Нарны аймаг
Wikipedia-с
Бидний амьдарч буй энэ орчлон ертөнц ойролцоогоор 15 тэрбум жилийн өмнө Их Дэлбэрэлтийн дараа бий болсон юм. Түүний дараа хэдэн тэрбум жилийн турш орчлон ертөнц энэ дэлбэрэлтээс үүссэн устөрөгч, гелийн хийгээр дүүрэн байлаа. Дараа нь энэ хийн мананцар дотор тогтворгүй байдал бий болж мананцрууд бөөгнөрч эхэлжээ. Бөөгнөрсөн үүлнүүд анхны оддыг бий болгосон юм.
Тэгвэл одод, гариг эрхэс, дагуулууд хэрхэн бие биеэсээ тасран одолгүй нэг дор байна вэ? Эдгээрийг байгаль дээрх олон үндсэн хүчний нэг болох гравитацийн хүч барьж байдаг. Масстай ямар нэг биет нөгөөгөө өөр рүүгээ татахыг гравитацийн хүч гэдэг. Өөрөөр хэлбэл Нар Сар, Эх Дэлхий маань нэг нэг рүүгээ гравитацийн хүчээр татагддаг байна. Биднийг болон газрын гадарга дээрх бүхнийг мөн л татах хүч буюу гравитацийн хүч тогтоон барьдаг.
Оддыг аварга том хийн үүл бий болгосон гэж бид хэлсэн. Энэ нь мөн л дээрх хүчний үйлчлэлээр явагддаг. Мананцрын доторх хий тодорхой нэг хэсэгт бөөгнөрч нягтарна. Үүний хажуугаар гравитацийн хүч ч ихэсдэг тул эргэн тойрныхоо биетийг өөр рүүгээ татаж эхэлдэг. Биет яваандаа илүү томрох бөгөөд масс ихсэх тусам эргэн тойрныхоо биетийг илүү их татаж эхэлнэ. Одны анхдагч масс ийм байдлаар үүсдэг.
Эхлээд хүйтэн байсан мананцар, нягтраад халдаг. Анхдагч одны цөм хангалттай томроход халуун нь ойролцоогоор сая хэмд хүрнэ. Энэ үед устөрөгчийн атомын цөм холилдож гелийн атомын цөмүүснэ. Устөрөгч гелид шилжихийг цөмийн термо (халуун) урвал гэдэг. Энэ урвалаас болж их хэмжээний дулаан ялгарна. Энэ энергийн улмаас одод гялалздаг юм.
Одны устөрөгч багасахад гелигээс тогтсон цөм бий болно. Уг цөм дулаан болон даралтын тусламжтайгаар өөр олон урвалыг явуулдаг. Гели эхлээд нүүрстөрөгч болно. Дараа нь неон, устөрөгч, цахиур, төмрийг үүсгэнэ. Нэг одонд төмрөөс хүнд элемент бий болдоггүй. Учир нь эдгээр элементийг үүсгэх дулаан одонд бий болж чаддаггүй. Харин хүнд элементүүд маш өндөр энерги ялгаруулдаг супернова дэлбэрэлтийн үеэр үүсдэг.
Анчны одны орд дахь Орионы мананцрыг “од үйлдвэрлэгч” гэж болно. Хуббле сансрын дуран авайгаар ойролцоогоор 150 шинээр үүсч буй оддыг олж нээжээ.>
Contents |
[Өөрчлөх] Нар
Нар бол од юм. Нар болон түүнийг тойрон эргэх гаригууд ч мөн мананцрын бөөгнөрөлөөс үүссэн. Гэвч энэ мананцар нь Их дэлбэрэлтийн үе шиг зөвхөн устөрөгч болон гелигээс тогтоогүй юм. Тэднээс өөр олон элемент байсан юм. Тэгвэл мананцрын хүнд элемент хаанаас гараад ирэв? (Огторгуй судлаачид, устөрөгч ба гелигээс бусад элементийг хүнд элемент гэдэг.) Энэ их сонин түүхтэй. Хүнд элементүүд нь Их дэлбэрэлтээс хойш Нар бий болж эхлэх хүртэлх ойролцоогоор 10 тэрбум жилийн туршид хамгийн анхны оддод үүсчээ. Дараа нь эдгээр одод сөнөхдөө өөрийн агуулж байгаа бодисын ихэнх хэсгийг сансарт цацдаг. Ингээд эхлээд устөрөгч, бага хэмжээний гели агуулсан оддын хоорондох орон зай хүнд элементээр баяжжээ. (Гэвч устөрөгч, гелигээс бусад элементүүд 2%-д ч хүрэхээргүй бага байлаа.) Үүний дараа шинээр үүссэн одод эдгээр элементийг агуулсан хийнээс тогтсон тул гариг, дагуул, сүүлт оддыг үүсгэх түүхий эдийг агулж байдаг. Энэ байдал цааш үргэлжлэхэд оддын хоорондох зай хүнд элементээр баяжиж эхэлдэг. Манай нарны аймаг ч бас гариг үүсэхэд хэрэгцээтэй бодис бүхий мананцраас бий болсон юм. Өөрөөр хэлбэл манай гариг, өмнө үүсээд сөнөсөн одуудаас үүссэн юм.
