Яўстах Тышкевіч

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Яўстах Тышкевіч

Яўстах (Аўстахі) Тышкевіч (18 красавіка 1814 - 8 верасьня 1873) - беларускі археоляг, гісторык, этнограф, краязнаўца, музэязнаўца; адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай археалёгіі. Ганаровы член Пэтэрбурскай акадэміі навук, член Дацкага таварыства аматараў паўночных старажытнасьцяў, Стакгольмскай Каралеўскай акадэміі выяўленчага мастацтва і старажытнасьцяў, Лёнданскага археалягічнага інстытута.

Зьмест

[рэдагаваць] Сям'я

Малодшы брат К. Тышкевіча. Нарадзіўся ў Лагойску. Амаль палавіна гісторыі гэтага старажытнага горада непарыўна звязана з графскім родам Тышкевічаў (з 1528), які даў шмат таленавітых людзей: дзяржаўных і ваенных дзеячаў, судзьдзяў, сьвятароў, літаратараў, архітэктараў, эканамістаў, інжынэраў і інш. Бацька Яўстаха П.Ф.Тышкевіч (1756-1858) поруч з эканамічнымі клопатамі пра графства шмат рабіў дзеля памнажэньня культурнай спадчыны радавога Лагойска: пісаў сямейную хроніку, папоўніў мастацкую галерэю і бібліятэку, граў на скрыпцы і флейце, арганізоўваў камэрныя і сольныя канцэрты, быў выдатным рэзчыкам па дрэве і адмысловым інкрустатарам, дапамагаў сваім сынам Яўстаху і Кастусю ў іх навуковых пошуках. Паводле сьведчаньня сучасьнікаў, у тагачаснай Лагойскай галерэі было больш за 200 карцін італійскага жывапісу, вялікі збор этрускіх ваз, больш за 1000 мэдалёў і манэт, мноства старадаўніх рукапісаў і карт, старажытныя крыжы, кальчугі, шчыты, мячы, дзіды, бердышы, калекцыя льняных вырабаў Лагойскай фабрыкі. Удзячнасьцю і прызнаньнем яго заслуг у навуцы было абраньне ў 1856 П.Ф.Тышкевіча ў 42-гадовым узросьце ганаровым членам Віленскай археалягічнай камісіі (выпадак унікальны). Распавяданьні бацькі былі першай школай гістарычнага выхаваньня сыноў.

[рэдагаваць] Юнацтва. Пачатак кар'еры і навуковае дзейнасьці

З 1824 Яўстах вучыўся ў Віленскай гімназіі пад апекай прафэсараў унівэрсытэту Я.Вашкевіча і К.Асмалоўскага. Перапыніўшы тут вучобу, ён у 1831 скончыў Менскую гімназію. Потым амаль 2 гады вучыўся самастойна, "дабіраючы" веды ў пэтэрбурскіх бібліятэках.

З 1833 Тышкевіч служыў у Ордэнскім капітуле канцылярыі віленскага, потым кракаўскага генэрал-губэрнатара. З 1840 ён ганаровы апякун школ, маршалак шляхты Барысаўскага павета, на свае сродкі пабудаваў у Барысаве павятовае вучылішча; у 1848-1854 - куратар Менскай гімназіі. Але асноўным яго заняткам была навука. Пачынаючы з 1837 ён кожнае лета дасьледаваў курганы на Лагойшчыне, Барысаўшчыне, Меншчыне, у Друцку, Лідзе, Крэве, Міры, Гальшанах і інш.

