Գեղարվեստական գրականությունը մատենադարանի ձեռագրերում
From Wikipedia
Հայ պատմագրության առաջին երկերը միաժամանակ հանդիսացել են գեղարվեստական գրականության կոթողներ: Նրանք իրենց էջերում պահպանել են հայ հեթանոսական բանաստեղծության, հայկական առասպելների թանկագին մասունքները (Հայկ դյուցազն, Արամ, Տորք Անգեղ, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Վահագն Վիշապաքաղ և այլն), մի գրականություն, որը հետագա դարերում քրիստոնեական գաղափարախոսության ամրապնդման հետ իր տեղն է զիջել հոգևոր գրականությանը: Հայ հոգևոր բանաստեղծության սկզբնավորումը կապվում է Մաշտոցի անվան հետ, որից բազմաթիվ շարականներ են մեզ հասել: Շարականները պարունակում են բանաստեղծություններ հորինված եկեղեցական տոների, սրբերի, պատմական իրադարձությունների և այլ դեպքերի ու դեմքերի շուրջ:
10-րդ դարից սկսած հայ գրականության մեջ խոշոր բեկում է սկսվում: Առաջ է գալիս մի նոր որակի բանաստեղծություն, որի անդրանիկ մեծ ներկայացուցիչը Գրիգոր Նարեկացին է (951-1003թթ.): Նրա հոգեզմայլ բանաստեղծություններն ու “Մատյան Ողբերգության” երկն իրենց գեղարվեստական խոսքի անկրկնելի վարպետությամբ ու մարդկային հոգու ամենանրբին հույզերի դրսևորմամբ համաշխարհային գրականության գոհարներից են: Հայ քերթողության պատմության մեջ առաջին անգամ Նարեկացին բանաստեղծության նյութ է դարձնում սերն ու կնոջ գեղեցկությունը, հայրենի բնությունը, աշխատանքը: Նարեկացին նաև մեծ լեզվաշինարար է գրաբարին զուգընթաց գործածում է ժողովրդական բառեր, բառաբարդումների միջոցով հորինում է նոր բառեր:
Գրիգոր Նարեկացուց հետո միջնադրայան պոեզիան ավելի աշխարհիկ երանգ է ստանում Հովհաննես Սարկավագի ստեղծագործության մեջ: Սարյակին նվիրված “Բան իմաստության” ոտանավորը (118 երկայն տողերով) իր ձևով ու բովանդակությամբ նորություն էր բերւում միջնադրայան բանաստեղծության և բանաստեղծական արվեստի տեսության մեջ: Սարկավագը ստեղծագործությունը համարում է բնության նմանողություն և ոչ թե ինչ-որ գերբնական շնորհ:
12-րդ դարի խոշորագույն բանաստեղծ Ներսես Շնորհալին (1102 -1173թթ.) կիրառում է թեթև ու դյուրըմբռնելի խոսքը, հորինում է երաժշտական ու ներդաշնակ ոտանավորներ, մշակում է Հայոց լեզվի տաղաչափությունը, Հայ գրականության մեջ առաջին չափածո պատմական քերթվածը (“Վիպասանություն”) պատկանում է Ներսես Շնորհալիուն: Շնորհալին գրել է նաև ներբողներ, հանելուկներ: Շնորհալու երկերից առանձնանում է “Ողբ Եդեսիո” (1070 երկտող տուն) պոեմը, որի հիմքում ընկած է 1144թ. Եդեսիայի պաշարումը, գրավումն ու կոտորածը: Պոեմում նա դիմում է նաև Մեծ Հայքին, Վաղարշապատ և Անի քաղաքներին, գովերգում է Հայաստանի փառավոր անցյալն ու ողբում նրա թշվառ ներկան:
13-րդ դարից սկսած հանդես են գալիս հասարակ ժողովրդի շահերն արտահայտող բանաստեղծներ` Ֆրիկ, Կոստանդին Երզնկացի և ուրիշներ, որոնք փորձում են ըմբոստանալ նաև եկեղեցու դեմ…
Որ մեկըն տեր լինի երկրի, Մեկըն կարոտ դոյզ մի հացի, Մեկըն իշխան և հոր որդի, Մյուսն աղքատ և ողորմելի:
Աշխարհիկ թեմաների արծարծումը հետզհետե ավելի հաճախակի է դառնում, երևան է գալիս առաջին աշխարհիկ պոեմը` “Պատմություն Ֆարման մանկանն” (1200 տող):
