Pia-cia nustene

Wikipediya ra, ensiklopediya xosere

Tedeyi

[bıvurne] Verqesa

Hata nýka raþtnustena (imla) Zazaki sero tek jü gurenais kýtab de veciya, uyo ke layýqê itýbarê ilmio: Rastnustena Zonê Ma - C. M. Jacobson, 1993, Bonn. Taê gurenaisê bini ki estê ke, yê dine qýlawýzê xo ilmi ra jêde ideolociya. Kýtabanê grameri de ki, yê Ludwig Pauli, Zýlfi Selcani, T.L. Todd ya ki iyê nêilmkiy yê H. Turguti, Çekoy de, heqa raþtnustene de gurenaisê nêaseno. Mewzuyê ni kýtabu gramero, coka bara raþtnustene de her jüyê fýkrê xo ra imla xo nusna. Peyniya qeþi, yê karê raþtnustene hona xeylê raa xo esta ke ma sýftê cý derime.


[bıvurne] Letê seri

Derdanê maê raþtnustene ra jüyê ki, se ke zanino, pia-cia nusteno. Koti pia býnuþiyo, koti cia? Sebebê ke hata nýka pia-cia nustene sero vaciay, taê derhequ de mý rê zaf iknaker u ilmki nêasay. Gereke býngê ni argumananê qeydu xýrt cýerjiyo. Fýkrê mý uyo ke pê ilmi isan rýnd þikino qerarê xo serba na qeydey era cý do. Perso ke ilm cý nêreseno, isan uncia bese keno pê mentýqi (Logik) arguman biaro ra ver. Hata nýka jüyê ra serkewte (qeyr) gurenaisê raþtnustene çino. Mordem na helme de motacê yardým u mýsalu beno, ke nia do, zonanê binu de, iyê ke Zonê Ma ra nezdiyê, qeydê imla i zonu senênê. Zazaki rê ki zonê Ýrankiyê ðerbi (West-Ýranische Sprachen) mýnasýbê. Na bare de fýkrê mý uyo ke ma þikinime Farski de nia dime; Soranki, Beluçki, Taciki ki beno. Çýra ke Farski hem serru ra yeno nustene, zonê de resmiyo ki. Hundae serrio ke nuþino, uncia ki qeydey koti ke gerek diyo, vurnê ki[1]. Ebe vatena bine, hunde waxti ra dýme, qedyu ro penge/pýþke (tabu) ro nêna, qeydanê khanu ra dýrrýke nêbiyê.

Se ke kýtabê C. M. Jacobsoni de ki ardo ra zoni, Týrki nêþkino raþtnustena Zazaki rê derman bo, çýra ke zonê do zaf ciaro, hem ki bunya (strukturê) xo zobinara; peydena yeme ser. Derdo gýran na bare de nuyo ke, mordemanê ma zafine Týrkiya u Týrki de wendo, hetê raþtnustene ra ki -býwajiyo, mewajiyo- tesirê cý de mendê. Hama isan mý çým de na sem (bare) de adetê mordemu ra jêde, çiyo ke Zazaki rê mýnasýbo, heto bin ra, usýlê vatene ra jübini çýqa cêno, ey qerar kero. Terýmanê tekniku rê peyniye de lista qesebendeki de qayt býkerê.[2]


[bıvurne] Derheqê ke pia-cia nusnaene de an ra kaðýde ser, niyê

  • I. Peyhurendi u namey / hurendnamey[3] [domani-ra, ey-ra…]
  • II. Namê waxtqesu be waxtqesu ra [qesey-ken-, nia dan-…]
  • III. Fêlbendi (preverbi) be waxtqesu ra [ra-kerdene, têra-kerdene…]
  • IV. Sýfetbiyais u nisange [beno serdýn; kunê zerre]
  • V. Qeseê ke výleþiyê pê [ver-de, san-de, rew-ra, kopula…]
  • VI. Verhurendi “era, ero”
  • VII. Verbend[4] u verhurendi [bê, bê-]
  • VIII. Boçýk A: “eke / ebe / era / ero” de apostrof býgurenime ya nê? [kuno (‘)ra cý, tý (‘)ke yena]
  • IX. Boçýk B: Fekê Vacuðe de -i (ki)


[bıvurne] I.Peyhurendi u namey / hurendnamey [domani-ra, mý-ra, ae-ra]

Ýyê ke na mewzu de mý de no werê, diyaisanê mý zanenê. Nine ki wazon ke tenêna çip keri, argumanu biari sýma çými ver.

Pêserokê Ware u Tija Sodýri na derheq de qeydê cia nusnaena peyhurendi u namu/hurendnamu hata nýka ke çýturi musê cý, heni cênê de (anê ra hurendi). Hona ke Rastnustena Zonê Ma nêveciay bi, Ware de heni nusnêne. Hama taê pêseroku de hurdêna formu ra nusnêne. Çiyo ke zanon, Rastnustena Zonê Ma de no qeyde sero sare dacno.

Taine ya raa Kýrdaski ra, ya ki raa Týrki ra nusno. Nine ra ravêr mordem gereke ebe raa ilm u mentýqi caê Zazaki wertê zonu de çip kero, gorê nae ki qeyde biaro meydan. Uyo ke yê qeydu ki %100iya xo nêbena. Taê zonu de dý imkani danê ra cý; yê Holandki, Norvecki ya ki qeydanê raþnustena Almankiyê newu de taê vurnaisu de dý imkani vatê. Mordem þikino nia ya ki heni býnusno[5]. Yanê, ilam jü be jü ke qeydanê imla biarime hurendi, no zon daêna rew nêxeleþino, vindi ki nêbeno.


[bıvurne] Nia dime, Rastnustena Zonê Ma de nae rê pelga 48. de se vato

"Peyhurendi, nê kelimê serbestiyê, nê ki sufikþiyê. Coka ison nêzoneno peyhurendu eve namu u zamiru ra, pia ya ki cia býnusno. (…) Ciavê ma werte dero. Peyhurendi eve zamiru ra pia yenê nustene, hama eve zovina kelimu ra cia yenê nustene."

