Naija-Kongo (Niger-Congo)
From Wikipedia
[edit] Oju-iwe Kiini
ADEYEMO AKINLOYE STEVE
NIGER CONGO
Naija-Kongo
NIGER-CONGO
ÌFÁÀRÀ
Àkójopò èdè tí a mò sí Niger-Congo dín mérin ni òjì-lé-légbéje. Grimes (1996) ríi gégé bíi èyí tí ó tóbi jùlo ní àgbáyé àti wí pé àwon èèyàn tí ó ń so òkan tàbí èkejì nínú. àwon èdè yìí fón ká orílè ayé ju àwon ìyókù akegbe won lo. Ní orílè èdè Afíríkà, àwon èdè tí ó ní èèyàn tí ó pò jùlo ni wón jé èyí tí a lè rí ní abé àkójopò èdè Niger-Congo. Bí àpeere, èdè tí ó tóbi jùlo ni Senegal, Wolof jé òkan lára àwon èdè Niger-Congo; Fulfude tí ó tàn káàkirí ìwò oòrùn àti àárín gbùngùn Afíríkà, okan níbè ni. Béè náà ni èdè Manding tí ó gbajú gbajà òpòlopò orílè èdè ní ìwò oòrùn Áfíríkà bí ó tilè jé pé onikaluku ni ó ní orúko tí ó ń pe èdè yìí, oun náà sì ni a mò sí Bambara tí ó jé èdè orílè èdè àti ìjoba Mali àti Dyala, èdè Okòwò gbalé-gboko. A kò gbodò gbàgbé Akan ní orílè èdè Ghana. Yorùbá àti Igbo náà kò gbéyìn níbè, èdè pàtàkì ni méjèèjì yìí ní orílè èdè Nàìjiria. Ní àárín gbùngbùn Áfíríkà, èdè Sango ni wón ń so. Àwon èdè Bantu bíi Ganda, Gikuyu, Kongo, Lingala, Luba-Kasari, Luyia, Mbundu (Luanda), Northern Sotho, Sukuma, Swahili, Tsonga, Tswana, Umbundu, Xhosa ati Zulu. Ó tó èèyàn bíi Mílíònù lónà otà-lé-lóòdúnrún sí Mílíònù irínwó tàbí jù béè lo tí wón ń so èdè Niger Congo ní Áfíríkà, gégé bí Grimes (1996) se so.
ISÉ ÌWÁDÌÍ LÓRÍ ÌPÍN ÈDÈ NIGER-CONGO
Okan gbòógì lára àwon èdè tí a rí lára ìpín èdè Niger-Congo ni àkójopò èdè Bantu jé. Àwon èdè yìí gbale tààrà ní ilè Áfíríkà, wón sì jora gidi. Ní abé gírámà re, a ríi wí pé àwon òrò orúko inú àwon èdè yìí jora gan-an, èyí ni ó sì mú àwon onímò tí ó jé aláwò funfun fi ara balè se isé ìwádìí ní orí àwon èdè wònyí. Koelle àti Bleek so wí pé òpòlopò èyà èdè tí àwon ènìyàn ìwò oòrùn Áfíríkà ń so ni ó ní òrò orúko tí a sèdá nípa àfòmó ìbèrè. Nínú ìwádìí tirè, Meinhof sa awon èdè kan jo tí wón fi ara pé ara won láti ara òrò orúko won sùgbón tí gírámà won yàtò díè. Èyí ni òún pè ní ‘Semi-Bantu’. Westerman se isé tí ó jo mó ti Meinhof díè. Ní tirè, ó se ìpìnyà láàrin àwon èdè tí ó farahàn ní ìlà-oòrùn àti ìwò-oòrùn ilè Sudan. Ó se àkíyèsi àwon èdè kan tí a rí ní apá ìwò oòrùn ilè Sudan; àwon náà ni ó pín sí ìsòrí méfà: Kwa, Benue-Cross, Togo, Gur, Mandingo, àti ti ìwò oòrùn Àtìláńtíìkì. Òpòlopò sílébù nínú àwon èdè wònyí ni wón jé ‘CV’. Greenberg yapa díè nínú èrò ti rè. Ó se àtúnpín àwon èdè wònyí láàrín odún 1949 sí 1954. Ní tirè, ó pín Bàntú àti ìwò oòrùn Sudan sí ònà kan soso tí ó pè ní Niger-Congo, ó sì se àdáyanrí ìlà oòrùn Sudan sí ìsòrí mìíràn òtò, ó pè é ni Nilo-Saharan. Isé rè sì fi ara pé ti Westerman tààrà ní abé ìsòrí yìí. Àwon kókó inú isé Greenberg ni ìwònyí:
(a) Orúko Mandigo yí padà sí Mande
(b) Àárín gbùngbùn Togo di ara Kwa
(d) Benue-Cross yí padè di Benue-Congo
(e) Bantu di ìsòrí kan lábé Benue-Congo
(e) Fulfude di ara ìsòrí ìwò oòrùn Àtìláńtíìkì; Serer àti Wolof sì di ara kan náà pèlú fulfude.
