Другая сусветная вайна/1940

From Вікіпедыя

Змест

[правіць] 1940

У канцы 1939—пач. 1940 у кіравальных колах Брытаніі і Францыі існавала думка, што вайну можна выйграць, не пачынаючы шырокамаштабных ваенных дзеянняў, а толькі трымаючы эканамічную блакаду Германіі. Меркавалася, што час працуе супраць Германіі[1]. Аднак, з аднаго боку, саюзніцкія ацэнкі магчымасцяў Германіі былі моцна заніжаныя, з іншага боку, эмбарга парушалі Італія і СССР (якія ў той час фармальна не былі "ў стане вайны").

Распрацоўваліся і сілавыя варыянты блакады. Напрыклад, каб адрэзаць Германію ад паставак высокаякаснай шведскай жалезнай руды, Чэрчыль[2] прапаноўваў паслаць брытанскі флот у Балтыйскае мора (аперацыя "Катрын"), потым прапанаваў мінную блакаду або захоп тады нейтральнага нарвежскага порту Нарвік (але гэты праект быў адхілены кабінетам міністраў).[3] Французы прапаноўвалі "пазбавіць Германію каўказскай нафты" і адначасна аслабіць Савецкі Саюз, разбамбіўшы савецкія нафтаздабыўныя комплексы Баку. Гэты праект быў цалкам нерэальным, бо не ўлічваў шэрагу ваенна-тэхнічных фактараў, і скончыўся адзінкавым пралётам французскага самалёта-разведніка[4].

У гэты ж час Брытанія несла страты ў марскім гандлёвым абароце ад дзеянняў нямецкіх ваенна-марскіх сіл (рэйдэры і падводныя лодкі), быў страчаны шэраг баявых караблёў (гл.таксама: Бітва пры Ла-Плаце, Бітва за Атлантыку, Вайна на моры ў 1939-1940).

Магчымасці актыўных вайсковых дзеянняў, якія разглядаліся ў гэты перыяд, былі пераважна перыферыйнага плану, напрыклад, меркаваныя кампанія саюзнікаў (Брытанія з Егіпту, Францыя з Сірыі) супраць Італіі, або фронт балканскіх дзяржаў (Турцыя, Грэцыя, Румынія, Югаславія) супраць Германіі ("паход на Вену сотні балканскіх дывізій")[5], або план высылкі экспедыцыйнага корпусу ў Фінляндыю ў час савецка-фінляндскай вайны (што рэальна цягнула б за сабой парушэнне нейтралітэту Нарвегіі і Швецыі, і нават ваенныя дзеянні з імі)[6].

[правіць] Падзенне Нарвегіі

Кіравальныя колы Германіі ў пачатку вайны лічылі нейтралітэт Нарвегіі і Швецыі карысным для сябе, і былі ўстрывожаны магчымасцю ўмяшальніцтва саюзнікаў у Фінляндыі і Нарвегіі (гл.таксама: Інцыдэнт Альтмарк 1940). Гітлер загадаў распрацаваць захоп Нарвегіі і Даніі 1.3.1940.

Тымчасам, пасля змены франц. прэм'ера (прыхільнік актыўных дзеянняў Рэйно замест Далад'е), і пасля страты саюзнікамі прэстыжу з-за іх заяўленага, але няздзейсненага ўмяшальніцтва ў Фінляндыі, быў актывізаваны план саюзніцкага ўмяшальніцтва ў Нарвегіі. Мініраванне нарвежскіх водаў пачалося 8.4.1940, і быў падрыхтаваны, для магчымага нямецкага адказу, саюзніцкі экспедыцыйны корпус. Аднак, нямецкае ўварванне ў Данію і Нарвегію апярэдзіла дзеянні саюзнікаў "на 24 гадзіны" і было надзвычай паспяховым у вайсковых выніках[7]. Данія і Нарвегія сталіся нямецкімі пратэктаратамі, брытанскі ўрад Чэмберлена пайшоў у адстаўку, прэм'ер-міністрам стаў Чэрчыль (10.5.1940).

