocitose, a través do sistema de secreción tipo III, con que inxecta proteínas que bloquean por desfosforilación varias proteínas do fagocito envolvidas no proceso da fagocitose; destruíndo os filamentos de actinia, inhibindo a formación de citocinas e inducindo a apoptose do macrófago. A súa cápsula é protección adicional contra a fagocitose.
[editar] Transmisión
A peste bubónica é unha doenza fundamentalmente de roedores (ratos, ratazanas, coellos, marmotas, esquíos). Espallase entre eles por contacto directo ou polas pulgas, séndolles normalmente fatal.
A peste nos humanos é unha típica zoonose, causada polo contacto con roedores infectados. As pulgas dos roedores recollen a bacteria do sangue dos animais infectados, e cando estes morren, procuran novos hóspedes. Mentres a bacteria multiplicase no intestino da pulga. Cans, gatos e seres humanos poden ser infectados, cando a pulga libera bacterias na pele da vítima. A Y.pestis entra entón na linfa a través de feridas ou microabrasións na pel, como a da picada da pulga.
Outra forma de infección é por inhalación de gotas de líquido de esbirros ou tose dun individuo doente.
[editar] Epidemioloxía
A peste foi unha epidemia extremadamente mortífera na Europa, China, Medio Oriente, Asia e África durante varias épocas, principalmente durante a baixa Idade Media. A última epidemia significativa ocorreu no fin do século XIX, na China e India, mais aínda hoxe se rexistran casos en varios países, principalmente naqueles en que hai poboacións de roedores salvaxes infectados. Hai preto de 2000 casos por ano en todo o mundo, nas rexións en que hai roedores infectados.
Hai hoxe poboacións de roedores con peste endémica no Occidente dos EUA, á carón dos Himalaias, chairas da Eurasia setentrional (Mongolia, Manchuria na China, Ucraína), rexión dos grandes lagos na África oriental e algunhas rexións do Brasil e dos Andes. A transmisión da peste é rara e debida a contacto directo cos animais infectados e non a través de pulgas.
[editar] Progresión e Síntomas
A bacteria entra por pequenas quebras invisibles da integridade da pel. De aí espallase polos ganglios linfáticos, onde se multiplica.
Despois de, no máximo, sete días, no 90% dos casos presenta febre alta, mal estar e os bubos, que son protuberancias azuladas na pel. San na verdade apenas ganglios linfáticos hemorráxicos e inchados debido á infección. A cor azul-esverdeada vén da dexeneración da hemoglobina. O surximento dos bubos corresponde a unha taxa media de supervivencia que pode ser tan baixa como 25% se non for tratada. As bacterias invaden entón a corrente sanguínea, onde se multiplican causando peste septicémica.
A peste septicémica caracterizase polas hemorraxias en varios órganos. As hemorraxias para a pel forman manchas escuras, de onde ven o nome de peste negra. Do sangue poden invadir calquera órgano, sendo común a infección do pulmón.
A peste pneumónica pode ser un desenvolvemento da peste bubónica ou unha inhalación directa de gotas infecciosas expelidas por outro doente. Hai tose con expectoración sanguinolenta e purulenta altamente infecciosa. A peste inhalada ten menor período de incubación (2-3 días) e é logo de inicio pulmonar, sen bubos. Despois do surximento dos síntomas pulmonares a peste non tratada é mortal no 100% dos casos.
Mesmo tratada con antibióticos, e descontando a fase inicial, a peste ten aínda unha mortalidade do 15%.
[editar] Diagnóstico
O diagnóstico é feito por recolla de mostras de líquido dos bubos, pus ou sangue e cultura en meos de nutrientes para observación ao microscopio e análise bioquímica.
[editar] Prevención
Evitar o contacto con roedores e erradicalos das áreas de habitación é a única protección eficaz. O vinagre foi utilizado na Idade Media, xa que as pulgas e as ratas evitan o seu cheiro.
A peste é de comunicación obrigatoria ás autoridades. Contactos de individuos afectados aínda hoxe son postos en corentena durante seis días.
[editar] Tratamento
Os antibióticos revolucionaron o tratamento da peste, tornándoa en axente da morte case certa en doenza facilmente controlable. San eficaces a estreptomicina, tetraciclinas e cloranfenicol.
[editar] Como arma biolóxica
A peste foi inicialmente introducida en Caffa como arma biolóxica. Cadáveres de turcos que morreran desa doenza foron catapultados para dentro das murallas da cidade, de onde se espallou dando orixe á Peste Negra do século XIV.
Durante a Primeira guerra mundial, o exército do Xapón desenvolveu a peste encanto arma biolóxica de diseminación por pulgas. Foi usada contra civís chineses e prisioneiros de guerra na Manchuria.
Durante a Guerra fría os EUA e a URS desenvolveron estirpes xeneticamente modificadas de bacilos Y.pestis para a diseminación aerosolizada polo ar. A Unión Soviética probabelmente desenvolveu armas eficaces en grande volume, segundo algúns relatorios dos servizos secretos dos Estados Unidos, mais os datos específicos non son coñecidos e é probábel que os arsenais xa teñan sido destruídos.
[editar] Ligazóns Externas
[editar] Referencias
McNeil Willian; Plagues and Peoples; 1976; Anchor Books