[bıvurne] Nae rê ki ez wazon fýkrê xo pêskes keri

  • 1. Zazaki de bara verhurendi u peyhurendiu de çewtbiyaisê qefley (“öbek bükümü”) esto. Almanki de „Gruppenflexion“ vacino:

ey mýn u to ra pers kerd; ey Hesen u Xece ra pers kerd ya ki, ey mý be to ra pers kerd. Peyhurendi her name ra dýme nê, jü rae vacina, hama yê hurdemêna namana.

  • 2. Jüyê de cia (name), jüyê de pia (hurendname) nusnaene tam maqul niyo, çýra ke hurendname, se ke terým ebe xo vano, hurendia namey cêno: laci ra vat à ey ra vat.

Qýstasê ke qerar danê ra cý, ni dý nuqtê verênê[6]. Çýke çiyo muim, xuya peyhurendiana. Peyhurendi, jü peybendê hali (Casus-Suffix) niya.

  • 3. Bara ‘çewtbiyaisê zoni’ (Flektion; büküm) de hirê babetê zonu estê (qesê wertê nenýgu mý nay pêra):
a) zonê ‘têdýmki’y (agglutinierend; eklemli); zê Týrki, Finki, Macarki
b) zonê ‘namnenýk’i ya ki ‘çewtber’i (flektierend; bükümlü); zê zonanê Hind-Ewropa, Erebki, Ýbranki…
  • c) zonê hecaini (isoliert; heceli); zê Çinki

Hurendia Zazaki babeta b) dera, çýra ke namey benê çewt [“yê verg-i/verg-u”]. Zonanê Ewropa de zanaena mý ra peyhurendi tým cia nuþinê. Týrki de coka çewtbiyais çino, halê namu ebe peybendu [-i, -de, -den, -e] nisan benê, namey ebe xo nêvurinê. Zonanê Hind-Ewropa de (Almanki, Ýrlandki, Zazaki, Hindki, Ýspanyolki, Hermenki, Yunanki uib.) hurendnamey sufiksi niyê, daêna qesê xoserê/serbestê.

  • 4. Peyhurendiê Zazaki mý rê na het ra ki zê qesanê xoseru asenê: ni hem waxtqesu (fiilu) de, dýlqê fêlbendi de (Präverb) estê [ra-kerdene, ro-kerdene, de-kerdene], hem ki edat de fonksiyonê xuyê verhurendi esto [era, ero, ede].


Sebebu ra jüyê ki nuyo ke, ver-/peyhurendi u namey, zonanê binu de ki cia nuþinê [„mý ra”]: from me (Ingl.), von mir (Alm.), van mij/me (Holl.), jý mýn (Krd.), ez men Nm zA (Frs.), de mi (Ýsp.) uib.

Ni qesu de cia nusnaene, vatena qesey rê ki mýnasýbo.

Usýlê vatene ke vat, Erebki de veranê „mý ra”, „minnâ”o, yanê pia nuþino, uyo ke min + ennâ ra amo pêser. Farski de, fekê qomi de, ez men Nm zA be to wt eb („mý ra”, „to rê”) gegane beno ezem MzA, bet Tb . Yanê hurendname beno zê peybendi, uyo ke Almanki de nae ra enklitische Endung (’qediyaiso pabeste’) vacino; Farski, Goranki, Soranki u Feylki (Kurdkiyê cêri) de ki esto.

Ma, Zazaki de ki durýmo henên esto ke, hurendname u peyhurendi riyê herfegýnaene ra amê pêser, zê jü qesey/cýsmi vacinê? Esto; nae rê fekê Xozat-Vacuðe be Soyrege-Çermugi ya ki yê Palo-Çewlýgi de qayt býkerime:

a bý mýna amê [a be mýn ra amê]: mýn-ra: ràø, nàn. Yanê r gýneno, n’o ke biyo vindi ya ki quletiyo ro, ita vecino meydan, beno mýna.[7]

a bý meymanana/meymanona amê (a ebe meymanun ra amê): meymanan-ra: ràø, anàan.

Zobin: ez bý tuya; tý bý kamia ama; o bý maina [maine ra] ame; a bý kêneka (kêneký ra) amê; mý inan na vat[8] … uçh.

No hal de -an/-a yenê pêser, eke zê jü qesey vacinê, gereke pia býnuþiyê. Býzaniyo ke ni dý qeseê, výleþiyê pê. Hama ‘mý ra’ de çekuye nina pêser, zê dý qesu ki vacino, nae ra jüyêna argumano ke cia binuþiyo.

Peyniya qesey: peyhurendi, name u hurendnamey ra cia býnuþiyo: Mý da to ro[9]. Ýne sýma ra vat. To rê jüna çay biari? Ey ra çiyê lom meke! Mêse da mý de.

Xo-Vengê (vokalê) peyhurendi ke quletiyo ro ya ki gýno (d’, r’):

Fekê Palo-Çewlýgi de peyhurendiy ya ki zerfi zê verêni de nêvacinê, tenê vuriyê ya ki xo-veng (Vokal, ünlü) quletiyo ro. Gegane metateze (göçüþme) ki biya: rê/ri à ýr/rý à r’: Ez þýma r’ çay ona. Mêmonon ýr xýzmet býkýri. dý à ýd / d’ : Kênek kýye d’ niya. Mý lacek ýd qýsê kerd. zi à zý à z’: Ma z’ cý r’ va, gueþ nyeda. Ombazon ýz va, yý rýnd kerdo.

Kýtabê O. Manni ya ki Peter J. A. Lerchi de ni peyhurendi ebe formo rê/ri; dý ya ki peybendê maykekiye -e/-ý nusnaiyê. Yanê hona xeylê waxt niyo ke taê vengi biyê vindi, neslanê peyênu de heni biyo. Ez vaci ebe formo nýkaên (mýr, þýmad, merdýmýd) ke býnuþiyê, serba fekanê binu rehet areze nêbeno. Nae ra çýqa ke destebera yena, zelal býnuþiyo. Ýsan þikino naca de alternatifê rono:

  • 1.

