Энэ 7 хоногийн өгүүллэгүүд...

Wikipedia-с

[Өөрчлөх] Сэтгэлгээ

Хvмvvс дєрвєн янз байх аж. Нэгд, Мэддэг, мэддэгийгээ мэддэг хvн. Тvvнийг цэцэн хvн гэх бєгєєд тvvнээс суралцах хэрэгтэй. Хоёрт, Мэддэг, мэддэгийгээ мэддэггvй хvн. Тvvнийг хэнэггvй хvн гэх бєгєєд тvvнийг сэргээх хэрэгтэй. Гуравт, Мэддэггvй, мэддэггvйгээ мэддэг хvн. Тvvнийг юм сурах хvн гээд тvvнд юм зааж єгєх хэрэгтэй. Дєрєвт, Мэддэггvй, мэддэггvйгээ мэддэггvй хvн. Тvvнийг "илжиг"гэх бєгєєдхєєн явуулбаас зохино. (Аравын цэцэн vг) Сэтгэлгээгээ ухамсарлахуй Хvн амьтнаас юугаараа ялгагддаг вэ гэж асуувал бvгд л "сэтгэдгээрээ" хэмээн хариулах биз. Vгvй дээ, сэтгэдгээрээ биш, "сэтгэж байгаагаа ухамсарладгаараа" гэж хэлбэл хамгийн зєв хариулт болох юм. Сэтгэдгийн хувьд шизофренитэй хvн ч хурц сэтгэдэг. Харамсалтай нь хурц сэтгэж байна гэдгээ ухамсарладаггvй. Компьютер маш нарийн "оюуны" vйлдэл хийнэ, мєн тvvнийгээ ухамсарлахгvй. Амьтан ч гэсэн багахан хэмжээнд сэтгэнэ, мєн л муухан сэтгэж байгаагаа ухамсарлахгvй. Аль аль нь хvн биш учраас тэр. Тэгвэл эрvvл хvн муу сэтгэсэн ч муу сэтгэж байна гэдгээ ухамсарладаг. Мэдлэг сэтгэх чадварт нєлєєлєх vv? Нобелийн шагналт эрдэмтэн Хайк "Боолчлогдох зам" номондоо "шинжлэх ухааны хvмvvст их байдаг оюун ухааны нугаршгvй чанарын" тухай дурьдсан байдаг. Тэгэхээр зарим мэдлэг оюун ухаанд эсрэг нєлєє vзvvлж тvvнийг "нугаршгvй чанартай" йппгппог байна Vнэхээо хийгvй, хатуу логикти, худал зvйл оруулбал цаашаа явах аргагvй болдог шинжлэх ухаан, оюуны тоглоомын тєрлvуд байна. Миний мэдэхээс философи, математик, шатар гэх мэт зvйлст ийм шинж их бий. Энд худал алхам бvр нь мухардалд оруулдаг, хожигдолд хvргэдэг болохоор зєв сэтгэж байж л vнэн, амжилт хоёрыг авчирна. Философийн хувьд бол сайн номыг vнэхээр ойлгож унших аваас ийм сэтгэлгээний да-далтай болдог. Гэхдээ философио сайн ойлгоогvй хvн философийн номыг цээжлэх маягаар уншвал ийм сэтгэлгээ суухгvй л дээ. Тэгэхээр дээр дурьдсан шинжлэх ухаан, тоглоомын уг чанар нь хvний сэтгэлгээг бvтээлч (creative), шvvмжлэлтэй (сritical), єєрийгєє хянадаг (reflectife) болгодог. Гэтэл vнэний шалгуур нь тодорхойгvй, худал зvйлийг тодорхой хугацаанд єєртєє агуулах боломж олгодог ухаанууд ч байдаг. Нийгэм, хvмvvнлэгийн ухаануудад ийм "хийдэл" нэлээд их байх бєгєєд энэ замаар явсан хvмvvс (мэдээж бvгд биш л дээ) оюун ухаандаа гэхээс илvv хvсэл зоригтоо хєтлєгддєг дадал зуршилтай болох нь олонтаа. Ажиглаад байхад, єєрийгєє юм мэдэж байна хэмээн боддог хvн ихэвчлэн юмыг цээжилж, тогтоон, мартаагvй байвал л єєрийгєє мэдэж байна гэж боддог. Энд каузаль (vvнийг шалтгаант холбоогоор нь сэтгэх гэж орчуулж