Не зважаючы на свае графскія тытулы, браты Яўстах і Канстанцы, а часам і бацька, бралі ў рукі рыдлёўкі і з дапамогай навакольных сялян раскопвалі старажытныя курганы. Часам, пераапрануўшыся ў простае сялянскае адзеньне, яны хадзілі па вясковых хатах, каб паслухаць і запісаць народныя песьні, легенды, паданьні, шчырую гутарку сялян пра побыт, паўдзельнічаць у абрадах. Захоплены загадкамі старажытнага сьвету, Тышкевіч вырашыў грунтоўна разабрацца ў тыпах гістарычных помнікаў на роднай зямлі і высьветліць, ці ёсьць у іх заканамернасьць і сувязь з культурай плямён, што некалі жылі на Беларусі. Гэта захапленьне археалёгіяй прыйшло да яго ў 20-гадовым узросьце.

[рэдагаваць] Дасьледваньне крывіцкіх курганоў

Як і большасьць археолягаў, свае дасьледаваньні ён пачаў з курганоў. Іх раскопкі напачатку ён вёў траншэйным спосабам. Але хутка пераканаўся ў беспэрспектыўнасьці такога мэтаду і стаў выкарыстоўваць перакрыжаваны спосаб дасьледаваньня. Раньнія яго публікацыі былі пераважна апісальнымі. Пазьней набыты вопыт даваў упэўненасьць у аналізе высноў і ацэнак. Па самых, здавалася, нязначных дэталях пахавальнага абраду ён вызначаў час узьнікненьня помніка, а па знаходках у пахаваньнях даваў характарыстыку старажытнай эпохі. Накоплены матэрыял і досьвед дазволілі яму выкарыстоўваць параўнальна-тыпалягічны мэтад, які пазьней быў удасканалены і ўзбагачаны.

У выніку дасьледаванняў сотняў крывіцкіх курганоў і аналізу іх пахавальнага інвэнтару ён першы адзначыў іх этнавызначальныя прыкметы - скроневыя кольцы ў жанчын. Тым самым даў ключ для вызначэньня тэрыторыі расьсяленьня крывічоў. Аналіз пахавальнага інвэнтару дазволіў зрабіць яму высновы і пра гандлёвыя сувязі крывічоў з аддаленымі землямі, дзе рамяство было на больш высокім узроўні; што мясцовае насельніцтва забясьпечвала жалезам не толькі сябе, але і вывозіла яго; што мясцовыя прылады працы і вырабы былі на ўзроўні тагачасных вырабаў суседніх краін. А з гэтага вынікала, што ў часы так званай "ваеннай дэмакратыі" тут не было таго барбарства, пра якое сьцвярджалі некаторыя гісторыкі. Канстатуючы багаты і бедны інвэнтар курганных пахаваньняў, ён зрабіў выснову пра сацыяльную няроўнасьць тагачаснага грамадзтва.

[рэдагаваць] Доказ адзінства паходжаньня беларусаў, летувісаў і латышоў

Аналізуючы пахавальны абрад славян і іх суседзяў (летувісаў, латышоў), ён прыйшоў да высновы пра іх блізкасьць (трупаспаленьне, падабенства інвэнтару і яго разьмяшчэньне). Гэтыя яго высновы, падмацаваныя пазьнейшымі археалягічнымі дасьледаваньнямі, і сёньня зьяўляюцца пануючай думкай пра адзінства паходжаньня славянскай і балцкай культур на Беларусі. Тэрмін "гарадзішча" і вытворныя ад яго (гарадок, гародня, горад) ён лічыў славянскімі і выказаў думку, што самі гарадзішчы не абавязкова зьяўляюцца абарончымі ўмацаваньнямі, а хутчэй абрадавымі. Замкі ён лічыў абарончымі аб’ектамі і іх этымалёгію выводзіў ад слова "замыкаць". Яўстах Тышкевіч зрабіў дэталёвае апісаньне каменных прылад працы і ў дадатку да кнігі "Археалягічныя дасьледаваньні" зьмясціў іх малюнкі. У 1842 выдаў кнігу "Погляд на крыніцы мясцовай археалёгіі, або Апісаньне некаторых помнікаў старажытнасьцей у Заходніх губэрнях Расейскай дзяржавы".

