Imo Ifoju-ibara-eni-gbepo

From Wikipedia

Imo-Ifoju-Ibara-Eni-Gbepo

Ìmò-Ífojú-Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò

Nínú The Macmillian Encyclopedia (1981:1131) Bottmore fi ìdí rè múlè pé Auguste Comte tí ó jé omó ilè `Europe’ ni ó sèdá tíórì ìbára-eni-gbépò. Láti ìgbà tí ó ti sèdá tíórí yìí ni àwon onímò lórísìírísìí ti ń so èrò tiwon lórí rè. Claudwell (1977:15) se àlàyé pé:

At one time, men are doing different things and therefore stand in relation to one another. The study of these human Relation in general form is sociology.

(Ní àsìkò kan, àwon ènìyàn ń se orísirísìí nnkan tí ó ń fa kí wón máa ní àjosepò. Ìbásepò ààrin àwon ènìyàan ìgbà náà ni ó di èkó ìbára-eni-gbépò)

Gégé bí ó se hàn nínú orúkò tíórì yìí, èka ìmò pàtàkì méjì ló darapò di ìmò-ìfojú-ìbára-eni-gbé-pò wo lítírésò. Àwo èka méjèèjì òhún ni ìmò ìbára-eni-gbépò àti ìmò lítírèsò. Gbogbo àlàyé ti a se síwájú da lérí apá kan, tí ó jé ìmò ìbára-eni-gbépò. Sùgbón kí a tó mú àlàyé se lórí tíórì yìí lápapò a fé ménu bá isé Akìwowo (1986:115). Isé yìí fa okùn ìmò ìbára-eni-gbépò lo sí ìbèrè ayé. Afagun tirè yìí kojá òrò ìgbà ti àwon ará ilè ‘Europe’ fún ìmò yìí ni orúko. Yorùbá bò wón ní `Ayé la báfá’. Akìwowo fa okùn ìmò yìí lo sí inú odù Òsá-Guda. Odù náà wí pé:

Ìrì tú wílí tú wílí

Ìrì tú wílí tú wílí Ìrì tú wílí

Ìrì tú wílí tú wílí wílí

Kóo tú rékerèke

A diá fún olófin òtété

Tí yóò tú ìwà wá sílé ayé

Níjo tí ó lo gba àdó ìwá

Lówó Olódùmarè

Níjó tí won yóò tú ìwà sáyé

Hóró eèpè kan soso

Ó wá dagbòn èèpe kan

Agbòn eèpè ló dilè ayé

Ìrì tú wílí tú wílí tú wílí

Lafi dálé ayé

La bù dá ilè

Kíre sùsù ko wá sù pírípírí

Ire gbogbo dÀsùwà

Orígun ló bí olúìwá-ayé

Olúìwáayé ló bí baba Asèùègùn-sunwòn

Baba asèmùègùn-sunwòn ló bí olófin òtété

Olófin òtété ló ru agbòn eèpè wa sílé ayé

Olófin òtété gbé agbòn eèpè

Dá ilè ifè

Ire gbogbo wá dÀsùwà


Akìwowo fi ese ifá yìí sàlàyé pé léyìn tí a dá ayé tán ni èmí àjùmògbépò wo inú èdá.

Odéjobí (2004:33) fi ojú ìmò èdá èdè túmò kókó òrò inú isé Akìwowo (1986) tí ó jé ìsùwàdà. Ó ní ó lè túmò sí àwàpapò àti pé pàtàkì ànfààní inú ìwàpapò ni pé ohun tí ó nira fún eni kan soso láti se le jé ohun ìròrùn fún ènìyàn méjì.

Èka ìmò kejì ni ìmò lítírésò. Òpòlopò àwon onímò ni wón ti gbìyànjú láti fún lítírésò ní oriki. Ogúnsínà (1987:19) so pé: Liteature is concerned with man and his society… As a virile vehicle of human expression, literature seeks to investigate man, his behaviour in society, his knowledge of himself and universe in which he finds himself.

(Ohun tí ó je lítírésò lógún ni èdá ènìyàn àti àwùjo rè Gégé bi ònà kan pàtàkì tí èdá ń gbà fi èrò okan rè hàn, lítírésò a máa sakitiyan láti wádìí ènìyàn, ìhùwàsí re nínú àwùjo, ohun tí o mò nípa ara rè àti inú ayé tí ó bá ara rè.

Gégé bi àlàyé tí a se síwájú, eyín adipèlé ni òrò oríkì fífún lítírésò, mélòó ni a ó kà níbè? Sùgbón àwà se àkíyèsí pé irúfé ohun méjì kan wópò nínú àwon ohun tí won ń tenu mó. Àwon kan tenu mó apá kan nígbà tí àwon mìíràn tenu mó apá kejì a tilè rí àwon díè tí wón tenu mó apá méjéèjì.

Ìsòrí-kìn-ín-ní tenu mó àwon ohun ti lítírésò dá lé lórí nígba ti àwon ìsòrí kejì tenu mó irú èdè tí a fi ń se àgbékalè lítírésò. Babalolá (1967:7) ki lítírésò bí i: àkójopò ìjìnlè òrò ní èdè kan tàbí òmíràn, ìjìnlè òrò tí ó jásí ewì, àròfò, ìtàn, àló, ìyànjú, ìròhìn, tabi eré onítàn, eré akónilógbón lórí ìtàgé. K’ó sì tó di òrò kíko sílè àti títèjáde nínú ìwé, lítírésò lè wà nínú opolo-orí àwon òmòràn.


