Imo Ifoju-ibara-eni-gbepo
From Wikipedia
Imo-Ifoju-Ibara-Eni-Gbepo
Ìmò-Ífojú-Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò
Nínú The Macmillian Encyclopedia (1981:1131) Bottmore fi ìdí rè múlè pé Auguste Comte tí ó jé omó ilè `Europe’ ni ó sèdá tíórì ìbára-eni-gbépò. Láti ìgbà tí ó ti sèdá tíórí yìí ni àwon onímò lórísìírísìí ti ń so èrò tiwon lórí rè. Claudwell (1977:15) se àlàyé pé:
At one time, men are doing different things and therefore stand in relation to one another. The study of these human Relation in general form is sociology.
(Ní àsìkò kan, àwon ènìyàn ń se orísirísìí nnkan tí ó ń fa kí wón máa ní àjosepò. Ìbásepò ààrin àwon ènìyàan ìgbà náà ni ó di èkó ìbára-eni-gbépò)
Gégé bí ó se hàn nínú orúkò tíórì yìí, èka ìmò pàtàkì méjì ló darapò di ìmò-ìfojú-ìbára-eni-gbé-pò wo lítírésò. Àwo èka méjèèjì òhún ni ìmò ìbára-eni-gbépò àti ìmò lítírèsò. Gbogbo àlàyé ti a se síwájú da lérí apá kan, tí ó jé ìmò ìbára-eni-gbépò. Sùgbón kí a tó mú àlàyé se lórí tíórì yìí lápapò a fé ménu bá isé Akìwowo (1986:115). Isé yìí fa okùn ìmò ìbára-eni-gbépò lo sí ìbèrè ayé. Afagun tirè yìí kojá òrò ìgbà ti àwon ará ilè ‘Europe’ fún ìmò yìí ni orúko. Yorùbá bò wón ní `Ayé la báfá’. Akìwowo fa okùn ìmò yìí lo sí inú odù Òsá-Guda. Odù náà wí pé:
Ìrì tú wílí tú wílí
Ìrì tú wílí tú wílí Ìrì tú wílí
Ìrì tú wílí tú wílí wílí
Kóo tú rékerèke
A diá fún olófin òtété
Tí yóò tú ìwà wá sílé ayé
Níjo tí ó lo gba àdó ìwá
Lówó Olódùmarè
Níjó tí won yóò tú ìwà sáyé
Hóró eèpè kan soso
Ó wá dagbòn èèpe kan
Agbòn eèpè ló dilè ayé
Ìrì tú wílí tú wílí tú wílí
Lafi dálé ayé
La bù dá ilè
Kíre sùsù ko wá sù pírípírí
Ire gbogbo dÀsùwà
Orígun ló bí olúìwá-ayé
Olúìwáayé ló bí baba Asèùègùn-sunwòn
Baba asèmùègùn-sunwòn ló bí olófin òtété
Olófin òtété ló ru agbòn eèpè wa sílé ayé
Olófin òtété gbé agbòn eèpè
Dá ilè ifè
Ire gbogbo wá dÀsùwà
Akìwowo fi ese ifá yìí sàlàyé pé léyìn tí a dá ayé tán ni èmí àjùmògbépò wo inú èdá.
Odéjobí (2004:33) fi ojú ìmò èdá èdè túmò kókó òrò inú isé Akìwowo (1986) tí ó jé ìsùwàdà. Ó ní ó lè túmò sí àwàpapò àti pé pàtàkì ànfààní inú ìwàpapò ni pé ohun tí ó nira fún eni kan soso láti se le jé ohun ìròrùn fún ènìyàn méjì.
Èka ìmò kejì ni ìmò lítírésò. Òpòlopò àwon onímò ni wón ti gbìyànjú láti fún lítírésò ní oriki. Ogúnsínà (1987:19) so pé: Liteature is concerned with man and his society… As a virile vehicle of human expression, literature seeks to investigate man, his behaviour in society, his knowledge of himself and universe in which he finds himself.
(Ohun tí ó je lítírésò lógún ni èdá ènìyàn àti àwùjo rè Gégé bi ònà kan pàtàkì tí èdá ń gbà fi èrò okan rè hàn, lítírésò a máa sakitiyan láti wádìí ènìyàn, ìhùwàsí re nínú àwùjo, ohun tí o mò nípa ara rè àti inú ayé tí ó bá ara rè.
Gégé bi àlàyé tí a se síwájú, eyín adipèlé ni òrò oríkì fífún lítírésò, mélòó ni a ó kà níbè? Sùgbón àwà se àkíyèsí pé irúfé ohun méjì kan wópò nínú àwon ohun tí won ń tenu mó. Àwon kan tenu mó apá kan nígbà tí àwon mìíràn tenu mó apá kejì a tilè rí àwon díè tí wón tenu mó apá méjéèjì.
Ìsòrí-kìn-ín-ní tenu mó àwon ohun ti lítírésò dá lé lórí nígba ti àwon ìsòrí kejì tenu mó irú èdè tí a fi ń se àgbékalè lítírésò. Babalolá (1967:7) ki lítírésò bí i: àkójopò ìjìnlè òrò ní èdè kan tàbí òmíràn, ìjìnlè òrò tí ó jásí ewì, àròfò, ìtàn, àló, ìyànjú, ìròhìn, tabi eré onítàn, eré akónilógbón lórí ìtàgé. K’ó sì tó di òrò kíko sílè àti títèjáde nínú ìwé, lítírésò lè wà nínú opolo-orí àwon òmòràn.
