Исламска Архитектура во Македонија
Од Википедија, слободна енциклопедија
Содржина |
[уреди] Почетоци на исламската архитектура
Уште од самиот почеток на владеењето на Турците, во Македонија се граделе разновидни верски и профани објекти, кои служеле за потребите на окупаторите. Градовите добиваааат се повеќе ориентални урбани особености. Се формираат посебни маала за муслиманското население. Се развива чаршијата околу безистените, ановите и амамите со групации дуќани со разновидни занаети кои создаваат урбана агломерација каарактеристична за Ориентот: чаршиите во Скопје, Битола, Прилеп, Кратово.
[уреди] Пик на архитектурата
Исламската архитектура во Македонија, својот дострел го постигнува во 15 и 16 век, а по својата концепција и обликување влегува во составот на османлиската школа. Таа ги користи влијанијата од византиската и ориенталните архитектури, како и уметничките и градителските традиции на поробениот народ, кои доаѓаат до израз и преку учество на домашни мајстори.
[уреди] Верски објекти
Од верските објекти изградени се многу џамии, месџии, теќии и турбиња. Џамиите имат најчесто квадртна основа и трем, а се покриени со куполи или со дрвен покривна конструкција и преставуваат упростена форма на џамии од турско-османлиската школа. Ѕидани се од камен и тула и се поставени во хоризонтални редови, така што нивните фасади изгледаат живописно. Едноставноста во функционаалното решение кај џамиите естетски е изразена во контрастите на надворешната силуета, која доаѓа до израз во композицијата на тешката кубична маса со купола и високото минаре.
Џамиите ги граделе највисоките турки управувачи - паши и бегови и заземале значајни позиции, чето и доминантни, во населбите, додека месџиите биле градени по маалата. Во почетокот Турците постојните христијански цркви ги претворале во џамии, како што е случај со црквата Св.Софија и в.Пантелејмон во Охрид, а потоа граделе и нови. Меѓу најтарите џамии изградени во Македонија биле џамијата Хаџи Кам(1420) во Скопје и џамијата Сунгур-чауш (1434) во Битол, и двете урнати. Меѓу зачуваните најважни архитектонски споменици од исламската архитектура во Скопје се: џамијата на султан Мурат Втори, наречена Хункар-џамија, изградена 1436 година, подоцна обновувана; Исак-бегова џамија, наречена Алаџа-џамија (1438); Иса бегова џамија (1475), која со своите две куполи не потсеќава на џамиите во Бруса; Мустафа-пашина џамија (1492г.), со трем обложен во мермер; Јаја-пашина џамија (1506), со богато обработен портал. Потоа, неколку џамии во Битола: Исак-бегова во Битола (1508г.), Хајдар-кадија (1561г.) и Јени-џамија (1558), адптирана во уметничка галериј. Во Тетово е најпозната Шарена џамија од 1495 обновена во 1785г., богато декорирана во внатрешнота и по фасадите.
За потребите на дервишките редови и во Македонија се градат теќиња, меѓу кои најзнаачајни се Рифал-теќе во Скопје и Арабати-баба теќе во Тетово.
Турбиња - надгробни објекти биле доста често градени по населбите низ Македонија. Во нив биле погребувани позначаајни верски и световни личности и обично се наоѓааат во дворовите наа џамиите или се поставувани лободно низ населбата, на некојаа височинка со доминантна позиција. Сосем малку е заачувни, од остантите значјни се турбето на Мустафа - паша во Скопје, обложено со бел мермер, турбето во дворот на Алаџи-џамија во Скопје, украсено со сини фијансови плочки; потоа, она во Битола, ѕидно декоративно со камен и тула, и турбето во дворот на Шарена џамија во Тетово.
Од исламските гробишта, скоро ништо не е зачувано. Поголеми исламки гробишта биле сместени на ридот Гази-баба во Скопје, ссо многубројни нишани декорирани со плиткорелјефна платика. Зачувани се гробни споменици кај Иса-бегова џамија во Скопје, со арапски натписи плитко релјефна декорација, која се вклопува во рококо стилот.
[уреди] Профана архитектура
Профаната архитектура на османлиите била многу развиена и разновидна по својата функциј: биле градени анови, безистени, амами, медреси, саат кули, водоводи, чешми, беговски конаци, фортификации и други објекти. И кај овие објекти биле подигнати чисти функционални и конструктивни решенија со обликувано достигање на посебна архитектонска школа.
