Səfəvilər

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Ümumi Türk Tarixi
Tarixi və Müasir Türk Dövlətləri
İmperiyalar



Dövlətlər






Günümüz




Bu kutu: gör   değiştir
Səfəvilər dövlətinin yayıldığı ərazilər.
Səfəvilər dövlətinin yayıldığı ərazilər.


Səfəvilər - Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsasını qoymuş azərbaycanlı hakim sülalə.

1501-1736-cı illərdə hakimiyyətdə olmuş bu sülalə orta əsrlərdə Azərbaycan*ı, Şərqi Gürcüstan*ı, İran*ı, Cənubi Türkmənistan*ı və Əfqanıstan*ı, bəzi dövrlərdə İraqi-Ərəb*i və s. əraziləri əhatə etmiş nəhəng bit imperiya qura bilmişdir. Səfəvilər Ağqoyunlular və Şirvanşahlar dövlətlərinə son qoymuş, şeybanilər, osmanlılar və əfqanlarla müharibələr aparmışlar.

Səfəvilər dövləti müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin formalaşmasına mühüm təsir göstərmişdir. Tarixdə ilk dəfə Azərbaycan türkçəsi məhz səfəvilər zamanında Azərbaycanda və İranda rəsmi dövlət dili səviyyəsində işlənmişdir. Şah İsmayıl eyni zamanda Xətai ləqəbi ilə Azərbaycan türkçəsində şerlər yazmışdır. Maraqlıdır ki, Səfəvi dövlətinə qarşı dini müharibə aparan Osmanlı Sultan Səlim Şah İsmayıla məktublarını fars dilində yazdığı halda, Şah İsmayıl cavab məktublarını yalnız Azərbaycan türkçəsində yazmışdır. İlk zamanlarda Səfəvilər dövlətində ən mühüm vəkil vəzifələrinə Qızılbaş Türk hakimləri təyin edilmişdir. XVI əsrin ortalarında 74 əmirin 68-i azərbaycanlı idi.

Paytaxtı müxtəlif vaxtlarda Təbriz, Qəzvin və İsfahan olmuşdur. Mühüm şəhərlərindən Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Ərdəbil, Şamaxı, Bakı, Dərbənd, Marağa, Qəzvin, İsfahan, Həmədan, Şiraz, Məşhəd, Herat, Yəzd, Kirman və s. olmuşdur.

Mündəricat

[redaktə / تحریر] Səfəvi Şahları

Şah İsmayıl Xətai Səfəvi sülaləsisinin ilk nümayəndəsi
Şah İsmayıl Xətai Səfəvi sülaləsisinin ilk nümayəndəsi

[redaktə / تحریر] Səfəvi sülaləsinin mənşəyi haqqında

Səfəvi sülaləsinin mənşəyi haqqında mübahisələr heç də son zamanlar meydana gəlməmişdir.

Bu barədə yeganə tarixi mənbə İsmail bin Bəzzarın "Siffət əs-səfa" ("Saflığın saflığı") əsəri hesab olunur. Bu əsərə görə Səfəvi mənşəyi 7-ci şiə imamı Musa Kazıma çatır. Başqa sözlə bu əsərə görə Səfəvilər mənşəcə ərəbdirlər. Lakin əksər tədqiqatçılar (məs. Əhməd Kəsrəvi Təbrizi, V.V.Bartold) bu barədə belə fikirləri vardır ki, Səfəvilərin əcdadlar heç də seyidlər (Məhəmməd peyğəmbərin nəsli) nəslindən deyildir. Sadəcə olaraq səfəvi tarixşunasları Səfəvi nəslinin mötəbərliyini göstərmək üçün nəsil şəcərəsi sonradan uydurulmuş və ibn-Bəzzarın əsərinin mətninə daxil edilmişdir.

[redaktə / تحریر] Səfəvilərin kürd mənşəli olması barədə

Bu barədə Zəki Vəlidi Toqanın fikirləri olduqca maraqlıdır. Toqay əksər tədqiqatçıların uydurma hesab etdikləri "Səffat əs-səfa"dan kürd qoşunlarının Azərbaycana gəlməsi haqda rəvayətə əsaslanaraq bunu 1025-ci ildə Rəvvadilərin Azərbaycanı tutması ilə əlaqələndirir. Şeyx Səfinin əcdadları olan Şeyx Zahidin əcdadlarıda "Rəvvadilırin hərbi əməliyyatları zamanı Gilan və Ərdəbilə gəlmiş, Muğan və Araz vilayətlərində İslamı yaymışlar". Onun fikrincə "Ərdəbil kürd şeyxinin" nəsli "tamamilə türkləşmişdir". Onun fikrincə I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib öz kürd mənşəyini tarixdən silmək üçün əlindən gələni etmişdir.

[redaktə / تحریر] Səfəvilərin fars mənşəli olması barədə

İran tarixçiləri Şah İsmayılı türk hökmdarı kimi deyil, xüsusi şərait ucbatından türkcə danışmağa və şerlər yazmağa "məcbur olan" iranlı kimi qəbul edir. Onların fikrincə - "İran türkləri türkmən və tatar irqinin məhsuludur. Azərbaycan tatarları türkcə danışsalarda felən iranlıdırlar, onlar saf iranlıların mənşəcə türkmən, yaxud tatar irqi ilə qarışığını təşkil edirlər."

