Ora Igbomina

From Wikipedia

Ora Igbomina

J.A.A. Fabiyi

J.A. A. Fabiyi (1981), ‘Òra-Ìgbómìnà’, láti inú ‘Odún Òrìsà Eléfòn ní ‘Òra-Ìgbómìnà.’, Àpilèko fún Oyè Bíeè, DALL, OAU, Ifè, Nigeria, ojú-ìwé 2-9

IPÒ TÍ ÒRA-ÌGBÒMÌNÀ WÀ

Agbègbè Ìlá-Òràngún ni Òra-Ìgbómìnà wà. Ìlú Òra-Ìgbómìnà ló dúró bí afárá tí a lè gùn kojá sí ìpínlè Òyó, ípínlè Ondó, àti ìpínlé Kwara. Ìkóríta ìpínlè métèèta ni Òra-ìgbómìnà wà, sùgbón ìpínlè Òyó ní wó sírò rè mó. Kilómítà métàlá ni Òra-Ìgbómìnà sí Ìlá-Òràngún tó wá ní ìpínlè Òyó, Kílómítà méta péré ni Òra sí Àránòrin tó wà ní ìpínlé Kwara, ó sì jé Kìlómítà kan péré sí Òsàn Èkìtì tó wà ní ìpínlè Ondó.

Ilé-Ifè ni àwom Òra ti wá ní òórò ojó. Ìtàn àtenudénu fi yé ni pé kì í se Òra àkókó ni wón wà báyìí. Ní nkan bí òrìnlé-léédégbèta odún séhìn ni wón te ibi tí wón wà báyìí dó. Ora-Ìgbómìnà jé òkan nínú àwon ìlú tí ogun dààmú-púpò ní ayé àtijó. Nínú àwon ogun tí ìtàn so fún ni pó dààmú Òra ni – ogun Ìyápò (ìyàápò), ogun Jálumi, Èkìtì Parapò, àti ògun Ògbórí-efòn. Ní àkókò náà, àwon akoni pó ní Òra lábé àkóso Akesin oba won. Àwon ògbógi olórí ogun nígbà náà ni ‘Eésinkin Ajagunmórùkú àti Eníkòtún Lámodi ti Òkè-Ópó àti òpòlopò àwon ológun mìíràn. Òpòlopò ló fí ìbèrù-bójo sá kúrò ní ìlú ní àkókò ogun. Nígbà tí ogun rolè, ògòòrò nínú àwon to ti ságun ló pádá wá sí Òra sùgbón àwon mìíràn kò padà mó títí di òní olónìí. Àwon Òkèèwù tó jé aládùúgbò Ora náà sí kúrò ní Kèságbé ìlú won, wón sì wá sí Òra. Nínú àwon tí kò pádà sí Òra mó, a rí àwón tó wá ní Roré, Òmù-àrán, Ìlofà àti Ibàdàn. Àwon ìran won wà níbé títí dì òní olónìí. Ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí, ìlú méjì ló papò tí a ń pè ní Òra-Ìgbómìnà - Òra àti Òkèèwù, ìlú olóba sin i méjèèjì.

B. ÌSÈDÁ ÌLÚ ÒRA-ÌGBÓMÌNÀ

Nítorí pé òpòlopò ìtàn ìsèdá àwon ìlú Yorùbá jé àtenudénu, ó máa ń sòro láti so ní pàtó pé báyìí-báyìí ni ìlú kan se sè. Nígbà míràn a lè gbó tó bí ìtàn méjì, méta, tàbí ju béè lo nípa bí ìlú kan se sé. Báyìí gan-an nit i ìsèdá ìlú Òra-Ìgbómìnà rí. Ohun tí a gbó ni a ko sílè ní éréfèé nítorí kì í kúkú se orí ìtàn ìlú Òra-Ìgbómìnà gan-an ni mo ń ko ìwé lé, sùgbón bí ònkàwé bá mo díè nínú ìtàn tó je mó ìsèdá ìlú Òra-Ìgbómìnà, yóò lè gbádùn gbogbo ohún tí a bá so nípa Odún Òrìsà Eléfòn ní Òra-Ìgbómìnà tí mo ń ko Ìwé nípa rè.

