Müzakirə:Qafqaz Albaniyası/albaniya-qaralama

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Qafqaz Albaniyası dövlətinin ərazisi antik müəlliflərdən Strabonun, Klavdi Ptolemeyin və digər çoxsaylı yazılı tarixi mənbələrin məlumatlarına görə eramızın başlanğıcından VIII əsrin əvvəllərinədək cənubda Araz çayından şimali Qafqazadək, şərqdə Xəzər dənizinin qərb sahilindən Göyçə gölünün qərb sahilinədək geniş bir sahəni əhatə etmişdir. Bu yerlərdə qədim zamanlarda maldarlıq, əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olan müxtəlif dilli yerli tayfalar yaşamışlar. Qənimət və qul ələ keçirmək məqsədilə qonşu barbar tayfalar tərəfindən tez-tez edilən qarətçilik yürüşləri və daxili iqtisadi problemlərin birgə həll edilməsi zərurətini eramızdan əvvəl burada tayfa ittifaqlarının yaranması və dövlətin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Strabonun gözəl, ucaboy, ürəyiaçıq və səxavətli insanlar kimi xarakterizə etdiyi albanlar özlərini “ağuanlar”, yəni “mehriban insanlar”, yaşadıqları ölkəni isə “Ağuvan” adlandırmışlar. Qədim Roma və Qədim Yunan mənbələrində isə dövlətin adı “Albaniya” şəklində yazılmış, tarixə elə bu adla da daxil olmuşdur.

Zaqafqaziyanın ərəblər tərəfindən işğalı dövründə, VIII əsrin əvvəllərində bu dövlət dağılmışdır.

Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisində Qafqaz Albaniyasının zəngin memarlıq irsinə aid xeyli məbəd, kilsə və monastırlar var. Albaniyanın həqiqi tarixinin və abidələrinin öyrənilməsi sahəsində son vaxtlar milli tədqiqatçı alimlərimiz tərəfindən müəyyən işlər görülmüşdür. Eramızdan əvvəl I əsrin sonları, eramızın I əsrinin əvvəllərində yaşamış Strabon Albaniyada yaşayan tayfaların dini etiqadlarından bəhs edərək yazır ki, onlar Heli (günəş), Zevs (atəş), Selen (ay) ilahilərinə sitayiş edirlər. Xüsusi etiqad etdikləri Ay ilahisinin müqəddəs məbədi İberiya yaxınlığında yerləşir. Ölkədə günəş, ay və büdpərəstlik məbədləri ilə yanaşı çoxlu sayda atəşpərəstlik məbədləri də mövcud olmuşdur. Bu məbədlərin bir hissəsi sonralar xristian məbədlərinə çevrilmiş, əksər hissəsi isə islam dininin yayıldığı dövrdə dağıdılmışdır.

Antik müəllif Klavdi Ptolemey II əsrdə ölkədə 29 şəhər və iri yaşayış məntəqəsi olduğunu yazır. Məbədlərin inşasına və fəaliyyətinə rəhbərlik edən baş kahin çardan sonra ən hörmətli şəxs hesab olunurmuş. Məbədlərdən qaçıb meşələrdə gizlənən məbəd qulları kahinlərin göstərişi ilə tutulub müqəddəs zəncirlərlə bağlanır, bir il təmtəraqlı şəraitdə bəslənilib saxlanıldıqdan sonra məbəddə qurban verilirmiş.

