Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі

From Вікіпедыя

Мітрафан Віктаравіч ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ (2.6(14.6).1867, Рэчыца—30.9.1934, Масква[1]), гісторык і этнограф беларускага паходжання. Паходзіў з дробнага беззямельнага дваранства, сын калежскага сакратара[2].

Змест

Аўтар больш за 150 прац па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскай дзяржавы, Расіі ў 19 ст., гісторыі Літвы і Беларусі, па сацыяльна-палітычным рухам, сялянскаму пытанні і этнаграфіі Беларусі.[3] Працы яго пераважна мелі навукова-аналітычны характар. Шырока карыстаўся ў сваіх працах матэрыяламі больш за 20 архіваў (Масква, Санкт-Пецярбург, Кіеў, Вільня, Варшава, Кракаў, Львоў, Кастрама, Яраслаўль, Ноўгарад, Нясвіж і інш.). Шмат з яго прац застаюцца неапублікаванымі. Узнагароджаны за навуковую працу ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені (1916).

Выпускнік гістарычна-філалагічнага факультэту Кіеўскага універсітэту (1893), магістарская дысертацыя (восень 1901), доктарская дысертацыя па гісторыі (1906). Прафесар Маскоўскага універсітэту (1899), прафесар рускай гісторыі Кіеўскага універсітэту (1902). Арганізатар і дырэктар Вышэйшых камерцыйных курсаў[4] (Кіеў, 1906), дырэктар Палаты экспертаў, старшыня навукова-папулярных гурткоў і таварыстваў у Кіеве.

Пасля канфлікту са студэнтамі Кіеўскага камерцыйнага інстытуту (1917) і "Справы Сташэўскага" (1917),[5] адмовіўся амаль ад усёй выкладніцкай працы. Прафесар Харкаўскага інстытуту народнай гаспадаркі (снежань 1919) і Харкаўскага універсітэту (1920—1921). Прарэктар Азербайджанскага універсітэту і прафесар Бакінскага палітэхнічнага інстытуту (1922—1925). Пасля пераезду ў Беларусь, прафесар беларускай гісторыі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце (кастрычнік 1925—восень 1926), стваральнік, супольна з Даўгялам, Археаграфічнай камісіі Інбелкульту (1925). Пасля вымушанага пераезду ў Маскву (восень 1926), часта мусіў працаваць па-за навуковым полем дзейнасці. Прафесар Ціміразеўскай акадэміі (1930-я). У 1920-х—1930-х таксама займаў пасады ў сістэме кіравання гаспадаркай у савецкіх Украіне, Азербайджане, Беларусі і Расіі.

[правіць] У палітыцы

Удзельнічаў у нелегальных дэмакратычных рухах (1880-я), быў пад часовай забаронай сяліцца ў Кіеве. Пазней, сімпатызаваў левым рухам.

Актыўна падтрымліваў БНР, ачольваў Беларускую гандлёвую палату (Кіеў, 1918), падрыхтаваў праект стварэння Беларускага універсітэту ў Мінску (кан. сакавіка 1918). У маі—кастрычніку 1918 удзельнічаў у працы дыпламатычнай місіі БНР у Кіеве, якая шукала магчыамсцяў дабіцца прызнання БНР у прадстаўнікоў Савецкай Расіі, Украіны, Дону, Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Па просьбе ўладаў БНР склаў "Мемарыял" ("Асновы беларускай дзяржаўнасці"), які быў надрукаваны ў Гродне і Вільні ў 1919 па-беларуску, па-руску, па-нямецку, па-французску; пазней "Мемарыял" быў перакладзены на англійскую мову П. Кларкам. Дакумент утрымліваў гістарычныя падставы неабходнасці стварэння незалежнай беларускай дзяржавы, і быў прадстаўлены на Версальскай канферэнцыі, хоць і беспаспяхова.

Два сыны Доўнар-Запольскага загінулі ў час грамадзянскай вайны ў шэрагах Чырвонай Арміі.

Надрукаваная але непублікаваная кніга "Гісторыя Беларусі" выклікала абурэнне палітычных уладаў Беларусі (пач.1926), была названа "катэхізісам нацыянал-дэмакратызму", забаронена, а рукапіс канфіскаваны. Пасля гэтага, Д.-З. быў вымушаны пераехаць, практычна высланы, у Маскву (восень 1926), і ніколі больш не вяртаўся ў Беларусь.