Гл. далей: Кампанія ў Даніі 1940, Кампанія ў Нарвегіі 1940.

[правіць] Падзенне Францыі

Кіравальныя колы Германіі пастанавілі напасці на Францыю, а разам і на Бельгію, Галандыю і Люксембург яшчэ ў кастрычніку 1939.

[правіць] План Германіі

Пачатковы план, прапанаваны Генеральным штабам, паўтараў у агульных рысах германскія вайсковыя планы Першай сусветнай вайны, г.зн. наступ на Францыю праз Бельгію, і прадбачыў выцясненне саюзніцкіх сіл з Бельгіі і Галандыі і адвод ваеннай небяспекі ад Рурскай вобласці. Такі наступ спачатку планаваўся на 12.11.1939, потым быў перанесены на студзень 1940.

Саюзнікі чакалі ад Германіі менавіта такіх дзеянняў, і меркавалі абараняцца на лініі Мажыно, а асноўную частку франка-брытанскай вайсковай групіроўкі трымаць у Бельгіі, і стрымліваць чаканы там германскі наступ.

Тымчасам, пасля незадаволенасці планам, выказанай Гітлерам, Манштэйн выставіў альтэрнатыўны план наступу праз Ардэны. Пасля ўхвалення Гітлера гэты план быў удасканалены Генштабам пад кіраўніцтвам Гальдэра.

[правіць] Кампанія

Кампанія пачалася 10.5.1940 з нападу Германіі на Бельгію і Галандыю. Саюзнікі, хоць і не былі, у цэлым, слабейшымі за немцаў у жывой сіле ці тэхніцы, не змаглі нічога проціпаставіць шэрагу навацый у стратэгіі і тактыцы, якімі карысталіся немцы. Фартыфікацыйныя ўмацаванні, на якія ўскладаліся вялікія спадзяванні, выявіліся малакарыснымі (гл.таксама: Штурм фартоў Эбен-Эмаель). Ужо 13.5.1940 французскі фронт быў прарваны каля Седана, з'явілася непасрэдная пагроза Парыжу. Бельгійская групіроўка саюзнікаў была адрэзаная, а рэзерваў у французскага камандавання не было.

[правіць] Галандыя і Бельгія

Галандыя змагла аказаць параўнальна слабое супраціўленне і 15.5.1940 капітулявала; галандскі ўрад і каралеўская сям'я выехалі ў Вялікабрытанію. Бельгійская армія дзейнічала разам з саюзніцкай групіроўкай, і здалася 27.5.1940. Бельгійскі ўрад выехаў у Францыю, потым у Брытанію; кароль Леапольд III пастанавіў застацца ў краіне ў якасці ваеннапалоннага.

[правіць] Эвакуацыя брытанцаў

Брытанскае камандаванне, лічачы, што французскі саюзнік страціў баяздольнасць, эвакуіравала свае войскі з Дзюнкерка морам (27.5—4.6.1940). Частка брытанскіх войскаў заставалася ў Нармандыі да 15.6.1940, тады была эвакуіравана (разам з 10 тыс. польскага войска). Італія ўступіла ў вайну, каб удзельнічаць у раздзеле Францыі[8], 10.6.1940, але вялікіх вайсковых поспехаў не дасягнула. Немцы ўзялі Парыж 14.6.1940, пасля чаго вайсковыя дзеянні не мелі ранейшай інтэнсіўнасці.

Гл. далей: Кампанія ў Галандыі 1940, Кампанія ў Бельгіі 1940, Кампанія ў Францыі 1940.

[правіць] Канец франка-брытанскага саюза

Параза Францыі азначала і канец франка-брытанскага саюза. Французы лічылі, што Брытанія прыкладае мала намаганняў да абароны Францыі, напр., ашчаджае свае паветраныя сілы і экспедыцыйны корпус. Брытанцы лічылі, што важней працягваць вайну, а дзеля гэтага трэба захаваць сілы, у т.л. не дапусціць захопу немцамі французскага ваеннага флоту.