[redaktə / تحریر] Albaniyada din

Vaxtilə Bakıda və ətraf ərazilərdə zəngin neft və qaz yataqlarının olması ilə bağlı gecə-gündüz fasiləsiz yanan təbii qaz məşəlləri bu yerləri əsrlər boyu atəşpərəstlərin ziyarətgahına çevirmişdi. Təbii məşəllər üzərində atəşpərəstlik məbədlərinin tikilməsi eramızdan əvvəl VII əsrdə Zərdüştlük dininin yayılması ilə əlaqədar idi. 390-cı ildə Albaniya İran dövlətinin hakimiyyəti altına düşdükdən sonra Sasani şahları, xüsusilə II Yezdegerd atəşpərəstliyi rəsmi dövlət dini kimi yaymaq məqsədilə Albaniya ərazisində bir sıra möhtəşəm müdafiə qalaları ilə yanaşı atəşpərəstlik məbədləri də tikdirirdi. Eramızın I əsrindən başlayaraq Roma imperiyası ərazisində yaranmış dini imperiya iqtisadi və mənəvi əlaqələri olan Zaqafqaziyaya da yayılmağa başlamışdı. Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklunun "Aqvan tarixi" əsərində Qafqaz Albaniyasında xristian dininin yayılması müxtəlif kilsə və məbədlərin tikilməsi barədə qiymətli məlumatlar vardır. Tarixi mənbələrdə Alban kilsəsi apostol kilsəsi adlandırılır. Çünki xristianlığı Albaniyaya eramızın 54-57-ci illərində apostol müqəddəs Yelisey gətirib. Təqribən üç əsr sonra parfiyalı missioner müqəddəs Qriqorisin fəaliyyəti nəticəsində ermənilər büdpərəstlikdən əl çəkib 327-ci ildə xristianlığı qəbul etmişlər. Bu barədə Alban salnaməçisi Moisey Kalankatuklunun əsərində kifayət qədər məlumat vardır. 1130-cu ildə Gəncə şəhərində anadan olmuş, 1184-cü ildən ömrünün sonunadək Xaçın knyazlarının yanında xidmət etmiş alban salnaməçisi Mxitar Qoş özünün məşhur “Alban salnaməsi” əsərində bu tarixi faktı bir daha təsdiq edərək yazır: “...müqəddəs Yeliseydən müqəddəs Qriqorisə qədər 300 il keçmişdir”. “Aqvan tarixi” salnaməsindən mə’lum olur ki, İsa peyğəmbərin şagirdi müqəddəs Faddeyin xristian dinini yaymaq məqsədilə Ermənistanda başlamaq istədiyi missionerlik fəaliyyəti faciə ilə nəticələnmiş, büdpərəst erməni çarı Sanatruk müqəddəs apostolu tutdurub qətlə yetirmişdir. Apostol Faddeyin şagirdi müqəddəs Yelisey Qüds şəhərinə qayıdıb apostolun şəhid olduğunu bildirir. İsa peyğəmbərin din qardaşı müqəddəs Yakov xristianlığı təbliq etmək üçün müqəddəs Yeliseyi Albaniyaya göndərir. Çola vilayətində missionerlik etdikdən sonra ölkənin Uti vilayətinin Kiş kəndinə gələn müqəddəs Yelisey orada kilsə tikdirir. Yalnız Qafqaz Albaniyası ərazisində deyil, ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada tikilmiş ilk xristian kilsəsi olan məşhur Kiş məbədi hazırda Şəki rayonunun Kiş kəndində yerləşir. Yonulmuş möhkəm daşdan əhəng məhlulu ilə inşa edilmiş birnefli günbəzli bazalikadan ibarət olan məbədin divarlarının qalınlığı bir metrə yaxındır. Məbədin damındakı silindrik günbəz iti uclu piramida şəkilli örtüklə tamamlanır. Məbədin üzərində hazırda heç bir epiqrafik yazı olmasa da memarlıq planlaşdırma xüsusiyyətləri, kompozisiya fəndləri, inşaat üslubu və texnologiyası abidənin Alban memarlarının yaratdıqları qiymətli sənət əsəri olmasını sübut edir. Dəfələrlə bərpa və təmir edilmiş məbəd zəmanəmizə kifayət qədər yaxşı vəziyyətdə gəlib çatmışdır. Vaxtilə məbədin üzərində onun müqəddəs apostol Yelisey kilsəsi olduğunu və 1244-cü ildə alban kilsəsinin arxiadiakonu Serafim tərəfindən yenidən qurulduğunu bildirən kitabə olmuşdur. XIX əsrin 30-cu illərində Alban kilsəsi Sinodun qərarı ilə rəsmən ləğv edildikdən sonra bir çox digər alban məbədləri kimi bu məbədin də kitabəsi təmiz pozulmuşdur. Bu məbəd əsrlər boyu Qafqaz Albaniyası kilsəsinin dini maarif mərkəzi olmuşdur. Maraqlıdır