Ngāti Tūwharetoa

Nō Wikipedia Māori

Wharenui, Manunui-a-Ruakapanga Marae, Pūkawa
Wharenui, Manunui-a-Ruakapanga Marae, Pūkawa

Ko Ngāti Tūwharetoa he iwi e noho ana ki te puku o Te Ika-a-Māui o Aotearoa. E 29,301 ngā mema i te 2001.

Ko tētehi kupu whakataukī nō rātou "ko Tūwharetoa te Iwi, Tūwharetoa ki Kawerau, ko Tūwharetoa ki Waiariki ko Tūwharetoa ki te Tonga." Arā ka kitea i konei e toru ngā wahanga o te Iwi nei arā ko Tūwharetoa ki Kawerau, ko Tūwharetoa ki Waiariki, ko Tūwharetoa ki Tongariro.

Ko Tūwharetoa ki Kawerau rātou e noho ana ki te Kete Poutama kei raro i te taumarumaru o Putauaki maunga atu ki Te Awa o te Atua (Matata). Anei te kupu "Ko Putauaki te Maunga, ko Te Takanga i o Apa te wai, Ko Te Aotahi te tangata"

Ko Te Awa o te Atua tētehi ingoa tawhito o te puau o Rangitaiki, o Tarawera (kua ngaro inaianei nā te roma tai pari) ko Matata te ingoa o naianei. E rima (5) ngā Marae o Tūwharetoa ki Kawerau, ko te marae matua ko Hahuru kei Te Onepu e tu ana). I whānau mai a Tūwharetoa ki konei nawai rā ka hau mai ki te tonga.

Ko Tūwharetoa ki te Tonga rātou e noho kau ana i ngā Paparinga o Taupō-nui-a-Tia, kei raro i te mana ruruhau o Tongariro maunga ara "mai i te Matapuna ki te Hikuwai". 32 (pea) ngā marae e tu taupiripiri ana ki tēnei wahi.

Ka noho a Tūwharetoa ki Waiariki ki Te Waiariki a ka hangai atu ki ngā kawai o Te Arawa waka.

Ko Te Heuheu Tukino te ariki o Ngāti Tūwharetoa. I tēneki wā ko Tumu Te Heuheu Tukino VII terā. Kātahi ka puta te kupu:

"Ko Tongariro te maunga; ko Taupō-nui-a-Tia te moana; ko Tūwharetoa te iwi, ko Te Heuheu te tangata".

Rārangi kōrero

[edit] Ngā kōrero o mua

Ko Tongariro te maunga...
Ko Tongariro te maunga...

Ko Ngātoro-i-rangi te tohunga o runga o Te Arawa waka;

Ko Paepaekirarotonga te waka o Waitahaarikikore te matua o Hahuru

Me Timata te Whakapapa o Ngāti Tūwharetoa ki Hawaiki ki Puhaorangi. He tupua a Puhaorangi, engari ka puremutia e ia tētahi wahine Māori ko Kuraimonoa te ingoa. Ko a rāua tamaiti ko Ohomairangi.

He arikinui a Ohomairangi nō Hawaiki, he amokapua nana i whakangungu ai te marae o Taputapuatea. Nā Ohomairangi ko Muturangi.

He tino tohunga a Muturangi, nōna te wheke mōkaikai nā Kupe i whai mai ki Aotearoa nei patu ai - ara ko te Wheke a Muturangi. Nā Muturangi ko Taungarangi, nā Taungarangi ko Tuamatua (ki ētahi ko Atuamatua).

I te wā o Tuamatua kua takina te iwi ko Ngā Ohomairangi ko to rātou kainga ko Maketu ki Hawaiki. Ka moea e Tuamatua ngā mokopuna tokowhā o Ruatapu, a ka puta ōna uri ko Rakauri, ko Tia, ko Hei, ko Houmaitawhiti, ko Oro, ko Maaka

Ko Ngatoroirangi te tamaiti a Rakauri, he tino tohunga tēnei ki Hawaiki rā, ko tōna wahine ko Kearoa. Ko Ngatoroirangi te tohunga o runga o Te Arawa waka.

Nā Ngātoro-i-rangi ko Tangihia, nana ko Tangimoana, ko Kahukura, ko Rangitakumu, ko Mawakenui, ko Mawakeroa ko Mawaketaupo.

Ka moe a Mawaketaupo ki Hahuru o Hapuoneone a ka puta te tamaiti nei a Manaia. I tupu mai a Manaia ki ki Kawerau kātahi ka huri tōna ingoa ko Tūwharetoa-i-te-aupouri.

Ka moea e Tūwharetoa nei ko Te Uira, ko Paekitawhiti, ko Hinemotu, ka maha ngā uri.

[edit] Te Hekenga

Ko ētehi o ngā Tama o Tūwharetoa rātou e heke mai nei ki Taupō moana ko tō rātou take ko te kangakanga o tētahi kuia nō Ngāti Kurapoto ko Hinekaharoa te ingoa. Nā Rakeipoho tēnei taua ko ētehi atu o ngā rangatira rā ko Taringa, ko Rereao. Ka totika te haere a Rakeipoho me Taringa ki Rotongaia, te wahi o Hinekaharoa, engari ka tahuri kē a Rereao mā ki te tonga a ka huaki ko Ngāti Hotu.

[edit] Ngā hapū

  • Ngāti Manunui
  • Ngāti Parekaawa
  • Ngāti Te Rangiita
  • Ngāti Rongomai
  • Ngāti Turangitukua
  • Ngāti Turumakina


[edit] Rohe

Ko te rohe: Mai i te Awa o te Atua ki Tauhara, Ki Tongariro huri noa ki Te Takaputiraha o Tutetewha ki Tuhua Maunga. Ko ngā awa: Tongariro, Waikato, Tarawera. Ko ngā tāone: Kawerau, Tūrangi, Taupō-nui-a-Tia.

[edit] Marae

[edit] Tirohia hoki

[edit] Hoto ki waho

Reo kē