Eke ebe formo khan býnuþiyo, pêro wendoðu rê daêna rehet beno (redaksiyon gereke dest cýdo): Ez kýye dý ruenýþtiya. Ma rý / ma ri zi xeberý amê. Þýma zi welatoni ðeribon dý moneni.

  • 2. ebe formo vindibiyae ke ilam býbo (vacime reportaj, kýlame) apostrof cýsaniyo, pia nustene ki bena:

Ez kýye d’ ruenýþtiya. Ma rý z’ xeber amê. Þýma z’ welaton’ ðeribon ýd monên.

[bıvurne] II. Namê waxtqesey be waxtqesey ra [qesey ken-, nia da-…]

Bara pia ya ki cia nustena namanê waxtqesu be waxtqesu de fýkrê zafine tenêna kýfso. Na derheq de hem waxtqesey rê [‚qesey kenê’], hem ki fêlname (Verbalsubstantiv) u fêlsýfet (ortaç, Partizip)i rê gurenino [qeseykerdena cý], zobin ki waxtqeseo yardýmker rê (Hilfsverb) [dana/yeno qeseykerdene]. Ýta ki mordem þikino qeydey areze kero.

„a ke nia do, qesey kero“ ya ki „a ke niado, qeseykero“ ? Senê qýstasi serba qeyderonaene estê? Mordem gereke na bare de Týrki ya ki Almanki ya ki zono ke ro u mentýqê Zazaki ra dürio, xo düri fiyo. Çýra ke –eke mýsalê vacime-, qesey kerdene be nia daene, Týrki de jü mesdero, Almanki de ki: konuþmak, bakmak; sprechen, gucken/schauen. Eke ma býnê hirey/heþi de ebe ni zonu ðeyal kenime, beno ke ni waxtqesu Zazaki de ki zê jü waxtqesey areze (fam) býkerime, nae ver ki pia nusneme, ðeletinime. Uyo ke Zazaki de qesey nameo çewt/obliko, kerdene esýl sero waxtqese ebe xuya. Farski de ke nia dime, ‘qesey kerdene’ ra herf zeden, ‘nia daene’ ra ki négâh kerden vacino.[10] Ni ki cia nuþinê [herf u négâh qesê xoserê]. Nuqtanê cêrênu de ez persê cia ya ki pia nustene sero, kenu ke sebebanê fýkrê xo eþkera keri.

  • 1. Nustena mesderi: cia

Qesebend de ya ki jü nustê de zoni sero, eke cia býnuþiyo, wendoðu rê nisanê cia nustene beno. Mesder ke unciya, gereke wendoð/e era ser kuyo ke untena waxtqesey de ki cia nuþino. Qesey kerdene, fam kerdene, nia daene, hal kerdene, hez kerdene, lom kerdene Eke lewê mesderi de, kýlameu () de, untisê xo nisan dino, beno ke mesder pia ki býnuþiyo.

  • 2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqesê yardýmkeri: pia

Formo pasif (edilgen) ya ki kauzatif (ettirgen) ke gurena, mý çým de pia býnuþiyo, çýke o waxt mesder zê jü cýsmi kuno tê: Pasif: Ýspanya de Baski u Katalanki ki yeno qeseykerdene. Saraiya Moðolýstani de Farski ki amo qeseykerdene. Kaustaif: A be laceki germi dana têvdaene. O piyê xo dano xeberidaene. Mý o da sondwerdene.

  • 3. Nustena untisê waxtqesey: cia
a) Waxtê nýkay u waxtê veri:

A hawt zonu qesey kena. Ma dorme ra nia (nê)da. Ey germi têv dê. Ýne to ra xeberi da. Mý çýçegi aðwe day. Sýma ey gos danê. Sýma ke hona qesey nêkerdi bi, ine na mesela hale kerdi bi. Lýnga mý ta diye. Sýma ca mý nêda. Ma arebe de ca benime?

b) Emýr/babeta waþtene (subjontif):

Sýma qesey (bý)kerê, i qesey mekerê! A ke nia dero, o ki qayt kero, cý ra xeberi medo. Kaþkia to jüri/zuri mekerdêne. Gosê cý ta de[11]! Tý germi têv de, o têv medo!

Halê emri de ki kelýma waxtqesey qesê de xosera/serbesta, þikina teyna ki výndero; zê fêlbendu (ra-, we-, de-, pýra-…) niya. Yanê hurendia verbendê/prefiksê emri bý- nêcêna. Mordem vacime þikino hem “qesey býke(r-)” vaco, hem ki –eke tenêna kerd kýlm- “qesey ke(r-)” vaco.

  • 4. Nustena fêlnamey: pia

Waxtqese gurenaisê namey rê ki beno. Almanki de nae ra vanê Verbalsubstantiv, ez cý ra vanane ‘fêlname’. No hal de waxtqese beno name; iyê ke dý kelýmu ra yenê pêra ki, benê zê jü kelýma. Usýlê vatene rê ki mýnasýbo ke pia býnuþiyo: Qeseykerdena cý wese biye. Ebe xeberidaene arê ma beno xýrabýn. Gevýjidaena herê ma mý rê wes amêne. Tadaena lýnga mý.

  • 5. fêlsýfet: pia / cia

Fêlsýfet (ortaç, Partizip) zê sýfetio ke waxtqesey ra pêda biyo. Pianusnaena cý meqbulo. Taê waxteqesey ki estê, dergê; eke fêlsýfet de pia býnuþiyê, wendena cý bena çetýne. Ae ra mý çým de, nustoð waxtqesanê dergu de cia býnusno. Perarey, mordemê ma vindibiyae bi. Lýnga mý tadaiya. Germia doy têvdaiye niya. Na mesela halekerdiya. Çê vêsae! Arebe hona tamirkerde niyo.


