Torla

De Biquipedia

Muitas d'as soluzions graficas usatas en ista pachina son diferents á las aconsellatas per as Normas de Uesca de 1987, més comunas á Biquipedia.

Torla


A ilesia de Torla, con o pui d'o Mondarruego en deçaga.
Comunidat autonoma Aragón
Probinzia  Uesca
Redolada Sobrarbe
Codigo postal 22376
Latitut
Lonchitut

42° 37’ 40’’ Norte
 0°  6’ 39’’ Ueste

Superfizie 169,2 km²
Altaria 1.032 m.
Distanzia 100 km enta Uesca
Poblazión 316 ab. (2005)
Chentilizio {{{chentilizio}}}
Ríos {{{ríos}}}
Pachina web {{{web}}}
Situazión de Torla en Aragón
Torla

Torla ye un mônecipio d'a Provincia de Huesca. A población ye de 316 abitants en una superficie de 169,2 km² e una densidat de 1,86 ab/km².

Bariedaz dialeutals de l'Aragonés Ista fuella ye escrita en alto sobrarbés.

Torla ye una villa á l'alto d'a cuënca de l'Ara, á man d'a boca d'a valle d'Ordesa. O suyo mônecipio muga pör o norte con Francia, pör o nort-ôeste con Pandicosa, pör l'ôeste con Yesero, pör o sur e sud-ôeste con Broto e pör l'este con Fanlo. Se troba en o canto mës nort-ueste d'a comarca d'o Sobrarbe, con auceso pör carretera den de Broto pör a carretera N-260, u de Biescas indo pör l'alto d'o Cotêfablo (1423m).

O lugar de Torla complièga, á mës, as dependencias d'o Parque Nacional d'Ordesa e d'as Tres Sêrols emprêgatas com'á centro de rêcepción de vêsitants, e d'on que ös autobusös tôristicos portian a gent t'alto t'a pratiera d'Ordesa cuan en as êpocas de mës gran afluyencia de pôblico ro transito de vehïclos privatos ye restringito aintrö d'a valle.

Torla finca en a valle glaciar d'o río Ara, dêmpués d'a confluyenzia d'as valles de Buixaruëlo (a mës alta complêguera de l'Ara) e d'Ordesa (a balle de l'Araças). Se crei que ra luènga original d'a chêlera eva plêgato ent'Asín de Broto, con cuasi 30Km de longitut.

Contenius

[Editar] Istoria

O Sagrato Coraçón en a portalada d'a Ilesia de Torla.
O Sagrato Coraçón en a portalada d'a Ilesia de Torla.

O suyo nomme s'atrêbuye ta una derivación d'a parola Torre, fendo refêrencia ent'a torre defênsora que bi heva en o lugar ta desfênder-lo dêvant d'as incursions de partês de Gascuña á traviés d'o perineu. Ixa torre êstiore alzata de l'orage de Jôan II, d'o siëglo quincén. A fortificación se piënsa que fincava en a lênera á on que güëi se-bi troba ra êl·lesia, pör alto d'o tônel que atraviesa ra carrêtera que enfila ta Ordesa. Ös êxpertos consideran que ös origens d'ös primers poblamientös á Torla s'han de mirar d'ëbantês no que ra Edat Meya, podiendo-se trobar êncluso en epoca tardorromana.

A istòria de Torla, com'á nuclêio mës altero d'a balle de Broto, ha estato de siëmpre marcata pör a suya condición de localidat muganta. Amanêix citato com'á camín de paxerías en o siëglo trecén, com'a buêga explêcita (referênciato á tal en o 1443) ó á miëntres d'ös numbrosos confliutos que concarorön as poblacions d'a valle de Broto contra d'a vecina valle de Bareja, pertenixent d'o condato de Bigorra.

