Ede Aafirika
From Wikipedia
IPA TI ÀWỌN ASAÁJÚ LÓRÍ IMỌ NÍPA ÈDÈ AFÍRÍKÀ KÓ NINU ITAN ÌFỌ́ NKÁ ÀWỌN Ẹ̀YÁ ÁFÍRÍKÀ
ÌFÁÁRÀ
Greenberg (1959: 15) ní kò sí ọ̀rọ̀ iyàn jí já nínú èrò àwọn ènìyàn pè èdè tó wà ní ilẹ̀ Áfíríkà lé ní ọgọ́rùn-ún mẹ́jọ. Bí a bá sì fẹ́ mọ bí àwọn èdè náà ṣe ṣẹ̀, ìyàn jú tó yẹ kí à gbà ni kí á pín àwọn èdè ilẹ̀ Áfíríkà náà sí ìsọ̀rì. Ìpín sí ìsọ̀ro yìí ni yó jẹ̀ kí á mọ àwọn èdè tí wọ́n bá ara tan; tí a ó sì lè mọ ìgbà tí wọ́n fọ́n ká orílẹ̀ Àfíríká bẹ́ẹ̀. Ìṣòro ńlá kan tó ń kojú àwọn tó ti gbíyànjú láti pín èdè Áfíríká sí isọ̀rì ni àìsí àkọsílẹ̀ fún àwọn èdè náà. Sìbẹ̀ àwọn ènìyàn kò dẹ́kun pínpín èdè Áfíríkà sí ìsọ̀rí ẹlẹ́bíjẹbí; bẹ̀rẹ̀ lórí àwọn tó kọ́kọ́ gbìyànjú bíi Lepasins, Mufeller àti àwọn tó pọwọ́ lé wọn bíi Meinhof àti Westermann. Àléébù pàtàkí tí ó wà nínú iṣẹ́ wọn bí ọ̀rọ̀ Greenberg (1959:15) nip é àwọn ènìyàb ilẹ̀ Àríríkà ni wọ́n ń pín sí ẹlẹ́yámẹ̀yá kì í ṣe èdè ilẹ̀ Àfíríkà rárá. Yàtọ̀ sí èyí wọn kò ní ìlàrà kan gbòógì tí wọ́n ń tẹ̀ lè fún ìpín –sí ìsọ̀rí wọn. Ní ọgọ̀rùn - ún ọdún tó kọjá, ohun tó jẹ àwọn onímọ̀ èdè lógún ní ìtàn èdè pàápàá èdè Gíríkì gẹ́gẹ́ bí a ṣe lè fi wé èdè mìíràn bí a bá fi ojú àkọsílẹ̀ Bíbélì wò ó ṣùgbọ́n láti ìbẹ̀rẹ̀ ọgọ́rùn-ún ọdún tí a wà nínú rẹ̀ yìí, ojú tí àwọn onìmọ̀ èdè fi ń wo èdè Àfíríkà yàtọ̀ fún àpẹrẹ àwọn onímọ̀ gẹ̀gẹ̀ bí C.K.Meeis Tribal study in Northern Nigeria (2 vols., London, 1931) àti Asudanese Kingdom (London, p.31). R.H. Palmer, Sudanese Memories (3 vols., Lagos 1928), E. Meyerowitz The sacred state of the Akan (London, 19051)1 ti tọ ìtàn ìfọ́nká ẹ̀yà àti èdè Àfíríkà, wọ́n mú ọ̀rọ̀ orúkọ kọ̀ọ́akan tó jẹ mọ̀ ẹ̀yà ènìyàn tàbí orúkọ ẹ̀ya kan làti fì wádìí ibi tí ọ̀rọ̀ náà ti ṣẹ̀. C.K.Meek fún àpẹrẹ mú orúkọ ọlọ́run àwọn Jukun tí wọn ń pè ní Chídó, ó sì wí pè ó ní làti jẹ̀ wí pè ilẹ̀ Egypt ni èdè náà ti wà nítorí Chi tó jẹ́ ìpìlẹ̀ ọ̀rọ̀ fara wé orìṣa oòrùn tí àwọn Egypt ń sìn nígbà tí do tó túmọ̀ sí òkè ń yán Chi ni tí ọ̀rọ̀ náà wá di Chido.2 ohun tó dàbí wí pè ó ń wí pè Egypt ni gbogbo èdè Àfíríkà ti ṣẹ̀ kò sí àkọsílẹ̀ kan sàn àn, kò sí ọ̀nà tó yá láti la Àfíríkà já láti ṣe ìwàdìí, síbẹ̀ iṣẹ̀ bẹ̀rẹ pẹ̀lú irú àwọn tí a ti mẹ̀nu bà lókè yìí. Care Meinhof náà ọ̀kan lára àwọn aṣáájú wọ̀nyí, ó pin èdè Àfíríkà sí márùn-ún