Àkíyèsí tiwa ni pé àwon elékajèka ònà ti lítírésò lè gbà wáyé àti ibi tí a lè se wón lójò sí ni ó je Babalolá lógún. Àkíyèsí ti a rí se sí àlàyé rè ni pé lítírésò tí ó so pé ó lè wà nínú opolo láìsí ní àkosílè tàbí pipe jáde kò tíì di lítírèsò rárá. Lójú tiwa, èrò okàn lásán ni.

Ilésanmí (a.w.y.) (1990:18) se àlàyé pé ó se e se kí á fún lítírésò ní oríkì nípa èka àti ìbátan rè tàbí àbùdá. Ti á ba wò ó dáradára abé fífún lítírésò ní oríkì nípa èka àti ìbátan rè ni isé Babalolá (1967) bó sí. Léyìn tí a yiiri akitiyan Ilésanmí wò, àwá fara mó fífún lítírésò ní oríkì nípa àbùdá rè. Ònà méjì ni ó gbà ki lítírèsò, àkókó ni nípa àbùdá rè nígbà ti èkejì sì jé nípa àwon ìbátan rè. Èyí tí ó jo wá lójú jù nínú méjèèjì ni èyí tí ó tèlé ìlànà àbùdá.

Ilesanmi (a.w.y.) (1990:18) ni:

Lítírèsò ni ìlànà tí à ń gbà so fáyé gbó, ohun tí ó ń jeni lókàn nípa àyíká eni:tí a gbé kalè lónà tààrà tàbí lónà àlùmòkóróyín (èro) lópò ìgbà láìdárúko pàtó àwon eni tí òrò kan gan-an, sùgbón tí àsàyàn òrò ìjìnlè pèlú èhun tó fewà fún ohun tí à ń so, máa ń sábàá je eni tó ń se àgbékalè náà lógún.


Tí a bá wo oríkì onílànà àbùdá yìí dáradára, a ó rí i pé ònà àtiso òrò fún ayé gbó ni. O sàlàyé pé ònà èro ni àgbékalè náà sábà máa ń gbà wáyé, béè ni kò gbàgbé láti sòrò díè lórí irúfé èdè tí a fi ń se àgbékale lítírésò.

Ohun tí àwá rò pé ó jé kí oríkì yìí tèwòn tó báyìí ni pé ogbón ológbón ni kì í jé kí á pé àgbà ni were. Òpòlopò odún ló wà láàrin oríkì àwon asíwájú àti oríkì Ilésanmí. Ó ní ànfààní àti ka isé àwon asíwájú, ó ti yiiri won wò dáradára kí ó tó se àgbékalè tirè.

Ní sókí, àlàyé Akìwowo (1986:115) ni a gbà wolé fún ohun tí ìmò ìbára-eni-gbépò jé nígbà tí a gba àlàyé Ilésanmí (1990:18) wolé fún ohun tí lítírésò jé. Àwon èka ìmò méjì tí a sàlàyé sókè yìí ni wón parapò di Ìmò-Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò. Kò sí èrí pé òkan wúlò ju èkejì lo.

Laurenson àti Swingewood (1971:31) so pé ó hàn gbangba pé a lè pín àwon onítíórì Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò sí méjì àtipé Louis de Bonald ni agbáterù òwó kìn-ín-ní nígbà ti Robert Escarpit jé agbáterù ìsòrí kejì. Ìgbàgbó Bonald àti àwon ìsomogbè rè ní pé ìsèlè àwùjo ni ó máa ń hàn nínú lítírésò. Orúko tí won pe ìlànà isé won ni ‘Mirror image approach’. Èyí dà bí eni pé a gbé díńgí kan kalè tí a fi ń wo ìsèlè àwùjo tí a wá ń so ohun tí a rí di lítírésò. Lójú tiwon, kókó ohun tó ye kí ó je lámèétó lítírésò lógún ni síse ìwádìí bóyá ìsèlè inú lítírésò kan rí béè lójú ayé tàbí kò rí béè.

Escarpit àti àwon ìsomogbè rè ní tiwon fi ojú òtò wo tíórì Ìmò-Ìfojú- Ìbára-Eni-Gbépò-Wo-Lítírésò. Ojú okòwò ni wón fi wo lítírésò, wón wo akitiyan tí onílítírésò yóò se kí isé rè tó dé owó àwon ènìyàn fún kíkà. Gbogbo àwon nnkan tó je mó ètò ìtèwé, ìwé títà àti rírà lo je wón lógún.

Tí a bá wo abala méjéèjì tí àwon onímò wònyí pín sí, kò sí apá kan tí kò wúlò fún ise àwon òkorin tí a fé yè wò. Ní apá kìn-ín-ní, orin won je mó àwùjo bí Bonald àti àwon ìsomogbè re se tóka. Ní ìdà kejí èwè, láìmójútó òrò okòwò tó je mó gbígbé awo orin jáde, rírà ati títà, Dan Maraya ati Orlando kò le se àseyorí.