[bıvurne] III.Fêlbendi (preverbi) be waxtqesey [ra-kerdene, têra-kerdene…]

Se ke cor de ki vat, Zazaki de verhurendi ero, era fêlbendu (Präverbien, fiil takýlarý) de ki vecinê: rakerdene, rokerdene, dekerdene. Nine ra serkewte taê bini ki estê, zê pýrakerdene, pýrodaene, weamaene, têraçarnaene, pêrocýnýtene, têkewtene, tafiþtene uib.

Zazaki bara ni fêlbendu de dewletiyo. Farski u Kýrdaski de taê biyê vindi. Zonanê Cêrmenkiyu de ki esto, zê Ýnglêzki, Almanki, Hollandki uib. de. Wezifa fêlbendu esta ke, het ya ki hali musnenê[12]. Hetê untisê waxtqesey ra Zazaki, Almanki ra nejdiyo: o niseno ro : Er setzt sich hin. [roniþtene : hinsetzen]

  • 1. Nustena mesderi: pia

Fêlbendi kelýmê serbesti niyê, teyna manê xo çino. Ae ra mesder de pia býnuþiyo: rakewtene, cýdaene, (çêber) cadaene, têrabiyaene, degýnaene, weardene, roverdaene, týrocýnýtene uib.

Qesebend de, lewê mesderi de gereke kýlame/parentez de untisê cý ki býnuþiyo: pýrodaene (dan- pýro)

  • 2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqesê yardýmkeri: pia

Zê nuqtê III. de, eke pasif ya kauzatif gurena, mesder beno jü cýsm. Coka pia nustena cý mýnasýba.

Pasif: Cýle yena rafiþtene. Ardi ke býamêne rovitene, ardanê lazuti ra amêne pêsanýtene. Kauzatif: Mý pençere da (r)akerdene, peydena da cadaene. Ni genými ewro rarýdene mede!

  • 3. Nustena untisê waxtqesey: cia
a) Usýlê vatene rê, untisê cý de cia nustene mýnasýbêro (daa mýnasývo):

Hewri amey ra, þiliye guret de. Waxto ke þiliye gýnê ra (výndete), ma xo pisenime têra, some. To pýro nêda. Ma pê cênime / pê guret. à Hem usýlê vatene rê, hem ki fonksiyonê fêlbendu rê mýnasýbo ke karê cumla ra cia býnuþiyo.

Ýstýsna: Fekê Çermug-Soyrege : A þandý nêrakewtý. Ez nýka to ra abýrryena. Ma çi-miyê xo ronanê / nêronao. Çýwali uja meroný!

à Se ke aseno, ita fêlbend be karê cumla ra výleþiyê pê, biyê jü cýsm. Çýra ke formo nêbiyais (olumsuzluk, Negation) de ki karê cumla be fêlbendi ra cêra nêbenê. Fekê Çermug-Soyrege (ÇS) de ae ra fêlbendi ebe jü heca[13] pia býnuþiyê.

Fêlbendê ke ebe dý hecaanê, zê pýro, pýra, pede, týra, pêro, têra uib., fekê ÇS de ki cia nuþinê: Þýma danê pýro, þýnê suký. Mý výzêr inan dý da pêro. Ay derziný dê pedý.

b) Emýr/subjontif:

Tenê hebe cýdê! Ardu rovice! Ý ke rakuyê, þiliye ke ragýno, o waxt xo têrapise, some. Xo weda(re)! à Ýta fêlbend hurendia verbendi/prefiksi bý- cêno. Usýlê vatene ra ki, na hal de pia býnuþiyo. Ýstýsna: Pê cê / pê gi! Pê mý mecê!

Fekê Vartoy de ke nia ki vacino: Hebe býdê cý! Arda bývice ro! ªiliye ke býgýno ra, xo býpiþe têra…, à o waxt cia nusnaene luzm beno.

c) Emrê/babeta (subjontifê) nêkerdiþi:

Hebe cý mede! Ardu ro mevice! ªiliye ke ra megýno, tý xo têra mepise. Sýma xo we medarê! à No hal de verbendê/prefiksê nêkerdiþi me- vecino, fêlbendi ra tepia kuno karê cumla ver: cia.

  • 4. Nustena fêlnamey: pia

Zê nuqtê III. de, fêlname beno jü cýsm. Coka gereke ebe fêlbendu ra pia býnuþiyo: Rovitena ardanê lazuti. Deguretena þiliye. Ni hardi ebe derutene paki nêbenê. Pêrodais mebo, werêamais bo!

  • 5. Fêlbendi pýra, pýro, pêra, cêra sýfet de

Taê fêlbendi zê pýra (pa), pýro (po), pêra (pia), cêra (cia) benê ke sýfet de ki býgureniyê: Kilidi helqa de pêra biy, nýka cêraê. Þüariyê astori pýro niyo. Kýncanê mý de jirçê theyri pýrao (paro). à fonksiyonê xo ke zê sýfetio, o waxt zê sýfeti býnuþiyo: Kopula (koþaç) de pia, waxtê veri de cia.

  • 6. Fêlsýfet (sýfetê waxtqesey; Partizip; ortaç)

Waxtqese ke waxto ravêrde de ebe peybend -e (maykek: -iye) gurena, beno sýfet. Nae ra mý vat fêlsýfet, uyo ke ortaç ya ki Partizip zanino. Çêber rakerde niyo. Ardi rovitiyê. Ma sata bine roniþte bime. Çýçegi têrabiyaiyê. à fonksiyonê fêlsýfeti zê jü sýfetio, ae ra gereke ebe fêlbendi ra pia býnuþiyo.

Boçýk: Fêlbendê ke ebe jü hecaê (ra, ro, de, we):

• Fekê cori (Dêsými): Ey çêber ra nêkerd, ae kerd ra/ya. Ma da arê. à cia • Fekê Palo-Çewlýgi: Yý ber a nyekerd, yay/yê kerd a. Ma da ari. à cia • Fekê Çermug-Soyrege: Ey kêber nêakerd, ay akerd. Ma arêda. à pia.