ki, məbədin yerləşdiyi kənd “din, etiqad, pərəstiş” mənasında 2000 ildən artıqdır ki, “Kiş” adlanır. Yaxınlıqdakı Qax rayonunun ərazisində, indi xalq arasında “Yeddi kilsə” adı ilə məşhur olan möhtəşəm alban məbədləri kompleksi isə uzun müddət alban kilsəsi yepiskopluğunun mərkəzi olmuşdur. Məhz bununla əlaqədar olaraq bu ərazi qədim dövrlərdən “Kax”, yəni "dini mərkəz, din sarayı" adlanır. Kompleksdə eramızın əvvəllərinə aid doqquz xristian məbədinin qalıqları vardır. Qax rayonunun Qum kəndindəki xristian məbədi memarlıq-konstruktiv həllinə görə mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən sənət əsəridir. Uzunluğu 40 metr, eni 20 metr olan üçnefli bazalika seçilmiş iri çay daşlarından tikilmişdir. Məbədə konstruktiv möhkəmlik vermək məqsədilə sütunlar, tağlar və bəzi memarlıq elementləri bişmiş davamlı kərpicdən inşa edilmişdir. Ləkit kəndində yerləşən, diametri 22 metr olan dairəvi plan quruluşlu alban məbədi də eyni inşaat materiallarından istifadə edilməklə arxaik inşaat üslubu ilə tikilmişdir. Bu məbədlərin hər ikisinin V-VI əsrlərə aid olması ehtimal edilir.

Qafqaz Albaniyası ərazisində xristianlığın geniş yayılması, Bizans imperiyası ilə əlaqələrin genişlənməsi, bütpərəstlik, atəşpərəstlik, astral etiqadlar kimi müxtəlif dinlərin və dini təsəvvürlərin hökm sürdüyü bir ölkədə tayfaların birləşməsinə kömək edən ideoloji vasitə kimi xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi zəruriyyəti yaratmışdı. Təqribən 325-ci ildə alban çarı Urnayr xristianlığı rəsmi dövlət dini elan etdikdən sonra ölkədə xristian məbədləri və kilsələr tikilməyə başlandı. Məşhur Avey məbədi Qazax rayonunun ərazisində yerləşir. Ondan bir qədər aşağıda yerləşən Şişqaya məbədi, Koroğlu məbədi və digər süni mağara-məbədlər kompleksi tədqiqatçı alimlər E.Rüstəmov və F.Muradovanın fikrincə, antik dövrə və xristianlığın yayılmağa başladığı ilk əsrlərə aid alban məbədləridir. Qafqaz Albaniyasında xristianlığın ilk dövrləri üçün xarakterik olan uzunsov ibadət zallı bir nefli məbəd kompleksinin qalıqları 1948-ci ildə Mingəçevirdə arxeoloqlar tərəfindən öyrənilərkən üzərində alban əlifbası ilə naməlum yazılar həkk olunmuş, daşdan hazırlanmış xaç altlığı aşkar edilmişdir. Albaniya çarı III Vaçaqanın, ölkənin görkəmli din və dövlət xadimlərinin iştirakı ilə keçirilmiş Alban kilsəsinin 488-ci il Aquen məclisindən sonra xristian memarlığı üslubunda məbədlərin inşası geniş vüsət almışdı. III Vaçaqanın (487-510-cu illər) hakimiyyəti dövründə Albaniyada 300-dən çox kilsə və məbəd tikilmişdir. VII əsrin ortalarına yaxın ölkədə ixtiyarlarında kəndlər və torpaq sahələri olan 30-dan artıq monastır olmuşdur. “Albaniya tarixi” salnaməsindən məlum olur ki, alban sənətkarlarının əlləri ilə ölkə ərazisindən uzaqlarda - müqəddəs Qüds şəhərində monastırlar (vənglər) tikilmişdir. Panon adlı Albaniyalı rahib Eleon dağının şərq tərəfində Pand monastrı, Həzrəti Davudun bürcü yanında Bərdə monastrı, onun yaxınlığında Kalankatuk monastrı, Müqəddəs Stefan monastırından cənubda tikilmiş Arsax monastırı, Amaras monastırı və adları məlum olmayan daha üç məbəd müqəddəs şəhərə Alban kilsəsinin töhfəsi olmuşdur. Alban katalikosluğunun taxtı IV-V əsrlərdə Dərbənddə ola monastrında, VI-VII əsrlərdə Bərdə monastrında, VIII-IX əsrlərdə Kəlbəcər rayonunda Xudavəng monastrında, XVI-XIX əsrlərdə Qandsazar monastrında yerləşmişdir. 552-ci ildə alban kilsəsinin başçısı katalikos müqəddəs ata Abbas iqamətgahı oladan Bərdəyə köçürdükdən sonra Bərdə kilsəsi iri monastra çevrilmişdi.