болно) сэтгэлгээтэй охин, тогтоох ой дээрээ тулгуурладаг ээж хоёрын яриаг та бvхэнд сонирхуулъя л даа. Охин асууж байна: "Нийгмийг гэж бичихэд яагаад г,м хоёрын дундах э vсэг алга болчихдог юм бэ?". Ээж нь гээгдэх эгшигийн хоёрдугаар дvрэм гэгчээ хэлж байна (тэр ээж УБИС-ийн монгол хэлний ангийг онц дvнтэй тєгссєн нэгэн юмсанж). Охин ойлгосонгvй дахиад асуулаа. Ээж уцаарлаж байнаа: Хэлээд байхад чинь яасан ойлгодоггvй юм бэ гэж. Vнэндээ тэнд ойлгоод байх юм алга: Тогтоогоод, цээжлэх асуудал байна. Гэтэл охин шалтгаант холбоогоор сэтгэж сурч эхэлж байгаа учир "яагаад тиим дvрэм гарсан юм бол, "э"-г нь гээхгvй бичихэд болохгvй юм юу байна, бид ойлгодгоороо л ойлгоно шvv дээ, "э" байхад ямар утга илэрхийлж байна, "э" нь гээгдсэн vед ямар утга илэрхийлж байна" гэхчилэн олон асуулт шаардаж байгаа учраас асуусан хэрэг. Охины хувьд хэл болон тvvний дvрэм бол конвенциаль (хvмvvс зохиогоод тохирчихсон) тэмдэг, тvvнд каузаль зvил байдаггvй гэдэг нь ойлгомжгvй зvйл. Тиим ч учраас тэр асуултыг тавих нь яах аргагvй зєв байсан. Харин ээж цээжилсэн зvйлээ хэлснээр шалтгааныг нь хэлчихлээ гэж андуураад байна. Шалтгаант холбоогоор сэтгэдэг хvн, цээжилдэг хvн хоёр бие биенээ ойлгоход хэцvv л дээ.

Эргэлзэж гайхах vзэгдэл мэдлэгээс гардаг юм уу аль эсвэл vл мэдэхээс гардаг юм уу? Шалтгаант холбоогоор сэтгэж сурах нь vнэхээр сайн дадал мєн. Ийм хvн юмыг хоосон цээжилнэ гэж байхгvй бєгєєд "яагаад" гэсэн асуултаа байнга тавьж тvvндээ тохирох хариулт авч байж л уг зvйлд итгэнэ. Тэр хvн "танай авдранд нэг шар єнгєтэй эд байгаа учраас хvvхэд чинь євдєєд байна" гэсэн айлдалд хэзээ ч шууд итгэхгvй. Итгэх, мэдэх гэдэг нь оюуны эрс єєр vзэгдлvvд. Шашин "чи эхлээд Бурханд итгэ, итгэсэн цагт тvvнийг мэдэх болно" гэдэг бол шинжлэх ухаан "чи эхлээд мэд, мэдсэн юмандаа итгэ" хэмээн оюуны эрс єєр хvмvvжил олгох хандлагатай байдаг. Эргэлзэж гайхах гэсэн энэ vзэгдэл vл мэдэхээс гардаг гэж хvмvvс боддог. Гэтэл энэ vзэгдэл мэдлэгээс гардаг аж. Хvн єєрийн мэдлэгт тохирохгvй, мэдлэгээс нь хальсан юмс vзэгдэлд эргэлзэж гайхдаг бєгєєд энэ эргэлзээгээ тайлснаар шинэ мэдлэгтэй болдог. Абеляр энэ утгаар нь "эргэлзээ бол танин мэдэхvйн vндэс" гэсэн. Их сургуулийн профессоруудын онолын семинарт гудамжнаас нэг хvн авчраад суулгасан чинь тэр хvн тэнд яригдаж буй зvйлийн агуулгад эргэлзэж гайхаад байвал сонин юм болно биз дээ (тохиолдлоор л тухайн салбарын маш том эрдэмтэн таараагvй бол). Юу ч мэдэхгvй хvн юунд ч эргэлзэж гайхдаггvй. Тиим хvн бороо, цас яагаад ордог, тэнгэр яагаад улайдаг, яагаад урт богино єдєр байдаг гээд єдєр тутам єєрт нь тохиолддог зvйлийн учрыг vл мэдэх атлаа