Àkíyèsí tiwa ni pé àwon elékajèka ònà ti lítírésò lè gbà wáyé àti ibi tí a lè se wón lójò sí ni ó je Babalolá lógún. Àkíyèsí ti a rí se sí àlàyé rè ni pé lítírésò tí ó so pé ó lè wà nínú opolo láìsí ní àkosílè tàbí pipe jáde kò tíì di lítírèsò rárá. Lójú tiwa, èrò okàn lásán ni.
Ilésanmí (a.w.y.) (1990:18) se àlàyé pé ó se e se kí á fún lítírésò ní oríkì nípa èka àti ìbátan rè tàbí àbùdá. Ti á ba wò ó dáradára abé fífún lítírésò ní oríkì nípa èka àti ìbátan rè ni isé Babalolá (1967) bó sí. Léyìn tí a yiiri akitiyan Ilésanmí wò, àwá fara mó fífún lítírésò ní oríkì nípa àbùdá rè. Ònà méjì ni ó gbà ki lítírèsò, àkókó ni nípa àbùdá rè nígbà ti èkejì sì jé nípa àwon ìbátan rè. Èyí tí ó jo wá lójú jù nínú méjèèjì ni èyí tí ó tèlé ìlànà àbùdá.
Ilesanmi (a.w.y.) (1990:18) ni:
Lítírèsò ni ìlànà tí à ń gbà so fáyé gbó, ohun tí ó ń jeni lókàn nípa àyíká eni:tí a gbé kalè lónà tààrà tàbí lónà àlùmòkóróyín (èro) lópò ìgbà láìdárúko pàtó àwon eni tí òrò kan gan-an, sùgbón tí àsàyàn òrò ìjìnlè pèlú èhun tó fewà fún ohun tí à ń so, máa ń sábàá je eni tó ń se àgbékalè náà lógún.
Tí a bá wo oríkì onílànà àbùdá yìí dáradára, a ó rí i pé ònà àtiso òrò fún ayé gbó ni. O sàlàyé pé ònà èro ni àgbékalè náà sábà máa ń gbà wáyé, béè ni kò gbàgbé láti sòrò díè lórí irúfé èdè tí a fi ń se àgbékale lítírésò.
Ohun tí àwá rò pé ó jé kí oríkì yìí tèwòn tó báyìí ni pé ogbón ológbón ni kì í jé kí á pé àgbà ni were. Òpòlopò odún ló wà láàrin oríkì àwon asíwájú àti oríkì Ilésanmí. Ó ní ànfààní àti ka isé àwon asíwájú, ó ti yiiri won wò dáradára kí ó tó se àgbékalè tirè.
Ní sókí, àlàyé Akìwowo (1986:115) ni a gbà wolé fún ohun tí ìmò ìbára-eni-gbépò jé nígbà tí a gba àlàyé Ilésanmí (1990:18) wolé fún ohun tí lítírésò jé. Àwon èka ìmò méjì tí a sàlàyé sókè yìí ni wón parapò di Ìmò-Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò. Kò sí èrí pé òkan wúlò ju èkejì lo.
Laurenson àti Swingewood (1971:31) so pé ó hàn gbangba pé a lè pín àwon onítíórì Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò sí méjì àtipé Louis de Bonald ni agbáterù òwó kìn-ín-ní nígbà ti Robert Escarpit jé agbáterù ìsòrí kejì. Ìgbàgbó Bonald àti àwon ìsomogbè rè ní pé ìsèlè àwùjo ni ó máa ń hàn nínú lítírésò. Orúko tí won pe ìlànà isé won ni ‘Mirror image approach’. Èyí dà bí eni pé a gbé díńgí kan kalè tí a fi ń wo ìsèlè àwùjo tí a wá ń so ohun tí a rí di lítírésò. Lójú tiwon, kókó ohun tó ye kí ó je lámèétó lítírésò lógún ni síse ìwádìí bóyá ìsèlè inú lítírésò kan rí béè lójú ayé tàbí kò rí béè.
Escarpit àti àwon ìsomogbè rè ní tiwon fi ojú òtò wo tíórì Ìmò-Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò. Ojú okòwò ni wón fi wo lítírésò, wón wo akitiyan tí onílítírésò yóò se kí isé rè tó dé owó àwon ènìyàn fún kíkà. Gbogbo àwon nnkan tó je mó ètò ìtèwé, ìwé títà àti rírà lo je wón lógún.
Tí a bá wo abala méjéèjì tí àwon onímò wònyí pín sí, kò sí apá kan tí kò wúlò fún ise àwon òkorin tí a fé yè wò. Ní apá kìn-ín-ní, orin won je mó àwùjo bí Bonald àti àwon ìsomogbè re se tóka. Ní ìdà kejí èwè, láìmójútó òrò okòwò tó je mó gbígbé awo orin jáde, rírà ati títà, Dan Maraya ati Orlando kò le se àseyorí.