İbn Rüşd

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

İbn Rüşd
İbn Rüşd

Əbu əl-Valid Məhəmməd ibn Əhməd ibn Rüşd və ya sadəcə İbn Rüşd (1126-1198) - Qərbdə Averroes kimi tanınan dahi əndəluslu ərəb filosof və təbibi. Fəlsəfə, riyaziyat, fiqh və tibbin kamil bilicisi. O dövr müsəlman İspaniyasının Kordoba şəhərində anadan olmuş, Qərbi Avropada dünyəvi fəlsəfi fikrin banisi hesab olunur.

İbn Rüşd tibbə aid "Külliyyat" adlı ensiklopedik əsər yazmiş, sonralar bu əsər Latın dilinə tərcümə edilərək (Colliget) uzun müddət Orta əsrlər Avropa universitetlərində tədris olunmuşdur. Bundan əlavə ibn Rüşd antik dövr yunan təbibi Qalenin əsərlərindən ibarət müntəxabat hazırlamış və İbn Sinanın Qanun fi't-tibb (Təbabət qanunları) əsərinə şərh yazmışdır.

Fəlsəfə sahəsində ibn Rüşd Aristotel və Plutonun əsərlərinə dəyərli elmi şərhlər vermişdir. Öz əsərlərinə gəldikdə ən mühüm fəlsəfi əsəri olan "Təhəfüt əl-Təhəfüt"i (Təkzibi təkzibetmə) əl-Qəzəlinin Aristotel fəlsəfi məktəbinin tənqidinə cavab olaraq yazmışdır. Belə ki, əl-Qəzəli özünün "Təhəfüt əl-Fəlsəfə" (Fəlsəfəni tənqid) əsərində Aristotel fəlsəfisinin, xüsusilə İbn Sinannın Aristotelə verdiyi şərhlərin İslam fəlsəfəsinə zidd olduğunu iddia edirdi. İbn Rüşdün digər əsərləri "Fəsl əl-Məqəl" və "Kitab əl-kəşf"dir. Birincidə ibn Rüşd fəlsəfi araşdırmaların İslam qanunları çərçivəsində mümkün olduğunu sübut edir. Məntiq və metofizikaya dair əsərləri isə günümüzə gəlib çıxmamışdır.

İbn Rüşd Aritotel fəlsəfi sistemini İslamla uzlaşdırmağa çalışırdı. İbn Rüşdə görə din və fəlsəfə (elm) arasında heç bir ziddiyət yoxdur, əksinə bunlar eyni və vahid olan həqiqətə müxtəlif yanaşmalardır. O kainatın sonsuzluğuna inanırdı və ruh anlayışını Fərdi və İlahi olmaqla iki qrupa ayırırdı. İbn Rüşd "Həqiqət təlimi" anlayışını da iki kateqoriaya ayırırdı: Dinə və imana əsaslanan həqiqət təlimi və fəlsəfəyə, elmə əsaslanan həqqiqət təlimi.

İbn Rüşd Qərbdə Aristotel fəlsəfəsini Avropaya təqdim etməsi səbəbindən hörmətlə anılır. Belə ki, 1150-ci ildən əvvəl Avropada Aristotelin latın dilinə yalnız bir neçə tərcümə olunmuş əsəri məlum idi. Bu yalnız İbn Rüşdün Aristotelin əsərlərinə verdiyi şərhlərin 12-ci əsrdən etibarən tərcümə edilməsi ilə Orta Əsrlər Avropası bu əsərlərlə tanış ola bildilər. Əsərlərinin yəhudi dilinə tərcümələri yəhudi fəlsəfi dünyagörüşünə ciddi təsir göstərmişdir. İbn Rüşd İslam fəlsəfəsinə də əhəmiyyətlə təsir göstərmişdir. O Fəsl əl Məqəl (Yekun traktat) əsərində Quranın təhlilində əsas meyar kimi müxtəlif mənbələrdən gələn hədislərdən çox analitik yanaşmaya üstünlük verilməsi təklifini irəli sürürdü. Eyni adlı əsərində dinin fəlsəfədən ayırmaqla ibn Rüşt Müasir Qərbdə tətbiq olunan dini dövlətdən ayıran dünyəvilik prinsipinin ilk yaradıcısı sayılır. Plutonun Respublikasına verdiyi şərh isə orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinin əsas istinad etdiyi mənbə kimi istifadə olunurdu.

İbn Rüşd həmçinin Atlantik okeanın digər sahilində qurunun olması fikrini irəli sürən ilk alimlərdən biri sayılır.