semitic
Hamitic
Bantu
Sudanese
Bushman
Meinhof tilẹ sọ wi pè àwon ìran
Ham tó ń sọ èdè Hamitics ló ti
ń ṣe orí fún àwọn èdè yòókú ló ti
wọ́n sì ń jọba lé wọn lórí lẹ̀hìn
ìgbà tí wọ́n kápá tan, pàápàá
àwọn aláwọ̀ dùdú
Èyí túmọ̀ sí wí pè gbogbo èdè aláwọ̀ ní í ṣe pẹ̀lú tí aláwọ̀ funfun. Gbogbo èdè tí kò ba ti ni mọfiimu ṣáájú ọrọ̀-orúkọ ló pín si Sudanic gbogbo èyi tí kò bà ti ni Gender ló pìn si Hamitic. Tíórì kí a máa fi ojú Genda wo è̀dè tábi bòyá ọ̀rọ̀ –orúkọ gbọ́dọ̀ ní mọ́fíìmù ìpìlẹ̀ yìí kò bá ìlànà ìmọ̀-èdè mu. Fún àpẹrẹ kò sí àwọn nínú wí pè Gẹ̀ẹ̀sì àti German ní orirun kan, síbẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ti ń di è̀dè tí kò ní Genda, èyí kò sì sọ òtítọ́ wí pè èdè kan ni wọn láàá ọjọ́ na.4
Westrnmann gbìyàn láti wá ìtàn ìfọ́nká ilẹ̀ Àfíríkà ṣùgbọ́n ó kó lúúrú pọ̀ mọ́ ṣàpà, fún àpẹrẹ ó rò wí pé fúlàní kì í se ara èdè sudanic bóyá nítorí íṣẹ̀ tí wọ́n ń ṣe tó jọ ti àwon Hamitic (darandaran) lọ́ fi se èyí kò wǔ́lò kí a máa fi ojú iṣẹ́, tàbí apá iobi tí a bá awọn kan pín si ìran kan tàbí òmíràn.
Nítorì ìdì èyí ohun tí mo fẹ̀́ dojú kọ nínú ìwé yìi ni iṣẹ́ tí Greenberg ṣe lórí ìfọ́nká àti iran èdè ní Àfíríkà bí a bá fi ojú ìmọ-èdè wò
Guthrie
iṣẹ̀ tí Guthrie ṣe lóri èdè Bantu mú ìtẹ̀sìwájú bá ìmọ̀ –èdè ni Àfíríkà ṣùgbọ̀n kò ṣe aláìńí àwọn àléékù nínú iṣẹ̀ rẹ̀, òun pàápàá tí sọ síwàjú wí pè ohun tó kan òun ni ìwádìí èdè Bantu láìní nńkan ṣe pẹlú ìwádìí ẹlàmììn nínú àwọn èdè yòókù, mo fẹ̀ dáhùn wí pè, ‘kín ni ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ tábí ẹ̀rí tó fi ìtàn ìran Bantu hàn ni.6 Guthrie mú èrò Sir H. Johnston (A survey of the Ethnography of Africa: the Royal Anthropological Institute vol. XLIII, 1913, p. 391-392) ló wí pé ìran àwọn Bantu bẹ̀rẹ̀ ní ẹ̀bá adágún odò títù7 bóyá èyí ló sì mú wọn ṣẹ́gun ẹ̀yà mìíràn tí wọ̀n ń sọ èdè mìíràǹ.