Чэрчыль, Галіфакс і Бівербрук у апошні раз, і безвынікова, сустракаліся з Рэйно 13.6.1940 у Туры, спрабуючы дамагчыся пераходу французскага флоту ў брытанскія парты. Апошняя спроба утрымаць саюз ад распаду, прапануючы "непарушны саюз дзвюх краін", была зробленая 16.6.1940, але французы ад гэтага адмовіліся. Прэм'ерам замест Рэйно стаў Петэн, і 22.6.1940 было падпісанае перамір'е. Францыя была падзеленая на дзве часткі, паўночная частка стала зонай нямецкай акупацыі, частка на поўдзень ад Луары ўлада засталася ў французскага ўраду, які пераехаў у Вішы.

Перамір'е не было прызнанае часткай палітычных дзеячоў і вайскоўцаў. Значнай постаццю сярод іх быў дэ Голь, які ўцёк у апошні момант у Лондан, і адтуль звярнуўся па радыё са зваротам да французаў працягваць барацьбу: "Францыя прайграла бітву, але не вайну". Брытанскі ўрад прызнаў дэ Голя кіраўніком сіл Свабоднай Францыі, якая проціпастаўлялася ураду Вішы.

[правіць] Французскі ваенны флот

Паводле абяцання Гітлера, французскі флот заставаўся ў французскіх руках. Але небяспека захопу яго немцамі была рэальнай. У Брытаніі не ведалі пра дырэктыву ад 24.6.1940 галоўнакам. франц. ВМС Дарлана на патапленне флоту ў выпадку такой небяспекі, і, відавочна, не сталі б спадзявацца ані на яе, ані на абяцанне Гітлера. Брытанцы арганізавалі і правялі раззбраенне (брытанскія парты, Александрыя), і нават узброенае знішчэнне (Мерс-эль-Кебір) франц. ваеннага флоту (гл.таксама: Аперацыя Катапульта). Брытанскі парламент і ЗША ухвалілі рашучыя дзеянні брытанцаў. Французскі ўрад не абвясціў вайны, але разарваў дыпламатычныя зносіны з Вялікабрытаніяй.

[правіць] Савецкая анексія Бесарабіі

Ва ўмовах занятасці Германіі на захадзе Еўропы, СССР у чэрвені 1940 паставіў ультыматум Румыніі, патрабуючы вяртання Бесарабіі, "захопленай у 1918" (гэты захоп ніколі не прызнаваўся). Кіраўнікі Румыніі не наважыліся ўступаць ва ўзброены канфлікт з СССР, і Бесарабія і частка Паўночнай Букавіны былі далучана да тэрыторыі Малдаўскай ССР.

[правіць] Савецкая анексія Прыбалтыкі

Пасля паспяховага завяршэння савецка-фінскай вайны, СССР звярнуў увагу на Прыбалтыку, якая паводле дагавору 28.9.1939 цалкам уваходзіла ў сферу савецкіх інтарэсаў. У ліпені 1940 у Літве, Латвіі, Эстоніі былі здзейснены сацыялістычныя перавароты, новыя ўрады падалі звароты на ўваходжанне ў склад СССР, якія былі хутка задаволены.

[правіць] Зносіны Брытаніі і Германіі

У канцы мая 1940, пасля прайгранай кампаніі ў Францыі, у брытанскіх вярхах існавала думка (напрыклад, Галіфакс, Чэмберлен) пра магчымасць падпісання міру з Германіяй. Аднак, такія дзеячы, як Чэрчыль, Грынвуд, Этлі, рашуча выступілі супраць.