гайхна эргэлзэнэ гэж байхгvй. Угаасаа тиим байх ёстой юм шиг бодно. Тиим учраас тэр хvнээс юмны учир шалтгааныг олох гэсэн асуулт хэзээ ч гардаггvй. Зєв сэтгэж сураагvй ийм хvн юмсын мєн чанартай харьцаж сураагvй байдаг тул єнгєний зvйлд их анхаарал тавьдаг. Хамгийн сайхан хувцас, хамгийн vнэтэй машин, хамгийн тансаг хоол унд гээд л. Аристотелийн хэлснээр, тэд амьдрахын тулд иддэггvй, идэхийн тулд амьдарч байдаг. Тэдний толгойд хувцас бол хувцас шvv дээ, хvн ямар ч гоё хувцас ємслєє гээд байгаагаасаа илvv сэтгэнэ, байгаагаасаа илvv сайн хvн болчихно гэж байхгvй гэсэн бодол хэзээ ч орж ирдэггvй. Сонин бєгєєд инээдтэй хvн та бидний дунд их байдаг. Юмны учрыг олохгvй явж явчихаад тvvнийх нь учрыг тайлбарлаад єгчихєєр хэзээний мэдэж байсан юм шиг "тэгээд яагаав, vvнийг тайлбарлаад байхдаа яах вэ дээ" гэсэн байдал гаргана. Иймэрхvv хvнд оюун ухааны хєдєлмєрийг хvндэтгэнэ, ухаантай зvйлд баярлана гэсэн ойлголт байхгvй. Мэдэхгvйгээ мэдэхгvй байгаа учраас тэр л дээ. Ер бусын ажигч, гярхай, нямбай оюун ухаан хамгийн энгийн зvйлд ч хvний олж хараагvй єч тєчнєєн нарийн утга байгааг олж хардаг. Ийм хvн хэзээ ч "тиим ш дээ, тэгээд яагаав" гэж хэлдэггvй. Оюун ухааны зєв хvмvvжилтэй тиймэрхvv хvнд "миний энэ бодол зєв vv, эндээс ийм дvгнэлт гарах нь баараггvи байгаа даа" гэсэн бодол байнга байдаг.

Сайхан ярьдаг хvн бvр сайн сэтгэдэг гэж vv? Гоё, уран сайхан ярьж байгаа хvнийг сонсоод "ямар ухаантай хvн бэ?" хэмээн шvvрс алдагчдыг мєн ч олон харлаа. Хvнийг ярьж байгаа шигээ сэтгэдэг хэмээн ойлгож огт болохгvй. Vг, сэтгэлгээ хоёр адил зvйлс биш. Тиим учраас хvмvvсийг vгний тvвшинд хийгээд ойлголтын тvвшинд харилцдаг хэмээн хоёр хувааж болно. Ухаалаг хvмvvс ихэвчлэн ойлголтын тvвшинд харилцах бєгєєд тэдэнд бодол санаагаа тэр бvр vгээр илэрхийлэх шаардлага гардаггvй байна. XIX зууны Германы сэтгэгч Дюринг vгээр илэрч буй сэтгэлгээг хамгийн бvдvvлэг сэтгэлгээ гэсэн. Энэ нь хvн сэтгэлгээнийхээ бvдvvлэгдvv хэсгийг vгээр илэрхийлээд хамгийн нарийн хэсгийг илэрхийлж чадахгvй vлдээдэг гэсэн vг л дээ. Vнэхээр гvнзгий сэтгэсэн зvйлийг vгээр илэрхийлэхэд хэцvv байдаг. Ямар сайндаа л Хадамэр философийг "vгний эрэлд хатаж шаналсан оюун ухаан" гэж байх аэ дээ. Гэтэл амьдрал дээр ямагт vгээр жонглёрдож байдаг хvмvус ч байх юм. Бодож сэтгэснээ байтугай ойлгоогvй зvйлээ хvртэл уран сайхан хэлчих жишээтэй. Тэд "vг сэтгэлгээг алж байдаг" гэсэн vгийг сонссон болов уу! Ухаантай хуний урт удаан хугацааны турш бодож, ширгээж байж хэлсэн vгийг нєгєє уран илтгэгч маань єдєр тутмын яриандаа зуунтаа хэрэглэж, тэр vгийн vнэ цэнэ, ханшийг аль хэдийнээ бууруулсан байдаг.

