Гродзенская крэпасць
From Вікіпедыя
ГРОДЗЕНСКАЯ КРЭПАСЦЬ, комплекс фартыфікацыйных умацаванняў, якія былі збудаваныя навокал г.Гродна ў канцы 19 ст. (7 фартоў) і ў пачатку 20 ст. (13 фартоў, не былі дабудаваныя).
Каменная фартыфікацыя ў Гродне існавала з 12 ст. (сцены дзядзінца[1]). Неадпаведнасць старых умацаванняў ваенным патрабаванням, разам са стратэгічнай важнасцю гораду пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, прывялі да распрацоўкі шэрагу планаў будовы сучаснай крэпасці (кан. 19—пач. 20 ст., 1807, 1831). Палітычныя падзеі і недахоп сродкаў не далі гэтым планам ажыццявіцца. Гл.таксама: К. Оперман
- Адзначаецца, што няўдача гэтых планаў выратавала ад разбурэння гарадзенскі стары горад — на месцы Новага і Старога замкаў планавалася будова артылерыйскіх батарэй, на месцы Францішканскага манастыра — перадмастовага ўмацавання "тэт-дэ-пон", на Гарадніцы — чатырох плацін з магчымасцю затаплення мясцовасці.
Узрастанне канфлікту інтарэсаў Расіі і Германіі прывяло да ажыўлення планаў умацавання Гродна. Была прынятая пастанова (1873) і праведзены палявыя працы, даклад Д. Мілюціна (1879) аб умацаванні Коўна, Гродна, Асаўца быў зацверджаны Аляксандрам II. Аднак, тады гэты план не ажыццяўлялі, а вярнуліся да яго пасля дакладу М. Обручава аб планах вядзення вайны (1880).
У 1887—1889 былі збудаваныя пяць фартоў (форт №1 на правым беразе Нёмана, ва ўрочышчы Пышкі, фарты №2—5 складалі занёманскую пазіцыю ўздоўж занёманскага фарштата). Адразу ж іх колькасць была прызнаная недастатковай, і ў 1890-х гг. былі збудаваныя яшчэ два, №6,7, на правым беразе Нёмана, каля вёсак Дзевятоўка і Грандзічы. Фарты мелі драўляна-земляную канструкцыю, з мінімальным выкарыстаннем бетону, кожны з іх быў разлічаны на тры роты пяхоты і чатыры гарматы. Агульная працягласць пазіцыі склала 14 км.[2]
Войска практычна не карысталася гэтымі фартамі, і яны мелі характар перадмастовай пазіцыі часовага характару, а на пачатку 1900-х гг. страцілі баявое значэнне. Пасля руска-японскай вайны і ўвядзення новых мабілізацыйных планаў, былі распрацаваныя планы мадэрнізацыі шэрагу крэпасцяў[3] (зацверджаны 4(17).8.1912). Меркавалася збудаваць 13 тыповых фартоў, 23 нумарных апорных пунктаў, 19 літарных апорных пунктаў, а таксама пляцоўкі для буйнакалібернай артылерыі, аэрадром, плаціны, дарогі і інш. Працягласць эліпсавіднай у плане паўзіцыі складала б каля 60 км. Будаўніком[4] крэпасці быў прызначаны Дз. Каласоўскі (1912). Гл.таксама: Вялічка, Буйніцкі, Малкоў-Панін.
Да пачатку Першай сусветнай вайны аніводзін з фартоў не быў дабудаваны, хоць працы працягваліся амаль да эвакуацыі 20.8.1915. Расійскія гарнізоны абараняліся ў недабудаваных умацаваннях, пасля ўзарвалі іх. Непашкоджанымі засталіся яшчэ раней занятыя немцамі фарты №4 (каля в.Стрэльчакі) і №12 (каля в.Чашчаўляны).
У 1916—1917 немцы спрабавалі ўмацаваць усходнюю частку фартовай пазіцыі, у 1919—1920 тое самае спрабавалі палякі. У час будаўніцтва Гродзенскага УР Карбышавым было загадана (1941) ўключыць рэшткі крэпасці ў структуру УРа.
У гады Другой сусветнай вайны форт №2 быў месцам масавага знішчэння гітлераўцамі мірных жыхароў, раён форту №1 быў месцам спробы савецкіх войскаў утрымаць плацдарм на левым беразе Нёмана ў час наступу 1944.
- Нарэль Дз., Піваварчык С. Невядомая крэпасць. — Гродна, 2004.
- Сяргей Піваварчык. Беларусь у фартыфікацыйным ўмацаванні Расійскай Імперыі. ― Гродна, 2004.