(f) Adamawa kún àkójopò èdè yìí
(g) Ní odún 1963, Kordofanian kúrò ní èdè Kòtó-n-kan ó di ògbà kan náà pèlú Niger-Congo. Orúko wá yí padà, ó di Niger-Kordofanian (tàbí Congo-Kordofanian).
Greenberg fura sí ipe èdè àwon èdè wònyí, ó sì tóka síi wí pé /ףּ/. Kordofanian ati /m/ Niger-Congo jo ara won. Èyí sì máa ń jeyo dáadáa nínú àwon àfòmó ìbèrè àti àwon òrò Kòsemánìí kan nínú àwon èdè yìí. Léyìn Greenberg ni Mukarovsky se àtúpalè àti àtúnpín àwon èdè yìí, Ó yo Kordofanian, Mande, Wolof-Serer-Fulfulde, Ijoid àti Adamawa kúrò níbè; àwon ìyókù ni ó sì pè ní ‘Western Nigritic’. Ayé sí téwó gba isé yìí gan-an ni láàrín àwon olùwádìí ìjìnlè. Àtúnse gbòógì wáyé láti owo Bennett àti Sterk (1977), Wón fi ojú lámèyító wo àwon òrò orúko tí ó fara jo ara won nínú àwon èdè wònyí. Ìgbàgbó won ni wí pé Kordofanian àti Mande ti yà kúrò lara won. Léyìn èyí ni ìwò oòrùn Àtìláńtíìkì yà kúrò lára ìsòrí èdè yìí tí a sì fún àwon tí ó kù ní orúko ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Ara àwon wònyí ni Ila-oòrùn Adamawa, Gur, Kru àti Ijo wà. Òkan gbòógì isé lórí ìwádìí yìí ni The Niger-Cong Languages (Bender – Samuel 1989) jé. Àgbékalè ìsòrí èdè Niger-Congo gégé bí a ti mo lónìí ni a se àte rè sí ìsàlè yìí (Boyd 1989) nípa lílò àlàyé fún òkòòkan won.
Nínú ate yìí a rí, ‘Proto-Niger-Congo’ nínú èyí tó jé wí pé ‘Kordofanian’ ni ìsòrí àkókó tí ó kókó yapa. Mande àti iwo oòrùn Atlantic ni ìsòrí kejì tí ó tún yapa béè, èyí tí wón fi hàn wá lábé ‘Proto-Mande-Atlantic-Congo’. Àwon èyí tí ó tún dàbí rè ni àwon tí wón pín sí abé ìsòrí ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Láti ara ‘Proto-Ijo-Congo’ ni ‘Ijoid’ ti yapa, lábé rè ni a tí rí Ijo ati Defaka. Lábé ‘Proto-Ijo-Congo’, a rí ‘Proto-Dogon-Congo’ èyí tí Dogon yapa láti ara rè. Lábé ‘Proto-Dogon-Congo’, a rí ‘Proto-Volta-Congo’ tí ó pín sí ìwò oòrùn Vota-Congo àti ìlà oòrùn Volta Congo (Proto-Benue-Kwa). Ní a pá ìwò oòrùn Volta-Congo ni a ti wá rí Kru, Pre, Senufo; ààrin gbùngbùn Gur àti Adawawa (Bikirin, Day, Kam ati Ubangi). A lè pè é ní Gur-Adamawa. Ní apá ìlà oòrùn, ni a ti rí ààrín gbùngbùn orílè èdè Nìjíríà tí òhun náà tún yapa, a sì rí Bantoid Cross lábé Ìlà oòrùn yìí. Lára Bantoid Cross yìí ni Cross River ti yapa, nígbà tí a wa rí Bantoid lábé Bantoid Cross.