En l'estíu d'o 1319, Torla sôfriore una gran enrestita d'ös vecins gascons d'amprés d'a cual s'amêllororön as suyas edificacions desfênsoras. Diz que d'ixa epoca ye ra dita Cripta de Sant Jorge, huèi girata d'entre ras runas d'o castiello. De razzias, saqueyos e aconcaratas en abiorön á mientres de tot o siëglo quincén, êncara que no heva de ser dic'o mës grëu de toz ers, en o 1512, cuan ös torlesös haviorön de demandar aduya t'alçar-ne ra mës gran partê d'o castiello e ras dêsfensas que êncara huèi pueden veyer-se-be pör as suias carreras. En ixe ataque, á mièntres que ös franzesös se-en retiravan ent'a suia tiërra, ös torlesös paroren a suia trampella, con a cual s'evan d'aganar a fama de valura e posiblement tammién o têtulo de villa, e els enrêstiorön á ro camín de l'Escalar (á baixo de Buixaruèlo, en a Collata de l'Acorrêador) á on que ne matorön dos d'ös capins, e ne capturorön dos d'as banderas que estiorön en exhibición en a el·lesia d'o lugar pör á sabels tièmpös. Ös cuërpos d'ös dos capitans estiorön recullitos e enterratos en a ilesia de Sant Salvador á on que êncara huèi se troban.

As fortificacions s'alçorön á ro liërgo d'o siëglo XVI, segurament d'entre ös anyos 1525 e 1550. Anque Torla estiore de plen amurël·lata, güèi nomës se-n'ha conservato partê d'o suio castiello (autualment, o museyo arqueologico), a torre de Casa Mesonero á on que bi-haviore d'estar a dita Puèrta de Francia e ras traças d'as torres e puèrtas en Casa Ballarín e Casa Ruba. Conservore dica 1925 l'altra torre de grans dimensions en o bario de Santa Lucía que ya no êxiste.

O siëglo decisetén sin d'embargo estiore d'una gran esplêndura ta ra villa, una epoca en a ra fragil pero duradora paz con Bareja, en junión con o contrabando e ro comercio, rematorön enriquecindo ös grans nommes d'o lugar, e devantando-ne ras mäs beroyas d'as casas suias que dica huèi mos n'han plegato: Casa Viô, Casa Ruba, Casa Oliván, Casa Café, Casa Sastre, Casa Pintato, Casa Colosca, Casa Tápia. Son d'ixe siëglo de prosperidat as enamplacions d'a ilesia de Sant Salvador, conöixita dic'o siëglo quincén com'á Sant Pietro, que estiore concluïta ta 1679 e t'a cuala se-bi metiorön retablos, ornatos, un organo e sillería, totas ixas cosas que estiorön, no obstante, perdûtas á miëntres d'o desastre d'a Guerra Cêvil.

Una chaminera troncoconica  rehabilitata. Torla ye un êjemplo de lugar montanyés á on que ra fusión de tot l'antigo e ras nuèvas cosas se fa mës patent.
Una chaminera troncoconica rehabilitata. Torla ye un êjemplo de lugar montanyés á on que ra fusión de tot l'antigo e ras nuèvas cosas se fa mës patent.

Tammién haviore ra villa de Torla un monëstèrio própio, dito de Sant Basilio, que pör a suia manca de riqueça, desapreixore absorvito e compratas as suyas pertenencias pör Casa Lardiers, a cuala se diz d'ixe al·loras e pör l'enjaque d'a suya alquêsicion casa Fraile. D'ixe monëstèrio nomës que una viella imagen d'a virgen con o ninón ye cosa que s'haiga conserbato.

