خوشحال خان

From Wikipedia

دستر خو شحال بابا ژوند لیک

خو شحال بابا پداسی حالت کې دنیا ته ستر ګې وغړولی چې نور الد ین جها ن ګیر د هند په نیمه وچهبشپړ حا کمیت درلود یعنی په (۱۰۲۲ه) کال کی پیداشوی دی د پلار نوم یې شهباز خان ، دنیکه نوم یې یحی اود غور نیکه نوم یې ملک اکوړه و. ددغه شعر ځنی ښه معلو میږ ي : دهجرت زردوه ویشت سن و چې زه راغلم پــــــه جها¬ن زه خو شحال د شهباز خان یم چې تورزن یم کان په کان شهباز خان دیحی خـــــــــــان و چې بل نه و هســــی ځوان یحی خان د اکـــــــــــــــــــوړی و چې په توره و سلــــــــــطان خو شحال بابا دکو چنیوالي په دوره کې هم ډیري ستو نزي تیري شوې دي په شپږ کلنی کې په سیند کې لو یدلې او دهغه ځنی هم جوړ وتلی په اته کلنی کې له څپر نه پری تیږه راولویده او په تندی کلک زخمی شو ، خو دهغه زخم نه هم جوړ شو . ده په (۲۰) کلنی کې شعر ویلو ته شروع کړی ده او لو مړۍ شعر یې هم په دغه دوره کې ویلی دی لکه چې وایې : په شل کاله دیګ زما دشعر په اور بار شو په دادور مې پوخ چې شپیته کاله مې تللي ستر خان د اتلس کالو و چې پلار یې واده ورته وکړ ،خو دی ددغه واده ځنی خوښ نه و .خو شحال خان دخان په کورنی کې زیږ یدلی او روزل شوی و د پلار او نیکه نه ورته خاني پاتي وه هم دملک اکوړی ځنې چې پخپله اکوړی هم یو ښه سړی و.کله چې دمغلو پاچا دلاری یعنی دنو ښارنه تر خیر اباده د سا تلو لپاره څوک پیدا کړی نو هغه و چې خلکو ملک اکو وروښود ملک اکو دخپلو خپلوانو سره دخپګان په وجه دهغی ځای یعنی دخټکو او دکر بو غی نه خوړی ته راغلی و او اکبر پاچا هم ورغی او دلاری ساتندوې دده په غاړه کړه داچې دی یو ښه سړی و نو داکبر پاچا توجه یې ځان ته جلب کړه په ده باندې یې هم زیاته مهر بانی وکړه او ده هم ژمنه وکړه چې دی او قبیله به یې دپاچا وفا دار او خد متګار وې . او ددغی لاری مخصول به هم ملک اکو اخیست او په دغه ځای کې یې یو سرای اباد کړ چې د (اکوړی) په نوم یاد یږی .

دغه سرداری تر خو شحال خان پوری راورسیده یعنی دملک اکوړی نه وروسته دهغه زوی ، او بلا خره تر خو شحاله پوری راورسیده . خوشحال هم دغه چاپیر یال پښتون قهرمان روزلی و او په شعر او نثر کې یې دبښتنولی احسا س پروت دی . دوخت مروج علوم یې په جومتونو او مدرسوکې لو ستی و . خو پدی زده کړه یې قناعت نه درلود او واهمه یې همیش درلوده چې زیات څه زده کړی ،خو دی وایې زه ښکار زیات درس ته نه پریښودم لکه چې وایې : دجهان تحصیل بـــــــه کل واړه زما و که اخته نه وایې دښکار په اشتغال یا : خدایه ته چې رړه کې اچــــــــــــوې دامینې چې په ښکار رب مبتلا کړم ته مې وینې دخوشحال دکلیات ځنی هم معلو میږی چې خان دخپل وخت مروج علوم لکه : تفسیر ،فقه ،حد یث ، فلسفه ، طبا بت ، منطق ، حکمت ، معانی ، عروض ،بیان ۰۰۰ او نورو باندې پوهیده او لیکل یې پری کولای شول او په دری باندې هم ښه شعرونه لری دغه ستر او ملی قهر مان او دپښتو ژبې بابا په (۱۱۰۰ه)کې له فاني نړۍ نه سترګی پټې کړې او ابدي ژوند غیږی ته وسپارل شو دخو شحال خان دپیژندلو په باب منا بع الف ـ داخلي منا بع :

دپښتو ادب په کلا سیکه شاعرۍ کې خو شحال هغه علامه ،نابغه ،ستر شاعر او لوی ادیب دی چې دڅه کم څلورسو کالو راهسې دده کلتوری خزانه تر نن پوری دافغان ولس دنړی دلویو پو هانو او علمې مر کزونو دپا ملرنې او څیړنې وړ کر ځیدلی . او تر هغی به دغه کلتوری میراث ته د څیړونکو ځیر کته وجودلری څو چې په نړۍ کې ولسونه په پوهنه او څیړنه بو خت وې . له خوشحال څخه کو ټی کوټی موضوعات او درانه درانه اثار په میراث راپاتی دي .دده اثار دشعر ، ادب ، ژبپو هنې نوري راز راز پو هني او څیړنې لپاره لوی دریاب دی چې لا مبو زن هم پکې سټر کیږی خو دده بر ید ، پوله ،سر او تل به تر خپلې لا مبو لاندې داخیل نه کړی او دژوند تر پایه پوری به پکې سړی او ستو مانه وې .

په خان بابا باندې زیاتو پو هانو لیکني کړی دي او تر اوسه هم دده داثارو په څیړنه او ځیر کتنه بوخت دي ، نو دهمد غی اصل په نظر کې نیولو سره یعنی دده درناوی او نما نځنې په خاطر دوه لوی کتا بونه په دوه لویو سیمینارونو کې دپښتو ټولنې لخوا چاب شول یعنی په (۱۳۴۵)او (۱۳۴۶) کلو نو کې دتدر یالی پښتون او ننګیا لی پښتون په نو مونو باندې ، خو دغه کتابونه ددغې یوه پیاوړي انسان دکار نا مو په بر خه کې په خروار کې دیو خورد مثال لری . پد غه دوه کتا بونو کې دهیواد او دهیواد څخه بهر پو هانو خپلې مقالې چاپ کړی دي .

ددغې کتابو سره سره زمو نږ دهیواد یعنې پښتو ادب پینځو ستوریو هم لیکني کړی دي لکه :پو هاند عبدالشکور رشاد چې دخو شحال په دیوان (ګلستان او بوستان تر اغیزی لاندې لیکنه کړی ده ،پو هاند صد یق الله رښتین دخوشحال لانډه پیژ ند ګلوی چې دغه لیکنه په توریالی پښتون کې هم چاب شوی ده . پو هاند عبد الحی حبیبی صاحب هم دخوشحال دتوری او قلم ـ دپښتنو داستقلال او مبارزی ګڼلی دی . استاد ګل پاچا الفت هم دخان په شاعری با ندې لیکنه کړی ده او وایې : چې دی دشاعرانه ذوق سره دخپل ولس مشر هم و دپښتو دغزل بابا امیر حمزه شینواری وایې: ( نوم داور یدو سره په ذهن کې دیو داسی نا بغه انسان تقوا بر یښی کږم چې دانسان د ژوند په هر اړخ ځلا نده او ژور نظر لري) . خوددی خبری یادول ضروری دی چې دخو شحال په باب یې لومړۍ څه خپاره کړی دي هغه پټه خزانه ده خو ورسته نوروپوهانو دده په اړوند کتابونه او مقالې لیکی دي لکه افضل خان په تا ریخ مر صع کې یادونه کړی دهغی څخه وروسته دخوشحال کلیات ددوست محمد کامل په سریزه خپاره شویدی ورسره ارمغان خو شحال د سید رسول رسا په سمون خپاره شوی دی او دهغی ځنی وروسته دعلو مو اکاډمې دعلمي غړی عبد القیوم مشواڼی صاحب هم دده کلیات یو ځل بیا چاپ کړ او دده د پیژ ندلو لپاره یوه منبع وه .