Ановите и карван-сараите биле градени како свраталишта што ги примале трговците со своите карвни на ноќевање. Од поголемите анови е зачуван Кушумли-ан во Скопје, обновен во 16 век, потоа Сули-ан и Капан-ан, сите во Скопје.
Безистените лужеле како продавница за скапоцена тока и биле добро штитени. Покрај нив, обично во дрвена бондрук-конструкција, биле градени дуќани каде што се развивала трговијта. Зачувни се безистенот во Штип, безистенот во Битола и безистенот во Скопје.
Амамите биле постојан архитектонски инвентар на градовите во Македонија. Изградени се поголеми, двојни или чифте-амами, и помали едноделни амами. Двојните амами имале одвоени групи одделенија за жени и мажи. По својата концепција и начинот на затоплување, амамите се поврзуваат со римските терми: градени се од камен и тула и покриени со куполи. Секој поголем амам ги имал следниве простории: шадрван (гардероба), капалак (заа одмор), халвати(за капење), хазна(резервоар за вода) и кулхан(простор за ложење).
Еден од позначајните амами е Даут-пашини амам во Скопје, изграден во 1484г., потоа Чифте-амам во Скопје (15век) и амамот наречен Дебој во Битола.
Повеќе чешми и шадравани ги снабдувале со вода наелбите во Македонија. За некои била доведувана вода со ситем на водовод, од подалечни места, а биле градени и акведукти, како акведуктот во Скопје. Иако мали по димензии, тие биле мошне сликовито вклопувани во просторот и биле приутни во екое маало - маалски чешми. Шадрваните, пак, најчесто биле градени во дворовите на џамиите и имале определена функција сврзана со верки ритуал.
Значајни акценти во населбите претавувале саат-кулите, градени на нивното средиште или исткнатаа позиција. Сочувани е во Скопје, покрај султан Муратовата, во Битола, Велес, Прилеп и др.
[уреди] Фортификациона архитектура
Примери од фортификациона архитектура се одржале во помал број, а присутни се и обнови на постојните, како што е на пример тврдината Кале во Скопје. Зачувани се и неколку феудални кули што служеле за живеење и одбрана. Најмногу ги имало во Кратово, како и во Скопје (Феудална кула).
[уреди] Мостови
Во турскиот период во Македонија била развиена и изградбата на мостови што биле значаен фактор на патишта за непречено и сигурно движење на карваните. И во градбата на мостовите Турците поаѓаале од тучи традиции и понекогаш ги обновувале старите мостови, како на пример Камениот мост во Скопје, обновен за време на султанот Мурат Втори, во втората половина на 15 век. Интерес преставуваат и неколкуте мостови на Табачка река во Кратово, оссобено Радин мост. Еден од најубавите од овој вид објекти бил Горнечкиот мот на реката Радика (денес уништен), о три ссвода, подигнат во 19 век.
[уреди] Станбена архитектура
Станбената архитектура претставува значајна компонента во архитектурата од времето на турското владеење во нашата земја. о оглед на материјалот од која била градена, главно во дрвена бондрук-конструкција, таа главно потекнува од пред крајот на 18 и од 19 век.
Куќите на муслиманите се обично решени со поупростена шема во распоредот на просториите и со застапеност на декорација во ентериерот. Се остојат од два дела, харемлак, каде што живеела фамилијата, и селамлак, за прием на мажи. Најчесто се со правоаголна онова, со приземје и кат. Убави примероци за муслимански куќи се зачувани во Дебар и во Тетово.
Посебен тип претавуваат конаците на богати паши и бегови лоцирани по чифлиците. Меѓу нив се истакнува наелбата на Хавзи-паша во селото Бардовци, покрај Скопје, изградена во рамница, со отворена концепција, о конаци одвоени во посебен комплекс, заштитен со ѕидишта и кули.
[уреди] Декорација
Во декорирањето на муслиманските објекти во Македонија се присутни плиткорелјефната пластика и обоената декорација. Плиткорелјефната декорација е од ориентално потекло е е застапена во ентериерите на архитектонските објекти и на извесни надворешни делови на зградите, како и во епигр. Михрабите и мемберите во џамиите, порталите и капителите се украени со плиткорелјефна пластика, често комбинирана со перформации. Орнаментиката е главно геометриска, вегетабилна и во вид на пластично изведени висулци-сталктити, во мермер и во штуко. Плиткорелјефна декорација е застапена и во обработката на надгробните споменици-нишани, о орнаментика од вегетабилен карактер. Кај овие објекти ориенталните традиции понекогаш се помешани со елементи на барок и на рококо.
