Seberçä

Wikipedia'dan

[üzgärtü] Seberçä

Seberçä – Tatarçanıñ passiv könçığış şiwäse (dialektı).

Sebertatar telendä grammatik häm morfologik yaqtan Tatar telennän beraz ayırması bar, çönki şuşı xalıqnıñ yasalışında İdel Tatarlarınıñ yasalışı belän tarixi yaqtan çağıştırğanda berniçä ayırma bar. İdel Tatarları häm mişärlär Bolğarlardan häm Qıpçaqlardan barlıqqa kilsälär, Seber Tatarları törle Könbatış Seberneñ törki xalıqlarınnan üz tarixın başlílar.

Alarnıñ telenä (şiwäsenä) şundí söyläşläre kerä:

• Tömän söyläşe,

• Tobol söyläşe,

• Saz yağı söyläşe,

• İşim söyläşe,

• Tara söyläşe.

[üzgärtü] Sebertatar şiwäseneñ grammatik üzençälekläre

Seber Tatarlarınıñ tele İdel Tatarlarınıñ telenä mişär şiwäse kebek yaqın tügel. Qayber ğälimnär anı ayırım tel kebek sanílar. Bu şiwäneñ üzençälekläre şundí:

1) Süzneñ berençe icektä açıq irenläşmägän a awazı tora: pallar mäktäpkä paratı;

2) i urınında süz başında ä awazı tora: käräk - kiräk;

3) ä urınında süz başında i awazı tora: tiräs - täräzä;

4) e (e) urınında i awazı tora: eşetäte – işetä;

5) i urınında süz başında e (e) awazı tora: ilgäle-elärgä,

6) u-ü urınında o-ö awazları torunıñ, häm kiresençä, tağın ı-yı(e) awazları u-ü, o-ö urınnarında torunıñ oçraqları bar;

7) Qayber oçraqlarda i awazı urınında ü awazı tora;

8) Süz urtasında häm axırında qayber oçraqlarda suzıqlar töşep qalalar (pağan – bağana, iläşü – iäläşü);

9) Qayber süzlärneñ qalınlığı/neçkälege kiresençä qullanıla (paylaw - bäyläw, yätläw – yatlaw);

10) Diftonglar: ow-öw, ıw-ew; ey - í urınında; tağın ay-äy qullanıla (yowaş – yuaş, sow, sıw – su);

11) Şiwäneñ baş üzençälege – anıñ sostavında ädäbi telenä qarağanda yañğıraw tartıqları bik az: b, d, j, c, z awazları bötenläy yuq. Alarnıñ urınnarında p, t, ş, ç, s awazları toralar: baş – paş, pes – bez, çan – can h. b.;

12) Şiwädä y awazı y da, c dä urınnarında qullanıla: cir – yer, cäy - yäy;

13) [ç] awazı urınında [ts] awazı qullanıla: çäy – tsay, petsän - peçän;

14) Süzlär arasında q xärefe ğ dip yörtüe: sağal – saqal, yılı gön – cılı kön, per geşe – ber keşe;

15) y, r, ğ, h awazlarnıñ töşep qaluı: qatsan – qayçan, umer – ğömer, yasatoğan – yaza torğan, şäär - şähär;

16) Substitutsiä oçraqları: x>q, ğ>q, x>ğ, z>t, q, l>ñ (ostat – ostaz, qomsoq – qomsız, päğet – bäxet);

17) q, p awazlarınıñ spirantizatsiäse (hawa belän äyteleşe): palıx – balıq, yux – yuq, çawaf – cawap h. b.;

18) Basım berençe icekkä töşä.


Seber Tatarlarınıñ şiwäse morfologik yaqtan da ädäbi telennän bik ayırılıp tora. Menä anıñ qayber morfologik üzençälekläre:

1) Berlek (“tvorítél’nıy”) kileşe. Anıñ quşımçaları — -man, -män. Şuşı kileş ädäbi telendä yuq. Mäsälän: Äkäm qarttasıman toratı – Abíım babası belän yäşi;

2) -nıñ, -neñ urınnarında -nıñqı, -neñke, -nıqı, -neke quşımçaları toralar;

3) Yünäleş kileştä -nıqına, -nekenä quşımçaları urınında -nıñqığa, -neñkegä quşımçaları toralar. Mäsälän: Aliäneñ küsläre qarttasınıñqığamı (babasınıqınamı) oqşağan?