خو ددغه کلیاتو سره سره دپښتو ادبیتو په تا ریخ کې هم دی پیژندل شوی او پښتا نه شعراکې چې بختانی صاحب راغونډکړی هم دده په اړوند په زړه پوری معلومات ورکړل شوی دی یو بل مشهور کتاب چې دملی قهرمان په نوم یادیږی او دزلمی هیوادمل اثر دی د خان دپیژندلو او دده په اړوند دبهر نیو او داخلی پو هانو نظرونه پکې راغونډ شوی. او داخبره هم پکې ذکر شوی چې دده شعارو کې درې برخي ډیري زیا تې دي لکه : توره ،ښځه او ښکار . همدارنګ د خان په باب په زړه پوری معلو مات د (خوشحال کیست ) په کتاب کې هم خپاره شوی او مو نږه یې دده د پیژندلو لپاره یوه غوره ذخیره ګڼو . دشهسوار سنګروال په زیار هم د پښتو ادبیتو معا صر تا یخ خپور شو چې په هغه کې هم دخوشحال ژوند ،پیروان او ددغی دوری نور لیکوالان ذکر شوی خو په دغه وروستیو کا لونو کې هم دخان دفکر ، عمل ، کردار ، اشارو او نورو ښیګڼو باندې په زړه پوری اثار ولیکل شول چې ځنی له دوی څخه را اخلم : ۱ـ دپیښور پښتو اکیډمۍ یوه دری میا شتنی مجله د خوشحال دریو یو په نوم خپره کړه چې دمختلفو ادپو هانو له خوا محتلفی لیکنی شوی دي البته دخوشحال نظر دپشتون داصل او نسب په باب ،دخوشحال فکر او عمل او داسی نور . ۲ـ دپوهاند مجاور زیار په واسطه . یو بل کتاب دخوشحال ازلی پښتو یو ژبپو هنه شته ده خپورشوی چې البته دخوشحال اشعار یې له ژبپو هنې له نظره تو ضیع کړی دی . ۳ـ خوشحال او فلکلور یو بل کتاب دداور خان داور په زیار خپور شو چې دخوشحال په اشعارو کې فلکلور یکی مسا یل څیړلي دی . ۴ـ دعبدالواجد واجدپه واسطه بل کتاب دخوشحال سبک او په پښتو ادب کې دسبک اغیزي هم یوه په زړه پوری لیکنه ده چې مکمل معلو مات خلکو او دادب مینانو ته ورکولی شي. ۵ـ دوکتور عبدالاحد جاوید هم یوه رساله (نګا هی به اشعار دری خوشحال ) په (۱۳۵۷) کال دافغا نستان د علومو اکا ډمۍ کې چابکړه . ۶ـ قیام الدین خادم یوه مقا له (خو شحال څه زده کړه ) په (۱۳۵۸) کال په اکا ډمۍ علومو کې خپره کړه چې په واقعې ډول دخوشحال په اړوند مفیده ده. ۷ ـ خو شحال او جما لیات دداکتر اقبال نسیم خټک اثر دی د پیښور پښتو اکیډمی کې چاپ شوی. ۸ـ دتوری او قلم خاوند دمحمد نواز خټک اثر دی چې په (۱۹۶۱ع) کال کې خپور شوی چې داهم یو په زړه پوری اثر دی . ۹ـ دحاجی پردل خان په واسطه دخوشحال دستار نامه هم به پیښور مکیډمی کې چاب شوی ده . ۱۰ـ دخوشحال زنځیری دحبیب الله رفیع به زیار دپیښور پښتو اکیډمۍ چاپ کړی ده .

دخوشحال دپیژندلو په باب منا بع نه ختمیدونکي دي بلکی په سلګونو مقالي ،کتا بونه دده دپیژندلو او داشعارو په مختلفو اړخونو باندې چاپ شوی دي ،چې اوس او پخوا دده دپیژندګلوی لپاره یوه مهمه منبع دکابل مجله چې دعلومو اکاډمې پښتو ادبیا تو لخوا کیږی ددغی مجلۍ څیړونکي دده په باب په هره ګڼه کې په زړه پوری مطا لب خپروی لکه : دخوشحال او بها یې جان په اشعاروکې دمعشوقی ستا ینه دعلی محمد لیکنه ، (۱۳۸۴ه) کال کې چاب شویده او په همدغی ګڼه کې دمحقیق عبد الشکور قیو مې مقاله د( خوشحال په اشعاروکې د ګلستان اغیزی ) چاب شوې (۱۳۸۰ه) کال دکب دمیا شتی مجله کې دسیال کاکړ لیکنه (خوشحال او پښتو) او همدغی ګڼه کې دعبد الحی حبیبی لیکنه (دخوشحال په اشعاروکې انتقادی څانګه ) په (۱۳۸۲) کال په (۹) ګڼه کې علی محمد منګل لیکنه (خوشحال دخان په شان پیدا او دفقیر په شان مړ شو) تر سرلیک لاندی خپره شوه . یو بل په زړه پوری کتاب د کاند ید اکاد یمسن محمد صدیق روهی په زیار د (خوشحال اخلاقی ایډیال ) په نوم خپورشوی ، خوشحال دښوونې او روزنې فلسفه ، په معا صر افغا نستان کې خوشحال پیژندنه ، خو بلا خره دومره ویلی شم چې هر څومره په خوشحال بابا او دهغه د پیژندلو په باب باندې غږیږو خلا صون نه مومي ددی لیکنی لپاره همدومره کفا یت کوی .

ب ـ خارجي منا بع :

خو شحال نه یوازی د پښتو ژبی یو وتلی او نامتو شاعر و ، بلکی په دری ژبه کې هم ده شعرونه ویلی او ساری نه درلود . همدا راز خان نه یوازی په پښو نخوا کې دیو ا تل تور زن او قلم زن په تو ګه شهرت لری بلکه په سیمه او نړۍ کې هم پوهانو ،شاعرانو او څیړونکو په وړاندې دتوری او قلم قهرمان شاعر او لیکوال ګڼل کیږی . دده په اړوند لوید یځو الو او ختیځ والو پوهانو لیکنی کړی دي او حتی پښتو ټو لنی ته یې لیکونه را استولی دي . جارج مار ګنسټرن دخوشحال دشاعرۍ په باب څر ګنده وي : ( دنیمې پیړۍ راهیسی زه دخوشحال شعر لولم پدغه نیمه پیړۍ کې پر لپسی خوند تری اخلم او قدریې کوم . خوشحال حق لری چې ځان د پښتو ژبې سعدی او فردوسی وګڼی هغه خدمت چې ده پښتو ژبې ته کړی هیچا په هیڅ وخت کې نه دی کړی ۰۰۰ زه دلو ید یځوال په حیث ۰۰۰ دلو ید یځ پو هنتون دیو سپین ږیری استاد په حیث خو شحاله یم په لوید یځکې به تر دی وروسته خوشحال ښه وپیژنې ) سرللف کیرو دلندن څخه دوخت پښتو ټو لنۍ ته یو لیک را استولی وو چې یوه بر خه یې دلته راوړو (۰۰۰لوی شاعر خوشحال خټک ته زما صادقانه مینه او تعظیم دی ځکه خیال کوی زه به دستاسو ددی شاعر منتخا بات چې ما سره دی او زما دوست اپو لن هو یل په انګریزی کړی دی کابل ته در ولیږم .)