Fêlbendê ke dý hecau ra yenê pêra (têra, têro, pêra, pêro, pýra, pýro, týra, tede…):

• Fekê cori (Dêsými): Sýma da pêro, na pýra (pa) à cia • Fekê Palo-Çewlýgi: Þýma da pyeru, na pýra. à cia • Fekê Çermug-Soyrege: Þýma da pêro, na pýra. à cia.


[bıvurne] IV. Sýfetbiyais u nisange [beno serdýn, kunê zerre]

Zazaki de karê cumla ra tepia sýfet ya ki nisange/hurendi ke yena, zafêr verhurendi nêcênê: Meymani kunê zerre. Guretena verhurendi „era, ero“ ya ki „be“, hem feki dest de, hem ki hali dest dero. Bara pia-cia nusnaene de, pers, halê emri ya ki modusa waþtene dero:

Sýfet: Çay serdýn bo. Ni kýnci jüa bê. Çêna qýce ke pile bo, ez býguri. Waxt tengo, (era) derg mekero.

Nisange: Meymani zerre kuyê (býkuyê zerre)! Ez ninu býraê to di ya ki to di (býdi býraê to ya ki býdi to)? Nae bere, cýde, ya ki mý de (býde mý). Nae berze uca / uca meerze! O resmu (era) sýma musno (býmusno sýma).

Na hal de namey ya ki sýfeti hem qesê xoserê (þikinê teyna výnderê), hem ki her tým hurendia verbendê emri be modusa waþtene bý- nêcênê. Ae ra mý çým de gereke cia býnuþiyê.

Ma, cýdaene se bena? Halê cýdaene; cýde; cýke; cýmusne uib. de “cý” hem hetê usýlê vatene ra mýnasýbo, hem ki ebe karê cumla zê jü fêlbendi výleþiyo pê ke, mordem nine endi pia býnusno.

Nustena fêlnamey: pia / tire (-)

Fêlname de mordem þikino pia, ya ki ebe jü tire “–“ ki býnusno:

Têlewe-amaena ma bena. Serdýn-biyaena çay. Jüabiyaena kýncu / jüa-biyaena kýncu.


[bıvurne] V. Qeseê ke výleþiyê pê (amê pêser) [ver-de, þan-de, rew-ra, kopula…]

Jü qese tým jü kelýma ra ibarete nêbena; bena ke dý ya ki hirê kelýmu ra ki bêro pêra, ya ki peybendi pasanaiyê. Nine ra qeseê ebe maneo newe yeno meydan. Taê qesey ki estê ke kelýma ebe ver- ya ki peyhurendi ra esýl sero ciarê, hama ebe zamani ra hunde jêde vaciyê ke, biyê zê jü qesey. Almanki de nae ra Univerbierung („pê-rewiyais“) vacino. Ni zafêr sýfet, name ya ki zerf benê.

Bara hemfýkýrbiyaena na mewzuy de xebera ma tenêna çetýn bena jü, çýra ke qýstasê ilmi ra jêde vatena mýleti be diyalektu ra qerar danê ra cý.

Qeseê ke výleþiyê pê, esýl sere dý ya ki hirê qesu ra yenê pêser. Gorê adetê raþtnustene, ni qesey gereke cia býnuþiyê. Hama ni kelýmey ke zaf yenê vatene, mordemi rê endi zê jü qesey yenê. Sebebo pil ki gýnaena jü herfa. Leteo zafêr ni peyhurendiê ke endi vatene de zeleqiyê namey ya ki zerfi ra, biyê zê jü çekuye.

Nae ra qýstas no beno: kamci qeseo ke ma rê zê jü qesey yeno, pia nusnaena cý tenêna maqul bena. Kritero muim ki wendisê kelýma gereke ero usýlê vatene biþikiyo.

Bara na qýstasu de bêhetbiyaene (obcektivite) çetýne bena. Çýra ke kes be kes, fek be fek, het be het vurino. Coka, isani ke tenê ebe tolerans qayt kerd, têsarekerdene bena rehete. Qeseê ke amê pêser, zafê. Ae ra, ma ita iyê ke jêde vacinê, ine nusneme.

Veng „r“ ke gýna ro: Ni kelýmu de aseno ke, zerf ya name be peyhurendi ra / ro ra yeno pêra. Ýta veng r ya gýno, ya ki ebe r’yê qesey/zerfio peyên ra výleþiyê pê.

sero / sera, vero / vera [ß ser + ro/ra, ver + ro/ra] vira [ß viri + ra] tepia (tepeya) [ß te- + pey + ra] þodýra [ß þodýr + ra] avaro (avore, onvoro) [ß a- + var + ro] varo (vore) [ß var + ro] çýra (ça) [ß çý + ra] nata, bota [ß na- / bo- + het + ra] cêro/cêra [ß cor/cêr + ro]

Mý çým de qesey zê ni corênu, gereke pia býnuþiyê. Nustena serro, serra, verro, verra ya ki ser ro/ser ra, ver ro, ver ra hona usýlê vatene rê mýnasýba, eke o fek de ebe rr vacino. Hama nustena ser o, ver o, ver a… mýnasýbe niya, çýra ke nêþikino ra usýlê vatene. Ýyê ke wazenê tenêna ebe hesar býnusnê, þikinê xo viri ra, þodýr ra ki býnusnê. Hama kelýmey zê na/o het ra, çýnay ra gereke cia býnuþiyê, çýke hem vengi gýnaey niyê, hem ki usýlê vatene rê mýnasýbo.

Qesey ebe –de, -ra, -be uib.

Ni qesey ebe peyhurendiu –de, -ra, -be, ya ki ebe qesanê binu ra qedinê:

cýra kerdene [cý + ra] verde ra [ver + de] Mýsal: Mý ke verde ra na býzanýtêne, sýma nia mý ver de nêhuiyêne. Yanê na verde ra, ke pia nuþino, yeno manê verênde ra ki; qeseo waxtkiyo. Ver de, yanê eke cia nuþiya, manê xo zê verêniya cý de, cý düþt de beno; qeseo hurendkiyo. Mýsal de usýlê vatene rê ki musneno ke, ferq senêno.