Wrigley náà fara mọ́ àbàá yìí pè nítorí irin àwọn Bentu mọ̀ nípa rẹ̀ ni àwọn ẹ̀yà yòókù ṣe fori balẹ̀ fún wọn. (Speculations on the economic prerastory of Africa: Journal of African History. vol. 1, 1960, p 201.)
Guthrie gbá wí pé ìran ọ̀tọ̀ àwon ẹ̀yà èdè mìíràn f̀ọ̀nká lára rẹ̀ ni Bantu. Tíọ̀rì tó tẹ̀lẹ ni wí pè èdè kan wà tó pè pre-Bantu, èyí ni èdè kan tí ń sọ kí omi Chari àti Ubangi, àwon kan lọ sí apá ìwọ oòrùn Âfíríkà, ṣugbọ́n wọ́n run tàbi wí pé èdè mìírán gbè wọn mì àti wí pè ìdí nìyí tí a fi ń èdè Bantu kọ̀ọ̀kan nínú èdè ìwọ̀ oòrùn Àfíríkà. Àwon abala kejì lọ sí ìnà Gúúsú wọ́n sì di ẹni tí ń sọ Bantu gan-an, ó pè wọn ni proto Bantu, ibi yìí ló pè ní ààrin gbùngbùn Bantu, àwon wọ̀nyí ló wá fọ́nká lọ si oŕgun mẹ̀rẹ̀ẹ̀in ibi tí wà Bantu wà lónìí.9 Guthrie gbà wí pè nítorí pè èdè sudanic kò ní Jenda, ó ń lo ohùn jún ìtumọ̀, onísilebù kan ni, nigbà tí Bantu jẹ onísilébù. púpọ̀ ó ń lo ohùn fún ìlo gíràmà, ó ni Jenda nítorí nàà orìrun ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni wọn. Tiori mìíràn tí Guthrie tún lò ní wì pé ó kó (360) ọtalelọọdunrun èdè Bàǹtú tí í se ìdá márùn, ún, nínú mẹ̀fà, ó kó ọ̀rọ̀ tó tó ẹgbẹ̀rún (21,000) nígbà ti ẹgbẹ̀rún mèjì àti ìrinwó (2,400) bára mu tí ẹgbaajì (4000) kò sì bára mu. Irú àwọn tó nìyí
Shamba /zunbe cloud
Makua ni/hute cloud
Umbundu e/lende cloud 10
yàtọ̀ sí irú ìlànà yìí ó tún lè àwọn ìjọra àti ìyàtọ̀ sórí àtẹ àworán (map) láti mọ ibi tí wọ́n ti ṣẹ̀ gan-an.
Lọ́nà kìíní bí ìlànà yìí bá bá èdè Bantu mu nítorí wí pè wọ̀n pọ̀ sí ọ̀nà kan, kò dájú pè ó lè wúlò ni ilẹ̀ Àfíríkà yòókù. Àfíríkà pọ̀ lọ yanturu. Nínú tíọ́rì pàápàá, àfàìmọ̀ ni irọ́ díẹ̀díẹ̀ kò fi ní wà níbẹ̀ pẹlú iye èdè àti ọ̀rò tó sọ wí pé òun kójọ yìí nítorí èdè máa ń dàgbà ó sì ń yí padà lójoojumọ́ ni.Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àtakò ló ti wà lórí ipò Bàǹtú ní Àfíríka gẹ̀gẹ̀ bí Guthrie ṣe gbè e kalẹ̀. Lóòtọ́ ló fi ìwádí archaeology bi I M. Posnansky (Bantu Genetic archaeology Reflections – Journal of African History 1968, vol.p.11) gbe ọ̀rọ̀ rẹ lẹ́ṣẹ̀ wí pé ààrin gbùngbùn ibi tí wọ́n ṣodo sí tí ẁun pè no Proto-Bantu ni wọ́n ti ṣẹ̀ àti wi pé ìdí nìyí tí wọ́n pọ yanturu báyìí yìká ibẹ̀ tièdè wọn sì ko.11