У сваю чаргу, Германія не спяшалася рабіць рашучых ваенных крокаў супраць Брытаніі, мяркуючы, што тая, пазбаўленая кантынентальнага саюзніка, выйдзе з барацьбы. Апроч таго, Гітлер лічыў самым пажаданым для Германіі мір менавіта з Брытаніяй, што стварала б буферную зону на захадзе Еўропы, і практычна ліквідавала б ваенную пагрозу Германіі з гэтага боку.

Гітлер выступіў з прамовай у рэйхстагу 19.7.1940, заклікаючы Брытанію да "розуму і здаровага сэнсу", не прапануючы, аднак, умеркаваных умоваў, а толькі пагражаючы Брытаніі "бясконцымі пакутамі і няшчасцямі" ў выніку адмовы. Чэрчыль у пачатку жніўня 1940, сфармуляваў патрабаванні Брытаніі да Германіі — вярнуць усе ваенныя тэрытарыяльныя здабыткі, і даць гарантыі непаўтарэння падобнага, дзеля таго, каб Брытанія наогул пачала размовы. Мэта Брытаніі, такім чынам, вызначылася як "безагаворачная капітуляцыя Германіі"[9].

Зважаючы на цвёрдую пазіцыю Брытаніі, на нарадзе нямецкіх начальнікаў радоў войск на чале з Гітлерам была зроблена прынцыповая пастанова пра ажыццяўленне нямецкай высадкі ў Брытаніі (гл.таксама: аперацыя "Марскі леў") была зроблена 21.7.1940. Але адначасова, Гітлер ужо ставіў пытанне аб вайне з СССР, пераносячы на СССР ролю "апошняй надзеі Англіі"[10].

[правіць] Бітва за Брытанію

У мэтах падрыхтоўкі да прызначанай на 15.9.1940 высадкі, Германія пачала шырокамаштабную авіяцыйную кампанію супраць Брытаніі (аперацыя "Адлер" (Арол)), якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай "Бітвы за Брытанію" (або "Бітвы за Англію"). Яна працягвалася, у масіраванай форме, у перыяд 15.8—15.9.1940, а актыўныя бамбардзіроўкі Брытаніі (гл.таксама "Бліц") не спыняліся да мая 1941. Авіяцыі Германіі не ўдалося перамагчы авіяцыі Брытаніі, нямецкія ВПС панеслі цяжкія страты ў лётным саставе і ў тэхніцы, што прывяло, разам з тэхнічнай непадрыхтаванасцю марской часткі аперацыі "Марскі леў", да пераносу даты высадкі на пазнейшы час, а ў выніку — і да поўнага скасавання аперацыі.

[правіць] Далёкі Усход

Пасля германскага заваявання Еўропы Германія, Італія і Японія, якія раней уваходзілі ў Антыкамінтэрнаўскі пакт, падпісалі (27.9.1940) трыбаковы дагавор, які прадугледжваў уступленне ўсякай з трох дзяржаваў у вайну, калі на адну з іх нападаюць. Такім дагаворам Гітлер хацеў заахвоціць актыўнасць Японіі на Далёкім Усходзе, і, такім чынам, як мага даўжэй адцягваць увагу ЗША ад Еўропы[11].

Адначасова, пасля падзення Францыі і Галандыі, і ва ўмовах паветрана-марской аблогі Брытанскіх астравоў, на Далёкім Усходзе стварыўся вакуум улады. Без падтрымкі сваіх метраполій засталіся Французскі Індакітай і Галандская Вест-Індыя, брытанскія ўладанні на Малайскім паўвостраве.

[правіць] Японія

Японскія кіравальныя колы, пастанавіўшы, пасля паразы на Халхін-Голе, пра "паўднёвы" кірунак экспансіі, не жадалі, аднак, вайны з ЗША. Пры гэтым, японскае бачанне будучых дзеянняў ЗША разыходзілася з нямецкім, і японцы лічылі, што менавіта іх ваенныя поспехі на Далёкім Усходзе могуць прымусіць ЗША пайсці на пагадненне аб падзеле сфераў уплыву і звярнуць увагу на Атлантыку і Еўропу.