KORDOFANIAN
Ní agbègbè orí òkè Nuba ní orílè èdè Sudan ni àwon ènìyàn tí ó n so èdè yìí wópò sí jùlo bí ó tilè jé pé Ogun àti òtè ti fón òpòlopò àwon ènìyàn yìí ká. Àte ìsàlè yìí ni ó se àkójopò àwon ìsòrí èdè tí ó wà ní abé ori èdè Kordofanian.
Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Kordofanian’ tí ó pín sí ìsòrí mérin òtòòtò: Heiban, Tahodi, Rashad, Katla. Heiban pín sí Ìlà Oòrùn (Ko, Warnang); ààrín gbùngbùn (Koalib, Logol, Laru, Ebang, Utoro); lààrín ‘Central àti west’ a rí shirumba; Ní ìwò oòrùn (Tiro àti Moro). Talodi: lábé Tolodi, a rí Ngile (Masakin) àti Dengbebu, Tocho, Jomang, Nding, Tegem. Rashad: lábé rè ni Tagoi àti Tagali wà. Katla: lábé rè ni kalak (Katla) àti Lomorik (Tima).
MANDE
Ìwò oòrùn Áfíríkà ni àwon ènìyàn tí ó ń so èdè yìí Sodo sí jùlo. Àwon ìhú tí a sì ti rí àwon tí èdè won pèka láti ara orí èdè yìí ni Mali, Cote d’Ivoire, Sierra Leone, Liberia, Burkina Faso, Senegal, Gambia, Guinea Bissan, Mauretania, Banin, Ghana, Togo ati Nigeria (Dwyer 1989; Kastenholz 1991/2). Ó tó ènìyàn bíi mílíònù méwàá sí méjìlá tí wón ń so ó.
Nínú àte yìíu a rí ‘Proto-Mande’ tí ó pín sí ìwò oòrùn àti ìlà oòrùn ní ìbèrè pèpè. A wá rí ìwò oòrùn fúnrarè tí ó tún wá pín sí ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwò oòrùn àti Àríwá ìwò oòrùn. Láti ara ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwò oòrùn ni a ti rí: Mandaing ati Koranko, Vai àti Kono, Jogo (Ligbi, Nnmu, Atumfuor, Wela) àti Jeri, Sooso àti Yalunka, Kpelle, Loomu, Bandi, Mande ati Loko. Láti ara àríwá-ìwò oòrùn ni a ti rí Sorogama àti Tieyaxo, Tiema Cewe, hainyaxo, Soninke (Azer), Bobo (Sya), Dzuun (Samogo-Guan) àti Sembia, Jo (Samogo-Don). Ní ìlà Oòrùn a rí : Mano, Dan (Yakuba, Gio) àti Tura (Wen), Guro (Kweni) àti Yanre, Mwa àti Wan (Nwa), Gban àti Beng (Gan). Bákan náà, ni a rí: Bisa, Sane (Samogo-Tongan, Maya) àti San(South Samo, Maka), Busa (Bisa, Boko), Shanga àti Tyenga.
