Iwa Omoluabi Lawujo Hausa

From Wikipedia

Ìwà Omolúwàbí Ní Àwùjo Hausa

Mo fi òrò wá àwon olólùfé orin Dan Maraya Jos lénu wò lórí ohun tí ó ń jé ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa. Nínú àwon abènà-ìmò méwàá tí mo bi léèrè, àwon méje ní a kò le wá ohun tí ó ń je ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa kojá inú Alukurani nítorí pé èsìn mùsùlùmí tí ó gbayì níbè ti gbé àwon àsà àtijó mì bíi kàlòkàlò. Àwon mésán-án so pé omolúwàbí ni eni tí ó bá n pa òfin Olórun mo nígbà tí eni kan tí ó kù so pé oun kò mo ohun ti ènìyàn lè fi se òdiwòn. Àbò ìfòròwánilénuwò yìí ti fi ìdí rè múlè pé inú Àlùkùránì tí ó jé ìwé atónà fún mùsùlùmí òdodo ni a lè wá òrò tó je mó ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa sí. Skinner (1980:119) Ibrahim (1982:10) àti Higab àti Sambo (1986:25) fi ara mó àbájáde ìfòròwánilénuwò tí mo se. Skinner (1980) tilè sàlàyé pé láti nnkan bíi èédégbèta odún ó lé díé tí èsìn mùsùlùmí ti wo àwùjo Hausa ni ó ti pa àsà ìbílè ré pátápátá.

Skinner (1980:119) sàlàyé pé ní òde òní, Àlùkùránì, àwon isé àti ìhùwàsí Ànábí nígbà ayé rè (Hadith) àti àwon òfin èsìn mùsùlùmí tí ó jé ti èyà ‘maliki’ ni ó jé atónà fún eni tí ó bá fé jé omolúwàbí ní àwùjo Hausa.

Ibrahim (1982:10) so pé òbí tí o bá fé kí omo òun ní èkó tí ó yè kooro ti yóò so ó di omolúwàbí gbódò gbé ìgbésè pàtàkì kan. Irú òbi yìí, yálà ará ilé ni tàbí ará oko gbódò rí pé léyìn tí òún bá ti dákó fún omo òun tí ó ti pé omo odún méje sí mésàn-án, yóò ra sòkòtò péńpé kan, èwù àwòlékè (shirt) àti bìlàńkéètì kan fún omo òhún. Yóò fà á lé Ààfáà kan lówó fún èkó ìmò èsìn. Ààfáà yìí yóò kó àwon omo wònyìí lo sí ìlú tí ó jìnnà réré. Níbè ni yóò ti kó won ní orísìírísìí èkó èsìn mùsùlùmí láìsí ààyè fún ayòpòró. Àsà yìí ni wón ń pè ní àsà àlùmájìrí tàbí ‘almajir’ nínú èdè lárúbáwá. Ìgbàgbó àwùjo yìí ni pé omo tí Ààfáà bá mú dé léyìn odún díè pé ó ti kó èkó èsìn yìí yege ti di omolúwàbí.

Àkíyèsí Mohammed (1981:27) lórí òrò ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa ni pé, bí eni gba igbá otí ni òrò èkó ìwà omolúwàbí. Ó ní isé àwon ègbón ni láti kó àwon àbúrò won ní ìwà tí ó bójúmu ní àwujo won. Isé àwon àbúrò sì ni láti gba èkó pèlú ìteríba. Kókó àlàyé rè ni pé omo ti àwon òbí àti ègbón rè bá gbà pé ó ti gba èkó yìí ni wón ń se ìgbeyàwó fún. Àkíyèsí tiwa ni pé ònà tí wón gbà se ìdánilékòó ni àwùjo Hausa ni ó so. Kò so irú àwon ìwà tí ó to àti èyí tí kò tó, béè ni kò so ibi tí a ti lè kó nípa irú àwon ìwà òhún.