[рэдагаваць] Навучаньне ў замежжы

Каб папоўніць свае веды па старажытнай гісторыі і пазнаёміцца з мэтадамі дасьледаваньняў замежных калег у археалёгіі, Тышкевіч у 1843 накіраваўся на стажыроўку ў Данію, Фінляндыю, Швэцыю. Гэта быў першы і адзіны выпадак у 1-й палове 19 ст., калі беларускі вучоны-археоляг паехаў за мяжу пераймаць досьвед калег. Мэтад вядомага дацкага археоляга К. Томсэна падзелу старажытнасьцей на тры эпохі-вякі (каменны, бронзавы, жалезны) Тыўкевіч узяў на ўзбраеньне пры сваіх дасьледаваньнях і пры сыстэматызацыі старажытнасьцей у Лагойскім музэі (з 1842), а пазней і ў Віленскім музеі старажытнасцей. Вынікам паездкі за мяжу стала яго своеасаблівая кніга-справаздача "Лісты пра Швэцыю" (т. 1-2, 1846).

[рэдагаваць] Па вяртаньні

Вярнуўшыся з замежжа, выдаў сваю працу "Археалёгія ў Літве" (1872), у якой акрэсьліў шырокі абсяг для дасьледаваньняў помнікаў Беларусі.

Вынікам яго дзейнасьці на Барысаўшчыне стала грунтоўнае "Апісаньне Барысаўскага павета..." (1847). Для гэтай кнігі Тышкевіч некалькі гадоў зьбіраў першакрыніцы па гісторыі, геаграфіі, этнаграфіі, літаратуры, мастацтве, археалёгіі, тапаніміцы, фальклёры, шукаў памочнікаў-суаўтараў. Сярод іх былі К.Адамовіч, П.Чачот, З.Далэнга-Хадакоўскі, Ф.Чаховіч, В.Твардоўскі, Я.Ваньковіч, К.Тышынскі, В.Гарноўскі і, вядома, брат Канстанцы. Амаль 10 гадоў ён ствараў гэту ўнікальную краязнаўчую кнігу, дзе кожны факт, кожная дата вывераныя, дабрасумленна прааналізаваныя і аргумэнтаваныя.

[рэдагаваць] Дасьледваньні ў галіне фальклёру

Працуючы ў галіне археалёгіі, этнаграфіі і краязнаўства, Тышкевіч грунтоўна займаўся і фальклёрам. Пры апісаньні вясельля, абрадаў (Дзяды, Каляды, Радаўніца, Спас) і ўсяго цыкля гаспадарчага гадавога календара беларусаў ён імкнуўся растлумачыць сувязь паганскіх абрадаў, элемэнты якіх замацаваліся і ў хрысьціянскіх вераваньнях. Малюючы народныя ўрачыстасьці, Яўстах Тышкевіч падкрэсьліваў, што багатае духоўнае жыцьцё беларускага селяніна часта не супадае з матэрыяльным. У яго запісах сабрана каля 450 прымавак і прыказак. Ён сцьвярджаў: "Народная паэзія дае нам магчымасьць пазнаць пачуцьці народа, а прымаўкі - пазнаёміцца зь яго розумам". Падборкі беларускіх прымавак і прыказак з камэнтарамі навукоўцаў неаднаразова зьмяшчаў у часопісе "Biblioteka Warszawska". Трапнымі беларускімі прымаўкамі і прыказкамі, легендамі і паданьнямі Тышкевіч праілюстраваў і сваю кнігу "Ўзоры хатняга сумеснага жыцьця ў Літве" (1844, дапрацаваны варыянт у 1864), дзе выклаў свае погляды на культуру шляхты ранейшых стагодзьдзяў.

У кнізе "Нашы краі" Тышкевіч зьмясьціў нарыс пра магната Радзівіла. У 1850 ён выдаў у Вільні працу "Археалягічныя дасьледаваньні помнікаў мастацкіх рамёстваў і да т.п. у старажытнай Літве і Літоўскай Русі". З 1847 Тышкевіч працаваў у Менску як член камісіі па зборы і выданьні старажытных актаў, грамат і прывілеяў 16-18 ст. гарадоў Менскай губ. У 1855 ён арганізаваў і ўзначаліў Віленскую археалягічную камісію.