У 1930—1934 ён быў рэзка крытыкаваны за "нова-народніцтва", яму прыпісвалася аўтарства ідэйнай базы "нацыянал-дэмакратызму", яго называлі "агентам фашызму" (акад. В.К.Шчарбакоў), ён і яго навуковая школы былі палітычна выкрыты ў выступе яго былога вучня праф. А.П.Аглобліна (Кіеў, 1934).[6]

[правіць] У навуцы

Вучань прафесараў Галубоўскага, Іконнікава, і, асабліва, В.Б.Антановіча. Імкнуўся спалучаць навуковую і навучальную дзейнасці, як гэта рабілі Шафарык, Караджыч, Кастамараў.

Разбіў погляд на беларусаў як на народ, пазбаўлены нацыянальнасці, рашуча падтрымліваў беларускае нацыянальнае адраджэнне ў пач. 20 ст. Вітаў з'яўленне "строга аб'ектыўнай і навуковай" плыні ў беларускіх гістарычных і этнаграфічных даследваннях. Выказваў агульную сімпатыю да марксізму, але не быў ім захоплены.

[правіць] Гістарычныя канцэпцыя

Д.-З. аддаваў вяршэнства гісторыі народаў у пар. з гісторыяй дзяржаў, лічыў этнаграфію і эканоміку аднымі з найважнейшых фактараў у развіцці грамадства.

Сцвярджаў існаванне беларускай нацыі, з уласнай гісторыяй, выразнымі этнаграфічнымі рысамі, багатай народнай культурай, з уласнай беларускай мовай як спадчынніцай дыялектаў крывічоў і дрыгавічоў. Падтрымліваў "тэорыю каланізацыі" узнікнення дзяржаўнасці ў Беларусі, лічыў крывічоў і дрыгавічоў у вялікай ступені ізаляванымі ад старажытнарускай дзяржавы, іх развіццё, з гэта прычыны, адметным. Д.-З. таксама сцвярджаў адсутнасць этнаграфічнай еднасці ў старажытнарусай дзяржаве, яе адзінымі яднальнымі фактарамі лічыў вонкавыя палітычныя і ваенныя пытанні.

Разглядаў стварэнне ВКЛ у 13 ст. як часткова мірна ўтвораны і ўзаемна карысны саюз князёў ваяўнічай Літвы і аслабленых князёў Русі.

Лічыў як дзяржаўную унію, так і царкоўную унію негатыўнымі фактарамі беларускай гісторыі, якія спрыялі рэлігійнай нецярпімасці. Адмоўна ставіўся да ўлучэння беларускіх земляў у склад Расіі пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Наогул, лічыў, што і польская "шляхецкая арыстакратычная рэспубліка", і расійская "баярская алігархія", якія выключалі дэмас, былі "двума ліхамі" у беларускай гісторыі і згубна ўплывалі на беларускі народ, які "моцна дэмакратычны ў сваіх гістарычных і народных традыцыях".

Пазней у 1920-х, дадаткова падкрэсліваў эканамічны фактар у гісторыі і значэнне класавай барацьбы ў гісторыі ВКЛ.

[правіць] У бачанні іншых

Яго асоба і творчасць прыцягвалі самыя палярныя ацэнкі. Да 1930-х яго наогул станоўча ацэньвалі М.К.Любаўскі, У.І.Пічэта, Ф.Ф.Турук, Д.І.Даўгяла і інш.[7] Пачынаючы з 1930-х, Д.-З. трапіў, як навуковец, пад вострую палітызаваную крытыку (С.Я.Вольфсон, В.М.Перцаў, У.К.Шчарбакоў і інш.). У 1940-х—1970-х, параўнальна бяспечныя часткі яго прац (этнаграфія, археалогія, археаграфія) вывучаліся, і ставіліся ў аснову прац (В.К.Бандарчык, М.Ф.Піліпенка, І.У.Чаквін, М.М.Улашчык, Л.В.Аляксееў). Гістарычныя працы Д.-З. зрэдку ўзгадваліся ў спасылках да 1980-х. Спробы ацэнкі Д.-З. як гісторыка рабіліся ў манаграфіях У.М.Міхнюка, З.Ю.Капыскага, В.У.Чапко. У 1990-х з'явіліся працы, якія вывучалі агульную навуковую пазіцыю Д.-З. (С.І.Міхальчанка), развіццё яго гістарычнай канцэпцыі (Дз.У.Караў, М.Ф.Шумейка).

Джон Леслі Говард Кіп і Альтэр Л. Літвін узгадваюць пра Доўнар-Запольскага і Пічэту як пра "умеркаваных (беларускіх) нацыяналістаў"[8].