ṣùgbọ́n bí ó bá ṣe pé èdè tẹ̀lé ìlànà yìi ni, Iceland tó tẹ̀dó ni 9th century ló yẹ kó jẹ́ orírun fún Gẹ̀ẹ́sì, faranse àti German, nítorí ibẹ̀ fi ojú wò ó wí pè bí èdè kan bá wá tí àwọn ẹ̀yà mẹ̀ta sì ya krúró lára rẹ̀, wá sọ wí pé wọn lo sí Guusí, Àwúsí, àti Àwúsẹ̀, ipa èdè mìíràn pàdé nípa òwò èdè wọn yóò yí padà, yóò ran ibi tí wọ̀n ti kúrò bí wọn bá ṣe àwọn tó lọ sí Gúúsù mọ̀ èdè wọn kò ní yípadà tó bẹ́ẹ̀, èdè yóò wá do orìṣìí mẹ̀rin Èdè àárọ̀ ọjọ̀ ni àwọn Gùúṣù yóò máa sọ nígbà tí èdè mẹ́tẹ̀ẹ̀ta yòókù ti yípadá, èyí kò mì èdè Gúúṣú jẹ́ orírun èdè mẹ̀rẹ̀ẹ̀rin. Pé Bàǹtú pọ̀ yanturu sí ínà ibi kan kò fihàn gẹ̀gẹ́ bí ìmọ̀-èdè wí pé àwọn ni orírun bíkòṣè wí pé ó fihàn wí pé èdè tàbí ẹ̀yà tuntun tó yàra gbilẹ̀ ni Bantu àpẹrẹ ní Australia. 13 Bóyá ìdí nìyí ti David fi tako ìlò ìran (genetics ) gẹ́gẹ́ bí ọ̀rọ̀ fún ìbẹ̀rẹ̀ èdè tí ó máṣe dàbí wì pè ohun tí ìran kan jogún ĺọ́dọ̀ èkejì ní á ń wí.14 Gẹ́gẹ́ bí Welmers ṣe sọ èdè a máa yípada fúnra rẹ̀ láìbá èdè mìíràn pàdé tí wọ́n sì yá ọ̀rọ̀ wọnú ara ṣùgbọ́n èyí kò mú kí ó sọ orírun rẹ̀ mù pátápátá (external change ).13 Irú àwọn ọ̀rọ̀ wọ̀nyí yipadà láìbá èdè mìíran pàdè ni
Gẹ̀ẹ́sì Betwixt - Between
Hound - Dog
kine - Cows
Silly - Gentle
Yorùbá Dìndìrìn - ọlọ́dún
Yangan - Agbàdo
Ètìẹ́ - Igún
Erinlá - Màlúù
Greenberg
Mo yà èrò Welmers ìsàlẹ̀ yìi nípa Greenberg mo sì fara mọ́ -ọn pẹ̀lú àlàyé, gẹ́gẹ́ bí ó ṣe sọ wí pé “The Most Important, most compressive and most accepted genetic classification of the Language of Africa is that proposed by Joseph H. Greenberg 16 Tití dí àsìkò yìí bóyá ni àwọn àtakò iṣẹ́ rẹ̀ ti àwọn onímọ̀ fi ṣe bi iṣẹ́ rẹ̀ subú. Mí ò sọ pé iṣẹ́ òun náà kò ní àbùsù kankan. Nínú ìwé rẹ̀ studies in African Linguistics classification SALC 1955, o pin èdè Àfíríkà sí mẹ́fà
Niger Congo
Niger Kordofan
Afro Asiatic
Khoisan
Chari-Nile
Nilo Saharu
ò wòye wí pḛ̀ èdè àwọn to wà ní west Atlantic bí I Wolof, Fulani, àti Teme jọ àwọn Mende, Gur, Kwa àti Adamowu Eastern lẹ́hìn ìgbà tì ó ti ṣe ọ̀gọ̀lọpọ̀ ìwádìí, nítorí wọ́n wà láàrain oni Niger àti Congo ló se pè wọ́n bẹ́ẹ̀, àwọn tó wà ní ìnà odò Benue ló pè ní Benue Congo bí I kampari àti Chanwai ṣùgbọ́n èyí kò yọ kúrò ní Niger Congo. Niger kordoran – Àwọn wọ̀nyí ni àwon tó wà ní ìwọ̀ oòrùn odò Nile Afro – Asianti: Àwọn wọ̀nyí ni àwọn tí wọ́n ní nǹkan ṣe pọ̀ Àfíríkà mọ́ Gíríkì lọ́rùn ń wò wí pé ó ní láti jọ orírun ọ̀kan lára èdè yìí 17 bóyá nítorí iṣẹ́ tí wọ́n ń ṣe ló fi rò bẹ́ẹ̀. Lára àwọn awọn èdè yìí ni a tri rí Hausa Guari, kotoko Mandara àti Musagu.