Манай "Их сэтгэгчид"Одоо манай улсад нэг их ухаантай, сэтгэгч, гvн ухаантан болж харагдах гэдэг моод дэлгэрээ юv дээ гэсэн бодол тєрдєг. Сvрхий бодолд дарагдсан, сэтгэгч дvр тєрх хаа сайгvй тааралдах болж. Тэдэнтэй ярьж хєєрєєд, юмс vзэгдэлд хандаж буй хандлагыг нь аваад vзэхэд шальж гавихгvй хvмvvс байх юм. Энэ хvмvvс єєрийгєє бусдаас ухаантай, их сэтгэгч гээд бодчихсон учраас хvний vгийг анхааралтай сонсох чадвар суугаагуй, ном уншдаггvй, тиим ч учраас сэтгэлгээ нь хєгжих чадваргvй болсон байдаг. Тэд яаж ийж байгаад хаанаас ч юм доктор, профессор, академич цол, зэрэг олоод зvvчихсэн байх юм гээч. Насаараа эрдмийн мєр хєєсєн гэх авч єєрийнх нь тєрєлх "материал" сайнгvй, дээр нь хичээллэсэн ухаан нь тиим нухацтай байгаагvйн улмаас "сэтгэлгээ нь рефлектив чанартай" болж, зєв сэтгэж сураагvй ийм хvмvvстэй тодорхой сэдвээр маргахад их хvнд байдаг. Хvний ярианы логикт орж єгнє гэж байхгvй, юмсын утгыг єєрийнхєє ядруухан сэтгэмжийн хэр хэмжээнд ойлгох бєгєєд буруу тийш авч давхих, хадуурах, асуудлыг ойлгохгvй байгаагаа vл мэдэх зэрэг нь олонтаа. Тэдний хувьд маргаанд ялагдаагvй мэт сэтгэгдлийг гурав дахь этгээдэд тєрvvлэх нь гол зvйл байдаг. Заримдаа бvр цагаандаа гарсан муйхар нєхдvvд ч тааралдана гээч. Санаанаасаа тууж туучихаад хvмvvс хvлээн авахгvй болохоор "миний бvтээлийг одоохондоо та нар ойлгохгvй, ирээдvйд л ойлгоно" гэж авахыг нь яана. Тэдний хувьд "танин мэдэхvйн маргаанд ялагдсан тал хожоотой гардаг" гэсэн хэлц vг огтын ойлгомжгvй илэрхийлэл. Оюун ухаандаа биш голдуу хvсэл сэтгэлдээ захи рагдсаар иреэн иим хvмvvсийг хуурахад маш амархан. Vнэнийг биш харин хvсч байгаа зvйлийг нь хэлэхэд л vнэмшчихдэг. "Хvн анх Монголд vvссэн, Чингис бол дэлхийн хамгийн суут хvн, Нууц товчоо" сэтгэлгээний гайхамшиг, Монолын тvvх, соёл дэлхийд хосгvй, Монгол хvний сэтгэх чадвар дэлхийд гайхагддаг" гэх мэт сэдэв бол тэдний хамгийн дуртай сонсож, ярьдаг зvйл (тэдний ядмаг оюун ухааны хувьд эдгээр нь сэтгэлгээний гайхамшиг байх л даа). Тэвчихийн аргагvй ийм гайхлыг тодорхойлж нэгэн найз маань "зvvн хойш харсан нvхэнд нар хэзээ ч тусахгvй" хэмээн гайхалтай зєв бєгєєд хоржоонтой хэлж билээ. Зєв сэтгэгч хvн маргалдагч талд vнэн буйг ойлгосон vедээ "бууж єгєхєєс" ичнэ гэж байдаггvй. Харин маргах vедээ мэдээгvй зvйлээ мэдэж авч "маргаанаас хожоотой" гарсандаа сэтгэл хангалуун vлдэнэ. Тэр хvн єрсєлдєгчийнхєє сэтгэлгээний уран сайхныг бахархаж байгаагаа ч нуудаггvй. Манай "их сэтгэгчид" ном бичих дуртай гэж жигтэйхэн. Одоо бур ч амар болж, ямар хяналт, шалгалт гэж байх биш, мєнгєє л хайрлахгvй бол хэчнээн муу ном байлаа ч vзсэн хvн авахаас єєр аргагvй єнгє будаг, хавтастайгаар хэвлvvлж болдог юм чинь. Тааз ширтэж байгаад санаанаасаа зохиочихеон ийм номоо шинжлэх ухаанч дvртэй харагдуулахын тулд хаа нэг схем, томьёо, зураг хєрєг хавчуулна. Тэгээд нэг vнэн, хоёр худлаар дvvреэн ийм номнуудаа оюутнууддаа "шахчихна", амар шvv дээ. Одоо гарч байгаа номнуудыг гурван тєрєл болгон хуваан vзэж болох юм шиг. Нэгд, ерєєсєє фантаз номнууд. Шинжлэх ухаан, танин мэдэхvйн ямар ч ач холбогдолгvй, санаанаасаа зохиогоод биччихсэн номнууд. Ийм номыг худалдан авч буй хvн цаг, мєнгє хоёроо л vрдэг. Хоёрт, мэдээлэл дээр тулгуурласан ном. Элдэв ном, сонин сэтгvvл, интернэт, хvнээс сонссон зvйл дээрээ тулгуурлан бичсэн ном. Сэтгэлгээний хувьд нэг их ач холбогдол байхгvй л дээ. Гэхдээ энэ тєрлийн ном байлаа гээд илvvдэхгvй, байхгvй гээд vгvйлэгддэггvй. Гуравт, танин мэдэхvй, мэдлэг, сэтгэлгээ шингээсэн ном Категорилог, логиктой, оюунлаг номнууд. Ийм ном, тексттэй харьцаад сурсан хvнд л бvтээлч, шvvмжлэлт, єєрийгєє хянадаг сэтгэлгээ их суусан байдаг. Ийм сэтгэлгээтэй хун "би мєнхийн хєдєлгvvрийг нээчихлээ, Фермагиин теоремииг батлачихлаа" гээд гvйгээд байдаггvй.