Ìtàn kan so pé àwon ènìyàn ìlú Òra Ìgbómìnà kì í se òkan náà láti ìbèrè pèpè wá. Irú wá, ògìrì wá ni òrò ìlú Òra. Àwon omo alápà wá láti Ilé-Ifè. Àwon Ìjásíò wá látio Ifón. Awon Òkè-Òpó àti Okè kanga wá láti Òyó Ilé, àwon mìíràn sí wá láti Epè àti ilè Tápà. Kò sí eni tó lè so pé àwon ilé báyìí-báyìí ló kókó dé sùgbón gbogbo àwon agbolé náà parapò sábé àkóso Akesìn tó jé omo Alápà-merì láti Ilé Òrámifè ní Ilé-Ifè. Orúko ibi tí àwon omo Alápà ti sí wá sí Òra-Ìgbómìnà náà ni wón fi so ìlú Òra títí di Òní-Òra Oríjà ni wón ti sí wá, wón sì so íbi tí won dó sí ní Òra. (Èdè Ìgbómìnà tí wón ń so ni wón se ń pe ìlú won ní Ora-Ìgbómìnà).

Àkókò ogun jíjà ni àkókò náà, gbogbo won sì máa ń pa ra pò jagún ni Àwon-jagunjagun pò nínú won. Jagúnjagun gan-an sì ni Akesin tó jé olórí won. Àwon méjì nínú àwon olórí ogun won ni Eésinkin Ajagun-má-rùkú àti Eníkòtún tí wón pe àpèjà rè ní Lámodi. Eésinkin Ajagun-má-rùkú ló wa yàrà yí gbogbo ìlú Òra po. Eníkòtún Lámodi ló lé ogun Èkìtì-Parapò títí dé òdò kan tí won ń pè ní Àrìgbárá. Àwon tí owo rè sì tè, wón mo wón mó odi láàyè ni ìdí nìyen tí wón fi ń ki àwon omo Òkè-Òpó ní oríkì-

“Omo Eníkòtún sàbi

Omo Lámodi

Omo Àyánwónyanwòn

- okùnrin

Omo Àràpo ni ti

ìbèté

Ómó Álékàn d’Arìghárá

Omo Alégun dé Sanmor

Baba yín ló pè èjì

Èkàn Lójó Ojóra Kóla.”

Léhìn ogun ìyápò àti ogun ògbórí-efòn, àwon aládùúgbò won kan tó ti wà ní Kèságbé lábé àkóso oba won Asáòni bá Akesìn so ó kí ó lè fún òun nílè lódò rè (Akesìn) kí won lè jo máa parapò jagun bí ogun bá tún dé. Akesìn bá àwon ìjòyè rè so òrò náà, wón sì gbà. Wón fún Asáòni àti àwon ènìyàn rè ní ilè ní Òra. Gégé bí ìtàn náà tí lo, obìnrin kan tó se àtakò pé kí won má fún àwon omo Asáòni tí wón ń pe ní Òkèèwù láàyè, wón dá a dòòbálè wón sì té é pa léèkesè. Báyìí ni oba se di méjì ní ìlú Òra-Ìgbómìnà. Sùgbón wón jo ní àdéhùn, wón sì gbà pé Akesìn ló nilè. Ìyáàfin Bojúwoyè (Òkè-Òpó) eni àádórin odún àti ìyáàgba Dégbénlé (Ìjásíò) eni àádórùnún odún ó lé méfà tí wón so itàn yìí fún mi kò ta ko ara won rárá, béè sì ni kì í se àkókò kan náà ni mo se ìwádìí ìtàn lénu àwon méjèèjì. Àwon méjèèjì ló wà láyé ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí. Ìran Lámodi omo Òpómúléró tó wá láti ilé Alápínni ní Òyó ilé ni ìyáàfin Bojúwoye ìran Enífón sì ni ìyáàgbà Dégbénlé. Àwon méjèèjì ló wà láyé ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí.