همدارنګه دخوشحال خټک دتلین دنما نځنی په باب پروفیسور میکنیزی لیک دی : (۰۰۰ دپښتو ټولنۍ دپیدونکو مهر بانیو قدر ښه پیژنم ۰۰۰او بله دا هیله کوم چې خوشحال په نوم نما نځنه به لویه کامیابی وګټی۰۰ ۰ ) یو مشهور ختیځ پو مسټر راورټی وایې : ( خوشحال دپښتو ډیر ستر ادب دی ، دده اشعار په یورپکې ډیر قدر لری ) ډار مسټیټر دخوشحال په اړه داسی ړایې :( خوشحال دتوریالیتوب او شعر ګډروح درلود ) ګر کیسیون لیکی : ( خوشحال خان دخټکو توریالی مشر و دده شعرونو له نورو شاعرانو څخه ډیر خواږه او په زړه پوری دی . بیډولوف دخوشحال په هکله څرګندوې : (خوشحال یو متعدید انسان او دلوړی پوهی خاوند و، هیڅ داسی یوه خبره نشته چې شعرکې یې نه وی راوستی زیاتره شعرونه یې دهیواد پالنی رنګ لری ږ) ډاکتر کر یسن پخبل اثر ( دافغا نستان اذبیات )کې دخوشحال په باب داسی نظر څر ګنده وی :( خوشحال خټک دکلاسیکی دوری نامتو شاعر او دپښتو ادب پلار ګڼل شویدی : السلا نوف هم پخپل کتاب ( د روښانیا نو ملی نهضت ) کې کښلی دی : (په پښتو ادب او شعر کې تر ټولو لوی سړی خوشحال خان خټک ګڼل کیوی .دی دخټکو مشر ؤ شاعر ، سپا سا لار او جنکی شخصیت دی ) همدارنګه نیکو لای رور یانکوف ، سونخیف لو لف او ډیرو ختیځ پوهانو دخوشحال دګڼ اړخیزه شخصیت په باب ډول ډول څرګنده ونې لری . دخوشحال دپیژندني او دده داثارو په باب بهر نیو پوهانو خورا ښه په زړه پوری لیکني کړی دی ،خو ځینی مشهور کتابونه یې دادي : ۱ـ ګلشن روه دمسټر راورټی اثر دی په کال (۱۸۶۰ع)کې خپورشوی او خوشحال ته په ډیر ستر قدر قا یل دي. ۲ـ دپښتو شعر هارو بهار د ډار مسټیټر اثر دی چې هغه هم دخوشحال پیژ ند نی لپاره یوه ذخیره ګڼل کیږی لکه چې مخکې مو یادونه وکړه ۳ـ کلید افغاني دپادری هیوز اثردی چې دخوشحال په باب پکې په زړه پوری معلومات وړاندې شوی دی . ۴ـ پښتو منتخا بات دډورن اثر دی چې په کال (۱۳۵۶ه) کې دپښتو ټولنۍ لخوا چاب شوی چې دخان په هکله پکې په زړه پوری معلو مات ور کړ شوی دي . ۵ـ خوشحال شنا سی یو بل اثر دی چې په اردو ژبه د زیتون بانو په زیار باندې په کال (۱۹۸۰ع) کې خپور شوی . دا دهغه کتابونو او لیکوا لانو نومونه وو چې دخوشحال په باب یې معلو مات خپاره کړی البته ما دغه د خپل وس او قدرته پوری ولټول چې دبابا په هکله په سل هاوو لیکوالانو لیکنی کړی دی او تر اوسه پوری دغه لیکنی دده داثارو په باب کې کیږی . خو لنډه داچې دده اثار په دری ، روسی ، هندی ، ډنمارکې ، انګلیسی ، او اردو ژبو ترجمه شويدي . چې ددي له جملی څخه الفنستن لومړۍ اروپایې پوه دی چې دخوشحال اثار یې ژباړلی او خپر یدو ته چمتو کړی دی د خوشحال د پیزندلو ،کارنامو او دهغه داثارو په باب نه یوازی داخلی پوهانو بلکې خارجی پوهانو هم ډیر څه لیکلی او بحث یې تیر شو دخان په هکله ځینو پو هانو د ډاکتری( phd)تیسیسونه لیکی چې په لاندې دول دی : ۱ـ دمیر من خد یجه فیروز الدین به انګر یزی ژبه د (۱۹۲۸ـ ۱۹۳۸ع) کال پوری پای ته رسولی چې مقدمه یې پر یشان خټک پښتو کړی ده . ۲ـ پو هنوال دوکتور ګل محمد نورزی (دافغان کلا سیک شاعر خوشحال خان خټک ژونداو هنر . تخلیق تر سرلیک لاندې په کال (۱۹۴۹ع) خپل تیسیس بشپړ کړی دی . ۳ـ دوکتور محمد اقبال نسیم خټک هم د ( خوشحال او جما لیات ) تر سرلیک لاندې ددوکتورا تیسیس لیکلی چې دپښتو اکیډمۍ پیښور لخوا چاب شوی دي . ۴ـ پلوین میخا یل سر ګیو یچ ددوکتورا تیسیس دی چې د (خوشحال خان ) تر سرلیک لاندی بشپړ کړی دی چې په (۲۰۰۱ع) کې چاب شوی دا وه ځینی تیسیسونه چې ددوکتورا لپاره لیکل شويوو دخو شحال په اړوند . خوشحال دمغلو طر فدار داخو ټولو ته جوته ده چې خوشحال نیم عمر یا زیات او کم دخپل عمر دمغلو په طرفداری کې تیر کړی دی ، خو ده یوازی نه بلکه پلار او نیکونو یې هم دمغلو طر فداری او دهغوی په ګټه یې دخپلو پښتنو سره جګړي کړي دي . دخان ژوند دری برخي لری لومړۍ دوره یې هغه دکوچنیوالی دوره ده ، دوهمه دوره یې دژوند دمغلو په طر فداری کې تیره کړی ده او دریمه بر خه یې دژوند دمغلو سره په جنګ جکړه کې تیره کړی ده . خوشحال دلومړۍ ځل لپاره په (۱۳) کلنۍ کې دخپل پلار سره د یو سفز یو په جکړه کې بر خه اخیستی او دمغلو په طر فداری جنګیدلی . خو دا خبر باید د یاده ونه باسو چې دغه دمغلو طر فداری ده ته دخپل نیکه نه په میراث پاتی وه . چې خپل نیکه یې مغلو دلاري سا تندوی ټا کلی و دهغه دمر ګ نه وروسته دهغه زوی یحی خان ته دا منصب ورورسید او دیحی خان له مر ګ نه وروسته دهغه زوی شهبا ز خان او بل اخره خوشحال ته ور په بر خه شو . په (۱۰۵۰) کال کې شهباز خان دیو واړه لښکر سره دیوسفز یو په سیمه حمله وکړه چې خوشحال خان هم ورسره همسفر وه پغه جکړه کې شهباز خان ماتی وخوړه زخمی شو او پس له پنځه ورځو مړ شو ، خو دی چې کله مړ کیږې منصب او مشری خو شحال ته سپا رل کیږی او دخپل پلار دغچ اخستلو په خا ط یو بل لښکر تیاروی او یو ځل بیا په هغه پخواني ځای (بلړ ناله ) کې د یو سفزیو سره مخا مخ کیږی اویو سفزی سخته ماته خوری او خوشحال دهغی کورونه هم سوزی . خو کله چې اکبر پا چا پدغه حالت خبر شو نو هما غه و چې خو شحال ته یې منصبو نه هم ور کړل . په (۱۰۵۵) کال کې شا جهان غو ښتل چې کا بل ته لاړ شی او دنظر محمد مخه ونیسی ځکه هغه د تل لپاره دمغلی سر حداتو یعنی په بلخ او بدخشان حملی کو لی نو پد غه جنګ کې خو شحال سره علی مراد خان او اصالت خان هم بر خه لرله خو شحال پکې تر ټولو مخکې و او کا میابی یې لاس ته راوړه نو هما غه و چې داکبر پاچا لخوا اولس منصبونه ورکړل شول . ددی سره سره خو شحال دنورو پښتنو سره لکه : بنګښ هم چګړی کړی دي چې په (۱۰۶۳) کال کې د شیر محمد سره په جګړه اخته و او (۳۰۰) تنه بنکښ پکې ووژل شول . خو تر هغی ورځی پوری خوشحال دمغلو په طرف وجنګیده چې تر څو یې نیو لی نه و . خو کله چې په (۱۶۵۸ع ـ ۱۶۵۷ع) کلونو کې چې کله شا حهان په نا روغی اخته شو او دهغی نا روغی له کبله مړ شو نو دلته یې د څلورو زامنو تر منځ جګړی ونښتی یعنی دارشګو او مراد بخش یو طرف و چې دواړه وو ژل شول ، سلطان شجاع په دکن کې تری پاتی شو او په واقیعت کې اورنګ ز یب بر یالی شو . کله چې اورنګ زیب خپل حکو مت قا یم کړ نو ورته معلو مه وه چې خو شحال خان ستا دوست نشی کیدی . او دا ښکاره خبره هم وه چې ظا لم حکو مت دخو شحال غو ندې شخصیت نشی منلی نو هما غه و چې خو شحال او اور نګ زیب او میرزا عبد الر حیم چې دمغلو حا کم و پیښور ته لا ړل چې خان دوه میا شتی په پیښور کې و او بیا یې د هند جیل (رتنبور) ته بو ته چې ځلور کاله بندی و او پد غه بند کې ده زیات اثا ر هم لیکلی لکه : دستار نامه ، تر جیع بند ، تر کیب بند ، او داسی نور . خو شحال د مغلو مخا لف خو شحال ز یات وخت دمغلو طر فداری وکړه تر څو چې بندی هند ته وا ستو ل شو . خو کله چې دی بندی شو نو په بند کې یې داسی فکر وکړ چې پلار ، نیکه او غور نیکه او پخپله مې څو مره دمغلو طر فداری وکړه او دهغی په غلامې کې مې وخت تیر کړ، خو بیاهم ماته یې څه فا یده ونه کړه ، نو هما غه و چې دده په فکر کې مکمل بدلون راغی او سم دلاسه یې داسی وویل : پس له بــــنده دی داعزم دخوشحال دخا طر جزم یا نیولی مــــــــخ مکی ته یا مغلو ســــــــــــــــــــره رزم

