Bilär
Wikipedia'dan
Bilär yä ki Bülär ul 10.–13. yözlärdä Bolğar däwlätendä Yäwşir yılğasında urnaşqan iñ olı şähär adı. Çitil yazmalarında Böyek Şähär dip atala.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Taríx
Şähär nigezen Bilärlär qäbiläse salğan dip farazlana.
Säwdä eşe Şäreq illäre ilä Awrupı illäre arasında barğan: törle bodaylar, käräz-sağız, bal, qíbat kün, bizäklär, timer-tomır äyberläre.
Şähärdä küp baylıqlar tuplanuına säbäple anda iminlek çaraları da qaralğan ide. Eçke şähär nığıtmalar belän ike qat uralğan bulsa, tışqı şähär tağın da öç qat uralğan ide. Şähär alğan alanı 620 h tiräse, tışqı nığıtmaları ilä alanı 800 h citä ide. Bilär şul çaqtağı Awrupınıñ iñ olı şähäre ide.
Şähärneñ alğa kitkän çorı 11.–13. yözlärgä turı kilä.
Qayber taríxçılar fikerençä, 12.–13. yözlärendä Bilär Bolğar däwläteneñ başqalası ide.
[üzgärtü] Míğmarlıq
Şähär bínaları taştan wä kerpeçtän salınğan ide.
Qazış eşlärendä eçke qala üzägendä aq taştan salınğan mäçet tabılğan, anıñ bínaları 2500 q.m. tiräsendä alan ala. Mäçettän tış üzäktä ikeqatlı saray, mäyetxänä açılğan. Olı saraynı qazıp çığaru eşe bara.
İdel yılğasında Böyek İdel yulı oyıştırıluına säbäple Bilär şähäre bik olı säwdä üzäge dä ide. Şähärneñ Çığış qapqası tiräsendä kärwan saray ide.
Bilär şähäre bik yaxşı cíhazlanğan ide, anda su-uzdırğıç ta, pıçraq su-uzdırğıç ta bar ide. Yortlarnı idän eçendä urnaşılğan köpçälär arqılı qaynar su yögertep cılıtqannar, bügen bu texnologí “cılı idän” dip atala. Yörtlar täräzäläre píalalı ide. Munçalar da bik olı ide, tışqı küreneşe belän bügenge Ğosmalı Törkiädäge munçalarğa oxşaş.
[üzgärtü] Hönärçelek
Bilär, säwdä üzägedäy bilgele buluınnan tış, ul äle olı hönärçelek üzäge dä ide. Bilärdä baqır, bronz qoyğannar, timer äyberläre, kün äyberläre citeşterelgän, söyäk eşkärtelgän.
Bilärdä waq serle yozaqlar yasala ide. Şähärdä yuqa itep eşkärtelgän tirelär turında yıraq illärdä dä belgännär.
Bilärdä törle bizäk äyberläre citeşterelgän.
- (monda sürätlär urnaştırası bar)
Bilärdä çülmäk yasaw eşe dä olı däräcägä kütärelgän.
Soñğı qazışlar waqıtında píala yasaw, annan törle sawıtlaw yasaluı tabılğan, täräzä píalası yasalğan. Awrupıda ul çorda töslängän píala siräk bizäkläw öçen genä qullanılğan.
[üzgärtü] Cimerelü
1236. yılda Batí ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Cöwäyni yazuınça: «Moğollar berniçä kön eçendä isemennän başqa şähärdän bernärsä dä qaldırmílar». Soñraq şähär yañadan beraz torğızıla, ämma elekkege íqtísadí wä säyäsi däräcäsenä kütärelä almí.
[üzgärtü] Xalıq
Yäşägän xalıq sanı belgesez. Moğollar cimerüdän soñ şähär xalqı yanında bulğan awıllarğa küçkännärder, wä alar Altın Urda çorında da bar ide äle.
[üzgärtü] Soñğı çorda
Şähär xäräbäläre bügenge Tatarstannıñ Bilär awılı yänäşäsendä urnaşıla.
1994. yılda Urıs çuqınuçılar “izge çişmä” taba yul salıp, Bilär xäräbäsennän 1,5 km yıraqlığına bulğan olı awıl xäräbäsenä bik zur zían kitergännär.
[üzgärtü] Qazışlı öyränü
1967. yıldan birle şähär xäräbäsendä qazıp öyränü, nığıttırıp saqlatu eşe bara. Bu eşlärne A.X.Xälik'ov citäkçelekendä Qazan Üniversitäteneñ qazış bülege alıp-bara. Başqa öyränüçelär - Tatişçev, Rıçkov häm Xucin.