[redaktə / تحریر] Səfəvilərin türk mənşəli olması barədə

Əksər qeyri-türk tədqiqatçılar "Səffat əs-səfa" əsərində Şeyx Səfiəddinin etnik mənsubiyyəti haqdakı məlumatların üzərində sükutla keçirlər.

Bu əsərdə dəfələrlə Şeyx Səfinin səfərləri zamanı ona "pir-i türk" ("türkün piri") deyilməsi göstərilir. Həmçinin Şirazda (fars torpağı) müridlər ona bu cür müraciət edərmişlər. Hekayədə belə bir məqam diqqətə layiqdir: "Yüksək mənsəb sahibi olan və bütün Farsda cəsarəti ilə tanınan əmir Abdulla" (Səfiyə müraciətlə) dedi: "Ey türkün piri..."

Mövlanə Əhməd və Mövlanə İbrahim Təbrizi Sərevi qeyd edirdilər ki, "(biz) Ərdəbilə gəldik. Şeyxin yanında (evində), qoy (Allah) onun ruhunu əziz tutsun, bizə qara çörək və su gətirdilər. Qəflətən bir neçə türk daxil oldu. Onlara ağ çörək və bal gətirdilər". Bu hekayə türklərin Şeyx Səfinin evində üstünlük verildiyini göstərir.

Təvəkkül ibn Bəzzar həmçinin Şeyxin "türk kəndində" ("dəh-i türk") olmasından yazması Ərdəbil ərazisində türk əhalisinə işarədir.

[redaktə / تحریر] Tarixi

Ali Qapu sərayı, Səfəvilərin üçüncü paytaxtiİsfahanda
Ali Qapu sərayı, Səfəvilərin üçüncü paytaxtiİsfahanda
Səfəvi dövlətin sərhəddi 1512inci ildə
Səfəvi dövlətin sərhəddi 1512inci ildə

[redaktə / تحریر] Səfəvilərin Ərdəbildə fəaliyyəti

XIII əsrdə Azərbaycanda baş vermiş Monqol istilası xalqın vəziyyətinin həddən artıq pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Belə bir şəraitdə kortəbii sürətdə sufi-dərviş ordenləri meydana gəldi. Əhalinin düşdüyü vəziyyət bu ordenlərin onların arasında çox sürətlə yayılmasına səbəb oldu. Bu təriqətlərin başçıları öz ətraflarında insanları birləşdirməyə başladı. Təriqət başçılarından biri də Şeyx Səfiəddin İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili(1252-1334) olmuşdur. Şeyx Səfiəddinin yeddinci şiə imamı Musa Kazımın nəsilindən olduğu deyilirdi. Şeyx Səfiəddin çox böyük nüfuz sahibi olmuşdur.

İlkin dövrlərdə Səfəvilər hakimiyyətə şiəlik təriqətinin gücü ilə gəlmək istəyirdilər, lakin XIV yüzillikdən etibarən onların əllərində iri torpaq sahələri keçdi. İlk səfəvi-feodal Şeyx Sədrəddin(1334-1392) olmuşdur.

Ölkədə baş verən proseslərdən onlar çox məharətlə istifadə edib xalq kütlələrini müxtəlif vədələrlə öz tərəflərinə çəkirdilər. Tədricən Şeyx Xacə Əli(1392-1427) və Şeyx İbrahim(1427-1447) (Şeyxşah adı ilə məşhur olmuşdur) Ərdəbil vilayətinin irsi feodal hakimi kimi çıxış etməyə başladılar, başqa sözlə Ərdəbil artıq Səfəvilərə tabe olan hərbi-siyasi və ruhani bir vilayət idi. Şeyx Cünyedin (1447-1460) dövründə artıq digər vilayətlərə qənimət ələ keçirmək üçün hücum edirdilər. Tədricən Qarabağ və Talış dağlarına qədər olan şərq torpaqları Səfəvilərə tabe olmağa başladı.

Səfəvilərin artan hərbi-siyasi çəkisi Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahı məcbur etdi ki, Şeyx Cüneydi Ərdəbildən çıxartsın. Şeyx Cüneyd Misiri, Suriyanı, Mesopatamiyanı gəzir və sonda Diyarbəkirə gəlir. Burada da Ağqoyunlularla Qaraqoyunlulara qarşı ittifaq yaranır. Şeyx Cüneyd Uzun Həsənin bacısı Xədicə bəyimlə evlənir.

Şeyx Cüneydin Ərdəbildən kənarda olmasına baxmayaraq burada da ona yeni müridlər və tayfalar qoşulurlar. 1459-cu ildə Şeyx Cəfərin Ərdəbilə qayıtmaq istəyi Şeyx Cəfər (Şeyx İbrahimin oğlu) tərəfindən əngəlləndi (Şeyx Cəfər sünniliyi təbliğ edirdi) 1460-cı ildə Şeyx Cəfərin Dağıstan yürüşü zamanı Səfəvilər I Xəlilullah və Cahanşahın qoşunlarına qarşı döyüşdə məğlub olur. Şeyx Cüneyd ölür. Onu oğlu Şeyx Heydər(1460-1488) əvəz edir. Şeyx Heydər dayısı Uzun Həsənin qızı Aləmşah bəyimlə evlənir. Səfəvi-Ağqoyunlu ittifaqı bərpa olunur.

