Беларуская мова

From Вікіпедыя

БЕЛАРУ́СКАЯ МО́ВА, мова беларусаў, адна з усходнеславянскіх моваў, якой размаўляюць у Беларусі і па ўсім свеце, галоўным чынам у Расіі, Украіне, Польшчы[1]. Б.м. падзяляе шмат граматычных і лексічных уласцівасцяў з іншымі усходнеславянскімі мовамі (гл.таксама: Іншыя назвы беларускай мовы і Узаемныя ўплывы усходнеславянскіх моваў).

У Беларусі Б.м. прызнаюць "мовай, на якой размаўляюць у доме" ~3,686 млн. (36.7%) жыхароў[2] (1999).[3] Паводле больш шырокіх мерак, ~6,984 mln. (85.6%) беларусаў прызнаюць Б.м. "роднай мовай". Іншыя крыніцы падаюць "насельніцтва мовы" як 6,715 млн. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце[4][5].

Гісторыя развіцця Б.м. умоўна падзяляецца на наступныя перыяды:

[правіць] Фанетыка

Фанетычная сістэма сучаснай Б.м. складаецца з 45 (54) фанем (гукаў): 6 галосных і 39 (48)[6] зычных.

Галоўны артыкул: Беларуская фанетыка.

[правіць] Алфавіт

Беларускі алфавіт складзены на аснове кірыліцы, развіты з алфавіту старацаркоўнаславянскай мовы. Яго сучасная форма была замацавана ў 1918, і складаецца з 32 літар. Гістарычна ўжывалася таксама глагалічнае пісьмо(рэдка – да 11–12 ст.). Гістарычна існавалі традыцыі запісу беларускага тэксту беларускім лацінскім і беларускім арабскім пісьмом.

Галоўны артыкул: Беларускі алфавіт.

Існуюць некалькі распаўсюджаных сістэм раманізацыі беларускага тэксту:

Галоўны артыкул: Раманізацыя беларускай мовы.

[правіць] Гісторыя

Станаўленне сучаснай беларускай мовы пачалося ў пач. 19 ст. на аснове беларускіх народных дыялектаў і ва ўмовах адсутнасці сталай практыкі пісьма. Агульная арыентацыя на народнае жывое вымаўленне і ігнараванне здабытку старабеларускай літаратурнай традыцыі (этымалагічна-традыцыйнай) абумовілі развіццё мовы без аніякага кодэксу правілаў граматыкі і правапісу, і запатрабавалі выпрацоўвання зусім новых граматыка-арфаэпічных і арфаграфічных нормаў. Не спрыяла хуткаму арфаграфічнаму ўнармаванню і выкарыстанне пісьменнікамі, фалькларыстамі і інш. двух алфавітаў, лацінскага і кірылаўскага.

Распаўсюджанне беларускай мовы ў канцы 18 ст. — 1-й пал. 19 ст. характарызавалася завяршэннем паланізацыі шляхты былога ВКЛ, сярод якой пад пачатак 19 ст. яшчэ бытавала беларуская мова, і канчатковым заняпадам беларускай мовы ў гарадах.

На распаўсюджанне і выкарыстанне беларускай мовы паўплываў і працяглы палітычны канфлікт паміж расійскімі ўладамі і польскім і паланізаваным дваранствам, у якім абодва бакі спрабавалі атрымаць сімпатыі беларускага сялянства, звяртаючыся да таго з агітацыйнай літаратурай, выдаванай па-беларуску.

Гл.таксама: паланізацыя, русіфікацыя.

Спробы распрацоўкі граматыкі для беларускай мовы рабіліся яшчэ ў канцы 18 ст., пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (гл.таксама: заходнерусізм). Мяркуецца, што першая "Беларуская граматыка", рукапіс якой пакуль не знойдзены, была распрацавана Станіславам Богушам-Сестранцэвічам, магілёўскім архібіскупам[7]. Наступная спроба складання граматыкі беларускай мовы (на аснове кірыліцы) была зроблена Паўлам Шпілеўскім (1846), але рукапіс не быў дапушчаны да друку Расійскай Акадэміяй навук.

