Iwa Omoluabi Lawujo Hausa
From Wikipedia
Ìwà Omolúwàbí Ní Àwùjo Hausa
Mo fi òrò wá àwon olólùfé orin Dan Maraya Jos lénu wò lórí ohun tí ó ń jé ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa. Nínú àwon abènà-ìmò méwàá tí mo bi léèrè, àwon méje ní a kò le wá ohun tí ó ń je ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa kojá inú Alukurani nítorí pé èsìn mùsùlùmí tí ó gbayì níbè ti gbé àwon àsà àtijó mì bíi kàlòkàlò. Àwon mésán-án so pé omolúwàbí ni eni tí ó bá n pa òfin Olórun mo nígbà tí eni kan tí ó kù so pé oun kò mo ohun ti ènìyàn lè fi se òdiwòn. Àbò ìfòròwánilénuwò yìí ti fi ìdí rè múlè pé inú Àlùkùránì tí ó jé ìwé atónà fún mùsùlùmí òdodo ni a lè wá òrò tó je mó ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa sí. Skinner (1980:119) Ibrahim (1982:10) àti Higab àti Sambo (1986:25) fi ara mó àbájáde ìfòròwánilénuwò tí mo se. Skinner (1980) tilè sàlàyé pé láti nnkan bíi èédégbèta odún ó lé díé tí èsìn mùsùlùmí ti wo àwùjo Hausa ni ó ti pa àsà ìbílè ré pátápátá.
Skinner (1980:119) sàlàyé pé ní òde òní, Àlùkùránì, àwon isé àti ìhùwàsí Ànábí nígbà ayé rè (Hadith) àti àwon òfin èsìn mùsùlùmí tí ó jé ti èyà ‘maliki’ ni ó jé atónà fún eni tí ó bá fé jé omolúwàbí ní àwùjo Hausa.
Ibrahim (1982:10) so pé òbí tí o bá fé kí omo òun ní èkó tí ó yè kooro ti yóò so ó di omolúwàbí gbódò gbé ìgbésè pàtàkì kan. Irú òbi yìí, yálà ará ilé ni tàbí ará oko gbódò rí pé léyìn tí òún bá ti dákó fún omo òun tí ó ti pé omo odún méje sí mésàn-án, yóò ra sòkòtò péńpé kan, èwù àwòlékè (shirt) àti bìlàńkéètì kan fún omo òhún. Yóò fà á lé Ààfáà kan lówó fún èkó ìmò èsìn. Ààfáà yìí yóò kó àwon omo wònyìí lo sí ìlú tí ó jìnnà réré. Níbè ni yóò ti kó won ní orísìírísìí èkó èsìn mùsùlùmí láìsí ààyè fún ayòpòró. Àsà yìí ni wón ń pè ní àsà àlùmájìrí tàbí ‘almajir’ nínú èdè lárúbáwá. Ìgbàgbó àwùjo yìí ni pé omo tí Ààfáà bá mú dé léyìn odún díè pé ó ti kó èkó èsìn yìí yege ti di omolúwàbí.
Àkíyèsí Mohammed (1981:27) lórí òrò ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa ni pé, bí eni gba igbá otí ni òrò èkó ìwà omolúwàbí. Ó ní isé àwon ègbón ni láti kó àwon àbúrò won ní ìwà tí ó bójúmu ní àwujo won. Isé àwon àbúrò sì ni láti gba èkó pèlú ìteríba. Kókó àlàyé rè ni pé omo ti àwon òbí àti ègbón rè bá gbà pé ó ti gba èkó yìí ni wón ń se ìgbeyàwó fún. Àkíyèsí tiwa ni pé ònà tí wón gbà se ìdánilékòó ni àwùjo Hausa ni ó so. Kò so irú àwon ìwà tí ó to àti èyí tí kò tó, béè ni kò so ibi tí a ti lè kó nípa irú àwon ìwà òhún.