                                دخوشحال کلیات  مخ (۲۳۷)

دغه بیتونه ده په هند کې په بند کې ویلی دي . خو کله چې ده بندی و او دده زوی اشرف هم دده په خاطر په کابل کې دبند شپی او ورځی تیره ولی نو هما غه و چې په یو سفز یو کې شورشونه پیدا شول . او رنګ زیب خوشحال راوغوښت او تری وپو ښتل چې دا څه وجه ده خو شحال په ځواب کې وویل چې که چیری دکابل والی مها بت مقرر شی نو شا ید دغه بد امنیی له منځه لاړه شي ، نو هما غه و چې دمها بت خان په مقرر یدو سره خو شحال هم دبند نه ازاد کړی شو په (۱۰۷۹ه)کال کې پورفیسور پر یشان خټک به وینا پاو کم پینځه کاله ده په هند کې تیر کړ ل . وطن ته د رارسیدو نه پس دهغه په زړه کې ومغلو او دهغوی نه دبدل اخستلو او په زړه کې لمبی وهلی او دیو سفز یو ،خټکو ، افر یدیو ، او نورو پښتنو قبا یلو په مر سته یې مغلو ته داسی ما تی ورکړه ، الته په بی شمیره جنګ جګړو کې چې پکې شاهی فو ځ او نور ډیر افسران پکې تبا ه او بر باد شول . چې ددی جګړو سره پا چا ته یوه ډیره لو یه ځا نی صد مه ورور سیده او مغل پا چا پخپل ځان د پښتنو خلاف دفوځ قو منده په لاس کې واخسته او په (۱۶۷۴ع) کال دډهلی د پایه تخت نه دحسن ابدال په خوا راروان شو . خو دلته درارسیدو سره شهنشا چې مغلی حا کم و دډیری لوی بیغیر تی نه کار واخیسته بی غیر د جکړی نه پښتنو قبیلو او او چتو کسانو ته انعا مونه ورکړل او دوی یې د ځان سره کول ددې نه پس خو شحال دمغلو خلاف پښتنو کې اتفاق راوست او ددوی دیو ځای کولو او یو لوی لښکر جوړولو تیاری په خاطر دټولی صو بی د مختلفو علاقو دوره وکړه ، خو پدی باب ورته هیڅ قیسمه کا میا بی په لاس رانه غله او دمغلو خلاف جګړو کې دده د ډیرو ځوانانو مړه شول او یوه لویه صدمه ورته ورسیده لکه مخکې مو چې یادونه وکړه ده وروسته له بندنه د پښتنو په ېرف ودریده او بی شانه جنګونه یې له مغلو سره وکړل او داسی ماتی په هر جنګ کې وکړه چې ساری نه لری لکه : د خیبر په پیښه کې چې ښکاره دمغلو سره و ، خو په حقیقی تو ګه دپښتنو سره ولاړ و او مغل مات شول یا لکه دنو ښار او یالکه د ډوډۍ په جنګ کې چې هم یې بی شانه کا میابی لاس ته راوړه او په یوه قصیده کې وایې : څو وانه خلی له غلـــــــــــــــــــیمه انتقام مرد نه خوب کا نه خوراک کا نه ارام

                                                   خو شحال کلیات  مخ  (۷۰)

لنډه داچې خان نه یوازی په توره کې رسیدلی سړی و بلکه په شعر ، شاعری کې هم لوی مقام درلود او دنړۍ پو هانو دده اثار لو ستی او تر جمه کړی دي او ده ته احترام لری . خو شحال د سردرۍ په غیږه کې سترګې غړه ولی او لوی شوی و خو په خوی او خصلت کې یو درویش صفته او دتوری دجلال او دعلم دجمال یو ښکاره نمو نه او دجنګ په میدانکې یو زمری او دپښتنو دسیمی یو غیر تي بیش بها درو ګو هر انسان و . لنډه داچې خو شحال خټک په هر لحاظ دانسانی صفتونو په لرلو سره یو لوړ شخصیت و .او په دی لنډۍ خپلی خبری پای ته رسوم . ستا دښا یست ګلونه ډیر دي ځولی مې تنګه زه به کوم یو ټو لومه دخوشحال خان اثار ستر خوشحال بابا دخپل ژوند په درشل کې یعنی دغه (۷۸) کالونو عمر کې پښتنو ته دومره څه پر یښو دل چې دتل لپاره په دغو بر خو کې څیړل کیږی او دده داثارو ځنی به استفاده کوی . دده داثارو په باب ځنی پو هان وایې : چې (۲۰۰) ته رسیدل ، خو یو مشهور ختیځ پوه مسټر راور ټی دده اثار تر (۲۵۰) زیات ښودلی دي .