[edit] Oju-iwe Keji
ÀTÌLÁŃTÍÌKÌ
Gégé bí orúko rè ti fi ara hàn ìwò oòrùn Áfíríkà, ní èbá òkun Àtìláńtíìkì ni èdè yìí sodo sí jùlo. Ó fónká láti enu odò Senegal títí dé orílè èdè Liberia. Díè lára àwon èdè tí ó pèka sí abé orí èdè yìí ni a ti rí: Fulfulde, Wolof, Diola, Serer àti Remne. Sapir (1971) ni ó se àgbékalè àte ìsàlè yìí: Fig 2.4. Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Atlantic’ tí ó pín sí Àríwá àti Gunsu. Ní àríwá ni a ti rí Fulfulde àti Wolof, Serer, Cangin, Diola ati Pupel, Balanta, Bassari/Bedik ati Konyagi, Biafada/Pajade, Kobiana/Kasanga àti Banyin, Nalu, Bijago(Proto-Atlantic), Sua, Temne, Sherbro àti Gola, Limba. IJOID Apá gúúsù ilè Nigeria ni a ti rí àwon tí wón ń so èdè yìí. Èdè náà ni a mò sí Defaka àti Ijo. Jenewari àti Williamson (1989) ni wón se àgbékalè àte isálè yìí Fig 2.5. Nínú àte yìí, a rí ‘Proto-Ijoid’ tí ó pín sí Defaka ati Ijo. Ijo pín Ìlà-oòrùn àti ìwò oòrùn. Lábé ìlà-oòrùn ni a ti rí: Nkoro, Ibani, Kalabari, Kirike (Okrika), Nembe ati Akaha(Akassa). Lábé ìwò-oòrùn ni a ti rí : Izon, Biseni, Akita (Okordia), Oruma.
DOGON
Àwon ènìyàn bíi ìdajì mílíònù tí a bá pàdé ní ilè Mali àti Burkina Faso ni wón n so èdè yìí. Bendor-Samuel àti àwon ìyókù (1989) ni ó gbé àte yìí kalè. Fig 2.6. Ínú àte yìí, a rí ‘Proto Dogon’ ti o pín si ìsòrí mefa. Àwon ìsòrí náà nìwòn yìí (a) Plain - Jamsay tegu, Toro teju, Tene ka, Tomo ka (b) Escarpment - Toro soo, Tombaco soo, Kamba soo (d) West - Dulerí dom, Ejenge dó (e) North west - Bangeri Me (e) North Platean - Bondum dom. Dogul dom (f) Ìsòrí kefà ni Yanda dom, Oru yille àti Naya tegu.
ARIWA VOLTA-CONGO Kru, Gur àti Adamawa-Ubangi ni àwon èka èdè tí a lè rí ní abé ìsòrí ‘ARIWA VOLTA-CONGO’ bí ó tilè jé wí pé àwon èdè yìí ti fónká orílè KRU Orílè-èdè Cote d’Ivoire àti Liberia ni a ti lè rí àwon ènìyàn tí wón ń so èdè yìí. Ó tó ènìyàn bíi mílíònù kan sí méjì tí wón ń so èdè yìí. Tí a bá wo àte ìsàlè yìí, a ó se alábápàdé àwon èdè bíi Kuwaa, Tiegba, Seme àti béè béè lo lára orí èdè ‘Kru’. Fig 2.7. Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Kru’ tí ó pín sí ìsòrí méta. Àwon ìsòrí náà nìwòn yìí (a) Ìlà-oòrùn - Godie àti Kouya, Dida, Kwadia, Bakwe ati Wane. (b) Ìwò-oòrùn - Grebo complex, Guere complex, Bassa, Klao (d) Ìsòrí kéta ni àwon bíi Kuwaa, Tiegba, Abrako, Seme. GUR Èdè yìí gbajú gbajà dáadáa àti wí pé òpò ènìyàn ni ó ń so èdè yìí ní orílè ayé. A lè rí àwon ènìyàn tí wón ń so èdè náà ní orílè èdè bíi Cote d’Ivoire Ghana, Togo, Benin, Burkina Faso àti Nigeria. Ó tó èèyàn bíi mílíònù márùn-ún ati àbàbò tí wón ń so èdè yìí gégé bí Manessy 91978) ti se ìwádìí rè. Fig 2.8. Nínú àte yìí a rí ‘Proto Gur’. Ní ìbèrè pèpè ó pín sí:- Ààrin gbùngbùn Proto; Kulango àti Loron (Proto-Gur); Viemo, Tyefo, Wara-Natioro, Baatonum, Win (Toussian). Ààrin gbùngbùn Proto: eléyìí tún wà pín sí ìsòrí meji pere: Àríwá àti Gúúsù. Lábé àríwá, a rí : Kurumfe, Bwamu Buli-Konni, Ìlà-oòrùn Oti-Volta, Iwò-oòrùn Oti Volta, Gurma, Yom-Nawdm. Lábé gúúsù, a rí: Lobi àti Dyan, Kirma àti Tyurama, Ìwò-oòrùn Gurunsi, ààrin gbùngbùn Guruusì àti Ìlà-oòrùn Guruusi, Dogose àti Gan.
