Tatarstan míğmarlığı
Wikipedia'dan
Tatarstanda arxit-ranıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä (k. Şähär tözeleşe), arxit-ra törlärendä, konstruksí, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba.
Xalıqnıñ arxit-radağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxit-rasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtíacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas.
İdel buyı bolğarları Íslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ tradísíon arxit-rası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar cämiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara saray, Aq saray, Könçığış törbä h.b.), Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında isä ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä.
Arxit-ra konstruksísı üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle.
Räsäy däwerendä Urıs arxit-rası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Europa arxit-rası stilläre östenlek ala (k. Baroqqo, Klassísízm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologí xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastır'lar).
Milli arxit-ra başlıça xalıq arxit-rasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturı).
18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä íslam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlí. Milli arxit-ra ildä xökem sörgän Urıs arxit-rasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradísílar saqlana.
18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ.Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe genplanın tözi.
18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan ğubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyänov, M.P.Qörinfskiy, P.G.Pyätniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxit-rası yoğıntısı yañadan sizelä başlí (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxit-rasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektízm, Modern).
19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E.Anikin, V.K.Beçqo-Druzin, S.V.Beçqo-Druzin, P.T.Juqovskiy, F.N.Malínovskiy, K.L.Myüfke, İ.N.Qolmaqov, K.S.Oleşkewiç, P.İ.Romanov, G.B.Ruş, V.A.Trifonov, L.K.Xrşçonowíç, P.V.Tixomírov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä ícat itä.
Sowet zamanında İ.G.Ğaynetdinev, M.K.İğlamov kebek berençe prof. milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlí. Şähär arxit-rası tulayım unifikasílawğa qaytıp qala.
20 yözdä sänäğät häm texníknıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxit-ranıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla.
Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana.
Arxit-ranıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G.Bikçäntäy'ev, İ.A.Wäli'ev, R.M.Mortazin, P.A.Sanaçín, G.İ.Soldatov, R.S.Nasírov, A.A.Sporíus, Ä.X.Belostosqaya h.b. zur öleş kertä. S.S.Aydarov isä arxit-ra restavrasísı mäktäben buldıruğa küp köç quya.
1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä prof. arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş.Äsädullin, G.A.Baqulín, V.E.Baliskiy, R.V.Bilalov, İ.D.Ğalanín, V.P.Loginov, İ.G.Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektur-tözeleş akademísınıñ arxit-ra f-tı şäkertläre.
1990 yıllarda arxitektur-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sowet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlí. Tatarstanda arxit-ra ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.
Bu bit üz Wikiläşterüen kötä.