Так, у верасні 1940 японцы вымусілі французскі ўрад Вішы згадзіцца на "ахоўную" акупацыю партоў Французскага Індакітая (у 1941 ― і тэрыторыі), якія былі ў далейшым выкарыстаны японцамі для баявых дзеянняў супраць Паўднёвага Кітая, а з лістападу 1940 ― і для перагрупіроўкі войскаў, прызначаных для ўварвання ў Філіпіны і Галандскую Ост-Індыю.

[правіць] ЗША

ЗША меркавалі, што падтрымка імі Брытаніі з'яўляецца абсалютна неабходнай, і, хоць і быўшы тады нейтральнай краінай, дапамагалі Брытаніі ваеннымі рэсурсамі, пазней ― і непасрэдна (гл.таксама: Кэш-кэры, Ленд-ліз, Перадача Брытаніі амерыканскіх эсмінцаў). З Японіяй ЗША жадалі ўкласці пагадненне. Аднак, разуменне такога пагаднення амерыканцамі было практычна процілеглым японскаму, закладаючы, напрыклад, сыход Японіі з усяго Кітая, апроч Маньчжурыі, аднаўленне палітыкі "адчыненых дзвярэй". Пры гэтым, Рузвельт, насупор спадзяванням японцаў, імкнуўся да пагаднення так, што ўзмацняў амерыканскі фінансавы і эканамічны ціск на Японію пры кожным яе вайсковым ажыўленні на Далёкім Усходзе, што, у выніку, прывяло да дыпламатычнага тупіка[12].

[правіць] Міжземнамор'е

Пасля падзення Францыі ў Міжземнамор'і заставаліся брытанскія флот і армія, якая стаяла ў Егіпце дзеля абароны Суэцкага каналу. З шэрагу прычын брытанскія кіравальныя колы жадалі ўтрымліваць брытанскую прысутнасць у Міжземнамор'і, не зважаючы на патрэбныя дзеля гэтага траты, і нават ахвяруючы вайсковымі інтарэсамі ў іншых рэгіёнах. Сярод прычын называліся: утрыманне суднаходства праз Міжземнае мора і Суэцкі канал (хоць пасля ўступлення Італіі ў вайну такое суднаходства і так было спынена, да 1943), намер не прапусціць немцаў да нафты Іраку і Ірану (хоць немцы і не мелі намеру такога руху). Больш важлівымі былі надзеі брытанцаў зрабіць сваімі саюзнікамі каланіяльныя ўладанні Францыі ў Заходняй Афрыцы і Турцыю, але і гэтыя надзеі не спраўдзіліся (гл.таксама: Атака на Дакар (1940)). Нарэшце, брытанцы не жадалі траціць магчымасці ўдару, з цягам часу, у "мяккае чэрава Еўропы" ― Балканы[13].

Немцы, са свайго боку, разглядалі магчымасць захопу Гібралтару і Паўночнай Афрыкі, і Гітлер спрабаваў далучыць да гэтай кампаніі Франка і Петэна (сустрэчы ў Андаі, кастрычнік 1940). Франка адмовіўся, а Петэн быў прыхільны гэтай ідэі, разлічваючы на пераход Францыі са стану пераможаных у саюзнікі пераможцаў. Аднак, маючы на ўвазе верагодныя канфлікты з-за дзяльбы тэрыторый, і магчымае ўмяшальніцтва амерыканцаў, якое прывяло б да страты зручнай нейтральнасці Канарскіх і Азорскіх а-воў, такую кампанію адклалі, а пасля нападу на СССР і не разглядалі[14].

[правіць] Афрыка

Пасля ўступлення Італіі ў вайну, пачаліся ваенныя дзеянні між італьянскімі і брытанскімі сіламі ва Усходняй (сучасныя Эфіопія, Эрытрэя і Самалі) і Паўночнай Афрыцы (сучасныя Лівія і Егіпет, верасень 1940).