خان نه یوازی په پښتو ژبه باندې شعر ویلی بلکه په فارسی ژبه باندې هم ښه پو هیده او په دری ژبه یې هم خورا ډیر شعرونه ویلی دي دتوری او قلم خاوند په پښتو ادبیاتو کې یو نوی سبک په نظم او نثر کې منځ ته راوړ او هغه مسجع یا فنی نثر ته یې دپای ټکی کیښود . مونږ تر مخه وویل چې دده اثار تقر یبا تر (۲۰۰) پوری رسیږی چې مشهور یې دادي: ۱ـ کلیات چې تقر یبا (۴۰) زره بیتونه لری . ۲ـ فضل نامه : یو دینی کتاب دی چې فقهی مسایل پکې څیړل شوی . ۳ـ بازنامه : دښکار ځنې بحث کوی . ۴ـ صخت البدن : یو منظم اثر دی چې دروغتیا په باب څیړنې پکې شوی دي . ۵ـ اخلاق نامه . ۶ـ سوات نامه : یو منظم اثر دی چې دسوات په باب معلو مات ، او دسوات جغرافیه پکې تشر یح شوی . ۷ـ دستار نامه : ددستار او لو نګۍ په اړوند مسا یل پکې راغلی . ۸ـ فرخ نامه : دتوری او قلم بحث دی . ۹ـ فراقنامه : دخوشحال خان خټک د بند شعرونه . ۱۰ـ ا ینه : دفقهی کتاب دی ۱۱ـ بیاض : دنثر کتاب دی . ۱۲ـ زنځیری : دلیک دود په هکله دی . ۱۳ـ تفسیر سوره یو سف . ۱۴ـ دپښتنو تا ریخ : یو ورک اثر دی . ۱۵ـ دخوشحال ربا عیات . ۱۶ـ عیار دانش دفارسی نه ژبا ړه . ۱۷ـ هدایه : له عر بي نه ژبا ړل شوی دی . داهغه اثار دي چې له خان بابا څخه مو نږ ته راپاتی دي او په سلګونو اثاریې ورک او دخاورو سره برابر شوی دی . دخوشحال خان داثارو مختلف اړخونه : داسمه ده چې خان دخپل وخت یو ننګیا لی پښتون و مګر دفرهنګ په بر خه او دپښتو زاړه ادب کې دخان جو ګه بل فر هنګیالی نه لرو ،دخپل وخت او تر ده ورسته دورانونو کې واحد فر هنګیالی دی چې اثار یې دکمیت او کفیت ، فکر او هنر له پلوه ساری نه لری . ده په ډیرو سنګینو او ناساز ګارو حالاتو کې دومره څه تصنیف کړی چې پښتو یې یودم د تکمیل حد ته ورسوله لکه چې وایې : په پښتو شعر چې ما علم بلند کړ دخبرو ملک مې فتحه په سمند کړ خان دخپل وخت دمحیط به فر هنګی وضعی په پاملرنی سره دخپلی ژبی دقوت او غغتل تیا لپاره مټي راونغتلی او دخپل بی شانه استعداد پواسطه یې پښتو ژبی ته دومره اثار تصنیف کړل چې پښتو ادب یې دسیمی سره سیال کړ لکه مخکی مو چې اشاره وکړه او مسټر راورټی یې داثارو شمیره (۲۵۰) ښودلی . دخان اثار په دوو برخو ویشو . الف ـ دخان منظم اثار . ب ـ دخان منثور اثار . الف ـ دخان منظم اثار : خان په شل کلنۍ کې په شعر ویلو پیل کړی لکه پخپله چې وایې : په شل کاله دیګ دشعر زما په اور بار شو په دادور مې پوخ ؤ چې شپیته کاله مې تللی خو داواضح ده چې دخان لو مړنۍ شعر او بیت دا نه دی بلکه لو مړنۍ غز له یې په لاندې ډول ده : عقل سل دمصلحت بنـــــــــــــــــدونه جوړ کا چې دعشق سیلاب پری راشی واړه نور کا خان د (۱۰۴۳ـ ۱۱۰۰) پوری با قاعده شاعری کړی او زیات منظم اثاریې مونږ ته راپریښی دی دخان منظم اثار په لاندې ډول دي : ۱ـ کلیات : کلباتو کې دخان ټول منظم اثار شته دي لکه : الف ـ (۸۶۰) غزلی دي چې داغزلی لو مړۍ ځل په کابل کې په (۱۳۵۸ه) کال دافغا نستان د علو مو اکا ډمې لخوا په چاپ ورسیدي دوهم ځل بیا په (۱۳۵۹ه) کال دعلومو اکاډمۍ لخوا چاپ شوې ، خو دریم ځل ټول کلیات د پښتو څیړ نو د نړۍوال مرکز دعلمی غړی عبد القیوم مشواڼی صاحب لخوا په چاپ ورسید . غزلو نه هر اړ خیزې بر خي څیړي تصوف ، مجازی عشق ،کورني جنجالونه ،پښتنو اله ، علم ، سیا ست ، او داسی نوری بر خي پکې څیړل شوی دي . ب ـ دخان په کلیات کې (۲۵) قصیدي راغلی دی په قصیدو کې هم تصوفی برخی ، پوه او ناپوه ، داصیل او کم اصل په باب قصیدي ، ددنیا دبی وفا یې ، نعمتونه ، دخپلو زامنونه بیزاری ، دحضرت محمد (ص) صفت او داسی نوری بر خي هم پکې شته دي وګوری په څومره هنر مندانه او ښکلی ژبه د پاک رسول صفت بیا نوی : دخدای عر فان مې وشو په عر فان دمحمد پاک دی محمد پاک دی سبحان دمحمد راشه نظر وکړه په (طها)په یسین باندې خدای دی صفت کړی په قــــــــران دمحمد او تر اخره ۰۰۰کلیات مخ (۳۸۲) ج ـ ربا عیات : دخوشحال خان کلیات کې (۱۶۰۴) رباعی پکې راعلی دی ، خو یوه بله ځا نکړنه چا پی مجمو عه هم لری چې يه (۱۳۴۹) کال چاب شوې او (۱۶۷۴) ربا عی راغلی دي . د ـ دده کلیات کې د (قطعاتو) ځنی بر خي هم لری چې تقر یبا (۴۰۵) قطعی پکی راغلی دي چې له دوه بیتو ځنی نیولی تر پنځو بیتو پوری قطعی هم لری . ه ـ دخهن په کلیات کې یو مثلث هم راغلی دی او نور صنفونه یې متفر ق دي چې په هغه کې (۲) مر بعی ، یوه مثنوی ، څلور مخمسه ، دوه مسدسونه ، یو معشر ، یو تر کیب بند ، یو تر جیع بند خو ندي دی داد خوشحال داشعارو شکل ؤ ، خو دخان د اشعارو محتوا لږه برخه کې هم هر نګه اشعار لری داستاد صد یق روهی په خبره : ((دخوشحال اثارو او اشعاروکې هر ډول مضا مین پیدا کیږی لکه : عشقی ، اجتما عی ، سیا سی ، فلسفی ، علمی عر فانی ، تر بیوی ، تار یخی ، انتر یا لو جیکی ، مزهبی ، طبی ، جغرافیا یې ، نجومې ، هز لیات او داسی نور .

۲ ـ فراقنا مه :

فراقنامه هم دخوشحال یو منظم اثر دی او دا اثر خان هغه وخت خپور کړی دی چې کله دی دمغلو په چل ول باندې په پیښورکې نیول کیږی او درنتنبور زندان ته بیول کیږی . دقید په دوران کې یې دفراقنا مې څخه بې غیر نور اثار هم لیکلی چې هغه به پخپل ځای کې شر حه شی . فراقنامه د یو څو مثنو یاتو او غزلو نو ځنی جوړه شوی ، چې دغه مثنو یات وطن نه لری د فراق او مسا فرۍ په حا لت کې خپل کور ،کلی ، ټبر ، اولاد یادونه ، دوستانو او دوطن په یاد کې هغه ساندي او دسوز او درد نه ډکي غاړي دي چې دپنجرې بلبل پر خپلو مصبتو نو او کړا ونو ډکو حالتو کې ویلی دی دفراقنامې اشعار خصو صا مثنو یات دخیلی راوانی دفراق او درد ناکو خا لاتو کې یو داسی داستان دی چې نه یې لو ستو نکې له اثره بچ باتې کیدای شی او نه اوریدونکی . دخپل کور ، کلی ، ټبر یادونه داسی کوی : دریغه دریغه خپـــــــلی مورې آواره خبري نـــــــــــــــــــــــــورې وزر وکړی لـــــــــــــــه دی ځایه یو ځل ورغـــــــــــــــی تر سرایه په هر چا و ګـــــــــــــــــر ځیدلی حال ددواړو ولــــــــــــــــــــیدلی چې یې مور په غم کې څه کا چې یې خور په غم کې څه کا دکورونو حال مـــــــې څه دی داولس احوال مــــــې څه دی

تر اخره پوری  فراقنامه مخ (۴) 

۳ ـ بازنامه :

باز نامه هم د خان یو منظم اثر دی ، چې دښکار په اړه لیکل شوی یعنی د بازانو سا تلو ، روزلو او نیولو په اړوند پکې لیکل شوی دی پدی اړوند خان وایې : دجهان واړه تحصیل به زما ؤ که اخته نوی دښکار په اشتغال

                      (۱)

خان ته دتوری او ښکار هنر دواړه دمشرانو نه ورته پاتې دی لکه چې وایې : که دتوری که د ښکار دا دوه هنره راته پاتی تر ابادي لـــــــــــــــه پدره یا :

                             (۲)

خدایه ته په زړه کې اچوی دا میني چې په ښکار دی مبتلا کړم ته مې وینی (۳) بازنامه دښکاری مرغانو ، شاهین ، با ښه لګړ او داسی نورو وخو دباز په هکله دمکملو معلو ماتو په لړ کې دښکار یانو لپاره یوه ښه ګټوره کتا بچه ده چې (۷۴) فصلونه لری او دمثنوی په طرز لیکل شوی . خان باز نامه په شپږو ورځو کې په کال (۱۰۵۸ه) کې ولیکله چې ټول بیتو نه یې (۹۱۹) ته رسیږی . ۴ ـ سوات نامه :

سوات نامه هم منظوم اثر دی چې دمثنوی په ډول لیکل شوی او ټول بیتونه یې ۹۳۹۱) ته رسیږی په دغه کتاب کې دسوات دخلکو یادونه شوی او دسوات جغرافیه پکې تشر یح شوی ده . په سوات نامه کې دخان هغه سفر چې سوات ته یې کړی ؤ داله بهر نیو شفرونو ځنی ګڼل کیږی پکې راغلی او همدارنګه دجغرافیه بر خه ، اقتصادی ، سیا سی ، کلتوری او ادبی بر خي پکې دسوات ذکر شوی دي . خان سیا سی حا لات څو مره ښه بیا نوی ،او په څو مره خوږه ژبه دتوری بیان کوی : داهم شکر چې مې وتړله تـــــــوره زما توره په جهان شوله مشهوره

                        (۴) 

یا : دمغل دپاره ما تورې وهــــــــــــــلی پښتنو به راته کړی ډیری کنځلی

                 (۵)

کلتوری برخی هم ده ستا یلی چې دلاندې بیت ځنی ښه څر ګند یږی کتابو نو د رخت یادونه په څو مره خواږه انداز کې کوی : هغه ځای چې درښتیا مهتاب ښکاره شی دکتانو تار او پود ښکاره ښـــــــــ-کاره شي

                   (۶)

۵ـ فضل نامه :