Ó hàn gbangba pé Àlùkùránì ni atónà àwon ìwà tí ó tó àti èyí tí kò tó ni àwùjo Hausa, nítorí pé gbogbo àwon èka òdiwòn ìyókù bí àwon ìhùwàsí àti ìsesí Ànábì ní ìgbà ayé rè je ni a lè bá pàdé nínú Àlùkùránì.
Àsà kí á máa fi èsìn se òdiwòn ìwà omolúwàbí kò jé tuntun. Okhawere (2001) se ìwádìí ìjìnlè lórí ipa tí èsìn ń kó nínú òrò ìbálòpò takotabo láàrin àwon òdó tí wón wà ní ilé èkó giga tí won kò sì tíì ni oko tàbí aya ní ìpínlè Niger. Àbò ìwádìí rè fi hàn pé àjosepò wà láàrin bí ènìyàn se fi ara mó èsìn tó àti bóyá ó ní ìrírí ìbálòpò takotabo láìwoléko tàbí gbé ìyàwó. Ògòòrò àwon tí kò fara mó èsìn yálà ti omoléyìn Jésù tàbí ti mùsùlùmí ni wón ti ní ìrírí ìbálòpò.
Lórí ìwà omolúwàbí ní àwùjo àwon Hausa, Isé meta ni a fé lò. Àwon isé méta òhún ni ti Rauf (1986), Higab àti Sambo (1983) àti ìtókasí àwon ibi ti àlùkùràní ti sòrò nípa ìwà omolúàbí (al-mu’minum)
Rauf (1981:29-30) sàlàyé pé ní ìgbà ayé Ànábì, àwon ohun tí ó kà sí ìwà omolúwàbí ni àìte-ètó-omolàkejì-loju; síso òtító; mímú ìlérí se; ìbòwò fún òbí àti síse ìrànlówó fún ara ilé, aládùúgbò, omo òrukàn, erú àti àwon mìíràn tí wón nílò ìrànlówó. Ní ìdà kejì, àwon ìwà tí ó jé òdìkejì àwon tí a tò kalè bí ìyànjé, ìtaniníjàmbá, àìbòwò fún ènìyàn àti yíyàn àwon eni àtèmérè àwùjo je ni a kà sí èsè.
Nínú àlàyé Higab àti Sambo (1986:25), àwon wònyí ni àpeere ìwà omolúwàbí; sisé dáradára sí òbí eni, Òtító síso, Ìdájó ododo; Ìforíjìn àti àwon ìwà ètó mìíràn. Gbogbo àwon ìwà yìí ni Àlùkùránì fi àse sí gégé bí ìwà omolúwàbí.
Nínú Àlùkùránì, sura múmìní tóka sí àwon nnkan tí ó jé dandan fún mùsùlùmí òdodo. Nnkan méta pàtàkì ni súrà yìí tóka sí. Èkíní ni àwon nnkan tí ó rò mó ìgbàgbó nínú Olórun kan soso. Èkejì je mo àwon ìlànà èsìn nígbà tí eketa je mó òrò ìwà omolúwàbí láàrìn mùsùlùmí. Níwòn ìgbà tí ó jé pé ìdánilékòó ìwà omolúàbí ni o jé wá lógún, e jé kí a wo díè nínú ohun tí Àlùkùránì òhún wí. Sura ketàdínlógún ese ketàlélógún soro nípa ìbòwò fún òbí eni àti ìrera-eni-sílè. Súrà kèrindínógún ese ìkokànléláàádórùn-ún sòrò nípa mímú àdéhùn se àti pé a kò gbodò búra èké. Súrà kokàndínlógójì ń so pé ìwà rere àti búburú kò le ba ara dógba. Ó gbà wá ní ìyànjú kí á fi rere ségun búburú. Àkíyèsí tiwa ni pé Àlùkùránì ti kó gbogbo ohun tí a lè fi júwe ìwà omolúwàbí ní àwùjo Hausa sínú.