Vokal

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Züridütsch

En Selbschtluut oder Vokal (v. lat.: vocalis [littera] „tönende Buechschtabe”; zu vox „Schtimm”) isch en Luut, wo bi siinere Artikulation dr Phonationsschtrom wiitgehend unghinderet uusschtröme chann. Vokal sind schtimmhaft. Im neuhochdüütsche Slang wird en Vokal au gern Gruff gnännt.

Zur Darschtellig vo allne Vokal wird ds Vokaldreieck oder Vokaltrapez benutzt. In ihm sind d Vokal nach ihrer Bildig im Muulruum vo "offe" (biischpiilswiis „a”) nach gschlosse (biischpiilswiis „i”, „u”) agordnet, und werde unabhängig devoo in vorne („e”, „i”) oder hinde („o”, „u”) im Muulruum entschtehend underteilt. Die heissed dementsprechend Vorderzungevokal bzw. Hinderzungevokal.

Neben de im Düütsche bekannte Vokal („a”, „e”, „i”, „o” und „u”) treted au d Umluut „ö” und „ü” (sie entspreched de Vokal „e” und „i” mit zuesätzlich grundete Lippe) und d Diphthonge („ei”, „ai”, „eu”, „äu”) im Vokaltrapez uuf.

Grundsätzlich chann jede Vokal entweder grundet oder gschpreizt (ungrundet) bildet werde, was e Änderig der Luutqualität herbiifüehrt.

Vokal
  vorne   zentral   hinde
 gschlosse
iy
ɨʉ
ɯu
ɪ   ʏ
ʊ
eø
ɘɵ
ɤo
ɛœ
ɜɞ
ʌɔ
æ
ɐ
aɶ
ɑɒ
 fascht gschlosse
 halbgschlosse
 mittel
 halboffe
 fascht offe
 offe
Bi Symbolpaare schtellt s jewiils linke Symbol de
ungrundeti und s rechte Symbol de grundeti Vokal dar.

Vokal werded i viilen Schpraache nach ihrer Längi (Vokalquantität) i churzi oder langi Vokal underteilt. Im Düütsche underscheidet mer aber au hinsichtlich dr Vokalqualität zwüsched offene (au: ungschpannte) und gschlossene (au: gschpannte) Vokal. Beidi Merkmaal treted i dr Regle gmeinsam uuf und sind bedüütigsunderscheidend: de Buechschtabe a, e, i, o, u, ä, ö und ü entschpricht jewiils en churze, offene und en lange, gschlossene Vokal, wobii churzes, offenes e und churzes, offenes ä i de meischte Varietäte vom Düütsche zämefalled und gliichluutend sind („Lerche” und „Lärche”). Somit hät di düütschi Schpraach 15 vokalischi Phonem, beziehigswiis wenn mer au em Schwa (e in <Hütte>, <Gebrauch>) Phonemschtatus zuebilligt, 16 Vokalphonem (nöd mitzellt Vokal us andere Schpraache, bi dene mer schtriite chann, öb si inzwüsche scho Phonemschtatus im Düütsche händ: nasalierts ä, a, ö und o wie in <Teint>, <Genre>, <Parfum> und <Jongleur>, langs offenes o und ö wie in <Talkmaster> und <Œuvre>). Einzelni düütschi Dialekt händ no meeh Vokalphonem. Im Mittelbairische biischpiilswiis werded bi "e" und "o" jewiils no e offeni und e gschlosseni Variante underschiede, und es git mehreri nasalierti Vokal.

Inhaltsverzeichnis

[ändere] Abgrenzig zu de Konsonante

Klassifiziert mer Luut lediglich nach ihrer Artikulationsart, dänn underscheided sich Vokal von Konsonante einzig und allei durch de Fakt, dass dr Phonationsschtrom bi Vokale unghinderet dur s Aasatzrohr schtrömt.

E anderi Möglichkeit isch d Klassifizierig nach akustische Kriterie, d.h. nach ihrer Sonorität (Schtimmhaftigkeit) bzw. ihrer Schallfülle. Denach sind Konsonante Grüüsch ohni Sonorität, während es sich bi Vokale und einige Konsonante wie biischpiilswiis l, m, n, ng, b, d, g, w, s, j oder r um Kläng handlet. Si sind sonorant (schtimmhaft).

Sonorität bzw. Schallfülle isch e wichtigi Eigeschaft hinsichtlich dr Funktion vomene Luut als Silbeträger: je sonorer en Luut isch, desto düütlicher hebt er sich vo den andere ihn umgebende Luute ab. Sonoranti Luut chönnd drum Silbeträger sii.

In einige Schpraache nehmed l, m, n, ng, aber au r, biischpiilswiis l und r im Tschechische und Kroatische (Ort <Plzeň>, Insel <Krk>), silbische Charakter aa und träged de Hauptton. Au im Düütsche chömed di Luut l, m, n, ng silbisch vor, allerdings nur in unbetonter Silbe, so i dr Schtandarduusschpraach bi de Endige -em, -en und -el/-l nach Konsonante (silbisches m: <großem>, <leben>, n: <reden>, ng: <liegen>, l: <Apfel>, <Dirndl>).

[ändere] Formante

Vokal [i, u, ɑ]
vergrößern
Vokal [i, u, ɑ]

Nach dr Form vo dr Schallwelle ghöred Vokal also, im Gegesatz zu de meischte Konsonante, zu de Kläng. Vokal händ en Primärklang. Der beschtaht us eme Grundton, vo vo Obertöne überlageret wird. Dr Grundton hät di niedrigschti Frequenz. D Obertön sind immer s ganzzahlig Viilfachi vom Grundton, d.h. wenn mer de Grundton änderet, dänn ändered sich au immer d Obertön.

Im Aasatzrohr, d.h. i dr Schtimmritze, im Larynx- und Pharynxruum und im Muul- und Naseruum, erfahred einigi Tön e Verschtärchig vo ihrer Resonanz, so dass sie gegenüber de andere Teiltön dominanter werded. Die resonanzverstärchte Teiltön heissed Formante.

Bi Vokale chann mer 4 bis 5 Formante nachwiise: F1 und F2 (bi Vokale wo im vordere Zungebereich bildet werded) sind für d Identifizierig vo de Vokal verantwortlich. Sie entscheided also drüber, ob mir biischpiilswiis es [] oder es [] hervorbringed.

[ändere] Vokalbuechschtabe

Es werdes under Vokale gmeinhin au d Buechschtabe verschtande, wo derartigi Luut repräsentiered. Um dr verbreitete Verwechslig beziehigswiis Gliichsetzig vo Luute und Buechschtabe vorzbüüge, isch es sinnvoll, de Begriff Vokalbuechschtabe z verwende. Linguistisch korrekt sind d Begriff Vokalgrafem beziehigswiis Kerngrafem (Graphem, wo für de Silbeechern, nöd de Silberand verwandt werded, so biischpiilswiis in dr Grammatik vo dr düütsche Schpraach, Berlin 1997, Bd. 1, vergliich S. 246ff). Im Düütsche sind daas A, Ä, E, I, O, Ö, U, Ü, Y, (É). (Au s Ypsilon muess als Vokalbuechschtabe gwertet werde. Es chann zwar under beschtimmte Bedingige, wie biischpiilswiis au I und U in <Mai>, <Station>, <Qualle>, <Mauer>, <Etui>, en unsilbische beziehigswiise konsonantische Luut wiedergeeh, biischpiilswiis in <Yacht>, <Bayern>. Di grundlegendi Uusschpraach vom Buechschtabe Y entschpricht jedoch im Düütsche vom Vokalbuechschtabe Ü, biischpiilswiis <Typ>, <physisch>, <Psyche>, <Analyse>.) D Vokalbuechschtabe Ä, Ö, Ü chönd au (vo ihrer grammatische Funktion her) als Umluutbuechschtabe bezeichnet werde. Au dr hüüfig in Wörter us em Französische aaztreffende Buechschtabe É laat sich durchuus hinzuezähle (im Düütsche als Variante zu <ee> am Wortendi bruucht), wil er au in Wortschriibige aaztreffe isch, wo suscht iidüütscht sind (vergliich düütsch <Varieté> oder <Varietee>, frz. aber <variété>).

D Vokalbuechschtabe schtönd de Konsonantebuechschtabe (Konsonantegrafeme/Randgrafeme) B, C, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, ß, T, V, W, X, Z gegeüber.

[ändere] Lueg au

Wiktionary: Vokal – Wortherkunft, Synonym und Übersetzige

Der Artikel basiert uf ´ra freie Ibersetzung vum Artikel „Vokal“ us dr dytsche Wikipedia.