[правіць] Навуковыя працы

[правіць] Гісторыя, эканоміка і статыстыка Беларусі

  • Нарыс гісторыі крывіцкіх і дрыгавіцкіх земляў да канца XII стагоддзя, Кіеў, 1891.
  • Заходне-руская сялянская абшчына у XVI стагоддзі, Санкт-Пецярбург, 1897.
  • Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства літоўскага пры Ягелонах. Магістарская дысертацыя, Кіеў, 1901.
  • Нарысы арганізацыі заходне-рускага сялянства ў XVI стагоддзі. Доктарская дысертацыя, Кіеў, 1906.
  • Гісторыя рускай народнай гаспадаркі, Кіеў, 1911.
  • Гісторыя Беларусі, пачатковы варыянт у 1919, дапоўнена і надрукавана ў 1925, забаронена, выд. паводле няпоўнага рукапісу ў 1994 і 2005.
  • Нарыс сацыяльна-эканамічнай структуры Беларусі ў XVI—XVIII ст., Менск, 1925.
  • Народная гаспадарка Беларусі ў 1861—1914, Менск, 1926.
  • СССР па раёнах. Заходні раён (Беларуская ССР і заходняя частка РСФСР), Масква-Ленінград, 1928.

[правіць] Этнаграфія і фальклор Беларусі

  • Беларускае вяселле і вясельныя песні, Кіеў, 1888.
  • Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках, Кіеў, 1893.
  • Беларускеа Палессе. Зборнік этнаграфічных матэрыялаў М.В. Доўнар-Запольскага. Песні пінчукоў[9], Кіеў, 1895.
  • Даследванні і артыкулы. Зборнік у 2 т., Кіеў, 1909.

[правіць] Палітычная гісторыя Русі і Расіі

  • Палітычны лад Старажытнай Русі, Масква, 1906.
  • Палітычныя ідэалы М. М. Сперанскага, Масква, 1906.
  • Узнікненне міністэрстваў ў Расіі, Масква, 1906.
  • З гісторыі сацыяльных рухаў у Расіі. Зборнік артыкулаў, Кіеў, 1905.

[правіць] Працы па руху дзекабрыстаў

  • Таемнае таварыства дзекабрыстаў, Масква, 1906.
  • Мемуары дзекабрыстаў, Кіеў, 1906.
  • Ідэалы дзекабрыстаў, Масква, 1907.

[правіць] Дакументальныя працы

  • Дакументы Маскоўскага архіву Міністэрства юстыцыі, Масква, 1897.
  • Баркулабаўскі летапіс, 1897.
  • Акты Літоўска-Рускай дзяржавы. Выпуск 1, 1390—1529, Масква, 1898.
  • Літоўскія ўпамінкі татарскім ордам, Сімферопаль, 1898.
  • Зборнік матэрыялаў з гісторыі народу Валынскага ваяводства ў 17—18 ст., 1914 (не публ.).

  1. Памёр ад прыступу стэнакардыі і, лічыцца, пазбег такім чынам далейшых пераследванняў.
  2. Бацька займаў пасаду сталаначальніка уезднага жандарскага ўпраўлення).
  3. Лучна з больш за 30 працамі па этнаграфіі і фальклоры Беларусі. Аўтар прац па этнаграфіі з 1883, начальнік вялікай этнаграфічнай экспедыцыі ў Мінскай і Грдзенскай губерніях (1890—1891).
  4. Кіеўскі камерцыйны інстытут з 1909.
  5. Сташэўскі быў яго вучнем, і быў замяшаны ў крадзеж архіўных дакументаў.
  6. Мяркуецца, што менавіта даклад былога вучня мог стаць повадам для фатальнага прыступу стэнакардыі.
  7. Караў 1994, С.5.
  8. У кнізе "Сталінізм: рускі і заходні пагляд на пераломе стагоддзяў" (Routledge, 2005, ISBN 0415351081, p.162).
  9. Тут, жыхароў Піншчыны.

[правіць] Крыніцы

  • Бандарчык В. К. (Bandarchyk 1964) Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. — Мн.: Навука і тэхніка, 1964. — 282 с. С.201—215.
  • Караў Дз. У. (Karaw 1994) Прадмова // Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі / Беларус. Энцыкл., Нац. арх. Рэсп. Беларусь.; Пер. з рус. Т. М. Бутэвіч, Т. М. Кароткая, Е. П. Фешчанка. — Мн.: БелЭн, 1994. — 510 с.: 1л. ISBN 5-85700-151-X. С.5—15.
  • Лебедева В.М., Скалабан В.В., Шумейко М.Ф. М. В. Довнар-Запольский и его наследие // Довнар-Запольский М. В. История Белорусии / М. В. Довнар-Запольский. — 2-е изд. — Мн.: Беларусь, 2005. — 680 с. ISBN 985-01-0550-X. С.3—14.
На іншых мовах