ADAMAWA-UBANGI Èdè tí ó gbòòrò ni èdè Adamawa-Ubangi. Ipèka rè bèrè láti apá Gúsù-Ìwò oòrùn Nàìjíríà títí dé Àríwá-Ìwò oòrùn Sudan. Àpapò iye àwon tí ó ń so èdè Adamawa tó mílíònù kan àti ààbò-Crozier àti Blench (1992); Grimes (1996). Mílíònù méjì lé légbèrún lónà òódúnrún ni Barreteau àti monino (1978) tóka sí gégé bí àwon tó ń so èdè Ubangi. Èyí túmò sí pé àpapò àwon tí ó ń so èdè Adamawa-Ubangi ní ìbèrè pèpè jé mílíònù mérindín ní egbàá lónà ogórùn-ún láì ka àwon tí ó ń so èdè Sango mó o. Fig 2.9. Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Adamawa-Ubangi’ tí ó pín sí ònà méjì ní ìbèrè àpeerè. (a) Adamawa (b) Ubangi Adamawa - eléyìí tún pín sí àwon àwon ìsòrí mìíràn bíi: Leko, Duru, Mumuye/Yendang ati Nimbari; Ubum, Bua, Kim, Day; Waja, Longuda, Jen, Bikwin, Yungur. Bákan náà ni a rí: Ba (Kwa), Kam, Fali. Ubangi - Gbaya; Banda, Ngbandi, Sere, Ngbaka àti Mba; Zande.
SOUTH VOLTA-CONGO Bennett ati Sterk (1977) pe ‘South Volta-Congo ni ààrin gbùngbùn àríwí Niger-Congo. Atótónu wáyé nípa yíyapa tí ó wá yé láàrin Kwa àti Benue Congo nítorí pé wón sún mó ara won pékípékí-Greenberg (1963). Pàápàá jùlo yíyapa láàrin èdè kwa, Gbe àti Benue –Congo: Bennett àti Sterk (1977) àti síse àtúnse. Kranse (1895) ni ó se ìfihàn orúko ‘Kwa’ fún ayé. Bíi mílíònù lónà ogún ni Grimes (1996) fi yé wa wí pé ó ń so èdè náà. Greenbery (1963a) pín-in sí ìsòrí méjo, ó sì so àwon èdè ààrin gbùngbùn Togo po mo ìsòrí tirè. Stewart 1994 ni o se àgbékalè àte ìsàlè yìí. Fig 2.10. Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Kwa’ tí ó pín sí ìsòrí méfà ni ìbèrè pèpè. Àwon ìsòrí náà nìwòn yìí: (a) Ega, Avikan ati Alladian, Ajukru, Abidji, Abbey, Attie (b) Potou Tano (d) Ga ati Dangme (Proto-Kwa) (e) Na – Togo (e) Ka – Togo (f) Gbe
Òpòlopò àwon ìsòrí wònyí ni o tún jé àtúnpín sí ìsòrí mìíran bí àpeere :- Potou-Tano, Na-Togo, Ka-Togo, Gbe. Potou-Tano: èléyìí pín sí Potou àti Tano.
