Gegë
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Gegë ose gegërishte (Geg. gegnisht) është njëri nga dy dialektet e gjuhës shqipe, që flitet nga shqiptarët gegë në veri të Shqipërisë, në Kosovë, në Maqedoni si dhe në Serbi dhe Mal të Zi. Kufiri në mes të gegërishtes dhe toskërishtes është Lumi Shkumbin në Shqipëri, që përshkon Shqipërinë e mesme nga lindja në perëndim.
Gegë është po ashtu klasifikim nënetnik i shqiptarëve dhe përfshin banorët e viseve mbi Shkumbin, cekur më lart, ose folësit e gegërishtes.
Tabela e përmbajtjeve |
[redaktoni] Veçanti të gegërishtes
[redaktoni] Paskajorja
Paskajorja – me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallëzue). Kjo veçanti e gegërishtes përdoren në shumicën e gjuhës dhe zë vendin e mënyrës lidhore të gjuhës standarde në shumicën e rasteve. Mënyra lidhore që përdoret në standard është pasuri dhe i ka të mirat e saj, p.sh. është specifike duke u lidhur me vetën (p.sh. të punoj d.m.th. unë të punoj, të punosh d.m.th. ti të punosh), ndërsa paskajorja e gegërishtes është gjithëpërfshirëse.
Shumë gjuhëtarë sot janë ithtarë të futjes së këtij lloji të paskajores në gjuhën standarde meqë një pjesë e madhe e shqiptarëve e përdorin në të folurën e përditshme. Këta gjuhëtare mendojnë se shqipja standarde do të ishte më e lehtë dhe me më shumë mundësi për t’u shprehur. Ky lloj i paskajores do të ofronte përkthime më adekuate në këtë rast: To Be or Not To Be (Shekspir: Hamleti, III-I). Shekspiri nuk thotë Ti, të jesh apo të mos jesh, por thotë, pa iu drejtuar asnjë vete, as të dytës, as të tretës: “Me qenë o mos me qenë”. Ndërkaq, një përkthim në standard si Për të qenë apo për të mos qenë nuk tingëllon mirë.
[redaktoni] Foljet kalimtare dhe jokalimtare
Megjithëse veprore, në gegërishte, shumë folje, si “me ardhë/vij”, në të kaluarën dhe kohë të tjera të së shkuarës paraprihen nga folja “me qenë/jam”. P.sh. “Jam ardhë dje, po nuk t’gjeta aty”. Sidoqoftë, këto folje mund të zgjedhohen edhe si në standard me “kam” përpara, por modeli i mësipërm është shumë i përhapur në Kosovë.
[redaktoni] Fjalori i pasur
Gegërishtja ka shumë fjalë që nuk përfshihen në fjalorin e gjuhës standarde. Disa shembuj: me nirthtë, me të mejtë (p.sh. Më ka mejt krahu), kacurret (plot, me spicë) etj.
[redaktoni] Zanoret hundore
Zanoret hundore (â, ê) e bëjnë gegërishten më të vështirë për t'u mësuar si dialekt (për shqiptarët) ose gjuhë e dytë (për të huajt që mësojnë shqipen gege). Njëherësh, theksimi i tyre është dallimi kryesor në theks prej toskërishtes, duke e bërë atë më të butë për veshin. Zanoret hundore zëvendësojnë thuajse plotësisht tingullin "ë" që në gegërishte figuron si shkronjë për zgjatjen e zanores paraprijëse dhe shpesh quhet "e pa zâ" (e pa zë).
[redaktoni] Gegërishtja më e vjetër se toskërishtja
Kjo është një teori shumë e mbështetur nga studimet. Shihet, për shembull se rotacizmi “n” në “r” ka ndodhur e jo “r” në “n”, çka dëshmon se gegërishtja ka ruajtur më shumë elemente të shqipes së vjetër. Këtë e zbulojmë prej fjalëve latine si psh. “virgin-” që në gegërishte sot është “virgjin” dhe në toskërisht/standard “i/e virgjër”, “inimicus” e gjetur në gegërishte si “anmik” dhe e transformuar në toskërisht/standard si “armik”.
[redaktoni] Tabelë krahasimi
Standard | Toskësisht | Gegërisht |
---|---|---|
Shqipëri | Shqipëri | Shqypni |
një | një | nji / njâ |
nëntë | nëntë | nândë |
është | është | âsht / â |
bëj | bëj | bâj |
emër | emër | êmën |
pjekuri | pjekuri | pjekuni |
gjendje | gjëndje | gjêndje |
zog | zok | zog |
mbret | mbret | mret |
për të punuar | për të punuar | me punue |
rërë | rërë | rânë |
qenë | qënë | kjênë / kânë |
dëllinjë | enjë | bërshê |
baltë | llum | bâltë |
cimbidh | mashë | danë |
( ˆ ) shënon zanoret hundore, të cilat janë tipar i gegërishtes.
[redaktoni] Përdorimi letrar
Përveç se flitet nga shqiptarët gegë, gegërishtja ka qenë dialekt zyrtar në Shqipëri para Luftës së Dytë Botërore dhe në Kosovë deri më 1968. Shumë mërgimtarë shqiptarë gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri kanë vazhduar ta përdorin gegërishten në letrat e tyre, ndërsa më parë në gegërishte ishte shkruar kryevepra si "Lahuta e Malcis" e Gjergj Fishtës, si dhe ishte kodifikuar Kanuni i Lekë Dukagjinit nga Shtjefën Gjeçovi. Sot gegërishtja përkrahet si dialekt dhe përdoret aty këtu nga gazeta "Java" në Kosovë. Botuesi i saj, Migjen Kelmendi, është një nga ideatorët për zyrtarizimin e gegërishtes së paku në Kosovë, mirëpo figura e tij është kritikuar për nxitje të përçarjes kombëtare.