[Өөрчлөх] Гаригууд
Манай Нарны аймаг есөн гаригтай. Эдгээрийг хөрстэй болон хийн гэж хоёр бүлэгт хуваадаг. Хөрстэй гаригт Буд, Сугар, Дэлхий ван, Дэлхий, багтдаг. Эдгээр гаригууд хатуу, чулуурхаг гадаргуутай тул хөрст гариг гэдэг. Хийн гариг болох Бархасвадь, Санчир, Далай ван, Тэнгэрийн ван нь их хэмжээний хийнээс тогтдог бөгөөд жижиг, хатуу цөмтэй байдаг.
Хөрст гаригууд яаж үүссэн бэ? Тэднийг нарны аймгийг бий болгосон мананцрын тоосонцроос үүссэн гэж хэлж болно. Нарны аймаг анх бий болж байхад эдгээр тоосонцрууд нэг дор бөөгнөрч кондрул гэдэг солирыг үүсгэнэ. Тэр үед 2000 хэмийн халуун байжээ. Тэгээд хэдэн сая жилийн өмнө кондрулууд болон мананцар дахь тоосонцор нэг дор бөөгнөрч кондрит гэдэг солирыг үүсгэнэ. Одоогийн солируудыг тэр үед үүссэн кондрит гэж үздэг. Тэд нарны аймаг анх үүсэхээс эхлээд устаж алга бололгүй өнөөг хүрчээ. Тиймээс газарт унадаг солирууд орчлон ертөнцийн өнгөрсөн үеийн тухай бидэнд хэлж байдаг.
Нарыг тойрон эргэлдэж буй биет (нэг хэсэг кондрит мэт), Наран дээр унадаггүй, эсвэл сансарт нисэн оддоггүй. Харин замд нь таарах хэсэгхэн хий энэ биетийн хурдыг хасч, Наранд тэгш бус хэмийн тойрог замаар ойртоход нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл биетийн тойрог зам наранд улам ойртсоор байдаг. Нар луу ойртон буй кондритууд улам ойртсоор, нэг дор бөөгнөрч томордог. Диаметр нь ойролцоогоор 1км орчим болоход хий үрэлцэх чадвараа алддаг. Энэ үед уг хий ч их хэмжээгээр хорогдсон байдаг. Тэгээд тухайн биет тодорхой хэмжээний тогтмол тойрог замдаа үлдэнэ. Ийм байдалд хүрсэн сансрын биетийг “гариганцар” гэж нэрлэдэг.
Шинээр бий болж буй гаригийн системүүдэд ийм гариганцрууд их байдаг. Эдний нягт нь бие биеэсээ үл ялиг өөр. Иймээс тойрог замаар өөр хурдтай эргэнэ. Бие биетэйгээ ойрхон байгаа биетүүд ойролцоо хурдтай эргэдэг бөгөөд нэг нэгнээ татдаг. Татах хүч тойрог замд нь нөлөөлснөөр хоорондоо мөргөлдөнө. Хэрэв уг мөргөлдөөн удаан явагдвал хоёр цөм нь нийлж, нэг том гариг үүсгэн, цаашдаа томордог. Хэрэв мөргөлдөөн нь хурдан болвол хоёулаа сөнөдөг.