Брытанскія войскі звярталі асноўную ўвагу на Усходнюю Афрыку, а ў Паўночнай імкнуліся стрымліваць італьянцаў на мяжы Егіпту. Аднак, менавіта ў Паўночнай Афрыцы брытанцы дамагліся надзвычайнага, з улікам некарысных для іх суадносін сіл, вайсковага поспеху ў канцы 1940―пач. 1941, займаючы ўсю Кірэнаіку.

Гл.далей: Кампанія ў Паўночнай Афрыцы 1940, Кампанія ва Усходняй Афрыцы 1940, Ваенныя дзеянні ў Міжземным моры 1940, Удар па Таранта 1940.

[правіць] Балканы

Жадаючы пашырыць свае ўладанні на Балканах, Італія напала на Грэцыю (28.10.1940). Гэта было ўхвалена Германіяй, бо забяспечвала германскі фланг. Аднак, італьянцы панеслі паразу ад грэкаў і адступілі ў Албанію.

Гл.далей: Ваенныя дзеянні ў Грэцыі

[правіць] Германская прапанова падзелу свету

У лістападзе 1940 Германія прапанавала СССР стаць чацвёртым членам Антыкамінтэрнаўскага пакту. Канкрэтны ініцыятар гэтай прапановы невядомы. У выпадку згоды, свет быў бы падзелены так, што Германія атрымлівала б Еўропу, Італія ― Міжземнамор'е, Японія ― Далёкі Усход, СССР ― Іран і Індыю. Сталін быў зацікаўлены, выслаў у Берлін Молатава. Перагаворы, аднак, не былі паспяховымі, бо СССР хацеў, спачатку, адводу нямецкіх войск з Фінляндыі і Румыніі, і ўстанаўлення савецкага кантролю ў дарданельскіх пралівах. Такім чынам, хоць СССР і працягваў заставацца асноўным пастаўцам сыравіны ў Германію, рабіцца германскім сатэлітам СССР адмаўляўся. Відавочна, Сталін чакаў, пакуль праціўнікі знясіляцца ў "імперыялістычнай" вайне, і адкладаў да таго моманту актыўнае ўмяшальніцтва.

Гітлер, такім чынам, вярнуўся да планаў знішчэння СССР[15]. План "Барбароса" быў падпісаны 18.12.1940 і прадбачыў пачатак вайны супраць СССР у маі 1941.


  1. Тэйлар, С.404,405.
  2. У той час яшчэ не прэм'ер-міністр.
  3. Тэйлар, С.406.
  4. Тэйлар, С.405,406.
  5. Тэйлар, С.405.
  6. Тэйлар, С.406,407.
  7. Тэйлар, С.407—409.
  8. Тэйлар, С.418.
  9. Тэйлар, С.424,425.
  10. Тэйлар, С.427.
  11. Тэйлар, С.435.
  12. Тэйлар, С.436.
  13. Тэйлар, С.439.
  14. Тэйлар, С.433,434.
  15. Тэйлар, С.437.

[правіць]

  • (Другая сусветная вайна) Вторая мировая война 1939―1945 гг. Военно-исторический очерк. ― М.:Воениздат, 1958. ― 931 с.
  • (Лідзел-Харт) Sir Basil Liddel Hart. The Second World War.
У выданні: Лиддел Гарт Б., Вторая мировая война. ― М., 1976.
  • (Тэйлар) Taylor A.J.P. The Second World War. — London: Hamish Hamilton, 1975.
У выданні: Вторая мировая война: Два взгляда. — М.: Мысль, 1995.
  • (Уткін) Уткин А. И. Вторая мировая война. — М.: Алгоритм, 2002. — 864 с.
  • (Фулер) Fuller J.F.C. The Second World War 1939-1945. A Strategical and Tactical History. — London, 1948.
У выданні: Фуллер Дж.Ф.Ч., Вторая мировая война 1939-1945 гг. Стратегический и тактический обзор. — М.: Иностранная литература, 1956.