No obstante, o decisetén deixore paso ta tièmpös prou mäs dêficils: con o XVIII emprencipore ra Guerra de Sucesión á on que Torla prendiore partê pör o bando d'ös Austrias e junto con Broto s'aganorön a fama ös suios abitants de dêsfensors furos d'ös suios fuêros e prêvilegios êncluso enta sitiar a borbonica ciudat de Jacca. Pero en outubre d'o 1706 un ejercito baixo d'o mando d'o Marqués de Saluzzi plegore á meter baixo o concello d'a valle e bombardeyore o castiello de Torla que crêmore remaniendo con a suia autual fêsionomía. Á miëntres d'a Guerra de Convención (1792-1795) e d'a Guerra d'a Independéncia o castiello consta que no se podiore empregar, anque de luén s'empregore ta côbillar compañías de l'ejercito regular u guerrilleros, ös cuals no podiorön fer cosa ta privar d'a dentrata d'ös francesös en a villa e d'o suyo saqueyo ro 20 de setiembre de 1809. O çaguer reto que haviorön de sôperar ös torlesös estiore ra nuëstra Guerra Cêvil, a cuala no nomës rematore con partê d'a esparça población d'o mônecipio si que tammién en crêmore partê buèna de ra esplendor antiga d'a villa. A beroyura que tién autualment no s'ha aganato si que pör a restauración d'a mës gran partê d'as malmêteduras d'ixe cônfliuto.

Una gambadeta pör as suyas carreras permit d'aintrar-se en a mës pura medievata. Cal adêstacar a ilesia de Sant Salvador e ös suyos retaplös recôperatos de lugars abandonatos d'a rêdolada, o castiello-museyo arquelogico con especial mención d'as pinturas medievals d'a Cripta de Sant Jorge, a Plaça Mayor d'a villa d'o trezén, as casonas d'ös siëglos XIII-XVIII e ös suios escutos infançons, espantabruixas, ênscripcions, finestras gemminatas, tot ye deleït ta ös vêsitants e ös amants d'o buèn arte. O mônecipio de Torla se compone tammién d'altro tres lugars: Fraixén, Viô de Linars e Linars de Broto.

Bergotés ye ro nomme d'o charrar propio d'a Vallê' Broto. En a imagen, Broto envisto d'o camín de Torla.
Bergotés ye ro nomme d'o charrar propio d'a Vallê' Broto. En a imagen, Broto envisto d'o camín de Torla.

[Editar] Fabla

En Torla se döcumentore de buèna traça ra existéncia de ra luènga aragonesa dic'a decada d'ös 30 d'o siëglo XX. Sin d'embargo diz que con a Guerra Cêvil se'n pierde de manera l'emprego, quedando-be nomës repuis en o vocabulario común. Soroïhandy en citaba fabladors en tota ra Vallê' Broto en encëtar-se ro siëglo XX, no obstante, 30 anyadas dêmpués, en o 1935 amanêix en a villa de Torla com'á luènga d'emprego nomës ta 2 personas grans d'o lugar. Como en as capeçanas de mônecipio de ra valle, a fabla no s'ha döcumentato ro charrar bergotés mës dêmpués d'a guerra, e només en quedan bels charrants que en ös lugarons d'alto que bi son relacionatos.

[Editar] Fiëstas

  • En frebero, o cabo de semana d'antês d'o miercoles de cenisa, o popular carnaval d'a villa.
  • 8 de mayo, junto con ös abitants de Fraixén, romería ent'a ermita de Sant Miguel.
  • O segundo dominco de junio, fiësta menor fendo honor ta Santa Elena, patrona d'a villa. Junto con ös abitants de Broto se fa una romería ent'a ermita de Santa Elena.
  • 12 d'otubre, Fiësta Mayor fendo honor t'a Virgen d'o Pilar. Ta êsta festividat ös moços d'o lugar se fican vestuages tradicionals e ejecutan tres dances populars têpicos d'a localidat: o Palotêau que representa ra luita ta controlar ös pratos d'a montaña, en o cual cada moço preba de crebar o palo d'o suyo oponient; a Jota, singular de Torla que no parix guaire t'a jota aragonesa, que representa ras reunions de pastors en a montaña; e ro Repatán, que no ye si que una preba de fuerça e resistencia ta dançaires e êspeutadors, pörque cuan o Mayoral (o més experimentato d'ös pastors) aleria ös altros danzaires ta que escorrixen o bestiar, êste no ye altra cosa que ro pôblico, o cual encorren per as carreras d'o lugar enta que fan una pausa en Casa Carnota. De çaga d'ixa pausa, o Mayoral mete á prebar a fuerça d'o Repatán que no ye altro que ro mës joven d'ös pastors (dançaires) e el fa pretar á correr mës rapëdo êncara, con tot o "remate" d'espeutadors. O Repatán gosa á estar o mës ësperato d'ös dances de Torla.