Verba (verbe, verbý, verva) [ver + be/ba] avarde [a + var + de] sýpêdera þande (sonde) þewra [ ßþewe + ra] naca (nica, naza) [na/ni + ca] uca (ica, uja, uza) [o + ca] kamca (komca, koti) [kam + ca] naver, bover [na/bo- + ver] nat, dot [ß na/do- + het] naym (nayem) [ß na + yem/hêm] xoser [xo + ser] çýke (çýmke) [ çý + ke] rewra [rew + ra] xora (‚zaten‘) [xo + ra] Mýsal: Ez xora çê xo ra veciyêne teber. Xora, zerfo; xo ra ki hurendname u peyhurendia.


Qeseê ke pê nêvýleþiyê, coka gereke mý çým de cia býnuþiyê, niyê:

se ke, se beno, xo ver daene, xo vira kerdene u qesê nianêni. Her jü qeseo xosero.


[bıvurne] Kopula (koþaç, Kopula)

Eke vat, „Ayan rýndo. Hewa germo. Perey ki rýnd bi“, ita rýnd sýfet, -o kopula bena, awa ke mesderê xo biyene bena. Çiyo ke sýfet be kerdoð (nesne, Subjekt) ra gýre dano, kopulawa, yanê ’waxtqeseo bestek’o. Farski de waxê nýkay de waxtqesê xo esto („est“), hama Zazaki de çino. Esýl sero kopula peybendê do xosera, hama nêþikina teyna výndero, çýke usýlê vatene rê mýnasýb niyo; hetê mentqi ra raþt bo ki. Çýke cia nustena kopula „ayan rýnd o, hewa germ o“, wendene de çetýniye ana; hem ki heni nêvacina. Ae ra, waxtê nýkay de kopula gereke ebe qesey ra pia býnuþiyo.


[bıvurne] Noto muhim

Taê nustoði kopula dýherfýne (-ime, -ro, ) cia nusnenê, uyo ke gramerê zoni ver ðeleto. i hêga de rê; ma domanê Heseni me, adresa mý nia ra…

Kopula jü cýsma, ebe dý ya ki hirê herfu ki býbo, uncia gereke lete mebo: raþtê xo niaro: i hêga derê, ma domanê Hesenime, adresa mý niara…

[bıvurne] VI. Verhurendi[14], mianhurendi [era, ero, ede ; era-cý-…]

Zazakiyê Dêsýmê þerqi de (Erzýngan, Pýlemoriye, Mamekiye, Nazmiya, Varto, Kêði, Mazgerd, Sarýz, Sêvaz) verhurendi era, ero estê; Zazakiyê Aqsaraiye de ki. Cumla de gurenaena ya ki nêgurenaena verhurendi era/ero, ni feku de ferq nana ro. Zazakiyê Xozat-Vacuðe, Palo-Çewlýgi, Çêmýsgezagi de, ni verhurendi ya çinê, ya ki verhurendi be caê cý gureto. Zazakiyê Çermug-Soyrege de hurendia era de, a vecino („kewto a cý“). Ebe vatena bine, taê diyalektu ni edati xo rê luzm nêdiyê. Bê nine ki beno. Fonksiyonê ni parçýku zê verhurendia ke het, hurendi ya ki nisange musnena; zê datifio: veng (e)ro mý býrriya, dorme ro cý guret; adýr kuno ra cý, yeno ra viri, ero kar feteliayme. [15] Parçýk, rýndêr, verhurendi era/ero, karê cumla (yüklem) ra jêde ebe biyoðo yanbeki (nesneo indirekt) ra jü cýsmê. Yanê dorme ro cý guretene de, dorme (biyoðo düstde/nesneo direkt) jü cýsmo, ero cý jü cýsmo. (e)ro ebe cý elaqedaro. Yanê ita, ebe nameo ke edati ra tepia yeno, tede elaqê xo esto. Coka nustena xuya nianêne : „kunara mý viri, lýnga mý gýnara kemere“… xora na sebeb ra ðeleta. Çýke waxtqese [kuna] jü cýsmê kerdiþio, era/ero ki het musneno ra biyoðo/obceo indirekt, yanê name ra pia jü cýsmo [era mý viri].

Babeta 1.: karê cumla (yüklem, Prädikat) pey dero:

ver ra to lewiyo pay ra cý do yaxe re mý guret dorme ro cý guret ero kar fetelina sýlam ro cý kerd[16] hay re cý be / hay ro cý be hay ra ser da (temey kerd)

karê cumla, nêbiyais ya ki emýr u babeta waþtene (subjonktif) de ki gegane pey de beno:

Era mý ver mekuye! Eke era to dýme no, to pê cêno. Qimetê zonê ma nýka biyo jêde, verê coy kes era dýme nêkewtêne.

Not: hay re cý biyaene, hay ra ser daene leteo zafêr ðelet nusnenê: hay qeseo de serbesto. Na kelýma qese haydar de ki esta (-dar, peybendo). Kýrdaski de ki qese hay esto; uyo ke manê xo hire’o / heþ’o: bêhay, hay jê bûn.

Nia ðelet sonê ser:

  • 1. Qese hay zê jü kelýma xosere fam nêbeno ya ki nêzanino.
  • 2. Veng o (ya ki -ý…o-) taê qesu de cêreno ra e (ya ki -u…e-) , zê pýroàpure, pêroàpêre, gýrotàguret, seroàsere, ero kar fetelin àere kar f… : yanê hay ro cý be hay re cý be No ki nêzanino.
  • 3. hay re zê jü qesey texmin beno („hayr“), e ki heni zanino ke ezafeo. -ê nuþino, no beno: hayrê cý biyaene

Uyo ke raþtê xo niaro : hay re cý biyaene


Babeta 2.: biyoðo yanbeki (obceo indirekt) pey dero:

Kutýki na ra mý dýme. Adýr kewto ra cý / kewto a cý.Çrmg-Syrg. Mý tý sývayna ra maa to. Sýma zaf kewtê ra mý viri.

