Српскохрватски јазик

Од Википедија, слободна енциклопедија

Српскохрватски / Хрватскосрпски јазик

српскохрватски / srpskohrvatski
hrvatskosrpski / хрватскосрпски
hrvatski ili srpski / хрватски или српски
српски или хрватски / srpski ili hrvatski

Употреба: Во периодот на Југословија, еден од нејзините официјални јазици
Област: Територијата на Босна и Херцеговина, Србија, Хрватска и Црна Гора
Статус на јазикот: Јазикот се именува како српски, хрватски, босански или црногорски
Класификација: Индоевропски

 Словенски
  Јужнословенски
   Западно-јужнословенски
    Српскохрватски / Хрватскосрпски јазик

Јазични кодови
ISO 639-1 sh
ISO 639-2 scr, scc
ISO/DIS 639-3 hbs

Српскохрватски/srpskohrvatski (исто и хрватскосрпски/hrvatskosrpski, српски или хрватски/srpski ili hrvatski или хрватски или српски/hrvatski ili srpski), во лингвистиката е име за јазикот кој во периодот од 1920(?)-1992 е еден од службените јазици на Југославија, заедно со македонскиот и словенечкиот. По распадот на југословенската заедница, овој јазик е преименуван согласно националниот идентитет на народите кои се служеле со него. Така од српскохрватскиот јазик се настанати: српскиот јазик, хрватскиот јазик и бошњачкиот јазик, додека се настојува стандардизирање и на црногорски јазик.

НАПОМЕНА: понатаму во статијата јазикот ќе биде именуван како српскохрватски, чин со којшто не се отфрлаат останатите називи на јазикот, ниту се истакнуваат било какви предрасуди.

[уреди] Особини на јазикот

Српскохрватскиот јазик е словенски јазик што значи дека води потекло од прасловенскиот јазик. Како и за повеќето словенски јазици, така и за српскохрватскиот, најраната книжевна активност е врзана за старословенскиот јазик.

За современиот српскохрватски јазик се битни следниве особини:

  • развој на старословенските согласнички групи шт (< прасл. *tj) и жд (< прасл. *dj) со ћ и ђ соодветно
На пример: *vortjati (прасл.) > *враштати (стсл.) > враћати (= се враќа)
*medja (прасл.) > *межда (стсл.) > међа (= меѓа);
  • деназализација на носните вокали, т.е. развој: ѧ > e и ѫ > у (или фонетски: ę > e и ǫ > u);
На пример: *пѧть (стсл.) > пет (= пет)
  • пѫть (стсл.) > пут (= пат);
  • повеќе рефлекси на јатот (ѣ) во зависност од дијалектот:
ѣ > e во екавските дијалекти
ѣ > и во икавските дијалекти
ѣ > (и)је во јекавските дијалекти;
На пример:
цвѣтъ > цвет, цвит или цвијет (=цвет)
бѣжати > бежати, бижати или бјежати (=бега);
  • затврднување на мекото слоготворно л, односно негово изедначување со тврдото и развој во у:
ль > лъ > у
На пример: тлъшти > тући (=толчи):
  • изедначување на мекото и тврдото слоготворно р и негов развој во нови позиции. Спореди:
срхр. крст со руски црковнословенски крестъ
срхр. крв со руски црковнословенски кровь;
  • обопштување на завршетокот за инструментал двоина како множински завршеток на истиот падеж:
срхр. I. pl.зубима место стсл. I. pl. зѫбъі (=со заби)
срхр. нама место стсл. нами (=со нас);
  • формално изедначување на локативот и дативот во сите позиции во корист на вториот:
срхр. L. човеку наместо стсл. L. чловѣцѣ
срхр. L. мужу наместо стсл. L. мѫжи;
  • формално изедначување на дативот, инструменталот и локативот множина:
срхр. D./I./L. pl. ученицима место стсл. оученикомъ / оученикъі / оученицѣхъ;
  • задржување на должината на самогласките: постојат кратки и долги самогласки, дури и но неакцентирана положба;
  • воспоставување на четириакцентски систем. Нагласокот може да биде долг или краток и со надолна (слегувачка) или нагорна (растечка) интонација:
Краткослегувачки (), пр. брȁт
Краткорастечки (ˋ), пр. òтац
Долгослегувачки (ˆ), пр. грȃд
Долгорастечки (ˊ), пр. тáма

[уреди] Дијалекти

Дијалектното раслојување на јазикот се врши главно по две основи:

  • според прашалната заменка за неживо, постојат следниве дијалекти:
штокавски, каде заменката е што т.е. шта
чакавски, каде заменката е ча
кајкавски, каде заменката е кај
  • според рефлексот на стариот јат пак, постојат следниве дијалекти
екавски, ѣ > e
икавски, ѣ > и
јекавски, ѣ > (и)јe

Напомена: иако поделбата според рефлексите на јатот може да се примени на целиот српскохрватски дијасистем, најчесто таа се применува само на штокавскиот дијалект. Тогаш истите се именувани како наречја: екавско наречје, икавско наречје, јекавско наречје.

Географската распределба на дијалектите е ваква:

  • Чакавски се говори во средна и североисточна Истра, на Хрватското Приморје, на сите кварнерски и речиси сите далматински острови сè до Ластово и во еден тесен појас на далматинскиот брег околу Задар, Шибеник и Сплит.
  • Кајкавски се говори во Загорје, околу Загреб, потоа во и околу Вараждин, Бјеловар, Крижевци, во Меѓумурје и во северозападна Истра.

Напомена: од географската распределба е јасно дека чакавскиот и кајкавскиот јазик имаат говорители исклучиво од хрватска националност.

Како основа на книжевниот српскохрватски јазик првично е избран јекавскиот новоштокавски дијалект (согласно Виенскиот Книжевен Договор од 1850). Ова е јазикот на кој Вук Стефановиќ Караџиќ ја превел Библијата и на кој воопшто творел. Подоцна јазикот се „локализира“: српските книжевници прибегнуваат кон екавскиот новоштокавски дијалект (Шумадиско-Војводински), додека хрватските на широка врата внесуваат кајкавска и чакавска лексика.


[уреди] Извори

  • Мала Енциклопедија Просвета, ИП „Просвета“, Београд, 1959;