VII əsrin ortalarında Qafqaz Albaniyası ərəblər tərəfindən işğal edildikdən sonra Qarabağın düzənlik hissəsində əhalinin erməniləşməsi prosesi uzun müddət davam etmiş və alban tayfalarının birləşib vahid xalq halında formalaşmasına mane olmuşdur. Ərəb işğalğılarının zülmünə qarşı baş verən üsyanlardan təşvişə düşən Xilafət ölkədəki şəhərlərin qala divarlarını, güclü qalaları, məbədləri dağıdır, cəza tədbirlərinə və hiylələrə əl atırdı. Eramızın V əsrindən etibarən xristianlığın diofizit təriqətinə mənsub Alban pravoslav kilsəsi ilə monofizit təriqətinə aid erməni qriqoryan kilsəsi arasında başlamış mübahisələr və çəkişmələr əsrlər boyu davam etmişdir. Diofizit təriqəsinin banisi Roma imperiyasının məşhur din xadimi Papaz I Lev olmuşdur. Diofizitlər belə hesab edirlər ki, dua edərkən müqəddəs Məryəmi “ilahi anası” adlandırmaq günahdır. İsa peyğəmbər təbiət etibarilə iki mahiyyətlidir, yəni müqəddəs ruh olmaqla yanaşı, həm də insandır. V əsrdə yepiskop Yevtix tərəfindən yaradılmış monofizit təriqətinin tərəfdarları isə İsanı yalnız ilahi ruh hesab edirdilər. Bizans imperatoru Markian Flavinin hakimiyyəti dövründə, 451-ci ildə Xalkedon şəhərində keçirilmiş IV ümumkilsə qurultayı ermənilərin mənsub olduqları monofizit təriqətinin tərəfdarlarını kafir adlandıraraq lənətləmişdi. Bizans imperatoru ilə həmrəy olan Alban kilsəsinin başçısı Nerses Bakur ilə erməni kilsəsinin başçısı İlya arasında dini zəmində davam edən çəkişmələrdən işğalçılar məharətlə öz xeyirlərinə istifadə etdilər. Bizans kilsəsi ilə əməkdaşlıq edən Alban kilsəsinə zərbə vurmaq məqsədi ilə VIII əsrin əvvəllərində Mərvan ibn Məhəmmədin başçılığı ilə ərəb qoşunları Albaniyaya yürüş etdi. 701-ci ildə xilafətin cəza dəstələri tərəfindən mühasirəyə alınmış Bərdə şəhərində Nerses Bakur və alban çarı Varaz Tiritatın arvadı çariça Sparama mühakimə edilib, işgəncə ilə öldürüldü. Təcili çağırılmış Kilsə qurultayında bütün alban yepiskoplarına erməni kilsəsi ilə ittifaq haqqında saziş imzalatdırıldı. Faktiki olaraq Alban kilsəsi Xilafətlə əməkdaşlıq edən erməni kilsəsinə tabe edilmişdi. Yeni seçilmiş alban katalikosu Simoen Bərdə monastrından köçüb Ağdərə rayonunun Maqavuz kəndində yerləşən müqəddəs Yelisey monastrında məskunlaşmışdı. Qədim erməni dili rəsmi kilsə dili olduğundan alban tayfalarının dillərində olan, alban əlifbası ilə yazılmış dini kitablar salnamələr, epiqrafik yazılar məhv edilmişdi. 705-ci ildə Mərvan ibn Məhəmmədin hücumundan sonra alban çarı Şero hakimiyyətdən salınmış, Albaniya və Ermənistan əraziləri ərəb Xilafətinin bir əyalətinə çevrilmişdi. IX əsrin I yarısınadək mövcud olmuş bu əyalət ərəb mənbələrində “Ərməniyyə” adlandırılır. Xilafətin əyalət üzrə canişininin qərargahı Bərdə şəhərində yerləşmişdi. Ərəb xilafətinin süqutundan sonra Albaniyanın Arsax və Uti vilayətlərinin ərazisində IX əsrdə güclü Xaçın knyazlığı yaranmışdı. Xaçın knyazları tərəfindən IX əsrdə inşa edilmiş və uzun müddət fəaliyyət göstərmiş Açoğlan monastır kompleksi Laçın