Qayum Nasírí

Wikipedia'dan

Qayum Nasírí

Ğäbd-el-Qayum Nasír Ğäbd-el-Nasír ulı (yä ki Qayum Nasírí) (1825. 14. Febräl1902.) kürenekle ğälim, yazuçı häm Tatar xalqınıñ mäğrifätçese üzeneñ fänni xezmätläre häm küpqırlı eşçänlege belän Tatar mädäniäte, fäne häm íctímağí fikerendä tirän ez qaldırğan şäxeslärneñ berse. Anıñ qäläme astınnan matur ädäbiät, xalıq ícatı, telbelem, mäğrifät, isäpläw, taríx, cäğräfiä, astronomia häm başqa ölkälärgä qağılğan 40lap fänni xezmät wä äsär çığa.

Q.Nasírí çın mäğnäsendä böyek ğälim. Ul bar ğömeren, ğilemen, säläten Tatar xalqı arasında mäğrifät nurı taratuğa bağışlí.

Q.Nasírí 1825. yılnıñ 14. Febrälendä elekkege Qazan guvernısı Zöyä cirlegeneñ Yuğarı Şırdan awılında tua. Anıñ ätise Ğäbdelnasír uqımışlı keşe bula, qäläm tibrätä, Ğäräp, Farsí häm Urıs tellären yaxşı belä, kitaplar yaza ide. Zamanına qarata bu siräk küreneş bulğanğa, Nasír'lar ğäiläse tirä-yaqtağı başqa ğäilälärdän şaqtí ayırılıp torğan. Ğäbd-el-Nasír balaların kitapnı häm xezmätne söyärgä öyrätkän.

Bulaçaq ğälim-yazuçınıñ balaçağı tuğan awılında uza. 1841. yılda Qayumnı Qazanğa alıp kilep mädräsägä urnaştıralar. Mädräsäne ul 1855. yılda tämamlap pişqädäm däräcäsen alıp çığa. Şul uq yılnı Q.Nasírínı Urıs ruxanílar äzerli torğan “Duxovnoye uçilişçe”ğä, wä annarı “Duxovnaya seminarí”ğa Tatar tele uqıtuçısı itep çaqıralar. Mondağı keşelär belän aralaşu aña Urıs telen öyränergä mömkinlek tudıra häm ul belemen arttıru maqsatında irekle tıñlawçı sífatında Qazan üniversitätenä yöri başlí.

15 yıl däwamında Q.Nasírí seminarída bulaçaq Urıs ruxaníların uqıta häm 1871. yılda annan kitep Tatar balalarına Urıs telen öyrätü mäktäben aça. Läkin 1876. yılda Urıs bulmağan mäktäplär buyınça inspetor V.V.Radlov belän urtaq tel taba almağan Q.Nasírí möğälimlek ğämälen tuqtata häm barlıq ğömeren fänni-mäğrifäti häm yazuçılıq eşenä bağışlí. Bu yıllarnı Q.Nasírí üzeneñ köçle häm sänğätçä iñ qämil bulğan äsärlären ícat itä.

Q.Nasíríneñ fänni häm ädäbi eşçänlege 1850. yıllarnıñ axırında başlanıp kitä. Kiñ qaraşlı ğälim fänni belemnärneñ törle ölkälärenä üzennän layıqlı öleş kertä. Anıñ berençe xezmäte Tatar tele beleme buyınça «Qısqaça nöxü kitabı». Bu kitap 1860. yılda basılıp çığa. Qayum ağa Tatar telendä 10 suzıq buluın bilgelägän, küräbez anıñ isemendä dä unınçı [í] awazı ike tapqır bar. Tatar telendä «Tañ yoldızı» gäciten çığaru Q.Nasírínıñ küptänge xíalı bula, läkin Urıs xäkimiätenä gäcit çığaruğa röxsät birülären sorap möräcäğät itkän üteneçen kire qağalar. Şunnan soñ mäğrifätçe 1871. yılda Tatar waqıtlı matbuğat wazífaların ütägän yıllıq östäl täqwimnären çığara başlí.

Tuğan awılında mäktäp saldıru mäğrifätçeneñ küñel türendäge xíalı bula. Ölkän keşelär süzenä qarağanda Q.Nasírí bu mäktäpne tözetkän, läkin anıñ bínası bügenge köngäçä saqlanmağan. Ğälimneñ yaqtı süräte awıldaşlarınıñ küñelendä genä tügel, xalqıbıznıñ ütkäne häm ğälimneñ bay mírası qäderle bulğan barlıq keşelärneñ yörägendä saqlanaçaq.

[üzgärtü] Monı da qara

Wikiquote eçendä moña bäyle mäten bar
  • Qayum Nasírí uramı
  • Qayum Nasírí isemendä büläk (Tatarstannıñ Mäğärif näzärätennän)