4) Min almaşlığı iälek kileşendä -eñ quşımçası belän qullanıla: mineñ;

5) Küplek sanındağı 1.-2. zattağı almaşıqlarğa küplek sanı quşımçası quyıla: peslär (bez), seslär (sez),

6) Boyırıq fiğeldä berlek sanda –ğın, -gen, -ğıl, -gel, ä küplek sanda –ıñ (-ınıs), -eñ(-enes) quşımçaları quyıla: Waqıtınta qaytın – waqıtında qaytığız; Şu yergä kilenes;

7) 3. zatta xikäyä fiğeldä -atı(lar), -äte(lär) quşımçaları quyıla: paratı – bara, kiläte – kilä;

8) –ça, -çä urınında –ın, -en quşımçaları quyıla: ozaqlamayın – ozaqlamíça, häm başqalar.


Seber Tatarlarınıñ şiwäsendä bik küp üzençäleklärneñ buluın üzegez küräsez, ul Qazaq, Qırğız, Altay, Üzbäk häm Tuva tellärenä kübräk oxşí.

[üzgärtü] Ügi yeget

(misal öçen kiterelgän)


Poron-poron samanta yäşägän, ti, per ~ ğart män qarćıq. Alarnıñqı ~ vulğan, ti, per ~ valları.

Osaq ta tormaytı qarćıq ülep kitkän, ti. Qart igenće pićägä ewlängän. Alarnıñqı per at pulğan. Ut atları pötön nimäne añlağan. Per ~ gönnö, qart öytä pulmağanta, pe ~ vićä malaynı ültergäle uylağan. Ul ~ awıltağı per sikerće qarttan käñäş surağan. Qart aña äytkän, peşereñ, tigän, aq ~ ikmäk, aña ağıw salıñ, tigän. «Malay kilsä, aşatırsıñ», ~ tigän.

Malay mäktäptän qaytışın ćüp pirgäle ~ gergän. Aña at anı ültergäle itewlären äytkän. Ul, öygä ~ gergäć, ağ ~ ikmäkne aşamağan, meşäkkä pirgän, üse qara itmäg ~ alıp, uramğa yöröp ćığıp kitkän. Qatın aćıwlanğan, tege ~ ğartqa polay eşläp parıp ćıqmaytı, tigän. Qart annarı äytkän, anıñ tigän, atı añlaytı, altta anı ülterü ~ gäräk, tigän. Polar, yeget mäktäpkä kitkäć, ültergäle ~ vulğannar. Mono at siskän äm yegetkä äytkän. Sin mäktäpkä kitsäñ, min keşnärmen, tigän. Per keşnäsäm mine ayaqtan yığarlar, igenće keşnäsäm, ayağımnı päylärlär, ä öćönćö ćıćqırsam, muyınıma pıćaq salğan pulırlar, tigän. Yeget kitkän. Tärestä ultırğanta, at per ~ geşnägän. Yeget uğıtıwćıtan surağan, ćığarmağan. İke ćıćqırğan ~ ćığarmağan. Öćenće ćıćqıru män yeget, täräsne watıp, ćığıp kitkän.

Öyönä qaytsa, atnı yığıp salıp quyğannar igän. Yeget qarttan surağan, suymay toroğos, tigän. Min anı asıratım, peräs yöröp keräyem, tigän. Ügi inäse yevärmäskä telägän, mine monnan suñ kürmässeges, tigän.

Ul pik ~ osaq parğan. Per ~ güpre yanınta atın paylap qaltırğan. Şul waqıt şäärtä küp qalıq yıyılğan igän. Patşanıñ öć qısı üslärenä yeget saylaytılar igän. Sur qısı upisärne yaratqan, aña parğalı ~ vulğan, igenće ~ ğısı per ~ vay yegeten yaratqan äm şuğa parğalı ~ pulğan. Öćönće ~ ğıs pe yegetne ~ gürgän äm atası yanqa alıp qaytqan. Patşa elek yaratmağan pe yegetne: ul ćövör keyengän pulğan. Qıs üse alıp qalğan. Polar tuy yasağalı pulatılar.

