Eya-ara Ifo

From Wikipedia

Eya-ara Ifo

ÈYÀ ARA ÌFÒ

Lébé àkòrí fònétíìkì ti ó jé èkó nípa ìró gbígbé jáde ni èyà awa ìfò wà. Èyà ara ìfò ni èyà tí ó ń kópa kan tàbí òmíràn nígbà tí ènìyàn bá ń sòrò. Àjùmòse máa ń wà láàrín àwon èyà ará ifò èyí ti o jé kí ònà tí a ń gbà gbè àwon ìró ìnú èdè Yorùbá díjú. Èyí gba èkó gidi. Àwon èyà ara kan láti orí títí dé ikùna ni à ń lò fún ìró pípè.

Gégé bí Owolabi (1989:1) awon èyá ara ìfò náà ni. Èdòfóró, Èka kòmóòkun, kòmóòkun gògòńgò, tán-án-ná, àlàfo tan-án-ná káà òfún, ahón, (èyìn ahon àárín-ahón, iwájú ahon) káà enu, òlélé, àfàsé àjà-enu èrìgì, èyín òkè, eyín ìsàlè, ètè òkè, ètè ìsàlè àti kásì imú. A gbódó yán an pé a rí se kókó kan dimú nípa àmulò àwon èyà ara fún ìfò. /a/ i se gbogbo èyà àra wa ni ó wùlò nínú ìró pípè.

Bí àwon èyà ara ìfò wònyí ti pò tó, òkòòkan ló ní ipa tì wón ń kó nínú ìró pipe.

Ibi tí ìró ti máà ń gbéra ni èdò fóró. Ó jé ìbi tí èémí máà ń wà tí ó sì ti máa ń tú jáde nígbà tí a bá féé pe ìró. Ní kété tí èémí bá kúrò ní èdò-fóró, yóò gba àwon èka-kòmóòkun méjèèji jáde sí kòmóòkù gàn-an. Wón jé òpónà tí ìró lè gbà. Inú kòkóòkun yìí ni èémí yòò gbè wo inu gògòńgò. Inu gògòńgò ni tán-an-na wà. Inú tan-an-ná yìí ni àtúnse patàkì àkókó ti nlá ń selè sí ìró kí ó to koja sí káà òfin. Nínú tan-an-na ni ìró ti lè ní àbùdá kíkàn méjì ni tan-an-na, ti àtafo sì wà láàárìn won. Ipò méji ni wón lè wa. Wón lè pa pò tàbí kí wón máa papo. Tì won bá pà pò èémí tì ó ń ti èdò-fóró bò yóò ní ìsòró láti lè gba ti àlàfò tan-na-an kojo pèlú ìròrùn. Eyí yóò mú kí tan-na-an ó lura won tí yóò sì jé kí ìró ti ó ń koja lásìkò yìí ni àbudà ìkun. Àwon bí ìró alaniyin. Tí tannaan ko bá pa pò, èèmí yóò gba ti àlàfo tan-an-an koja ni ìròworose èyí yóò si fún ìró béè ni àbùdà àikun. Èyí tí ó máa ń bí ìró àìkùnyùn-ùn.

Orísìí èyà ara ìfò mìíràn ni káà òfin, káà enu àti káà imú.! Won jé ìbi gbayawo tí èémí ń sù jo sí kí a tó tari rè síta. Ti èémí bá kúrò ní tán-án-ná a gba bó sí káà òfun, láti káà òfun, a bó sí káà emu àtì káà imú nibí tí yóò gbà bó síta. Àwon náà lè fa ìyàto láàárín àwon ìró.

Ahon ni èyà ara mìíràn pàtàkì. Ó seé gbé síwé, séyín sòkè, sódò tí a bá ń pe ìró méta ní ahón pín sí-iwájú-ààrìn-èyìn. Etè gégé bí ahon tún se pàtàkì. Méji ni ètè òkè àti ètè ìsàlè. Òun náà seé gbé sí orísirisì ìpò. A lè lò won láti fún wa ni ìrísí perese tàbí roboto.

Àfàsé náà lè gbé sókè, sòdò. Àmúlò rè le sokùnfà kí ìró ni àbùdá ìránmú: Tí ó bá gbé sókè dí ògun ònà òfun èémì yóò ya gba ti káà enu, ìwón ba èémi diè ni yóò gba ti káà ìmú ti yóò si fún wa ni ìró àìkun. Èwè ti o bag be sísàlè, èémí yóò ya gba ti káà imú jáde, ìwòriba ni yóò gba ti káà enu ti yóò sì fún wa ni ìró àránmúpè.

Owolabi (1989) pín awon èyà ara ìfò sí méjì gbòógì.

(a) Afipè asunsi - wón ń gbéra áàrin ahon, òlélé, ètè, ìwájú ahón

(b) Afipè àkànmólè - wón ń dúró gbo soju ken ètè oke, èyin òkè, èrìgì òkè, àfase, àjà ènu tan-an-an, àlàfo tan-an-an gan ahon abbl.

Ìwé Ìtókasí

Owolabi Kola (1989): Ìjùnlè Itúpalè Èdè Yorùbá Fónétíìkì àti Fonólójì, ibadan, Onibonoje Press and Book Industries (Nig) Ltd