Шляхта

From Вікіпедыя

Шляхта
Шляхта

Змест

[правіць] Шляхта

Шляхта - прывілеяванае саслоўе на тэрыторыі Беларусі, Польшчы, Украіны, Літвы, Чэхіі ў 13 - 20 стагоддзі. Эканамічная аснова пануючага становішча шляхты - феадальная ўласнасць на зямлю. Узаемаадносіны паміж рознымі слаямі шляхты грунтаваліся на прынцыпах феадальнай іерархіі.

[правіць] Доступ у саслоўе шляхты

Доступ у саслоўе шляхты быў магчымы толькі ў выключных выпадках за вялікія заслугі. Шляхі пераходу ў шляхецкае саслоўе:

  • набілітацыя - наданне шляхецтва каралём, сеймам, гетманам на полі бою;
  • адопцыя - прыём у геральдычны род прадстаўнікоў іншых саслоўяў;
  • індыгенат - прызнанне шляхты прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў іншых краін.
Шляхта
Шляхта

[правіць] Дзяленне шляхты

Дзяленне шляхты:

  • магнаты;
  • сярэдняя шляхта (валодала ад адной да некалькіх вёсак);
  • заградовая шляхта (мела сваю гаспадарку, але не мела ва ўласнасці сялян);
  • шляхта-галота (не мела сваёй зямлі і жыла пры магнацкіх дварах у якасці слуг).

[правіць] Вядомыя прадстаўнікі шляхты на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага

Вядомыя князі, ваяводы, кашталяны, гетманы, канцлеры - Радзівілы, Сапегі, Глябовічы, Хадкевічы, Пацы, Вішнявецкія, Агінскія, Астрожскія, Кішкі, Завішы, Тышкевічы, Валовічы, Гальшанскія.

[правіць] Шляхцянкі - выхаванне і адукацыя

У другой палове XVIII ст. роля жанчыны ў грамадскім асяроддзі Вялікага княства Літоўскага пад уплывам Францыі павышаецца. Перадавая частка шляхты пачала прытрымлівацца думкі, што для трывалай шляхецкай сям’i i стабiльнага грамадства неабходна была выхаваная i адукаваная жанчына. Ад яе залежыў сямейны дабрабыт і выхаванне будучага пакалення. Пашыраецца дзейнасць манаскіх ордэнаў, якія займаліся выхаваннем шляхцянак, жаночыя пансіёны, школкі. Набывае папулярнасць замежная адукацыя. Але дамінуючай заставалася хатняя адукацыя.

[правіць] Хатняе выхаванне шляхцянак

[правіць] Хатняя адукацыя ў заможняй і сярэдняй шляхце

Доўгі час шляхцянак навучалі толькі хатнія настаўнікі, якіх па сваім жаданні і фінансавых магчымасцях наймалі бацькі. Выбар асоб, на якіх ускладваліся абавязкі выхавацеля і настаўніка, часцей за ўсё падаў на выпускнікоў навучальных устаноў, што ўтрымліваліся каталіцкай, уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі, або колішніх студэнтаў, слухачоў буйных універсітэтаў Еўропы. Так, Я. Пашкоўскі (1684-1757), выпускнік Віленскай акадэміі, вучыў дзяцей М.К. Радзівіла Рыбанькі. Буйнымі філосафамі, педагогамі, пісьменнікамі і дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага ваяводы Я. Гільзена, надворнага маршалка Вялікага княства Літоўскага Сцыпіна дэ Кампа, падскарбія надворнага літоўскага, гродзенскага старасты А. Тызенгаўза, Соф’і Чартарыйскай і Ганны Сапегі з роду Замойскіх.

Сярэдняя шляхта таксама звярталася да паслуг хатніх настаўнікаў. Аднак у поле яе зроку хутчэй за ўсё траплялі выпускнікі калегіумаў або іншых навучальных устаноў не вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадская думка Вялікага княства Літоўскага пачала развівацца пад значным уплывам Францыі. Французскі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было з’яўленне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасці замежных гувернёраў і гувернантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых.

Катэхізіс
Катэхізіс

Хатняя адукацыя Соф’і Замойскай Соф’я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям’і, яе выхаваннем займалася гувернантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф’ю французскай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф’я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за поспехамі і недахопамі яе ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаннем гаспадарскай дачкі. У Соф’і яшчэ было некалькі настаўнікаў: англійскай мове яе навучала жонка камердынера, быў настаўнік па ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў.