Nine ver zelalo ke verhurendi era/ero qesê serbestê. Wezifa xo awa ke, het ya ki nisange musnenê ra cý. Ae ra gereke tým cia býnuþiyê. Nustene zê „hayrê cý be“ ‚verra to lewiyo“ , „kewtra cý“, „sýlamro cý ke“ ðeleta!

Mianhurendi (Zentriposition) ede…de / dý … dý

ede a lare de a dý Sêwregý dý ameya dýnya[17]

[bıvurne] VII. Verbend (prefiks) u Verhurendi [bê-, bê]

Tabiyo ke verbendi (prefiksi) ebe qesey ra pia nuþinê. Pers ita tek verbend ya ki peyhurendi bê- / bê … dero. Mordem gereke ita fonksiyonê verhurendi u verbendi têcêra kero. Fýkrê mý na bare de zê vatena Rastnustena Zonê Ma’wa (p. 47) :

Verbend [bê-]:

bêkes, bêwaxt, bêters

Verbend bê- axýri de sýfet ya ki zerf výrazeno. Ae ra gereke pia býnuþiyo.

Verhurendi [bê]:

Bê mý meso! Bê vatena to nêbena.

Verhurendi bê …, zê hata, ebe, serba… zerfa. Xora ke verhurendia, gereke cia býnuþiyo.


BOÇIK:

Dý mewzuyê bini ki estê ke ebe pia-cia nustene ra zaf elaqê xo çino, hama serba raþtnustene mý rê muim yenê, ni di nuqtê cêrênê.


[bıvurne] VIII. Boçýk A: “eke / ebe / ero / era” de apostrof (’) býgurenime ya nê?

Qesey zê eke, ebe, ero, era ke mabênê cumla de vacinê, e’ê veri gýneno ro, beno ke, be, ro, ra[18]. Hem kýtabê Rastnustena Zonê Ma de, hem ki taê albazu çým de, eke e ver de gýna, gereke hurendia cý de apostrof cýsaniyo: Eke bêri. Ez ’ke bêri. Ebe to ra. Ez ’be to ra. Era mý ver mekuyo. Nêkuna ’ra mý ver. Ero ser nênano. Nano ’ro ser.

Sebebê xo nuyo: yê ke, ra, ro dý manê xo estê, ni ki gereke bêrê têcêrakerdene ke ferq esto:

  • a)Ý ’ke bêrê na het ser : ke, qesegýrek’o (baðlaç; Konjunktion) [eke]
  • b)Ýyê ke yenê na het ser: ke, hurendnamê gýrey’o (bað zamiri, Relativpronomen)
  • c)Ez ’be to ra þime suke: be, verhurendia [ebe] (Ýnstrumentalfunktion)
  • d)Roc be roc, zalými da be ma ro:be, verhurendia ke het/nisange musnena (Dativfunktion)

Vatena mý: Gurenaena apostrofi hetê mentýqi ra çiyê do ðelet niyo. Hama derdê ma nuyo ke, kes na sate nêkuno ra çiyê de heni qýci dýme. Mýleto ke leteo zafêr nustena Zazaki de çetýniye unceno, bara apostrofsanýtene de nêwazeno xo býqefelno, sare býdacno. Heqe ke vaci, i taê albazê maê ke ebe apostrof wazenê býnusnê, i ki tam nêþikinê, era qeydê ni apostrofi ser kuyê, ebe xo sas kunê. Zafine xo ra nêvênenê ke sare býdacnê, vacê „kamci ke’o, be’o eceba nýka, koti apostrof yeno?“. Ware u Tijia Sodýri de amoranê peyênu de ki na qeydê apostrofi senýk ardo ra kar.

Fýkrê mý uyo ke vetena çetýniye ver apostrof megurenime. Musnaena ferqê ebe/be, eke/ke, era/ra mecbur niyo. Her zon de hemnamey (Homonym) u hemsýkli (Homograph) estê, hama nustene de ferq nêaseno. Ferq u mane, vatena cumla de vecino meydan.

Vatenê da mýna bine esta: Awa ke, Zazakiyê cori de “ebe” mý rê dýdinki (ikincil, secondary) yeno. Yanê esýl sero “be” biyo, hama sýftê cumla de sanýto ver. “Eke” ki beno ke “eger ke” ra amo pêser, “era/ero” de ki beno ke henio. No, na sate jü fýkro. IX. Boçýk B: Fekê Vacuðe de -i (ki)

Fekê Vacuðe (Ovacýðe, Pulur) de qesegýrek “ki” (zi) gegane gýneno ro, hama rêça xuya ke ebe pêvuriyais (göçüþme, Metathese) ca verda, manena: Eji a çað ra amo ita. Toi ki bý mýna ama. Mýni vat, býrao bini ma dý amay bi. Ýnani (havalani) heni vat.

„Vorei varena/khýlê, hurdi hurdi“, (vore ki varena) „Varýþi bývaro/khýlê, bulýsýk bercýro“[19] (Vartýsý ki bývaro/khýlê, bulýsk berzo)

Fekanê binu de ki na pêvuriyaisê vengu ver i’yê ki cêreno qeseo verên dýme: Ezý (eji ) k’ a çað ra amane ita. Ti k’ebe mý ra ama. Mi k’ va, býrao biný k’ ma de amey bi. Ýnu ki (albazu) ki heni va.[20]

Fekê Vacuðe de heni aseno ke, veng i (i’yo derg), qeseo verêno ke niþto pýra, tede výleþiyo pê. No qesanê zê mý, inon ra ki arezeo, çý ke n’ê mý(n)’o ke biyo vindi, naca de vecino meydan („mýni vat“).

Nae ra, iyê ke fekê Vacuðe de nia qesey kenê, ni i pia býnusnê.