فضل نامه هم د خان یو بل اثر دی چې ددغه کتاب محتوا دینی او فقهی مسا یل تشکیلوی . دشکل له مخی دمثنوی په ډول لیکل شوی چې (۴۰۰۰) بیتونه لری . ۶ ـ حا لنامه : دخان یوه کوچنی منظو مه رساله ده چې ټول بیتو نه یې (۷۲) ته رسیږی او دغه اثر لو مړۍ ځل خبیبالله رفیع لخوا میدان ته راووت په دغه اثر کې فلکور ته هم پکې ځای ور کړ شوی دی . لکه چې وایې : تصد یق خیرات یې واوره بلا اړه وی له کــــــــــــــــــ وره

            (۱)

۷ ـ طب نامه : لکه ځرنګه چې یې دنوم څخه څر ګند یږی دا کتاب د صحت او روغتیا په هکله لیکل شوی او په زړه پوری دواګا ني د هر مرض پکی ښودل شوی دی او ښه نیت په دوا کې عبادت ګڼی لکه چې وایې: په داروکې چې ښه نیت وی دارو نه وې عبــــــــادت وې

       (۲)

په ېب نامه کې د سترګو ، دسر ، دنیم سری ، دټوخی ، دقبض او دنس خوږی دارو ۰۰۰ بکې شته دي . ددی سره سره دده منظو می تر جمی هم تر ستر ګو کیږی لکه نام حق چې دمولوی شرف الدین بخاری تا لیف ده نو خان په (۱۰۶۶ه ق) کال کې په پښتو نظم اړولی ، پدغه کتاب کې د روژی ، نمانځه ، او عسل عمده احکام بیان شوی یو بل اثر (تر جمه ) یې اخلاقنامه ده چې دحسین واعۍ کا شفی اثر دی او خان ژبا ړلی دی . دا دخان منظوم اثار ؤ اوس به یې منثور اثارو څخه هم لنډه غونې یادونه وکړو . ج ـ دخوشحال خان منثور اثار:

داچې دخان منظوم اثار له خپلو فکری ، هنری ځا نکړنو څخه بر خوردار دي نو همدارنګه یې منثور اثار هم دغه ځا نکړنی لری او مو نږ ته یې په نثر کې هم دومره څه بر یښی دی چې دمو ضوع ارز ښتمنی یې تر منظومو اثارو څو چنده ده . منثور اثار یې په لا ندې ډول دی : ۱ ـ بیاض :

دخوشحال په منثورو لیکنو په بر خه کې یو هم بیاض دی چې په دغه کتاب کې هم هغه متفر قی نو شتی راغلی دی چې بیلا بیلو وختو نو کی یې لیکلی لکه : سفری ، جنګی ، شخصی او کورنی حالونه ، وصیت نامه او حتی نوری تار یخی پیښی پکې راغلی دي او افضل خان هم په تاریخ مر صع کې هم یادونه کړی ده نو ځکه دخان دغه اثر ځانکړی ښودل شوی دی ، خو استاد رفیع دغه اثر چې په تا ریخ مر صع کې ذکر شوی په بیلا بیلو بر خو ویشلی لکه : هند کوه نامه : دبلخ او بد خشان دسفر ګذارش دی چې دیوه سفر نامې حیثت لری او په پښتو کې تر ټولو زړه سفر نامه همدغه ده . ځان نامه : نسب نامه او تاریخ نامه دری نوری نو شتی دي چې دخان له عمده اثارو څخه ګڼل کیږی .۲ ـ دستار نامه :

دستار نامه دخان یو منثور اثر دی دکتاب په سر کې د پټګۍ د وړ توب په باب سریزه لری چې دی وایې : چې دستار تړی هــــــزار دی ددستار سړي په شمار دي وروسته دسریزی څخه ده بابه هنرونه او خصلتونه راغلی دی شل هنره او شل خصلتونه پکې بیان شوی دي . په هنرونو کې د ښکار هنر ، دزرعت هنر ، دمو سیقی هنر او په خصلتو نو کې دمشوری ، انصاف ، انتظام ، او غیرت خو یونه راغلی دي . په دستار نامه کې سیا ست ، تد بیر ، اخلاق ، پوهه او پښتنولی دا ټول یو ځای شوی دی او دپښتو په ښا یسته جام کې ځان ښکاره کړی دی . ۳ ـ سا غتنامه :

دساغتنامې نوم دلومړۍ ځل لپاره استاد حبیب الله رفیع یادکړی دی او پدغه اثر کې د ښه او بد شاګوم په اساس داونۍ بیلا بیل سا غتونه ویشی او یوه کو چنۍ رسا له ده .

دادخان منظوم او منثور اثاروو . اوس یې دهغو اثارو څخه یادونه کوو چې فقط نومونه یې مونږ ته را پاتې دي. 

۱ ـ هدایه : ددغه کتاب نوم محمد هو تک په پټه خزانه کې راوړی یو فقهی کتاب دی . ۲ ـ ریا ض الحقیقت . ۳ ـ فراقنامه . ۴ ـ آینه  : ۵ ـ رساله منا ظره .

۶ ـ کفا یه

۷ ـ دسورت یو سف تفسیر .

خان نه یوازی به پښتو ژبه پو هیده بلکی په دری یې هم لیکنی کړې دي س د (نظم او نثر ) که چیری دری شعرونه را غونډ کړی شی نو یو وړ دیوان به تری جوړ شي . دپرو فیسور مار ګنسترن په نظر چې وایې : ((دفارسی ژبی په لویو شاعرانو په منځ کې هیڅوک نشته چې هغه دخوشحال خان سره دفکر په ژور والی او دشعر دترنم په هم آهنګی کې برابر ی وکړی )) (۱) دخان ددی اشعارو په باب ویلی شو چې تر څلور کټګوریو لا ندی دی : غزل ، قصیده ، رباعی او شیرو شکر عبد الحی حبیبی د خان دری غزل اووه یاد کړی دی ،خو رسا صاحب څلویښت یادکړی هغه هم رادیف و(الف ـ ی ) پوری لکه چې وایې : پیر ما از می پر ستي فــــــــر ما ید مرا الله الله وقت ګل این تو به مشا ید مرا دخان په دری اشعاروکې تر اوسه یوه قصیده لاس ته راغلی ده د کاظم اهنګ په نظر یوه اخلاقی ټولنیزه قصیده ده همدارنګه یې څلور رباعی ګاني هم ثبت شويدی . بل دخان ملمع شعرونه دی چې پخپله یې کلمات په ډیره ما هرانه او صحیح توګه کارولی دی چې ښه او په زړه پوری مانا ورکوی لکه چې وایې : افغان بچه شو خی هر ګز په عا شق باندې لطفی نکنی رحمی داهم کله څوک کا ندي دخان ټول دری اشعار چې مونږ ته رارسیدلی (۳۷۷) بیته کیږی چې دهغی جملی څخه (۴۵) غز لی دی دپښتو ادب بابا ستر خوشحال نه یوازی په دری شعر ویلی بلکی په دری ژبه باندې نثر هم لری چې یو اثر باز نامه هم په دری نثر لیکلی او دغه اثر دزلمی هیواد مل لخوا په خراسان مجله کې په چاب رسیدلی دی .(۱)

ددغی عنوان په اخر کې ویلی شم لکه څر نګه چې مې مخکې هم اشاره ورته وکړه دخان اشعار دمحتوا له نظره او یا دمضمون او قالب له پلوه ډیر زیات بدلون لری دده په اثارو کې ټو لنیز ،مذهبی ، طبی ، جغرافیوی ، نجومې ، فلکلوری ، اوداسی نوری بر خی راغلی دی ، خو دشکل له پلوه دده اشعارو کې مثنوی ، رباعی ، مر بع ، مخمس ، مسدس ، معشر ، ترکیب بند ، تر جیع بند ، قطه ، غزل ، قصیده او داسی نور مو ندلی شو . دده په هر کلام کې بد یعی ښکلاوی لکه : تجنیس ، طبا ق ، مرا عات النظیر ، تر جیع ، تنسق الصفات ، اقتباس ۰۰۰ ۰ په نثر کې هم ډیر ی ښکلاوی شته او د مسجع نثر او معا صر نثر تر منځ دده نثر د پلی حیثت لری او همدارنګه دده په اثاروکی تر اخلاقو او عاداتو تر سرلیک لاندې لیکنی کړی دی لکه : دلمو نځاو اودس ، دروژی ډیره پابندی ، سخا وت ، ۰۰۰۰