Lábe Potou ni a ti rí Ebríe àti Mbatto
Tano – eléyìí pín sí ìsòrí mérin. (a) Krobu (b) Ìwò-oòrùn Tano: Abure, Eotilé (d) Ààrin gbùngbùn Tano: Akan, Bia (Nzema-Ahanta) àti (Anyi, Banle, Anufo). (e) Guan – O tun pín si Gúúsù níbi ti a ti rí Efutu –Awutu ati Larten-Cherepong-Anum. Bákan náà ni Àríwá Guang. Na-Togo:- Ó pín sí Lelémi – Lefana, Akapatu-Lolobi, Likpe, Santrokofi; Logba (Na Togo); Basila, Adele. Ka-Togo ;- Ìsòrí eléyìí pín sí Avatime, Nyangbo-Tafi; Kposo, Ahlo, Bowiri (Ka-Togo); Kebu, Animere. Gbe :- Lábé èyí ni a ti rí: Ewe ati Gen/Aja, Fon-Phla-Phera
BENUE CONGO Èka méjì òtòòtò ni èdè yìí ni: Ìwò-oòrùn àti Ìlà oòrùn Benue-Congo. Àwon orílè èdè púpò ni ó ní àwon èèyàn tí wón ń so èdè yìí, ó sì sodo sí apá gúúsù ilè Nigeria dáadáa. Béè náà ni ìlú bíi Cameroon, Congo, CAR, DRC, Tonzania, Uganda, Kenya, Mozambique, Angola, Rwanda, Burundi, Namibia, Zambia, Malawi, Zimbabwe, Gabon, Lesotho, Samalia àti àwon èdè yìí kalè. Gégé bí Grimes (1996) se wádìí rè, èdè Yorùbá àti Igbo ni ó tóbi jùlo nínú èka èdè tí a pè ní Benue-Congo, ìsòrí ìwò oòrùn Benue-Congo ni ó sì pín àwon èdè wònyí sí. Àte náà nìyí. Fig 2.11. Nínú àte yìí a rí ‘Proto-Benue-Congo’ ti o pín sí ìsòrí meji pàtàkì.
(a) Ìwò oòrùn Benue Congo
(b) Ìlà oòrùn Benue Congo
Ìwò oòrùn Benue Congo:- Ó pín sí YEAI (Yoruboid, Edoid, Akokoid, Igboid); Akpes; Ayere-Ahan; NOI (Nupoid, Oko, Idomoid). Ìlà oòrùn Benue Congo :- Ó pín sí ìsòrí méta pàtó.
(a) Àárín gbùngbùn orílè-èdè Nàìjíráà:- Ó pín sí: Kainji, Àríwá-Ìwò Plateane, Beromic, Àárín gbùngbùn Plateane, Ìlà-oòrùn Gúúsù Plateane, Tarok, Jukunoid.
(b) Ukaan
(d) Bantoid-Cross:- Lábé èyí ni Bantoid ti yapa. Nígbà tí a sì rí Cross River ní abé Bantoid-Cross. Láti ara Cross River ni Bandi ti wá yapa. Nígbà tí a wá rí Delta-Cross lábé Cross River.
Ní ìparí, ó fihàn gbangba wí pé èdè Niger-Congo tóbi tààrà àti wí pé orílè èdè Áfíríkà ni ó pèka sí òpò nínú àwon èdè yìí ni ó gbalè lópòlopò sùgbón a rí lára won tí ìgbà ti férè tan lórí won. Àwon wònyí ni èdè mìíràn ti fé máa gba saa mo lowo Àwon ìdí bíi, òsèlú, ogun, òlàjú àti béè béè lo ni ó sì se okùnfà èyí. Ní pàtàkì jùlo, gbogbo èdè yìí náà kó ni àwon Lámèyító èdè fi ohùn se òkan lé lórí lábé ìsòrí tí wón wa sùgbón òpòlopò ni ‘ebí’ re fi ojú hàn gbangba. Ní ìparí, òpòlopò àwon òmòwé ni wón ti se isé ìwádìí lórí rè sùgbón ààyè sì tún sí sílè fún àwon ìpéèrè túlè láti se isé ìwádìí àti lámèyító lórí èkà èdè Niger-Congo.