Улс тєрд сэтгэлгээ илрэх ньМуйхардуу сэтгэлгээтэй хvн арайхийж ойлгосон "хагас vнэнээсээ" хагацах нэн дургvй байдаг. Тэд сэтгэлгээнийхээ эрэмдэг байдлыг ихэвчлэн "vнэнч, тууштай чанар" гэсэн vгээр тайлбарлана. "Би насаараа эгнээнд нь явсан намдаа vнэнч байна" гэдэг тэнэгдvv дvгнэлтийг та зєндєє л сонсоо байлгvй. Гэтэл улс тєрийн хувьд ч, танин мэдэхvйн хувьд ч алхам тутамдаа шинэ vнэнийг нээж байвал тvvнийгээ дагаад байр сууриа байнга єєрчилж болно. Vvнийг л харин сэтгэлгээндээ vнэнч байх гэдэг юм. Боол хvн гэдэг ерєєсєє сэтгэлгээгээрээ боол байдаг. Эзэн маань ер бишийн ухаантай, би тvvний хажууд юу ч биш, тэгэхээр угаасаа ийм байх ёстой гэсэн бодол боол хvний vндсэн шинж мєн. Тэгвэл би боолын байдалд байна гэдгээ ухамсарласан боолын бие махбодь торны цаана байвч оюун санаагаараа боол байхаа хэдийнээ больсон байдаг. Сэтгэх эрх чєлєє, либерализм хоёр салшгvй холбоотой. Зєв, эрvvл сэтгэдэг хvн коммунизм, фашизм хоёрт татагдана гэж бараг л байхгvй дээ. Энэ хоёрын агуулга, чин эрмэлзлэлд эрvvл ухааны наад захын шvvмжлэлийг давж гарах vндэслэл байдаггvй тул ухаалаг хvн коммунизм, фашизм хоёроос ямагт зайлехийсээр иреэн байдаг. Коммунизм, фашизм хоёр нь гипноздуулж ховедуулаад мансуурчихсан оюун ухаан юм. Суртал ухуулга, "тархи угаах" vйл ажиллагаанд орсоор байгаад нийгэмчлэгдсэн сэтгэлгээ, эрvvл ухаанаа алдаж, согтуурсан олон тvмний ийм хийрхvу тєлєв байдлыг "рационализмын эсрэг гарсан бослого" гэж нэрлэх нь ч бий. Сэтгэх эрх чєлєє нь хар аяндаа тэгш эрхтэй зєрчилддєг. Учир нь нэгэнт сэтгэх эрх чєлєє байгаа юм бол хvмvvсийн амьжиргаа, аж тєрєл янз бvр байж таарна. Ухаантай, ухаангvй хоёрыг хvчээр адил байлгах гэж оролдох шиг шударга бус зvйл хаа ч байхгvй. Гэхдээ улс тєр дэх сэтгэлгээ эрvvл байхад тєрєлх "материал" (ухаан) гэж юм их нєлєєлнє л дєє. Энэ нь тусдаа судалгаа шаардах нэлээд євєрмєц сэдэв тул энэ хэр орхизнохоос єєр арга олдсонгvй.

Философийн ухааны доктор Б.БАТЧУЛУУН