Эрдэмтэд нэг гаригийн систем буюу гаригууд үүсэхэд хэр их хугацаа ордгийг судалж байна. Уг тооцооны дагуу гариг үүсэх явц явагдсаны дараа ойролцоогоор 20 мянган жил өнгөрөөд Сарны хэмжээтэй хэдэн зуун биет бий болдог. Харин гариг болохын тулд 10 сая орчим жил хэрэгтэй. Үлдсэн гариганцрууд дараагийн 10 сая жилийн дотор эхэлж үүссэн гаригуудад уусдаг. Буд, Сугар, Дэлхий, Ангараг, гаригууд ийм маягаар үүсчээ.
Бархасвадь, Санчир, Далай ван, Тэнгэрийн ван зэрэг хийн гаригуудын үүссэн хэлбэр эхэндээ дээрх гаригуудтай ижил эхэлсэн ч дараа нь үл ялиг өөр маягаар үргэлжилнэ. Нарыг үүсгэсэн мананцрын гадаргуу нь дотоод давхаргаасаа илүү хүйтэн байдаг тул ус болон бусад хий мөс хэвээр оршин байдаг. Иймд энэ хэсэг дэх мөсний хэмжээ нь дотоод давхаргаа бодвол 10 дахин их байдаг. Хийн молекулууд ихээр агуулагдаж байдаг тул энд үүсэх гаригийн найрлага хөрст гаригийнхаас өөр байх нь ойлгомжтой. Бархасвадь, Санчир гариг нь их хэмжээний устөрөгч, гелигээс тогтдог. Бага хэмжээний хатуу төлөвт буй хий, чулуу, металл агуулж байдаг.
Харин Тэнгэрийн ван, Далай ван гаригууд нь ихэнхдээ хатуу төлөвт буй хий буюу ус, амонийн хүчил, метанаас тогтдог. Гадна давхаргад нь устөрөгч, гели агуулагддаг. Цөм нь Бархасвадь, Санчир гаригийнх шиг чулуу, төмрөөс тогтоно.
[Өөрчлөх] Дагуулууд
Одоо Нарны аймгийн бусад гишүүдтэй танилцья… Эрдэмтэд гаригуудын дагуул бий болох явцыг дараах байдлаар тайлбарладаг: Аварга том гаригууд анх нягтрахдаа маш халуун байдаг. Иймээс одоогийн хэмжээтэй нь харьцуулахад илүү том байдаг байсан. Гариг үүсэх явцын төгсгөлд гаригийг бий болгосон хий, тоосонцруудын үлдэгдэл гаригийг тойрон эргэлдсээр байдаг. Цаг хугацаа өнгөрөхөд хийн ихэнх хэсгийг гариг залгиж эсвэл сансарт таран замхардаг. Үлдсэн хий, тоос нь нэг дор цугларч дагуулуудыг бий болгоно.
Дагуулуудын ихэнх нь дээр өгүүлсэн маягаар бий болсон гэж үздэг ч зарим нь гариг бий болсны дараа гаднаас нэгдсэн нь ч бий. Энэ дагуулуудын тойрог зам нь маш нягт элипс хэлбэртэй бөгөөд бусад дагуултай харьцуулахад өөр байдаг. Үүнд Поебе, Тритон болон хэд хэдэн бяцхан дагуулууд багтдаг. Ангараг гаригийн дагуул Побос, Деймосыг гариг үүссэний дараа нэгдсэн гэж үздэг.
Дэлхийн дагуул Сарны бий болсон түүх нь ч маш сонирхолтой. Маш олон таамаглал байдгийн хамгийн их өргөн дэлгэрсэн нь Дэлхийтэй мөргөлдсөн нэгэн гаригаас тасарч үлдсэн гэдэг таамаглал юм. Уг мөргөлдөөний улмаас Дэлхийгээс нэлээд том хэсэг тасарч сансарт цацагдсан нь мэдээж. Дараа нь цацагдсан бодисын нэг хэсэг нь Дэлхий дээр дахин унасан бол нөгөө хэсэг нь сансар луу таран явжээ. Тойрог замд үлдсэн хэсгүүд хоорондоо нэгдэж Сарыг үүсгэжээ.
Хөрст гаригуудын дагуулууд бүгдээрээ (Сар, Побос, Деймос) нэг бол гариг бий болсны дараа нэгдсэн эсвэл мөргөлдсөнөөс болж үүссэн байна. Энэ нь аварга том хийн гаригуудын эргэн тойронд л дагуул үүсдэг гэсэн таамаглалыг нотолж байгаа юм.