[Editar] O Carnaval

l'Articlo prêncipal d'êste departato ye Carnaval de Torla.

Ös carnavals de Torla estiorön prohibitos á miëntres de tot o Franquismo. Cal decir que dica ös anyos 90 no s'heva feito mës dend'a Guerra Cêvil.

O Carnaval de Torla ranca con a baixada d'o Carnaval, un diaple furo e burxador, que baixa d'a montanya encorrito pör o Tenêdor, o caçataire que l'ha capturato pör alto e el baixa ent'a villa ta amostrar-lo e fer-se d'alavar pör ös vezins. O tenêdor el fa pasar casa pör casa á on que brincan e cantan e fan borina, e se fan fartos de vin, tortetas e crespillos que son tan têpicos d'a fiësta torlesa. A fin d'a fiësta la marca o judicio contra d'o Carnaval, que rematan considerando-lo o culpable de mës que toz ös perjudicios escaïcitos en a villa á miëntres de tota l'anyada, d'un braço crebato enta ös matrimonios de poco negocio que s'haigan fetos. O judicio se fa de tot en luènga aragonesa, e en transcôrrer, o Carnaval se desfensa dezindo una man de comentarios graciosos que fan redir-se toz ös presents. En rematar, o Carnaval se condena á muërte.

[Editar] Romerías

Torla ye uno d'ös puestos con mës tradición de fer romerías de tot o Perêneu. Cuasi totas as suyas romerías rematan repartindo torta bendecita, a cual d'aucuerdö con a tradición proporciona ra cualidat que s'ötorgue á ro santo á qui ne mênja. As romerías son una d'as mës conservaderas tradicions de Torla pörque, d'as cuatro romerías anyals que se-bi fevan d'antês mës, êncara mos n'han remaso tres, e êncara prou que ye plausible de vêsitar as cuatro ermitas en piet e perfeutament conservatas.

O 8 de mayo se fa una puyata enta Sant Miguel, o lugar que quedore deshabitato en 1740, e d'o cual nomës mos n'ha quedato ra êl·lesia suia, de 1620. En gênero, se fa ra mesma cosa ta Sant Antón e le-se demanda pör o bêstiar. En o mes de mayo se puya ent'a ermita de Santa Elena, patrona de Torla, a cual no ye se que una pardina que heva côvillato ös rematös e êncara maquis dêmpués d'a Guerra Cêvil. A çaguera d'as ermitas de Torla ye Santa Ana, que estiore alzata pör a familia Viô ta proteger una d'as suyas fincas de mäs valor en o 1606, anque ra romería que bi plegava se dêixore de fer cuan o tôrismo deprivore as gents d'o lugar de tiëmpo ta fer-la, en o mes de junio.

[Editar] Beyer tamién

[Editar] Enrastres externos


Lugars d'o monezipio de Torla
Fraxén | Linars de Broto | Biú de Linars | Torla


Monezipios d'a redolada Sobrarbe
Abizanda | L'Aínsa-Sobrarbe | A Espuña | Barcabo | Bielsa | Boltaña | Broto | A Buerda | Chistén | Fanlo | Fiscal | A Fueba | Palo | Plan | Puertolas | O Pueyo d'Araguás | Tella-Sin | San Chuan de Plan | Torla
Atras luengas