rayonunun ərazisində yerləşir. Möhkəm bazalt daşdan tikilmiş bu möhtəşəm monastır məharətli konstruktiv həllinə görə alban xristian memarlığı abidələri içərisində görkəmli yer tutur. Monastır binasının daxili həcmi üç hissədən ibarətdir. Daşlardan hörülmüş açır dam örtüyünü saxlayan hündür daş sütunlar silindrik formalı tağbəndlərlə tamamlanır. Məbədin daxili sahəsini işıqlandırmaq üçün divarlarda ensiz və uzunsov pəncərələr vardır. Kəlbəcər rayonunun ərazisində, Tərtərçayın sol sahilində yerləşən, xalq arasında Xotavəng və ya Xudavəng, yəni “tanrı məbədi” adlandırılan monastır kompleksi Qafqaz Albaniyası dövləti dağıldıqdan bir əsr sonra - IX əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində yaranmış Xaçın Alban knyazlığının dini mərkəzi olmuşdur. Kompleksdə alban yepiskopunun iqamətgahı və dini maarif mərkəzi fəaliyyət göstərmişdir. Arxeoloji tədqiqatların nəticələrindən məlum olur ki, monastrın əsası VI-VII əsrlərdə qoyulmuşdur. Mehranilər sülaləsindən olan Xaçın knyazı Üəsən əlalın oğlu olan Vaxtanq kompleksin əpazisində geniş tikinti işləri aparmış, Arzu xatun isə 1214-cü ildə əri Vaxtanqın və iki oğlunun xatirəsinə kompleksdə kilsə tikdirmişdir. Kilsənin şərq fasadında daş üzərində knyaz Vaxtanqın, cənub fəsadında isə Arzu xatunun iki oğlunun təsvirləri həkk olunmuşdur. Arzu xatun alban knyazı Kürdün qızıdır. Alban knyazı Ohanes tərəfindən inşa edilmiş baş kilsə memarlıq xüsusiyyətlərinə görə qonşu xalqların kilsələrindən fərqlənir. Şəki rayonunun Kiş kəndindəki müqəddəs Yelisey məbədinin, Orta Zəyzid kəndindəki bir nefli alban məbədinin və Oğuz rayonundakı müqəddəs Yelisey məbədinin plan quruluşları demək olar ki, eynidir. Albaniyada xristianlığın yayılmasında böyük xidmətləri olmuş apostol Yeliseyin xatirəsinə ölkədə əsrlər boyu bir çox məbədlər tikilmişdir. Bunlardan bizim günlərə çatmış ən diqqət çəkəni Dağlıq Qarabağın Ağdərə rayonundakı müqəddəs Yelisey monastır kompleksidir. Dəniz səviyyəsindən 2000 metr yüksəklikdə, uca bir dağın zirvəsində tikilmiş və qala divarları ilə əhatə olunmuş monastır kompleksinin əsası V əsrdə qoyulub. Xaçın knyazlığı dövründə burada geniş inşaat işləri aparılmış, iri baş kilsə binası, altı kiçik kilsə, bir neçə yaşayış və təsərrüfat binaları tikilmişdir. Yaxşı yonulmuş daşdan tikilmiş baş kilsənin ikimailli daş damının üstündə dörd sütunlu ratonda ucalır. XIII-XIV əsrlərə aid edilən bu alban kilsəsi geniş ibadət zalından və silindrik tağbəndlərlə tamamlanan sütunları olan kvadrat formalı otaqdan ibarətdir. Monastır kompleksində dəfələrlə yenidənqurma və inşaat işləri aparılmışdır. IV əsrdə ölkədə cərəyan etmiş hadisələrlə əlaqədar “Aqvan tarixi” əsərində Moisey Kalankatuklu Amaras kilsəsinin tikilməsindən bəhs edir. O, yazır ki, Haband vilayətində xristianlığı geniş təbliğ etmək məqsədilə Amaras şəhərindən memarlar, sənətkarlar və fəhlələr cəlb olunmuş, yaraşıqlı kilsə binası ucaldılmışdır. Amaras kilsəsi IX əsrdə Xaçın knyazları tərəfindən əsaslı bərpa edilmiş, XIII