Axýri rê, tabela Pia-Cia Nustene pêskes kenane:

Tabela Pia-Cia Nustene


[bıvurne] Notê býnêni

  • [1] Vacime verê coy qesey Tehrân, otû, otâq ebe th nusnêne, nýka ebe t nuþino; ya ki verhurendi be eb (rê, era, be) verê coy namu ra pia nusnêne (beto, bebaççé: to-rê, domani-rê), nýka cia nuþino (be to, be baççé).
  • [2] Terýmê grameriê ke nuste de yenê gurenaene (Zazaki-Týrki-Almanki):

biyoð: nesne; Objekt boçýk: ek, ilave; Anhang fêlbend: fiil takýsý; Präverb (we-, de-, pýro) fêlsýfet: ortaç; Partizip (vêsae, roniþte) fêlname: isim fiili; Verbalsubstantiv (wendis, merdene) hemname: eþadlý sözcük; Homonym (‘veyve, vey’ve) hurendnamê gýrey: bað zamiri; Relativpronomen (ke) karê qesa: yüklem; Prädikat („wenê“) kerdoð: özne; Subjekt mesder: mastar; Ýnfinitiv (werdene) peyhurendi: arkailgeç; Postposition (de, ra) peybend: son ek; Suffix (-ýk, -iye) pêvuriyais: göçüþme; Metathese (emser esmer) qesebend : sözlük ; Wörterbuch qesegýrek: baðlaç; Konjunktion (u, eke) nêbiyais: olumsuzluk; Negation uib.: u i bini; vs.; usw. verbend: ön ek; Präfix (bê-, tê-, nê-) verhurendi: ön ilgeç; Präposition (ebe, hata, era) waxtê veri: geçmiþ zaman; Präteritum waxtqese: fiil; Verb (werdene, wena)

  • [3] Verde serba zemirê kesi, vatêne „keshurendi“, hama mý çým de hurendname mýnasýbêro.
  • [4] Fýkrê sufiksi -bend (verbend, peybend, fêlbend) albazê mý Hesenê Reqasa da mý. Wes u war bo, pir u khal bo!
  • [5] Mýsal: Teeei ya ki Tee-Ei; Thunfisch ya ki Tunfisch; Happyend ya ki Happy End; grimmsche Märchen ya ki Grimm’sche Märchen.
  • [6] ni hurdemêna nuqtu rê Prof. Dr. Gipperti dest da mý, berxudar bo.
  • [7] Hurendameo jüino jükeko çewt/oblik mý de, n heme fekanê Zazaki de gýno waro, ae ra „mýn“ nusnaene mýnasýbe niya. Raþti ke n’ê mý(n) waxtê waxtu de biyo, zê vatena taine herfa gýrenaiþi niya. Formo xeylêo çewt/oblik –an de ki henio; n leteo zafêr gýno waro, hama taê feku de o ra ravêr teyveng (konsonant) n’i, xoveng (vokal) a çarno ra be o ya ki u (mýsalê bini: nanànonànun; anciaàonciaàuncia...). Fekê Vacuðe ya ki Palo-Çewlýgi de halo obliko xeylê, hona ebe –on/-un vacino: “ma rê hakon ano.”

Peybendê xeylêiye –an teyna Kýrdaski u Farski de nê, belkia pêro zonanê Ýrankiyu de esto, Zazaki de ki.

  • [8] Nae rê gos dê: „Muzýri do bý mý ro/serê mý deceno/ sêri bý Lýska Muzýri/lýska mý zan dana“, yanê: ‘ebe Lýske ra þêri Muzýri’.Yýlmaz Çelik, albumê Veyvê Veyvê, lawýka Derê Emýrxani de.
  • [9] Eke vat „da pýro; beno týra; da pede“, na hal de hem biyoð/çiyê qesa (nesne) areze niyo, hem ki zê jü qesey vacino. Pý-, tý- nêþikinê teyna výnderê.
  • [10] Ýlmdaru çým de nia daene, négâh (kerden)’ê Farski ra elaqê xo esto.
  • [11] ta daene de „ta“ qeseê de xosero, manê xo yeno çarnais (Torsion, burkma). No waxtqese de ki arezeo ke, kelýma de serbesta: ta era cý fiþtene („ta era bezna bariye fiye!“), çýke « ta » nameo (Nomen)
  • [12] nae rê kýtabê Zýlfi Selcani de qayt býkerê: Grammatik der Zaza-Sprache (Dersim-Dialekt), Berlin 1999; pelge 414).
  • [13] heca Týrki de biyo hece, hama eslê xo hecâ’o
  • [14] Vatena verhurendi, parçýk ra daha meqbulo, eke era/ero gurenino, her tým name (isim; Substantiv) tey esto ke elaqedaro.
  • [15] ez heni guman kon ke waxtqese venga cý daene ki ni edati ra yeno, vuriyo: veng era cý daene (r gýno) veng-a cý daene veyna cý daene. Çiyo bin, ni edati fekê Xozat-Vacuðe ya ki Palo-Çewlýgi de çinê; yê Çermug-Soyrege de biyê a/o [adýr kewno a cý]. Gegane ebe be ki vacino: ecel o mecel be ma býrrno; yaxe be ma gýrot…
  • [16] Lawýka „Zerrê mý“ de Xýdýr Akgül (Daulci Xýdýr) nia vano: „dewa sýma ver de viala teký / mý vera sýlam o Þikri ký“
  • [17] mianhurendi ede…de (dý… dý) teyna taê cau de vacino, zê Mamekiye, Nazmiya, Soyrege. Ma þikinime ney ra mianhurendi [arailgeç, Zentriposition] (zê ebe…ra) vacime.
  • [18] uyo ke mý vat, taê diyalektu de no problem ebe era/ero çino. Zazakiyê cêri de tým bý vacino.
  • [19] Lawýka „khýlê, hal yamano“ ra, Y. Çelik.
  • [20] Normal nustene de tenêna zalal býnuþiyo (eke reportaj, kýlame niya): Ez ki, tý ki, mý ki, býrao bin ki.