Поебно внимание и е посветено и на обработката на дрво во резба, што доаѓа до израз во внатрешноста на објектите. Со својата декоративна обработка ообено се истакнуваат вратите на џамиите, како и резбата на таваните во објектите на Арабати-баба теќето во Тетово и по муслиманските куќи, особено во Дебар. Орнаментиката е од стилизирани вегетабилни и геометриски мотиви, често боени во разни бои, со што е потенцирана полихромијата во ентериерот.
Боената декорација во форма на стилизирана вегетабилна и геометриска орнаментика-арабески се наоѓа во внатрешноста на џамиите, кај некои стамбени згради, особено кај конаците. Таа е од ориентално потекло, често помешана о рустицизирани елементи на барокот и е во живи бои: сина, зелена, окер и кафеава. Оваа декорација најмногу дејде до израз кај Шарена џамија во Тетово, каде што е насликани сите внатрешни ѕидни површини и фасадите.
Во беговките конаци богатата декорација е особено затапена во просториите за прием. Ѕидовите на одаите се украсени о разнобојни цвеќиња, пејзажи и мртва природа. Кај некои куќи боената декорација е среќава и на фасадите, ообено на венците. Во ентериерите на куќите се итакнуваат и килимите со својата декоративна обработка, како и преслеките на миндерите, кои ја збогатуваат внатрешнота на објектите.
Декорацијата во фајанс е слабо застапена. Ја среќаваме во порталот на Јени-џамија во Битола, во вид на арабескам и на турбето во дворот на Алаџа-џамија во Скопје. Ретко е среќава како украс по фасадите на стамбените згради.
Употребувано е и боено стакло, чија обработка потсеќава на некој вид витраж. Малите стаклени површини, најчесто обоени со сина и пурпурноцрвена боја, ссе врзуваат о гипсени профили. Понекогаш гипсените профили се толку умешно изведени, што самите преставуваат определен украс, па во такви случаи стаклото и не е бои.
Во градењето и во декорирањето на исламските објекти забележително е учеството на македонските мајстори-градители, копаничари и зографи, особено во 19 век. Групирани во тајфи, тие работеле на градење и декорирање на сакрални и на профани објекти, приспособувајќи се кон вкусот на нарачувачот. Потоа, присутно е и влијанието на традицијата, како и на современите тенденции во уметноста. Познато е, на пример, дека Јени-џамија во Дебар била доизградена и украсена од познатиот градител Мирче Деспотов, од селото Осој, која по него, во народот, го добила името Мирче-џамија. Тој го градел и конакот на Хаки-паша во Тетово и, заедно со мајсторот Алексо Черепнајковски, градел и беговски конаци во Дебар, Шпилскиот мост (денес урнат) е дело на мајсторот Иван од село Луково. И горенечкиот мост е изграден од домашни мајтори. Резбата во објектите на Арабати-баба теќе е дело на копаничари од Мала Река.
[уреди] Применета уметност
И применетата уметност во турскиот период во Македонија била мошне развиена. Интензивна е уметничката обработка на металот, која се итакнува со гогаство на украсот. Се работело во злато, сребро, бакар и бронѕа, во разни техники. Предметите биле гравирани со орнаментика од исламско потекло, главно со стилизирани вегетабилни мотиви, доста прецизно изведени. Изработувани биле разновидни предмети за домаќинството. Изработувани биле и накит, оружје и разни предмети во филигран.Покрај Турци со овие уметнички занаети - златарски, кујунџиски, се занимаваале и домашни мајтори, што ссе дознава од потпиите на предметите. Најзначајни работилници имало во Кратово, Прилеп, Битола, Скопје, Охрид и Штип.
Развиена била и работата на текстил, ткаење на килими, везење со срма и злато на свила и кадифе. Особено богато декоративно биле обработувани женските градски носии.
Уметнички биле обработувани и одделни предмети за домаќинство во дрво со интарзии во седеф.
Развиени биле и калиграфијата и илуминацијата на ракописи. Некои од нив имале декоративно обработувани наслови. Книгите биле коричени со кожа, исто така декоративно обработена.
И покрај провинцискиот карактер во некои отварувања од овој период, постигнати се и уметнички квалитети, особено во архитектурата, и се редат во значајни споменици на исламската уметност како резултат на суровото петвековно ропство.