[правіць] Падарожжа як неабходны дадатак адукацыі

Неабходным дадаткам хатняй адукацыі шляхецкіх дзяцей зрабіліся падарожжы па Еўропе. Традыцыя ад’язджаць за мяжу з мэтай атрымання адукацыі сфармавалася яшчэ ў часы Адраджэння. А ў другой палове XVIII ст. яна не толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэннем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасцю грамадства – з’явай, характэрнай для Новага часу. Замежныя падарожжы давалі магчымасць шляхцянкам удасканаліць валоданне мовамі, пашырыць свае веды па геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з еўрапейскімі славутасцямі і адначасова паказаць свае здольнасці. Заможнія шляхцянкі з Вялікага княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць Парыж, Вену, Берлін, Рым.

[правіць] Кляштарнае выхаванне шляхцянак

[правіць] Значнасць кляштароў для развіцця жаночай асветы

Кляштар бернардзінак у Гародні
Кляштар бернардзінак у Гародні

Значнасць арганізацыі ў Вялікім княстве Літоўскім жаночых кляштароў для развіцця жаночай асветы была велізарнай. Большасць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэнне аб асветніцкай дзейнасці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыццё ў горадзе ці мястэчку кляштара азначала з’яўленне там школы (часцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім сфармавалася асобная сістэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIIІ ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: бернардзінкі, бенедыкцінкі, брыгіткі, дамініканкі, кармеліткі, марыявіткі, візіткі. Але колькасць іх была не вялікай. Жаночых кляштароў на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасцей аддаць сваіх дачок на выхаванне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школкі, разлічаныя на дзяцей збяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштара, а часцей фундатара.

Навучанне ў кляштары праводзілі самі манашкі, якія выкладалі шэраг найбольш неабходных прадметаў – чытанне, пісьмо, лічэнне, рукадзелле, а таксама танцы і музыку. Вывучэнне Святога Пісання займала найбольш часу і лічылася самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай схаластыкай. Толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. вучэбныя праграмы большасці кляштароў былі некалькі зменены.

[правіць] Мода на французскую адукацыю

Значна змянілася сітуацыя ў Вялікім княстве Літоўскім са з’яўленнем ордэна візітак, якія прынеслі моду на французскую адукацыю. З сярэдзіны XVIII ст. пачынаюць стварацца спецыяльныя пансіёны для шляхцянак, выкладанне ў якіх стала арыентавацца на Францыю і яе культуру , а мовай выкладання была французская. Рэлігійнае навучанне ў пансіёнах захавала свае пазіцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў свецкага характару. Так, для навучання мовам, спевам, танцам, маляванню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, спецыяльна наймаліся свецкія выкладчыкі.

З пансіёнаў візітак выходзілі дзяўчаты, якія неслі ў грамадства французскую культуру і своеасаблівы касмапалітычны светапогляд. Мода на французскае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць французскую вопратку, карыстацца французскай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзін, які прадугледжваў актыўнае свецкае жыццё жанчын вышэйшага саслоўя, валоданне мастацкімі талентамі, больш свабодныя адносіны ў шлюбе. Французская мода ліквідавала і недахоп цікавасці да музыкі і нават пэўную непрыязнь да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст.

На неабходнасць наладжвання адукацыі больш свецкаарыентаванага характару ў сярэдзіне XVIIІ ст. звярнулі ўвагу і іншыя жаночыя манаскія ордэны. Адбыліся змены ў школках бенедыкцінак і ў бернардзінскіх канквіктах. Тут вучыліся чытаць, пісаць, лічыць, спяваць, а таксама размаўляць па-французску. У падобным накірунку працавалі і сёстры-брыгіткі.

[правіць] Крыніцы

  • Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. Мн., 1978
  • Гардзіенка Н.С. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIIIст.Адукацыя і Выхаванне. №4. Мн., 2001
  • Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001
  • Самусік А.Ф. Жаночая асвета на беларускіх землях у канцы XVI – першай палове XIX ст. Адукацыя і Выхаванне. №9. Мн., 1998
  • Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI-XVIII ст.). Беларускі гістарычны часопіс. №4. Мн., 1996
  • Чарапанава Л.А. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання. Адукацыя і Выхаванне. №4.

[правіць] Спасылкі