У 1835 у Вільні была выдана чытанка для дзяцей "Кароткі збор хрысціянскай навукі. Для сялян рымска-каталіцкай веры, якія гавораць польска-рускай мовай" (выдана польскай лацінкай па-беларуску, тытульная назва па-польску), у 1862 у Варшаве — "Лемантар для добрых дзетак-каталікоў".

У верасні 1859 расійскія ўлады забаранілі друк па-беларуску лацінскім алфавітам ("польскім шрыфтам")[8].

... У рамках агульнага павароту расійскай палітыкі (гл.таксама: русіфікацыя) друк па-беларуску быў забаронены цалкам (1867). З 1869 было дазволена друкаваць кірыліцай беларускія этнаграфічныя зборнікі.

...

Абмеркаванню праекту братоў Лёсікаў была прысвечана правапісна-азбучная секцыя Беларускай акадэмічнай канферэнцыі (1926). На падставе яе пастановаў над праектам рэформы правапісу ў 1927—1929 працавала Арфаграфічная камісія пад кіраўніцтвам С. Некрашэвіча. Камісія паспела падрыхтаваць і агучыць праект змяненняў беларускага правапісу (1930), але неўзабаве беларускае мовазнаўства, як і наогул беларуская навука, сталася цэлем чарговай хвалі палітычных рэпрэсій. Як адзін з вынікаў, праект быў забаронены як "нацдэмаўскі", было забароненае карыстанне ўсімі працамі рэпрэсаваных мовазнаўцаў, у тым ліку, страцілі нарматыўнасць слоўнікі іх аўтарства.

Ва ўмовах практычнай немені дасведчаных мовазнаўчых кадраў і ў напружаным палітычным клімаце пачалася праца над новым нарматыўным руска-беларускім слоўнікам (1931), працягвалася, але негалосна, праца і над праектам правапіснай рэформы. У 1933, у агульных умовах узмацнення ідэалагічнага кантролю за культурай у СССР і чарговай хвалі барацьбы з "нацдэмаўшчынай"[9], была праведзеная рэформа беларускага правапісу, а фактычна, і граматыкі (1933).

...


  1. Таксама па-беларуску размаўляюць у Азербайджане, Канадзе, Эстоніі, Казахстане, Кыргызстане, Латвіі, Літве, Малдове, Таджыкістане, Туркменістане, ЗША, Узбекістане, паводле звестак Этналогу.
  2. Між іх, ~3,370 млн. (41.3%) беларусаў, ~0,257 млн. іншых галоўных нац. груп (рускія, палякі, украінцы, яўрэі).
  3. Звесткі усебеларускага перапісу 1999 г. у Сеціве.
  4. (Johnstone and Mandryk 2001) як пададзена на Этналогу.
  5. У Расіі Б.м. прызнаюць "вядомай ім мовай" ~0,316 млн. жыхароў, між іх ~0,248 млн. беларусаў (~30,7% агульнага ліку, звесткі усерасійскага перапісу 2002 г. у сеціве). У Украіне Б.м. прызнаюць "роднай мовай" ~0,055 млн. беларусаў (~19,7% агульнага ліку, звесткі ўсеўкраінскага перапісу 2001 г. у Сеціве). У Польшчы Б.м. прызнаюць "мовай, на якой размаўляюць у доме" ~0,040 млн. жыхароў (звесткі усяпольскага перапісу 2002 г. у Сеціве (табліца 34)).
  6. Звычайна, падаецца лік 39, без уліку 9 падоўжаных варыянтаў зычных як "простых варыянтаў". Часам, не ўлічваюцца таксама рэдкія зычныя, таму можна сустрэць яшчэ меншы лік зычных. Лік 48 абыймае ўсе зычныя гукі, лучна з варыяцыямі і рэдкімі, якія могуць мець фанетычнае значэнне ў сучаснай Б.м.
  7. Смалянчук, С.39, са спасылкай на энц. даведнік Мысліцелі і асветнікі, Мн., 1995, С.185.
  8. Смалянчук, С.35.
  9. Гісторыя Беларусі пад рэд. Касцюка, Т.5 ...


Наяўнасць гэтага шаблону звычайна азначае артыкулы недастатковага, пачатковага зместу. Калі можаце, то дапоўніце гэты артыкул.