Ölkədə baş verən proseslər nəticəsində 1470-ci ildə Ərdəbilə gələn Uzun Həsən Şeyx Cəfəri qəyyum saxlamaqla Şeyx Heydəri "Səfəviyyə" ordeninin irsi taxtında oturtdurdu.

Şeyx Heydər ordendə bir sıra islahatlar apardı, səfəvilər məhz onun dövründə "Qızılbaşlar" adlanmağa başladılar. Bu islahatlar nəticəsində Şeyx Heydər "ibn-Allah" adlanmağa başladı. Şeyx Heydərin rəhbərliyi ilə Səfəvilər 1483-cü ildə Şirvan və Dağıstana, 1487-ci ildə Şirvana yürüş etdilər-Şamaxı tutuldu. Bu yürüşlər nəticəsində Şeyx Heydərə qarşı Ağqoyunlu-Şirvanşah birliyi yarandı. 1488-ci il 9 iyunda Şahdağın ətəyində Tabasaranda baş vermiş döyüşün nəticəsi kimi Səfəvilər Şeyx Heydər başda olmaqla çoxlu itki verdi. Bu döyüşdə rəqiblərdə hədsiz çox itki verdilər.

Tabasaran döyüşü nəticəsində Ərdəbil hakimliyi zəifliyir (demək olar ki, yoxa çıxır). Üç səfəvi şahzadəsi- Sultanəli, İbrahim və İsmayıl Şiraz yaxınlığında İstəxr qalasına salınır. Lakin baş verən proseslər hakimiyyətə gəlmiş Rüstəm onları azad edir və Ağqoyunlu daxili çəkişmələri aradan qaldırmaq üçün Sultanəli ilə müttəfiqləşir. Baysunquru məğlub edən Sultanəli Təbrizə və Ərdəbilə gəlir. Ərdəbil və Təbriz Şeyx Heydərin övladların çox gözəl qarşılayır. Ərdəbilə ətrafdan çoxlu mürid axışmağa başlayır. Bu hərəkət Ağqoyunlu Rüstəmə xoş gəlmir, sui-qəsd təşkil olunur. Sui-qəsdin üstü açılır. 1494-cü ildə Şəməsi döyüşü qeyri-bərabər keçir və Sultanəli ölür. Döyüşdən əvvəl Sultanəli "Səfəviyyə" ordeninin başçısı İsmayılı təyin edir. Səfəvilərin Ərdəbil mülkləri ələ keçirilir.

İsmayıl Hüseyn bəy Lələ Şamlının rəhbərlik etdiyi 80 nəfərə yaxın sufi ilə birlikdə Ərdəbildə, Rəştdə, Kəskərə daha sonra isə Lahicanda - Gilanın Biyetin vilayətində gizlənir. Burada vilayətin hakimi Mirzə Əlinin sarayında yerləşirlər. İsmayılın Lahicanda olduğu 6 il müddətində o məşhur alim Şəmsəddin Lahici tərəfindən təhsil görür.

[redaktə / تحریر] Səfəvilər dövlətinin yaranması

İsfahanda 40 sütun sarayı
İsfahanda 40 sütun sarayı

1499-cu ildə Ərdəbil şeyxlərinin məsləhəti ilə İsmayıl Lahicanı tərk edir və Ərdəbilə üz tutur. Burada o qızılbaş müridlərini öz ətrafına toplayır. Deyləm*dən, Tarom*dan keçərək Xalxal*a gəlir. Yolboyu İsmayıl Azərbaycanın digər ərazilərindən, Anadoludan çoxlu sayda tərəfdaşı qoşulur. Qışı Ərcivan*da keçirir. 1500-cü ildə Cabanı döyüşü Fərrux Yasarın, 1501-ci il Şərur döyüşü Əlvənd Mirzənin məğlubiyyəti ilə nəticələnir.

1501-ci ildə Təbrizə daxil olan İsmayıl özünü şah elan edir. 1503-cü il 21 iyun Almaqulağı döyüşü Murad Mirzənin məğlubiyyəti və Səfəvilərin tam qələbəsi ilə sona çatır.

[redaktə / تحریر] Səfəvilər dövlətinin beynəlxalq münasibətlərdə iştirakı

[redaktə / تحریر] İdarə olunma sistemi

[redaktə / تحریر] Səfəvi İmperiyasında azərbaycanlı-türk tayfalar

Səfəvi hökmdarı Şah Abbas'ın 1600'de Dominicus Custos tarafından bakır üzerine oyulmuş gravürü
Səfəvi hökmdarı Şah Abbas'ın 1600'de Dominicus Custos tarafından bakır üzerine oyulmuş gravürü

[redaktə / تحریر] Mənbə

  • Oqtay Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvi dövləti