Şul waqıt polarğa kägäs töşä. Öć paşlı tiyü polarnıñqı sur ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Kiyäw yeñsäm, qıs miñä ~ vula, tigän. Äpisär, kiyenep, yaqşı atlarğa atlanıp kitkän. Pı yarlı yeget min tä pulışqalı parayın, tigän. Ul per ~ ğart atqa atlanıp kitkän. Tiyü ~ giler waqıt yetkäć, atnı ağaćqa päylägän tä, üse per ~ ğılnı yergä salıp, yäyep yevärgän igän, yaqşı at kilep ćıqqan, qılıćı pergä ~ vulğan. Yeget yaqşı keyem keyep, atqa atlanıp kitkän, opisär pićäće pelän, tiyü ~ gilep ćıqqać, pik qurkqan. Yeget suğışıp kitkän, tiyüne yeñgän. Şanıñ öćön aña qıs üsenen köskösön pirgän. Ul ~ yegetne tanımağan. Yeget peräs kitkän tä, useneñ qart atın alıp, öygä ~ gitkän. Opisär yulta pićäsenä: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min sine ülteräm», ~ tigän. Pićä risa ~ vulğan. Opisär qaytqać, min ültertem, tiv ~ äytkän. İgenće ~ gönnö piş paşlı tiyü urtanćı ~ ğısı män kiyäwen ćağırğan. Ana tağın yeget igenće ~ ğılın alıp, anı yäyep yevärgän äm, tağın ta yaqşıraq keyenep, atqa atlanıp, suğışqalı kitkän. Yeget tağın tiyüne yeñgän. Urtanćı ~ ğıs moña matur qulyawlıq pirgän. Yeget tağın üseneñ qart atına ultırıp qaytıp kitkän. Urtanćı ~ ğısnıñ kiyäwe tağın moña äytkän: «Min ülterte tiv ~ äytmäsäñ, min siñe ülteräm», tigän. Qıs risa ~ vulğan. Qaytqać, pay yeget patşağa: «Min tiyüne ütertem», ~ tigän. Öćönćö ~ gön tuğıs paşlı tiyü keskenä ~ ğıs män yarlı yegetne ćağırıp qat yasqan. Yeget ikenće ~ gön qatını män kitkän. Ul, qıs kürmägäntä, qılnı yäyep, tağın yaqşı atqa atlanıp, tiyü män köräşä ~ vaşlağan, altı ~ vaşın kiskäć, kösö pötä ~ vaşlağan. Aña atı yärtäm itkän äm ul tiyüne yeñkän. Qıs aña altın yösögön pirgän. Qaytışın yeget üsenen yaqşı atı män qaytqan. Ul öygä qaytqać, anı sur ~ ğısları tanığannar äm atalarına pe yeget qotqartı, tip äytkännär. Yeget qıslar pirgän püläklärne patşağa kürsätkän. Tege ~ vay yegetläre äytkännär, yarlı yeget pulışmatı, tip. Şunta yeget östöntäge yaqşı keyemnären ćićep yevärgän igän, älege yarlı yeget pulıp ćıqqan. Patşa monoñ patırlığına soqlanğan äm maqtağan. Tögö ikesen ültergäle quşqannar. Keće ~ ğısın moña ~ virgännär, ultırış yasağannar, ultırışlarınta min tä ~ vultım.


Qullanılğan älifba:

A Ä C Ć E F

G Ğ I İ K L

M N Ñ O Ö P

Q R S Ş T U

Ü V W Y


A=/A/, Ä=/Ä/, C=/Ç/, Ć=/TS/,

E=/E/, F=/F/, G=/G/, Ğ=/Ğ/,

I=/I/, İ=/İ/, K=/K/, L=/L/,

M=/M/, N=/N/, Ñ=/Ñ/, O=/O/,

Ö=/Ö/, P=/P/, Q=/Q/, R=/R/,

S=/S/, Ş=/Ş/, T=/T/, U=/U/,

Ü=/Ü/, W=/W/, V=/V/, Y=/Y/