Ձեռագրերում պահպանվել են 13-18-րդ դարերում ապրած ու ստեղծագործած բազմաթիվ բանաստեղծների` Կոստանդին Երզնկացու, Խաչատուր Կեչառեցիու (13-14-րդ դարեր), Առաքել Բաղիշեցիու, Առաքել Սյունեցիու, Մկրտիչ Նաղաշի, Հովհաննես Թլկուրանցիու (15-րդ դար), Գրիգորիս Աղթամարցիու (15-16-րդ դարեր). Ստեփանոս Թոխաթեցիու, Մարտիրոս Ղրիմեցիու, Նաղաշ Հովնաթանի (17-րդ դար), Սայաթ Նովայի (1712-1795թթ.) և տասնյակ ուրիշերի քերթվածները, որոնք բացահայտում են միջնադրայան մարդու բարդ ու հակասական հոգեվիճակները, հոգևորի ու մարմնականի հավերժական պայքարը, ժողովրդի ծանր առօրյան, ընդվզումները օտար նվաճողների դեմ և հավատը վաղվա նկատմամբ:
Բանաստեղծության հետ զուգահեռ միջին դարերում զարգացում է ապրել նաև արձակի ժանրը` սկզբնական շրջանում միահյուսված պատմագրության հետ, իսկ հետագայում ինքնուրույն կերպով հանդես գալով որպես վարք, խրատ. առակ և զրույց:
12-13-րդ դարերում արդեն հրապարակի վրա էին Մխիթար Գոշի և Վարդան Այգեկցիու առակները, որոնք իրենց արմատներով առնչվելով հին աշխարհի առակագրությանը (Եզովպոս. Ողոմպիանոս)` գեղարվեստական բարձր կատարումով վերարտադրել են հայ ժողովրդական բանահյուսության հնորյա ավանդները: Գեղարվեստական արձակի նմուշներից է նաև Ներսես Լամբրոնացիու (1153-1198) “Համբարձման ” ներբողյանը, ինչպես և բազմաթիվ ձեռագրերում գտնվող այլ ներբողներ, ճառեր, վարքագրություններ և այլն:
Դեռևս 5-րդ դարից սկսած մեզ են հասել հին աշխարհի լավագույն գեղարվեստական երկերից մի քանիսի թարգամնությունները, որոնցից են Ողոմպիանոսի առակները, Կալիսթենեսին վերագրվող Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը, ըստ որում վերջինիս հունական բնագրի ընդօրինակությունը պահպանված է ավելի ուշ դարերից, որով և հայերեն թարգմանությունը բնագրի արժեք է ստանում: Հետագա դարերում օտար լեզուներից հայերենի թարգմանված ավելի շատ ստեղծագործություններ են հասել դրանցից են պարսկերենից թարգմանված Նուշիրվանի խրատները և հին ֆրանսերենից թարգմանված “Փարիզ և Վեննա” սիրավեպը (16-րդ դար):
Հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի բերումով դեռևս միջին դարերից սկսած հայերի հոծ զանգվածներ բնակություն են հաստատել աշխարհի տարբեր երկրներում իրենց մասնակցությունը բերելով այդ երկրների տնտեսության ու մշակույթի զարգացմանը: Այլ ժողովուրդների հետ սերտ շփման արդյունք են հայերեն գրերով այլալեզու այն գրականությունը որը ձեռագիր վիճակում մեզ է հասել 16-18-րդ դարերից: Մատենադարանի հավաքածուներում ձեռագրեր են պահպանվում հայատառ լատիներենով, ռուսերենով, հունգարերենով, արաբերենով, պարսկերենով ու թուրքերենի տարբեր բարբառներով այստեղ կան ինչպես կրոնա-պատմական երկեր այնպես և գեղարվեստական գրականության հատկապես -ժողովրդական բանահյուսությյան եզակի նմուշներ:
Մատենադարանի արաբատառ ձեռագրերի ֆոնդում պահվում են Նիզամու, Հաֆեզի երկերը, Ֆիրդուսու “Շահնամեն”, Սաադիի “Գոլեսթանը”, “Բուսթանը” և այլ երկեր, Ալիշեր Նավոյիի, Ջամիի, 13-14-րդ դարերի հնդիկ պոետ Խոսրով Դահլավու և ուրիշների երկերի արժեքավոր ընդօրինակություններ: