Welche (Langue d'oil)
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Welche | |
---|---|
Gsproche i: | Frankrych |
Region: | Elsass |
Sprecher insgsamt: | 2.000 |
Platzirig: | Nüt unter de 100 erschte |
Sprochfamilie: | Indoeuropäisch Romanisch |
Offizieler Status | |
- | |
Sproch Code | |
- |
S'Welche (/wəlʃ/ usgsproche, au Vosgien gnannt) isch ä Langue d'oïl, wo im Elsass i dä Vogese gredt wird. S'Welche isch ä Unterdialekt vum Lorrain un isch au mitem Walonische eng verwandt. Das es überhaupt zuenere Unterscheidig vum Lorrain chunt, isch dodruf zruggzfüehre, dass s'Welche im Elsass gsproche wird. S'Welche wird numme i ä paar Dörfer gsproche un isch wie d'meischti Sproche vo Frankrych am Usschterbe.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Verbreitig
S'Welche wird sit fascht 1500 Johr i fümf Dörfer i dä Vogese gsproche. D'Dörfer sin zum Teil durch s'Elsässische vonenander isoliert. D'geographischi Isolation, d'Landwirtschaftlichi Chultur, un dr Chatolischi Glaube hän s'Welche gstützt. 1900 isch ä Welche Grammatik vum Pfarrer vo Lapoutroie veröffentlicht worre. Während dä jeweiligi Besatzige vum Elsass isch s'Welche für d'Französischsprochigi Bevölkrig ä Zeiche vum Widerschtand gsi. Vor allem während em Zweite Weltchrieg isch d'Bevölkrig uf s'Welche usgwiche, wo s'Französisch verbote worre isch. D'Welchesprochigi Bevölkrig isch abr au zwangrekrutirt worre, i viili Fäll am dä ganze Chrieg lang mit Dütschuntericht bschäftigt gsi. In dä Schuele isch während derre Zit s'Welche verbote gsi.
Noch dr Befreiig isch s'Welche abr grad wiider verbote worre, diesmol vo dä Franzose. D'Chinder hän i dr Schuel nüt dürfe Welche rede un s'isch ihne ytrichert worre, dass si mitem Patois nüt wyter als zum näggschti Dorf chömme. Fernsehe un Zuewandrig hän dä Rescht erledigt un ugfähr 1950 hän d'Lüt ufghört mit dä Chinder uf Welche z'schwätze; ä Usnahm isch s'Dorf Labaroche.
I dä letschti Johr, s'baldigi Usschterbe vor Auge, hät s'Welche ä chulturelle Ufschwung erläbt; im Val d'Orbey wird s'Welche sogar im Collège unterrichtet un d'Mess wird uf Welche ghalte. S git au äs Ufchläberli: No n'vlo mi peud le patwé (Mer wenn dä Dialekt nüt ufgää); nutzt abr gnauso wenig wie dr Ufchläber "Bi üs cha mer au Alemannisch schwätze" im Badische.
1983 hän numme no 2% vo dä Grundschüeler Welche chönne rede, im Moment sin grad emol 2.000 Welche-Sprochigi übrig; i zwanzig bis drüüsig Johr wird d'Sproch warschynlich usgschtorbe sy.
[ändere] Charakterischtike
S'Welche hät ä paar Luut, wo s'Französischi nüt hät. D'Nasale werre länger un sonorischer wie d'Französischi Nasale usgsproche; usserdem wird /i/ als Nasal usgsproche. Wenn ä Konsonant wyderholt wird, isch dr vorigi Vokal churz oder fallt ganz weg (wenn dr Konsonant ä /n/ isch); zum Byspiil hät djatte (schee) ä churzes /a/. S'/ɪ/ (y gschrybe) un /u/ (w gschrybe) forme ä Diphthong mitem vorige un folgende Vokal. Zum Byschpil Nyan (nei). S'Welche hät au ä paar Lehnwörter usem Alemannischi übernoh; zum Byspiil brantvi (brantwy), galeroupe (gäälrübli) oder boube' (bueb). Im Welche wird s'Adjektiv vor s'Subschtantiv gestellt. S'Welche hät au zwo Präteritum Forme: Eini für dä hütige Daag un ä andri für vorher.
[ändere] Byspiil
Welche | Französisch | Alemannisch |
L'èneye | L'année | s'Johr |
Lo wènyè | L'automne | dr Herbscht |
Lè cyerje | La cerise | Griese |
Lo tchèmi | Le chemin | dr Wäg |
Lo fermaitche | Le fromage | dr Chääs |
Lè grausse | L'herbe | s'Gras |
Lo laiseye | Le lait | d'Milch |
Lè natche | La neige | dr Schnee |
Lo pcheleye | Le pissenlit | Bettseicherli (Blueme) |
Lè kmartèye | La pomme de terre | d'Grumbire |
Lo futa | Le printemps | dr Früehjohr |
Lo ru | La rivière | dr Fluss |
Lè rète | La souris | d'Muus |
Lo patoe | Le trou | Loch |
Lè vètche | La vache | d'Chue |
Lè valaye | La vallée | s'Tal |
Lo ouèzi | Le voisin | dr Nochber |
Zahle 1-10
Welche | Französisch |
In | une |
Douss | deux |
Trâche | trois |
Couet | quatre |
Sync | cinq |
Choeye | six |
Set | sept |
Oeyt | huit |
Nuf | neuf |
Deyje | dix |
meh Byspiil unter dä Netzgleicher