Veluws
Van Wikipedie
Veluws is een Nedersaksisch dialek dat op de Veluwe epraot wonnen. 't Veluws het twee onderverdelingen van 't heufdialek namelijk 't West- en 't Oost-Veluws, disse twee dialekken lieken grotendeels wel op mekaar mar verschillen in grammatica wel wat van mekaar. In 't Oost-Veluws zegen ze bieveurbeeld wie(le) warkt/wärkt en in 't West-Veluws wie/wulie wa[a]rken.
In woordenschat wonnen 't West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur 't Standardnederlaans. Ho dichterbie je bie 't geschei mit 't Oost-Veluws koemen, ho meer de dialekken ofwieken van 't Standardnederlaans. In 't centrale deel waor 't West-Veluws epraot wonnen, zegen ze: hie staot, in 't noordwessen zegen ze: hij steet. Vergeleken mit 't Oost-Veluwse hij/hee stiet, hef dit al een Nedersaksischere invleud.
Onderwarpen |
[bewark] Overgang Sallaans Oost-Veluws
't Meest noordoostelijke deel van de Veluwe wonnen evormd deur de Iesselvallei, en deur de darpen op de oostflank van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van Zwolle naor Apeldoorne: Hattem, Waopenvelde, Heerde, Epe, Emst, Vaossen, Wenum Wiesel en oek Apeldoorne. Disse dialecten lieken stark op wat an de overkaante van de Iessel espreuken wonnen. Disse toch vrie breje revier is in 't geheel gien dialekscheijing. We zien zelfs dat een opvallend taalverschiensel dat in Overiessel beteund is tot een paor Sallaanse plaotsen (Dalsen, Heino, Raolte, Wieje, Olst) en daorbuten in heul Overiessel neet veurkump, juus wel weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We bedoelen hiermee de uutsprake van de korte a as ä, en de uutsprake van de aa (in bepaolde woorden) as ää.
In aandere woorden is de Nederlaanse aa op de oostelijke Veluwe een ao, liekas in Overiessel en de Achterhoeke. 't Geet hier um een historische verdeling: woorden mit een oorspronkelijk (in 't West-Germaans) lange aa bin in een veer verlejen ‘verduusterd’ tot ao (bieveurbeeld: schaop). Woorden mit een aa dee pas laoter lange ewonnen bin (deur rekking in open lettergrepe) hem an dat preces van verduustering, dat to al of-esleuten was, neet mee-edaon, en bin een ‘heldere’ aa ebleven (bieveurbeeld: water), en in 't osen dus ää ewonnen.
[bewark] Overgang West- naor Oost-Veluws
Op de westelijke helfte, naor de Zujerzee bie de Veluwe toe, kennen we oek 't paor aa/ao veur woorden dee in 't Nederlaans een aa hem, mar noen is de verdeling fonetisch, um precies te wezen ofhankelijk van de klanke dee op de klinker volg. Is dat een medeklinker dee mit de lippen of in 't achterste deel in de holte van de bek evormd wonnen, dan blief de aa een aa (bieveurbeeld: schaap). Steet de aa an 't einde van een lettergrepe, of veur een medeklinker dee veurin de holte van de bek evormd wonnen, dan wonnen de aa een ao (bieveurbeeld: waoter). Disse verdeling gel veur alle Zujerzeeplaotsen op de Veluwse kus, mar oek veur Urk. 't Zujen van de Veluwe hef overal ao. Kloeke schrief:
Bij persoonlijk bezoek op Urk is mij gebleken, dat het "Veluwsch" principe daar zo geregeld opgaat, als men maar van een klankwet mag verwachten.’ (Kloeke 1952: 197).
[bewark] Taalgrens: ol/ou
Is de (Gelderse) Zujerzeekus dus op 't gebied van de aa een eenheid, in een aander belangriek taalverschiensel is dat neet 't geval. De woorden oud, zout, (ik) zou enzovort, wonnen in Elburg en Doornspiek uut-espreuken as old, zolt (ik) zol enzovort, liekas vriewel heul 't osen van Nederlaand. Naor 't zujen luui de uutsprake oud, zout, (ik) zou. De grensliende lusssen oud en old loop tussen Doornspiek en Nunspeet over de bossen van de Veluwe naor 't zujen. Apeldoorne lig precies op de grens, en onder Apeldoorne buug de liende weer mit de bossen mee naor 't zuudosen, en raak bie Dieren de Iessel. Op de grens staon ol en ou soms naos mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit een opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne beukenholt naos beukenhout. Bie veldwark in Nunspeet (buurtschap 't Hul, dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wönnen in 2003 hout en zout eheurd naos ik zol. De dialectologe Jo Daan hef de ol/ou-liende de staotus van een dialekgrens egeven. Op heur kaorte vorm disse liende de grens tussen 't Gelders-Overiessels en 't Veluws. In disse terminologie is Veluws dus de andujing veur de westelijke helfte van de Veluwe, dat an 't mit 't Veluwemeer lig.
[bewark] Taalgrens: -en/-n/-e
De ol-/ou-grens loop veur een groot deel, mar neet helemaole, parallel mit de grens dee de dialekken mit een warkwoordsuutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegenwoordige tied (wule loopt) schei van de dialekken mit een en-meervoud (wule lopen). 't -en-gebied lig in 't wessen van disse liende. Overigens is de e in lopen vake neet heurbaor, en klink 't woord ongeveer as loobm. Allinnig in 't wessen van 't lopen-gebied zegen ze warkelijk lopen. Dat gebied is vrie smal, want bie de munding van de Eem begin 't grote, westelijke gebied waor de n juus vort-eleuten wonnen (lope). Nog iets westelijker, deur oostelijk Gooilaand, loop de grens dee muis (in 't westen) schei van muus, en ijs van ies. Hiermee is de meest westelijk grens van 't Nedersaksische taalgebied bereik.
Beiden lienen, de lope-/lopen-liende en de ijs-/ies-liende lopen vanof 't Eemmeer in stark zuudoostelijke richting, en kruzen de Utrechs-Gelderse previnsiegrens. De zuudwesthoeke van de Veluwe, Scharpenzeel, Ede enzovort, val buten disse lienen en buten 't Nedersaksisch.
[bewark] Zie oek
Bron(nen): |