KHOISAN
Greenberg kò rí ìdí tí a fi lè pin Hottentots àti Bushman sí orírun ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ èdè tí Hottentots ni khoi ní gbà tí tí Bushman jẹ́ san àpapọ̀ mèjèèjì ni khoisan.
Chari-Nile
Àwọn wọ̀nyí ni àwọn tó ń gbé ìhà ìlà oòrun Àfíríkà bí I Nubian dagu àti àwon Nilotic, iṣẹ́ ẹran sísìn àti ọdẹ ṣiṣe ni iṣẹ́ wọn.
Nilo Saharan
Ni ìpín kẹfa tí wọn jìnnà púpọ̀ sí adágún odò Chad, àwọn bi I karairi àti Songhaì. kì í ṣe wí pé Greenberg lo ibi tí àwọn ènìyàn kan wà (Geographical distribution) láti pín àwon èdè wọ̀nyí bíkòṣe ìjọra ìmọ̀ èdè tí n óò mẹ̀nu bà láìpẹ̀. Lẹ̀hìn ìwádìí mìíràn to Greenbarg ṣe, ó ṣàkíyèsó wí pé àwọn èdè wọ̀nyí kò tó bí òun ti kọ́kọ́ rò ó sí ìwàdìí fi hàn wí pé ìdí igi mẹ̀rin pè̀ré ni gbogbo èdè Àfíríkà ti ṣẹ̀.
(1) Niger Korodofania
Nínú Ìwé rẹ̀ Languages of Africa, ò rí ìbátan láàrin Niger Congo àti Niger kordofan, ó sì pa méjèèjì pọ. Ohun mìíràn tó ya Greenberg sọ́toọ̀ pẹlú ìhà tṕ kọssí orírun Bantu ní ìlòdì sí ọ̀nà tí Guthrie gbà. ó gbà wí pé Bantu kò tilẹ̀ ń ṣe ẹ̀ka èdè bi I kwa, Gur, Mende bẹ́ẹ̀bẹ́ẹ̀ lọ, kí a má ṣẹ̀ṣẹ̀ wá sọ pé orírun èdè. Ohun tí Greenberg ṣe àlàyé ní ṣẹ̀kúnrẹ́rẹ́ lórí ọ̀nà tí èdè Àfíríkà gbà fọ̀nká tàbí bí a ṣe lè tọ́ ìran wọn pẹ̀lú àlàyé rẹ̀ wí pè Bantu jẹ́ ẹ̀yà èdè kan láraa Benue Congo tí í ṣe ẹ̀yà Niger-Congo, kì í ṣe òun nìkan ni ó jẹ́ ara ẹ̀yà yìí, àwọn yòókù ni Tiv, Batu, Ndoro àti Mambila. Èdè kan wọnu] ẹyà kejì, èyí kò sì rí bẹ́ẹ̀ ní apá ìsàlẹ̀ níbi tí Bantu sodo si. Bí a bà ṣe àsìṣe pẹ̀rẹ́ wí pè ìsàlẹ̀ Àfíríkà tí Bantu pọ̀ sí ni wọ̀n ti ṣẹ̀, ohun tí yóò túmọ̀ sí ni wí pé àwon ẹ̀ka mẹ̀rin yòókú dìtẹ̀ ní àkókò kan wọ́n lọ títí wọn sí tun lọ pàdè lẹ̀hìn ọdún pìpẹ́ nítòsì kan náà ní agbègbè Adamawa. Èyí kò ṣe é ṣe, níwọn ìgbà tí a ti rí àwọn ẹ̀yà mẹ̀ta tàbí mẹ̀rin tí wọ́n ń sọ irú èdè kan náà tí ẹ̀ka rẹ yàtọ̀ díẹdíẹ sí ara wọn tí Bantu sì jẹ́ ọ̀kan lára wọn ó dájú wió pè ààrin yìí gan-an nì wọ́n ti lọ. Nínú ẹ̀rí bí í mẹ́rin, ẹ̀rí kan ni Bantu lè mú jáde. Ibí tí ẹ̀rí pọ̀ sí, tí ẹ̀ka irú èdè bẹ́ẹ̀ pọ̀ sí ní orírun rẹ̀ dájúdájú. Irú àpẹrẹ yìí ló ṣe ínpa fúlaní wí pe ara West Atlantic tó jẹ́ ẹ̀ka Niger Congo Fulani tí wá láàrin Woloj àti Tamne 23 wí pè Bantu pọ̀ rẹpẹtẹ sí apá ìsàlẹ̀ Àfíríka ̀ kò mú orírun wọn wà níbẹ̀. Tíọ́rì tì oliver lò dara ṣugbọ́n èyí kò wúlò láti mọ ibi tí èdè ti lọ, bíkòṣe wí