əsrdə isə yenidən qurulmuş, monastır kompleksinə çevrilmişdir. Alban kilsəsinə aid bu abidə hazırda Xocavənd rayonunda yerləşir. Düzbucaqlı plan quruluşu olan bu kilsə yaxşı yonulmuş ağ daşlardan səliqə ilə hörülmüşdür. İkimailli daş dam örtüyünün üstündə altı sütunlu ratonda yüksəlir. Monastrın düzbucaqlı həyətini əhatə edən və dörd dairəvi bürcü olan qala divarları kobud yonulmuş daşlardan hörülmüşdür. Üəyətdə qala divarlarına bitişik yaşayış və təsərrüfat otaqları inşa edilmişdir. Kilsənin fasad hissəsində giriş qapısının üstündə ensiz pəncərə qoyulmuş, onun üstündə isə iri barelyef xaç düzəldilmişdir. Rəvayətə görə müqəddəs Qriqorisin Qafqaz Albaniyasında missionerlik fəaliyyəti faciə ilə nəticələnmiş, o qətlə yetirilmiş, Amaras monastır kompleksinin ərazisində dəfn olunmuşdur. XIII əsr Xaçın knyazlığının tarixində intibah dövrü olmuşdur. Mehranilər sülaləsindən olan məşhur alban knyazı Həsən Cəlal Dövlənin babası Böyük Həsən, atası knyaz Vaxtanq, oğlu Vaxtanq, gəlini Arzu xatun, anası Xorişə xatun knyazlığın ərazisində bir sıra möhtəşəm müdafiə qalaları ilə yanaşı monastır, kilsə və məbədlər də inşa etdirmişdilər. Həsən Cəlalın hakimiyyəti illərində knyazlığın ərazisi xeyli genişlənmiş, tikinti-abadlıq işləri böyük vüsət almışdı. Həsən Cəlalın iqamətgahı olan Hohanaberd qalası ilə üzbəüz, Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qandzasar monastrı Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastrın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə “yüksək və böyük Arsax ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal dövlə və anası Xorişə xatun tərəfindən 1216-1238-ci illərdə inşa edilmişdir”. VIII əsrin əvvəllərindən etibarən Albaniya katalikosluğunun yerləşdiyi ərazi-Qarabağın dağlıq hissəsi knyazlıq, hökmranlıq mənasında “Arşax” və ya “Arsax” adlanmışdır. Bu isə təsadüfi deyil, çünki Albaniyada I əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiş çar I Vaçaqanın nəslindən olan Arşakilər sülaləsinin hökmdarları “arşax”, VI əsrdən VIII əsrin əvvəlinədək hakimiyyətdə olmuş Mehranilər sülaləsinin hökmdarları isə arşax “aranşax” adlanmışdır. 1261-ci ildə monqol-tatar işğalğıları tərəfindən İranın Qəzvin şəhərində qətlə yetirilmiş Həsən Cəlal Dövləni oğlu knyaz Atabəy gətirib Qandsazar monastrında dəfn etmişdir. Bu monastır 1511-ci ildən 1836-cı ilədək, yəni Rusiya Sinodunun rəsmi qərarı ilə Alban kilsəsi ləğv edilənədək diofizit alban xristianlarının iqamətgahı olmuşdur. Həsən Cəlalın nəslindən olan bir çox alban katalikosları bu monastır kompleksinin ərazisində dəfn olunmuşlar. Hündür qala divarları ilə əhatə olunmuş Qəncəsər kompleksinə alban xristian memarlığı üslubunda inşa edilmiş baş kilsə, ona bitişik dörd mailli dam örtüyündə rotonda yüksələn monastır binası və qala divarlarına içəri tərəfdən hörülmüş tikililər daxildir. Baş kilsənin xaçşəkilli günbəz kompozisiyası, 16 künclü günbəz barabanı və onun üzərində yüksələn çətir formalı piramidaşəkilli daş günbəz örtüyü alban