Ìtàn kejì tí mo gbà sílè lenu ìyá àgbà Adégbénlé (Iyá-Ìlá) ti ìjásíò so fún wa pé ìlú méjì ló parapò di Òra bí a ti mò ón lónìí. Gégé bí ìtàn náà ti lo, ìlú Òra ti wà télètélè kí ogun ‘iyápò’ ati ogun ‘Èkìtìparapò’ tó dé. Ìlú kan sí wà létí Òra tó ń jé Òkèwù. Àwon ìlú méjèèjì yí pààlà ni. Igi ìrókò méjì ló dúró bí ààlà ìlú méjèèjì. Igi ìrokò kan ń be ní ìgberí Òra, ìyen ni wón ń pè ní ìrókò Agóló, òkan sì ń be ní ìgberí Òkèwù, ìyen ni won ń pè ní irókò Mójápa (Èmi pàápàá gbónjú mo igi ìrókò mejèèjì; ìrókò mójápa nìkan ni wón ti gé ní àkókò tí mo ń kòwé yìí; ìrókò Agólò sì wà níbè) Nítorí àwon igi ìrókò méjèèjì tó1 Óra àti òkèwù láàárín yìí, àwon òkèwù tí ìlú tiwon ń jé Kò-sá-gbé’ máa ń ki ara won ní oríkì-orílè báyìí:

“Omo ìrókò kan tééré tí ń be nígbèrí Òra

Omo ìrókò kan gàngà tí ń be nígberí Òkèwù

Won è é jóhun ún sè ‘on Òra

Won è é jóhun ún se ‘on Òkèwù

Won è é jóhun ún se ‘on Àté-ńlé-odé

Omo Ódé-mojì, ma a sin’mo gágá relé oko

Àpè-joògùn má bì l’Okèwù”.


Ìtàn keta jé èyí tí baba mí gan-an so fún mi kí títán tó dé sí i ní dún 1966. Eni ogófa odún ni baba mi Olóyè Fabiyi Àyàndá Òpó, mojàlekan, Aláànì Akesìn, nígbà tó térí gbaso. Bába mi fi yé mi pé àwon ojúlé tí wa ní Òra nígbà òun gbónjú ni Ìperin, Ìjásíò, Òkè-Òpó, Òkèágbalá, ilé atè, Odò àbàtà, Òkè-akànangi, Okèkàngá, Òkèójà, odìda, odòò mìjá, Òkèwugbó, Ilé Ásánlú, ilé Akòoyi, ilé sansanran, odònóísà ilé oba-jòkò, ilé Eésinkin-Òra ilé ìyá Òra, ilé òdogun, ilé ògbara, ilé Olúpo, kereèjà, àti ilé Jégbádò . Gbogbo àwon ojúlé wònyí ló wà lábé àkóso oba Akesìn sùgbón àwon ìwàrèfà àti àwon Etalà2 ló ń pàse ìlú. Ìdí nìyen tí won se máa ń we pé –

“Péú lAkésìn ń wÒra”.

Akesìn kàn jé oba Òra ni ohun tí àwon ògbóni tó wà nínú ìgbìmò - Ìwàrèfa àti Ètàlá bá fi ówó sí ni òun náà yóò fi owó sí. Gégé bí ìtàn náà ti lo, àwon ojúlé wònyí ni àwon tí kò parun bí ogun ti dààmú ìlú Òra tó. Baba mi tún so síwájú sí i pé Òrùlé tó ń be ní Òra nígba tí òun gbonjú kò ju ogbòn lo, àti pé se ni won fa àgbàlá láti Òkè-Òpó dé Òkèkàngá. Bí eégún bá sì jáde ní Òkèòpó, títí yóò fi dé Òkèkàngá enì kan kan lè má rí i bí kò bá fé kí ènìyàn rí òun. Baba mi wá sàlayé pé Aláfà baba ti òun pa á nítàn pé àwon Okèwù toro ilè lówó Òra, Òra sì fún won láàyè lórí ìlè àwon ìjásíò àti Òkè Akànangi. Nígbà tí ibi tí a fún wón kò gba wón, wón toro ilè lówó àwon ebí Aláfa ní Òkè-Òpó.