pé ó tan ìmọ̀lẹ̀ si wí pé èdè lè fọ́nká lọ sí apá ibi tí oúnjẹ pọ̀ sí, gẹ̀gẹ̀ bí ó ṣe sọ wí pè ọ̀gẹ̀dè, iṣu, ànàmọ́ àti àwọn mìíràn tó tẹ̀ wọ́n lọ́wọ́ làti South Eastern Asia ló jẹ́ kí wọn gborí Èrò Meinhof lórì ẹ̀yà Bantu yapa sí tí Guthrie àti Greenberg. Ó sọ wì pé Hamitia ni bàbà Bantu nígbà tí ìyá rẹ̀ jẹ́ Negro nítorí ìdí èyì àdàlú Hamitic àti Negro ní Bantu 27 dàjúdájú irú ìmọ̀ràn yìí kò bá ìmọ̀-èdè lára mu.
(1) Ọ̀NÀ TÓ TÓ LÁTI WO ÌTÀN ÌFỌ́NKÁ ÈDÈ TÀBÍ ÌRÀN ÁFÍRÍKÀ NÍ ÌLÀNÀ ÌMỌ̀ Ẹ̀dá ÈDÈ WỌN TÓ BÁ
Ìlò mọ́fíìmù wúlò láto mọ orírun èdè, ó wu]lò láti mọ̀ ṣe pàtàkì nítorí ìyanu ni yóò jẹ́ bí a bá bá mọ̀fíìmù èdè kan nínú èdè kejì. Fún àpẹrẹ èdè Yorùbá
àì, ai/sun
àti, àti/jẹ
àti si si/se
Bí a bá rí èdè mìràn tó lo àwọn mọ́fíìmù ìsẹ̀dá ỳí a jẹ́ pé kì I ṣe èèsì bóyá wọ́n ní tàbì orírun kan ni wọ́n.
(2) ÌLÒ FÓNẸ́TIÌKÌ ÀTI FONỌ́lỌJÌ
Ọ̀ná mìíràn tí Greenberg fara mọ̀ tó sì wúlò ni ìlò fónẹ̀tíìkì tàbí fonology láti yanjú ìdàpọ̀ tó bá wà nínú ìró èdè kan sí èkejì. 29 ó tilẹ̀ ṣe pàtàkì nítorí ohun ìyanu ló jẹ̀ kí a bá ìró kan tó ní ìtumọ̀ nínú èdè mìíràn. Bí a bá rí àwọn ọ̀rọ̀ diẹ̀ ti ìró wọn dún bákan, tí wọ́n sì ní ìtumọ̀ kan a jẹ̀ pé ìtàn kan rọ̀ mọ ọn tàbí pé orírun kan náà ni wọ́n ní. kódà a fẹ̀rẹ̀ lè sọ pè ìlò fọ́nẹ́tìkì ló wúlò jùlọ nínú ìwádìí ìran tàbí ìfọ́nká èdè, ó sì ní ìlànà tó gbọ́dọ̀ fún àpẹrẹ
English Yoruba Ibo
Three Ẹ̀ta Ato
Four Ẹrin Ano
Mouth Ẹnu Ọnu
Ear Eti Nti
Bone Egungun Okpukpu 30 A lè sọ wí pè gbogbo ìgbà tí Yorùbá bá ni fáwẹ̀lì àyanupè iwájú tí kọ̀ńsónátì tó tẹ̀le bá jẹ̀ àfúnupè pẹ̀lú à jà ẹnu, ìró yìí gbọ́dọ̀ parade di fáwẹ̀lí àyanupè ẹ̀yìn tàbí fáwẹ̀lì àránmúpè ní Ibò
(3) ÌLÒ Ọ̀rỌ ONÍTUMỌ̀
Greenberg sọ pàtó pè bí a bá rí òrọ̀ méjì tàbí mẹ̀ta nínú èdè tí wọ́n fi ìró àti ìtumọ̀ jọra nínú èdè méjì, ìyanu ńlá gbá à ni 31 irú ìjọraq yìí kò sì lè jẹ̀ kan nínú èkejì bí I
ń kò
yóò máà
Lóòótọ́ ni Greenberg sọ wí pè bí èdè méjì bá kanra láìbá ara tan bóyá nípa ogun, òwò tàbí ọ̀rọ̀ òṣèlú kì I ṣe wi pé èdè kan lágbára ara lọ ni àrànmọ́ àti àyáwọ̀ ṣe máa wà 32 fún àpẹrẹ wí pé a ń rí àwọn ọ̀rọ̀ wọ̀nyí tí wọ́n jẹ̀ ọ̀rọ̀ Haúsá nínú Yorùbá ní gẹ̀gẹ́ bí a ṣe sọ ṣáájú
Yorùbá Hausa
Alubasa A1 basa
Alufaa A1 fa
Alubika A1 barika