[рэдагаваць] Музэй беларускае археалёгіі ў Вільні

Запаветнай яго марай было стварыць у цэнтры беларускага краю - Вільні першы грунтоўны музэй старажытнасьцей на аснове экспанатаў, сабраных у Лагойскім археалягічным музэі. У 1845 частку сваёй лагойскай калекцыі ён перавёз у Вільню пад выглядам выстаўкі, якую пасьля ператварыў у прыватны музэй, а потым, з дазволу ўлад, - у музэй, што разьмясьціўся ў старажытнай зале Віленскага ўнівэрсытэта. Яго абралі старшынёй гэтага музэю.

Музэй актыўна папаўняўся экспанатамі зь Менску, Магілёву, Віцебску, Воршы, Новагародка, Крэва, Ліды, Пінску, Браслава, Паставаў і інш. Тышкевіч ахвяраваў музэю сваю бібліятэку (3 тыс. кніг) і разам з братам Канстанцы - археалягічную калекцыю з 2 тыс. адзінак. За 2 гады калекцыя музэя дасягнула 10 тыс. экспанатаў.

У 1856 музей быў афіцыйна адкрыты. Каталог музея рыхтаваў К.Кіркор. Навуковая грамадскасьць, прызнаючы заслугі Яўстаха Тышкевіча, абрала яго ганаровым членам Пэтэрбурскай імпэратарскай акадэміі навук. Але казённая адміністрацыя, напалоханая вызваленчым паўстаньнем 1863-64, пачала разглядаць музэй як адзін з цэнтраў "польскай інтрыгі", і паводле загаду генэрал-губэрнатара М.Мураўёва-"вешальніка" ён быў афіцыйна забаронены ў 1864. Спыніла дзейнасьць і Віленская археалягічная камісія. "Шкодныя" экспанаты музэя адпраўлялі ў Маскву. Тышкевіч, вызвалены ад усіх пасад, абражаны і зьняважаны, у 1865 пакінуў Вільню. Пазьней, дзякуючы намаганьням беларускага археоляга І.І.Луцкевіча, частка збораў Тышкевіча адшукана і ўвайшла ў фонд Беларускага музэя ў Вільні (1921-1945).

[рэдагаваць] Апошнія гады жыцьця

Тышкевіч перапісваўся з многімі выдатнымі дзеячамі краю, у т.л. з паэтам і ўсходазнаўцам А.Ходзькам (Барэйкам), А.Кіркорам. У канцы жыцьця ён стварыў альбом "Магілы сямейства Тышкевічаў", выдадзены асобнай кнігай у 1873 у Вільні. Зь літаратурных твораў Тышкевіча захаваліся вершы, стылізаваныя пад фальклёр, аповесьць "Нашы краі" (1871), успаміны пра В.Ваньковіча, Я.Рустэма, І.Ходзьку і інш. У рукапісах засталіся яго працы "Зельнік барысаўскіх ваколіц", "Матэрыялы да нашай гісторыі", асобныя матэрыялы па археалёгіі, збор дакумэнтаў і інш. Як запавет чытаюцца словы вучонага: "Абавязак кожнага адукаванага і ўлюбёнага ў свой край чалавека - старацца растлумачыць усё, што падпала пад сумненьне і складае матэрыял для айчыннай гісторыі. Здагадвацца, шукаць, а адкрытае перадаваць людзям - значыць падаваць руку дапамогі тым, хто прысьвяціў жыцьцё сваё і здароўе навукам для дабра грамадзкага".

[рэдагаваць] Зьнешнія спасылкі

Гэты тэкст напісаны пры дапамозе матэрыялаў старонкі Гісторыя Беларусі. Асобы.