[Өөрчлөх] Солирууд
Солирууд хөрст болон хийн гаригуудын хоорондох Солирын бүсэд оршдог. Энэ бүсэд гариг болж нэгдэхүйц том хэмжээний сансрын биет байдаггүй. Эдний нийт масс нь Сарныхаас ч бага юм. Нарны аймгийн гаригуудын хоорондох зайг авч үзвэл Нарнаас холдох тусам тодорхой дараалалтай байгааг ажиглаж болно. Гариг бүрийн тойрог зам нь өмнөхөөсөө 75%-иар илүү өргөн байдаг. Үүнээс харахад Солирын бүсийн оронд мөн гариг байх ёстой мэт. Гэхдээ тодорхой баталгаа байхгүй. Харин зарим нэг гариг судлаач эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар урьд нь энд нэг гариг үүсч байгаад Бархасвадь гаригийн хүчтэй татах хүчинд автан хэдэн хэсэг болж таржээ. Мөн энд гариганцрууд нэг дор бөөгнөрөөгүй тул ямар нэг гариг үүсээгүй гэж үздэг.
[Өөрчлөх] Сүүлт од
“Нарны аймаг хаана төгсдөг вэ?” гэж асуухад ихэвчлэн “Дэлхий вангийн тойрог замд” гэж хариулдаг. Гэвч Нарны аймгийн хил хязгаар эндээс ч цааш үргэлжилдгийг бид мэднэ. 50 жилийн өмнө Кеннет Эдгеворт болон Жерард Кюпер нар Дэлхий вангийн цаахан талд гариг үүссэний дараа үлдсэн бодисоос тогтсон нэгэн бүс байж болохыг тус тусдаа урьдчилан тооцжээ. Сүүлийн жилүүдэд хийсэн ажиглалтаар үүнийг баталсан юм. Сүүлийн жилүүдэд хийсэн судалгаа ч үүнийг байталж байгаа. Энэ бүсэд тус бүр нь 1км буюу үүнээс илүү диаметртэй, 200 сая сансрын биет байгааг тооцоолон гаргажээ. Кюперийн бүс гэж нэрлэсэн энэ бүсэд Дэлхий ван, түүний дагуул Чарон ч ордог. Мөн Далай вангийн дагуул Тритон ч энэ бүсийн гишүүн юм. Эдгээр дагуулууд уг бүсийн хамгийн том хэмжээтэй нь ажээ.
Сүүлт одууд тойрог замаасаа гарч Нарны аймаг руу чиглэх нь уг сүүлт одод хоорондоо мөргөлдөн тогтворгүй байдал үүсгэснээс болдог. Богино хугацааны сүүлт одууд (ойролцоогоор 100 жилд нэг удаа) ихэнхдээ Кюперийн бүсээс ирдэг. Харин урт хугацааны давтамжтай ирдэг сүүлт одууд өөр бүсээс ирдэг гэж таамаглаж байна. 1950 онд одон орон судлаач Жан Хендрик Оорт энэ талаар нэгэн таамаглал дэвшүүлжээ. Түүний таамаглалын дагуу эдгээр сүүлт одууд Нарны системийг бүхэлд нь бүрхсэн нэг бүсээс ирдэг ажээ. Оортын үүл гэж нэрлэсэн энэ бүс бидэнд харагддагүй боловч урт хугацааны давтамжтай ирдэг сүүлт одууд энэ бүсийн талаар мэдээлэл авчирдаг.
Оортын үүл бий болсон явцыг дараах маягаар тайлбарладаг. Бархасвадь зэрэг аварга том гаригууд дэргэдүүр нь өнгөрөхийг завдсан гариганцруудыг хүч султай тойрог замд оруулан тогтоон барьдаг. Заримдаа эдгээр биетүүд Нарны татах хүчнээс мултран сансар руу ахиж эргэж ирэхгүйгээр оддог. Харин ихэнх нь Нарны татах хүчнээс салж чадалгүй хүч султай тойрог замаар тойрон эргэлдсээр байдаг. Нарнаас хол байдаг мөн, хурд багатай тул ихэнхдээ Оортын үүлэнд байрлацгаана. Оортын үүлийг тойруулан тойрог зурахад гадиус буюу Нар хүртэлх урт нь нэг гэрлийн жил байдаг. Үүнээс цааш Нарны аймгийн хил төгсч, оддын орчин эхэлдэг гэж хэлж болно.