Bóyá ojú tí paul schachter fi wo èdè ilẹ̀ Àfíríkà nìyí tó fi ṣo pé “Lóòótọ́ èdè Bantu ní ìjọra pẹ̀lú èdè West Africa ṣùgbón òun rò wí pé èdè ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni wọ́n 33 Irú àsìṣe yìí ló jọ wí pé sapir ṣe nígbà tí ó mú àwọn ọ̀rọ̀ díẹ̀ tí ìró wọn bára mu nínu] èdè Tlingit àti wọ́n ní 34 láìkọ ibi ara sí ìtumọ̀ tí wọ́n ní. Bí a ba wá fi oju] wọ̀nyí wò ò a óò rí wí pé èdè wúlò láti wádìí ìtàn ìfọ́nká àwọn ẹ̀yà ju kí a máa gbẹ́lẹ̀ láti mọ ohun tó ṣẹlẹ̀ ní ìgbà àkókò kan lọ (archaeology). Ìlànà wọ̀nyí pàápàá kò ṣfe aláìní àléébù tiwọn, nítorí bí a bá sọ pé ní a fẹ́ múlò, báwo ni a ṣe lè mọ ọ̀rọ̀ tó yẹ ká yan, bí a bá rò pé sílébù bó yẹ ká lo àléébù ńlá ní èyí yóò jẹ nítorí bí Yorùbá ṣe jẹ́ ọ̀rọ̀ onísílébù kan ni a rí nínú àwọn èdè tí wọ́n ní orírun kan tí wọ́n ní sílébù méjì. Bí a bá sọ pè wurẹn onítumọ̀ gíránà ní kí a ló, yàtọ̀ fún àwọn ọ̀rọ̀ atọ́nà tàbí mọ́fíìmù ìṣẹ̀dá tí a bá ń bá nínú èdè ìlò Jéńdà kò wúlò tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí a ti ṣe àlàyé rẹ̀ síwájí. Nínú irú iṣẹ́ yìí tí tí kò sí àkọsílẹ̀ tí orílẹ̀ èdè lọ bí I bàbà Èṣùà tí èdè kò sì ní òǹkà, òhun tí ó wúlò jùlọ láti wádìí ìmọ̀ ní ìlò mọ́fíìmù, ìlò fònẹ́tììkì àti àwọn wurẹn onítumọ̀ gíraḿmá tí a bá rí nínú àwọn èdè Àfíríkà bí àyipadà díẹ̀díẹ̀ tí a lè fí ìmọ̀-èdè ṣàlàyé tilẹ̀ wà. Àwọn ọ̀nà tí Greenberg là sílẹ̀ wí pè a ;è ro ṣe ìwádìí dára lóòóyọ́ wí pè a lè ri ṣe ìlànà tó tẹ̀lẹ̀ pàtó nígbà tí ó sọ báyìí pe, “o dàbí wí pè oríṣìí ẹ̀yà èdè ńlá mèjì ló wà Bí Àfíríkà (1) semito Hamitic àti (2) Sudanese”35 nítorí gẹ̀gẹ́ bi òun náà ti sọ “ọ̀pọ̀ èdè ló wà ní Àfíríkà lónìí tí a kò mọ ohunkóun nípa wọn ju orúkọ wọn lásán lọ, nítorí náà ò yẹ ká dúró de ìgbà tí a bò rì àrídájú lórí àwọn ẹ̀yà, ìtàn àti orírun àwọn èdè wọ̀nyí 36. Èyì gan-an ni ló yi ka dúrí lo
ÀWỌN ÌWÉ TÍ A TỌ́KA SÍ
1. J.H Greenberg (1966): Historical inferences from
Linguistic Research in sub saharuan Africa P.I
2. C.K Meek (1931): Sudanese Kingdom,London, p.179-183
3. J.H. Greenberg (1966): The Language of Africa,
Indiana university Bloomington p.50
4. wm E. Welmers (1973): Africa Language structures university
of califonia press, p.1
5 J.H Greenberg, (1966) : The languages of Africa Indiana
university Bloominagion p. 6-7
6. David Dalby. (1970): Language and History of Africa
frank cass and Co. Ita, p.21
7. Fage and R. Oliver,(1970): Papers in Africa Pre-history
cambridge university press,p.39
8. Roland Oliver, (1970): “The problem of Bantu Expansion