katalikosluğunun son iqamətgahına xüsusi əzəmət və gözəllik verir. Şərq və qərb fasadlardan fərqli olaraq şimal və cənub fasadlarının memarlıq həlli, demək olan ki, eynidir. Onların hər biri beş tağla bəzənmiş, ortadakı ən hündür tağ isə profilli xaçla tamamlanır. Kilsənin daxilindəki tağların yuxarı hissələri müqəddəs hesab olunmuş öküz və qoyun başlarının barelyefləri ilə bəzədilmişdir. Monastır kompleksinin memarlıq planlaşdırma və kompozisiya həlli, heykəltaraşlıq nümunələri və diofizit xarakterli elementlər bu abidəni çoxəsrlik ənənələri olan Qafqaz Albaniyası memarlığına aid olduğunu təsdiq edir. Uzun müddət Alban xristianlarının iqamətgahı olmuş monastır dinin baş xəzinəsi mənasında Gəncəsər adlanmışdır. Qafqaz Albaniyasının memarlıq abidələrini tədqiq etmiş alimlərin fikrincə, bu abidələr bir çox xarakterik xüsusiyyətlərinə və memarlıq planlaşdırma üslublarına görə erməni dini memarlıq abidələrindən təmamilə fərqlənir. Azərbaycan Respublikasına qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürən erməni millətçiləri işğalçılıq niyyətlərinə haqq qazandırmaq məqsədi ilə Qafqaz Albaniyasının xristian kilsəsinə aid bütün kilsə, məbəd və monastırları erməni abidələri elan edirlər. Azərbaycandakı bir sıra alban xristian abidələri bu tarixi həqiqətlərdən bixəbər olan adamlara qəribə görünsə də, xalqımızın milli mədəni irsinə aiddir. Bunlardan Qəbələ rayonunun Böyük Əmilli kəndində Kilsə dağ məbədini (II-IV əsr). Şəki rayonunun Kiş kəndində Müqəddəs Yelisey məbədi (I əsr), Qax rayonunda Qum (V-VII əsr) və Ləkit (V-VII əsr) məbədlərini, Zaqatala rayonunda Mamrux məbəd kompleksini (II-V) əsr, Qazax rayonunda Avey məbədlər kompleksini (antik dövr V əsr), Ağdam rayonunda Qavurqala məbədini (V əsr), Laçın rayonunda Varazaqu məbədini (XV əsr) Açoğlan məbədini (VI əsr), Ağdərə rayonunda Müqəddəs Yelisey məbəd kompleksini (V-XIV əsr) və Qanzasar monastır kompleksini XIII əsr, Xocavənd rayonunda Amaras monastır kompleksini (IV-XIII əsr), Tug kəndindəki Qırmızı məbədi (X əsr), Kəlbəcər rayonunda Xudavəng məbədini (VI-XIII əsr), Ağdərə rayonunda Urek və Xatirəvəng məbədlərini (X əsr), Xocavənd rayonunda Aquanbert kilsəsini (I əsr), Daşkəsən rayonunda İçərvəng, Gədəbəy rayonunda ərəkvəng məbədlərini Şahbuz rayonunda Gülüs məbədini (VI əsr), Babək rayonunda Qızılvəng məbədini (X əsr), Culfa rayonunda Albaməd məbədini XII əsr və onlarca digər abidələri qeyd etmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində bu günədək Qafqaz Albaniyasının xristian kilsəsinə aid 130-dan artıq memarlıq abidəsi qeydə alınmışdır. Bunların böyük əksəriyyətində Roma imperiyası memarlığının təsiri duyulur. Redaksiyadan: 10 Aprel 2003-cü ildə Dini Qurumlarlar İş üzrə Dövlət Komitəsi Azərbaycanın Alban-Udin cəmiyyətini qeydiyyata aldı. Beləliklə də, Alban apostol kilisəsinin dirçəlişi baş verdi. Alban kilisəsi 1836-cı ildə çar höküməti tərəfindən ləğv edilmişdir ki, bunun nəticəsində də albanlar qriqorian kilisəsinə üz tutmağa məcbur olmuşlar.