Nígbà tí awón Òkèwú wá jòkó pèsè tán, àwon omo íyá won tó wà ní Òró àti Agbonda wá sí bá wón. Onísòwò ni àwon tó wá láti Òró wònyí. Isu ànamó li won máa ń rù wá sí Òra fún tità. Ònà Àránòrin ni wón máa ń gbà wo ìlú. Gégé bí ìtàn náà ti lo, obìnrin kan tí ara rè kò dá máa ń jòkó ní abé igi kan ní èbá ònà. Ibi tí igi náà wà nígbà náà ni a ń pè ní Aráròmí lónìí. Baba mi so pàtó pé òun mo obìnrin tí a ń wí yìí àti pé Àdidì ni wón ń pè é. Ìgbà-kìgbà tí àwon onísòwò wònyí bá ti ń ru isu ànàmó ti Òró bò, tí won bá sì ti dé òdò Àdìdì, won a so erù won kalè, won sì sinmi térùn. Kí won tó kúrò ní òdò Àdìdì, won á ju isu ànàmó kòòkan sílè lódò rè. Báyìí ni àwon Òkèwù bèrè sí pò sí i ní Òra-Ìgbómínà. Nígbà tó yá, Arójòyójè tó je Asáòni (Oba ti àwon okèwú) nígbà náà toro ilè díè sí i lówó Aláfà òkè-òkó (baba mi àgbà) Gégé bí òré sí òré, Aláfà fún un ní ilè nítorí àwon Òke-òpó ní ilè ilé púpò. Ilè oko nikan ni won kò ní ní ònà.

Ní ibi tí Aláfà yòòda fún Arójòjoyè yìí, ako-isu àtí tábà ni àwon Òkè-òpó ti máa ń gbìn síbè rí. Ibè náà ni olóògbé Ìgè kó ilé rè sí. Ilé náà wà níbè ní àkókò tí mo ń ko ìwé yìí. Bí òpòlopò àwon Òkèwù tó rí ààyè kólé sí se ń ránsé sí àwon omo ìyá won tó wà ní ekùn Òrò àti Agbondà nìyen. Òpòlopò nínú won ló tún wá láti Èsìé, Ílúdùn, Ìpetu (Kwara), Roré àti Òmu-àrán.

Báyìí, àwon ìtàn mìíràn tí àwon baba ńlá wa kò pa rí ti ń dìde. Nígba tí òrò adé gbé ìjà sílè ní Òra-Ìgbómìnà láìpé yìí, ìjoba ìpínlè Òyó gbé ìgbìmò kan dìde láti wádìí ìtàn Òra. Àbájáde ìwádìí ìgbìmò náa wà nínú ìwé ìkéde Gómìná ìpinlè Òyó, Olóyè Bólá Ìge tí ní orí ero asòro mágbesí nínú osu kewàá odún 1980 a tún gbó nínú ìkéde yen ni pé Òkèwù ló te ìlú Òra-Ìgbómìnà dó àti pé àwon ló so orúko ìlú náà ní Òra (A ó ra tán) Ohun tó da àwa lójú ni pé ìlú méjì ló papò tí won so Òra-Ìgbómìnà ró báyìí. Ìlú oba Aládé sì ni ìlú méjèèjì Òra àti Òkèwù.

D. ÀWON ÈNÌYÀN ÌLÚ ÒRA, ISÉ OÚNJE ÀTI ÈDÈ WON

Èyà Yorùbá kan náà ni gbogbo àwon ènìyàn ìlú Òra-Ìgbómìnà àti Òkèwù. Sùgbón kì í se òkan náà ni wón ní òórò ojó bí a ti so sáájú. Àwon ará Òyó wà ní Òra, àwon árá Ilé-Ifè sì wà ní Òra pèlú. Àwon kan tán sí Èkìtì, àwon mìíràn si tan sí ìpínlè Kwárà. Àwon tó ti ilè Tápà wá ń be ní Òra, àwon tó ti Kàbbà wá sì ń be níbè báyìí- àwon ni omo, Olújùmú. Àwon Hausá pàápàá wà ní ìlú Òra báyìí, sùgbón èdè Ìgbómìnà ni èdè tí ó gbégbá oróke láàrin won.

Isé àgbè aroko-jeun ni ise Òra láti ilè wà. Wón ń gbin isu, àgbado, àti ègé. Àwon ohun ògbìn tí wón fi ń sowó ni tábà òpe, áko, erèé òwú, obì àbàtà àti ìgbá tí wón fi ń se ìyere fún irú tí wón fi ń se obè.