همدارنګه خان صا فګوی ، دټوپک ، غشی ، باز او هر قسم ښکار یه یې کولو ، اسونه به یې ډیر ساتل ، دکتاب ، سرود ،او ښایست ډیر مین ؤ ۰۰۰۰ دخوشحال داشعارو سبک دپښتو ادبیتو په تا ریخ کې که څوک دشعر دخوږوالی ، جا معیت ، تنوع او ډیرښت په لحاظ دلو مړۍ پیړۍ په سر کې دلیدو وړ وې . نو هغه خوشحال خان دی چې دده په شخصیت کې دتوری او قلم ښیګڼی دواړه سره رانغښتلی دي دځینو پو هانو په نظر کله چې خو شحال خان په پښتو لیک پیل کاوه داهغه ورځي وي چې پخپله دخو شحال په قوت پښتو لا همغسی بکره پاتي وه او په نثر کې هم کوم مستند لیک دود نه درلود ،خو دخوشحال ځنی مخکې هم چې کوم نثر موجود ؤ هغه پیر روښان د خیر البیان مسجع او فنی نثر ؤ خو شحال دلومړی ځل لپاره پښتو په خلکو وپیژندله او پښتو ځکه بختوره ده چې تر روښان وروسته د خوشحال خان غوندې یو ستر لیکوال پخپله غیږه کې وروزه چې دغه ادیب پخپل کړ کیچن ژوند کې له یوی خوا توره په خلکو منلی ، خو دبلی خوا ده په ادبی ډګر کې هغه قهرمانی کړی چې پس له مر ګه یې په ټوله پښتو نخوا کې ساری پیدانشو نو ځکه ده وایې : دخوشحال قدر که اوس په هیچا نشته پس له مرګه به یې یــــــــــاد کا ډیر عا لم رښتیا هم دخوشحال قدراوس خلک کوی ،ځکه دداسیب یو لوی او نو میالی شاعر یادونه ،خو هر څوک کوی .لکه لکه مخکې مو چې اشاره وکړه حان په پښتو شعر کې ځانته مخصوص سبک لري عشقي ، ټولنیز ، فلسفی ، وطنی ، اخلاقی او حماسی اشعار ډیر لری . دانسانی فضا یلو او پښتنوالي ښیګڼو په بیان کی دیوه پوره اخلاقی او حقیقی ادیب دی . دخوشحال شعر دمانا او مضمون له پلوه دومره جا مع دی چې مونږه ده ته یو جامع او بشپړ دادب استاد او پیشوا ویلای شو خوشحال په عشقی او بزمی اشعاروکې استاد دی ، یو پوخ فیلسوف دی وطنی اشعار یې داسی خواږه او خوندور دی چې دپښتنو فطریې او په خټه اخښلی . دوطن مینه او محبت او عشق ځنی څر ګندیږی اخلاقي ، اجتماعی ، او حیاتی اشعار یې هم خوا لوړ دي په رزمې اشعاروکې هم دده په څیر بل ویو نکی نه لرو نو دی حق لری چې ووایې : ما خوشحال چې په پښتو شعر بیان کړ دپښتو شعر به اوس په آبو تـــــــاب شی دخوشحال شعر خوږ او خونده ور دی نوي مضا مین دشعر په ژبه ویلای شي ویناوې دپښتو دخوږی محاوری سره سمه ده او اشعار یې تر څلو یښت زرو بیتو پوری رسیږی . خوشحال دپښتو یو نا متو تور یالی او جنګیالی شاعر دی لکه دشعر او ادب استاد چې دی دمیدان بر یالی قو مندان هم دی خو شحال خان حماسی اشعار په داسی انداز او کفیت او کمیت کې ویلی چې پښتو شاعرانو کې بل چا نه دی ویلی دده کلام جنګی برخی ډیری لری . چی دده د پښتنوالی دملی روح ځنی څر ګندیږی نو ددغو خصو صیاتو په لرو سره ویلای شو چې د خوشحال خان سبک بزمې او رزمې دی دګټو اساس هم توره او میړانه ګڼی او دا عقیده داسی ښکاره کوی : کل کتنه ده دتوری که کا بل دی که کشمیر میړني دی چې یاد یږی په سندرو یا په ویر بل ځای وایې دتوری او توریا لیتوب په هکله داسی وایې : چې څر ګنده سر بازی کا نــــــــــدې دتورو زه خوشحال خټک تر هسی هنر جار شم دخوشحال په شعر کې دده ریښی ، فلسفی او تصوف افکار هم څرګند یږی او داښکاره کوی چې دی زمونږ ملی ادیب پوخ فلسفی هم وه او دتصوف څخه هم بی بر خی نه وه خوشحال د پښتو ادب پر اسمان لمر اودی دخبل دیر مشهور سبک مؤسیس دی ده په پښتو کې یو لوی مکتب پرانستلی چې ډیر نو میالی شا ګردان ورځنی راوتلی دی . دخوشحال سبک په پښتو کې ډیر مقبو لیت او دیر شهرت یې وموند او دپښتو په سبکونو کې یو غوره ډول او مهم سبک ګڼو چې دادبی فنونو ډیر مرا عات پکې شوی دی او اشعار یې هم دیر حواږه او هم دصفت په ګا ڼه ښکلی دي . دسبک خواص یې : ۱ ـ دده سبک پښتو شعر ډیر پراخه کړو علاوه پرغزل ، قصیده ، مثنوی چې دخوشحال تر مخه ویل شوی او ده نور ټول دعربی او فارسی دشعر اقسام په پښتو وویل . ۲ ـ دده په سبک کې هر ډول صو فیانه ، اخلاقی ، فلسفی ،فکاهی ، مضامین مدخه او اجتما عی خبری شته . ۳ ـ پدی سبک کې دپښتو ، پښتو نوالی او دپښتنی اخلاقو او ملی احساساتو روزنه هم شته . ۴ ـ دخوشحال په سبک کې اوږ دی قصیدی پر یوه موضوع چې شاعر غوره کړی وي هم شته . ۵ ـ پدی سبک کې بد یعی صنایع تر دا زمان ګد شو ل ، خو په هغه اندازه نه لکه حمید بابا چې پکی راوړی دی. ۶ ـ حما سی احساسات پخپله خوشحال پدی سبک کې راوړل . ۷ ـ هجوه او غندنه هم پکې لیدل کیږی چې مخصو صا مغلبانو ډیره هجوه او غندنه یې کړی ده او په اشعاروکې نوي کلمه راوړه چې هغه مغولواله ده . ۸ ـ خوشحال دمکتب په اشعاروکې ډیر حکیم او نصا یح او فلسفی مطالب شته چې دژوندون نری نری اسرار او حقا یق پکې ویل شوی دي ۹ ـ دادبی قیمت له پلوه دا سبک تر ټولو جا مع او ښه دی هم یې زمان خواقوی اوهم یې شعری خوا بده نه ده . ۱۰ ـ په تخیل کې هم دا سبک ډیر ښه او په زړه پوری دی خورا لوړ اوله نزاکته ډک شاعرانه تخیلات پکې شته . دایې دسبک خواص وو . خو خوشحال نه یوازی په پښتو شعرکې دنوی سبک مو جد بلل کیږی بلکه په نثر کې هم یو نوی سبک منځ ته راوړی ځکه دده څخه مخکې د پیر روښان مسجع نثر دده دغه نثر بیخی سادګی او روانی ته راوست چې هر څوک ښه پری پوه شی ددغی خبری اثبات پخپله (بیاض او دستار نامې ) څخه ښه ښکاری . نو پدی سبب ورته د پښتو پلار وویل دحقیقت اوواقعیت سره منا سبه او په ځان خپره ده . دخوشحال دسبک پیروان حوشحال حټک د (۷۸) کالو عمر په لرلو سره د پښتو په کلا سیکو ادبیاتو کې دروښانه او هر اړ خیزه ایجا دیاتو په وسیله دیوه پوره ادبی مکتب بنسټ ایښی دی او تقر یبا شلو تنو شاعرانو ، لیکوالانو ، پوهانو او مور خینو دده دادبی مکتب پیروی کړی ده .