in fags and oliver, p. 142.
9. Paul Schachter, The Present state of Africa Linguistiin CT
vol. 7. p 33
10. David Dalby, (1970): Languages and History of Africa fank cass and Co. Ltd. , p.23
11 ________________ : op. oit., p. 25
12 J.H Greenberg,( ): “Linguistic Evidence regardin Bantu Origin”
ford university, p.7
13. Roland Oliver, (1970): The Problem of Bantu Expansion in fage
and oliver, p.141-142.
14. wm E. Welmers, (1973): Africa Language and structures University
of California press, p.3
15. _______________ op. cit., p.4
16. _______________ op. cit., p.1
17. Paul Schachter, ( ): “The Present state of Africa Linguistics” in cT
vol. 7, p.31
18. _______________: op. cit., p. 32
19. wm E. Welmers, (1963): Review of Greenberg, The lanuguages of Africa WORD vol. 19, p. 413.
20. J.H Greenberg (1966): The Language of Africa Indiana University Bloomington, p.31-35
21. ________________ : Linguistic evidence regardgin Bantu Origins
Stanford university,p. 5
22. Richard A. Diebold Jr. (1960): “Determining the centre of dispersals of language groups” International Joural of America Linguistics, vol. xxcvi,No. 1, p.1
23.9 J.H Greenberg (1964): “Historical Inferences from Linguaistics Research in sub-Saharan Africa” from Boston unipersity papers in African
24. Roland oliver (1970): “The problem of Bantu Expansion in fage and oliver, p.1-4.
25. ____________ : ibid, p.145-146
26. _____________: ibid, p.145
27. wm E. Welmers. (1973): Africa Language structures university of califonia press p.2
28. Moris swadesh: “Diffusionla and Archaic residue as historical expalntions A-220 The Bobbs-Merrill reprint in the social science,. p.16
29. ________________ Ibid, p.20
30. J.H Greenberg: “Linguistic Evidence Regarding Bantu origin” Stanford university, p.17
31. _____________ __ (1966): The Lanugages of Africa Indiana university Bloomingto p.3
32. _______________: “Language and evolution” A-95, The Bobbs-Merrill
reprint in the social sciences.
33. Paul Schachter: The present state of Africa
Linguistics, in cT,vol.7, p.31
34. Boas Frranz, (1920): The classification of American Languages. Americam
Journal of Anthropologist, vol. 22, pp. 367-376.
35.J.H Greenberg, (1948): “The classification of African Languages” American Anthropologists vol. 50, No. 1, p.28 & 29.
36._____________(1948): ibia, p 28 &29.