Ó hàn gbangba pé Àlùkùránì ni atónà àwon ìwà tí ó tó àti èyí tí kò tó ni àwùjo Hausa, nítorí pé gbogbo àwon èka òdiwòn ìyókù bí àwon ìhùwàsí àti ìsesí Ànábì ní ìgbà ayé rè je ni a lè bá pàdé nínú Àlùkùránì.

Àsà kí á máa fi èsìn se òdiwòn ìwà omolúwàbí kò jé tuntun. Okhawere (2001) se ìwádìí ìjìnlè lórí ipa tí èsìn ń kó nínú òrò ìbálòpò takotabo láàrin àwon òdó tí wón wà ní ilé èkó giga tí won kò sì tíì ni oko tàbí aya ní ìpínlè Niger. Àbò ìwádìí rè fi hàn pé àjosepò wà láàrin bí ènìyàn se fi ara mó èsìn tó àti bóyá ó ní ìrírí ìbálòpò takotabo láìwoléko tàbí gbé ìyàwó. Ògòòrò àwon tí kò fara mó èsìn yálà ti omoléyìn Jésù tàbí ti mùsùlùmí ni wón ti ní ìrírí ìbálòpò.

Lórí ìwà omolúwàbí ní àwùjo àwon Hausa, Isé meta ni a fé lò. Àwon isé méta òhún ni ti Rauf (1986), Higab àti Sambo (1983) àti ìtókasí àwon ibi ti àlùkùràní ti sòrò nípa ìwà omolúàbí (al-mu’minum)

Rauf (1981:29-30) sàlàyé pé ní ìgbà ayé Ànábì, àwon ohun tí ó kà sí ìwà omolúwàbí ni àìte-ètó-omolàkejì-loju; síso òtító; mímú ìlérí se; ìbòwò fún òbí àti síse ìrànlówó fún ara ilé, aládùúgbò, omo òrukàn, erú àti àwon mìíràn tí wón nílò ìrànlówó. Ní ìdà kejì, àwon ìwà tí ó jé òdìkejì àwon tí a tò kalè bí ìyànjé, ìtaniníjàmbá, àìbòwò fún ènìyàn àti yíyàn àwon eni àtèmérè àwùjo je ni a kà sí èsè.

Nínú àlàyé Higab àti Sambo (1986:25), àwon wònyí ni àpeere ìwà omolúwàbí; sisé dáradára sí òbí eni, Òtító síso, Ìdájó ododo; Ìforíjìn àti àwon ìwà ètó mìíràn. Gbogbo àwon ìwà yìí ni Àlùkùránì fi àse sí gégé bí ìwà omolúwàbí.

Nínú Àlùkùránì, sura múmìní tóka sí àwon nnkan tí ó jé dandan fún mùsùlùmí òdodo. Nnkan méta pàtàkì ni súrà yìí tóka sí. Èkíní ni àwon nnkan tí ó rò mó ìgbàgbó nínú Olórun kan soso. Èkejì je mo àwon ìlànà èsìn nígbà tí eketa je mó òrò ìwà omolúwàbí láàrìn mùsùlùmí. Níwòn ìgbà tí ó jé pé ìdánilékòó ìwà omolúàbí ni o jé wá lógún, e jé kí a wo díè nínú ohun tí Àlùkùránì òhún wí. Sura ketàdínlógún ese ketàlélógún soro nípa ìbòwò fún òbí eni àti ìrera-eni-sílè. Súrà kèrindínógún ese ìkokànléláàádórùn-ún sòrò nípa mímú àdéhùn se àti pé a kò gbodò búra èké. Súrà kokàndínlógójì ń so pé ìwà rere àti búburú kò le ba ara dógba. Ó gbà wá ní ìyànjú kí á fi rere ségun búburú. Àkíyèsí tiwa ni pé Àlùkùránì ti kó gbogbo ohun tí a lè fi júwe ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa sínú.