هغه مواد چې وکولای شي دخوشحال ادبی مکتب اودده د پیروانو په هکله معلومات وړاندی کړی ډیر لږ په افغانستان کې پیداکیږی که څه هم ځینو دیوانونه دده چاپ شوی ، خو تر اوسه یې ټول اثار د چاپ ډګر ته ندی راوتلی . دده پیروانو دده دمکتب څخه دشکل او مضمون له پلوه پیروی کړی چې ځیني په لاندی ډول معرفی کوو ۱ ـ اشرف خان هجری : اشرف خان هجری دخوشحال مشر زوی دی ، یو با استعداد ه شاعر او زړه ور سرباز دخوشحال دنما ینده ګانو ځنی شمیرل کیږی (دسبک پلوی یې دی ) . اشرف خان هجری هم ځانته دشعر دیوان لری چې ځنی برخی یې ددیوان یې په ګلشن روه کې چاپ شوی دي . هجری هم عشقی ، وطنی اوا خلاقی اشعار لری . دخپل استعداد په لرلو سره یې دخپل پلار خد مت کاوه او دخپلې ملی ژبی او ادب خدمت کاوه . لنډه داچې دخوشحال ځنی وروسته لوی شاعر ګڼل کیږی چې خپل پلار ته منسوب دي ۲

ـ عبد القا در خان خټک :   

دخوشحال خان په زامنو کې دوهم زوی عبد القادر خان خټک دی چې ده هم (۴۷) کلو په عمر کې داسی اشعار وویل چې دهغه په اندازه هم ډیر کم شاعران پیداکیږی او دخپل پلار پیروی یې وکړه دی دنقشبندی طر یقی په پیروانو کې داخلیږی . او دتصوف څلور طر یقی یې تیري کړی دي ، دده په اشعاروکې تصوف څرک په څر ګند ډول لیدلی شو او دعشقی اشعارو تر څنګ یې دقهرمانۍ توری اوزړور توب روحیه په څرګند ډول انعکاس مومي . عبد القادر خان خټک هغه شاعر دی چې ظلم یې غندلی او محکوم کړی دی او ددغی پر ضد یې اشعار هم ویلی دی خو اجتماعی برخه یې څومره ښکلی انداز کې راوړی ده لکه چې وایې : ځوانمرد هغه دی لـــــــــــــــکه شمع دځان په سوزولو مجلس کا جمع (۱)

۳ ـ سکندر خان حټک :

سکندر خان خټک هم دخوشحال خان خټک زوی او ټکره شاعر دی دده د زیږیدو نیټه په څر ګند ډول نهده معلومه ،خو کو تحقیقات چې پو هانو کړی دي په (۱۰۶۸) کې زیږیدلی او تر (۱۱۱۶) پوری یې ژوند تعین دی دی هم یو تکړه شاعر او په شعرکې یې دخپل پلار پیروی کړی ده . دشعر نمو نی ته یې ږګورې : ستا دزلفو مار چیـــــــــچلی نه رغیږی په بستانو په زیــــــــــــــارتونو په دم هم تا چې مخ وته ښکاره کړ لیونی شوي پاس دغرونو په سر ګرځي په سم هم تر پایه پوری او دځینو اثارو څښتن هم یادیږی لکه : مهر شدی دیوان دلیلی او مجنون مثنوی او دلی او شهۍ ۰۰۰۰

خو لنډه داچې دخوشحال خان خټک پیروان ډیر زیات دی دهر یو معرفی موضوع طولانی کوی په لنډ ډول به یې دنو مونو ځنی یادونه وکړو لکه : صدرخان خټک ، ګا مګار خان خټک ، دوست محمد خان خټک ، علی خان حټک ، عا بد خان حټک ، افضل خان حټک ، امکبر خان حټک ، جمیل خان خټک ، حلیمه خټک ، خوشحال شهید ، ګوهر خان خټک ، غلام محمد ، تو تیا حټکه ، سعدالله خټک ، معاذ الدین ، نوازخان ، یحی اخو ن زاده ، خواجه محمد بنکښ ، عا صم و فتح علی ، ابو القا سم عثمان ، فضل ۰۰۰۰

دخوشحال حټک پیروان دی نه یوازی دخپلی کورنی شاعران کړی بلکه نور شاعرانو هم دده له لاری [نی پیروی کړی او دسبک پیروان یې ګڼل کیږی پښتنو لیکوالانو او نورو محقیقین دغه لوی ازلی کاروان بولی او دهغه سپه سالار (رهنما ) خوشحال خان خټک بلل کیږی . پورته چې څه تشر یخ او تو ضیع شول دموضوع په اړوند اړین او تر دی ځای تر بحث لاندې ونیول شو او س به خپلی اصلی موضوع ته راوګرځو .

 .


دخوشحال په اشعارو کې دښځې انځور ددلبرو په ســــــتا ینه ما پخه کړه خپــــــــــله ینه نا تر سي ددیو ګوره چې په خال نه کا پـــــــو ښتنه که دخوشحال شعر او نثر ته یو څیړ نپو ښه ځیر شي او څه ناڅه څیړنه پکې وکړی دابه هم ورته جوته شي چې خوشحال هم په فارسی او عربی ژبو کی هم ښه پوره او ژوره مطا لعه درلوده او یو پخ ستر عالم وهچې ددین ، مذهب او فقهی څخه پوره خبر او ښی دینې زده کړی یې سرته رسولی وی او ددی سره په څنک کی لکه څرنګه چې معلو مه ده د پښتو شاعری په داسی حال کې زیږیدلی دی چې پښتو شاعرۍ باندې دفارسي شاعرۍ خو ند خورا ډیر پروت وه او پښتنو ته داضروری وه چې داسی یو لوی ادیب په پښتنو کې پیداشی چې دخپلو لوړو خیالونو ، ژوند پوهی او سترو فکرونو څر ګنده ونه په ډیر زړه ورتیا سره وکړی او پښتو ژبه د نورو ژبو په کتار کې ودروی خوشحال بابا زما په پو هه دیو ستر پښتون او ځیرک ژبپوهاند په تو ګه داډیر زر درک او حس کړی چې پرته له خپلی مورنی ژبی څخه په بله ژبه باندې شعر کا میابی نه لری که دخپل زیات شعرونه په خپلی مونی ژبه ویلی دی .

دخوشحال بابا په شعر او شاعري باندې ډیره زیاته څیړنه شوی او کتابونه پری لیکل شوی دی دالړی تما میده نه لری . څو چې علم او ادب وی د خوشحال په شعر او ادب باندې څیړنه کوی او دا ډیر ښکلی رنګین ګلستان او بڼ به تل تازه او تاند ساتی او هر راز ادبی ګیډۍ به دادب په لویه دنیا کې راتړی . دخوشحال بابا په اشعاروکې دښځۍ ، توری او ښکار یادونه ډیره شوی ده او همدا رنګه دشهۍ او معشوقی د ښایسته ونی او ښکلی قد پخې غوټي هم په ځانګړی ډول سره راغوړیدلی ورته په مو سکا شوی ده په تازه نارو او غلبلو یې له ډیری ژوری مینې سره انځوراو سا تلی اوس هم شاعران او ادیبان هڅی او ها ندونه کوی چې پخپلو اشعارو دمعشو قي سرا پاته یو ښکلی انځور ور کړی او ښایې ډیرو شاعرانو دغسی رنګینې ټو ټی هست کړی وی چې یو ددغی جملی څخه بهایې جان هم د یادونی وړ دی . که دخوشحال کلیات هر څیړونکی مخی ته کیږ دی خو ډیرژر به ورته معلوم شی چې هغه جنګې خو شحال چې غرو راغو کې دزمری په شان په میړانه ګر ځیدلی لږ ورسته دشیراز دسیمې د هزار دستان بلبل په زړه خوشحالو نکې او دسوز او ګداذ په غزلو ګډهم در معلو میږی . ستر خو شحال بابا لکه څر نګه چې مو مخکې یادونه وکړه دده داشعارو یوه مهیمه بر خه د ښځی او شهی ستا یل دی او دهغوی دحقو قو سره سره یې دومره تو صیف کړی چې پخپله دلو ستو نکې ځنی لار پکې ورکه شی خو شحال بابا عمو ما ښځی په څلورو برخو ویشلی دی او د هری یوی تعرف یې د شعر په ژبه بیان کړی دی او هغه دادی . ۱

ـ ګل فامې :

دګل فامې ښځۍ په اړه هم خو شحال بابا په زړه پوری ستا ینه کړی ده او وایې چې یو راغو ندی ځر خیږی یعنې لکه څر نګه چې بورا په ګل باندې ګر ځي نو ګل فامه هم پدی شکل باندی ده او دنیلو فر غو ندی تن لری و ګوری دغه صحنه څو مره ښه انځوره وي . رفيع الله ستانکزى