Горадня
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Горадня | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||
Плошча | ~ 80 км² | ||||||
Насельніцтва | 317,6 тыс. | ||||||
Тэлефонны код | +375 15 | ||||||
Паштовы індэкс | 230000 |
Го́радня, Гаро́дня, Гро́дна — горад у Беларусі, цэнтар Гарадзенскай вобласьці і Гарадзенскага раёну. Геаграфічныя каардынаты: 53° 40'п.ш., 23° 50' у.д.
Зьмест |
[рэдагаваць] Назва
Назва горада паходзіць ад слоў "гарадзіць", "агароджваць".
[рэдагаваць] Гісторыя
[рэдагаваць] Ад заснаваньня горада да трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай
Горадня — адзін з найстарэйшых гарадоў Беларусі. Археалягічныя раскопкі паказваюць, што першыя славянскія селішчы на высокім беразе Нёмана з'явіліся яшчэ ў X стагоддзі. У XII—XIII стст. на месцы гэтых селішчаў узнік горад, які размяшчаўся на скрыжаваньні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабою невялікую крэпасьць з умацаваным гандлёвым мястэчкам. Менавіта ад слоў «гарадзіць», «агароджваць» пайшоў назоў горада.
Да ўзнікненьня дзяржаў Гарадзеншчыну засялялі плямёны: крывічы, яцвягі, літва. Горадня была сталіцай Гарадзенскага княства ў часы Старажытнай Русі ды падчас феадальнай раздробленасьці. У 1241 г., падчас княжаньня Юрыя Глебавіча, горад быў спустошаны татарамі, а ў 1284 г. — нямецкімі рыцарамі. У XIII стагоддзі беларускія княствы пачалі кансалідавацца вакол Навагародка, удзельнічаючы ў стварэньні новай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага. З 1270 г. Гарадзенскае княства канчаткова ўваходзіць у склад ВКЛ.
У XIII—XIV стст. Горадня вядзе ўпартую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Прыкладна ў 1300 г. кашталянам Гарадзенскага замка становіцца знакаміты Давыд Гарадзенскі, найбліжэйшы паплечнік Гедыміна. Пад яго кіраўніцтвам горад гераічна адбіваў усе напады крыжакоў.
C 1376 г. Горадня перайшла у валоданьне князя Вітаўта, які зрабіў горад у 1392 г. другой сваёй сталіцай; Горадня неўзабаве стала найслаўнейшым, пасьля Вільні, горадам краіны. Гарадзенская харугва у складзе Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала, пад кіраваньнем Вітаўта, у Грунвальдзкай бітве.
Са скасаваньнем у 1413 г. княстваў, Горадня стала павятовым горадам Троцкага ваяводства. У 1391 г. гораду было нададзена няпоўнае, а ў 1496 — поўнае магдэбургскае права. Горад абзаводзіцца магістратурай, а ў 1540 сваім гербам — малюнкам аленя з залатым крыжом паміж рогамі, які пераскоквае праз агароджу («Алень сьв. Губерта»).
Пасьля Люблінскай вуніі 1569 г. Горадня стала цэнтрам Гарадзенскага ваяводства. У горадзе пачалі праводзіцца соймы.
Польскі кароль і вялікі князь Стэфан Баторы (Сьцяпан Батура) у 1576 г. перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да 1586 г. разьмяшчалася яго рэзідэнцыя. У горадзе разьвіваліся гандаль і рамёствы. У гэтыя часы ў Горадні распачалі сваю дзейнасьць манаскія ордэны дамініканцаў, францысканцаў, кармелітаў і брыгітак. Пасьля Берасьцейскай вуніі у Горадні імкліва распаўсюджваецца вуніяцтва. Да канца XVIII стагоддзя ў горадзе было 9 касьцёлаў і 2 вуніяцкія кляштары.
1650—1740-я гады — час эканамічнага заняпаду ў развіцьці горада, што было сьледствам шляхецкай анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.
У перыяд вайны паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай 1654—1667 гг. горад у 1655—1657 быў захоплены і спустошаны расейскімі войскамі. У 1678 г. тут адбыўся першы генеральны сойм, на якім была зацверджана Андрусаўская дамова аб перамір'і паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай і заключаны саюз дзьвюх дзяржаваў супраць Турцыі. Падчас Паўночнай вайны 1700—1721 у 1702—1708 горад некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі, быў разбураны і разрабаваны расейскімі ды швэдскімі войскамі, а ў 1709—1710 перажыў эпідэмію чумы, у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.
У 1705 г. у Горадні, у Фарным Касьцёле, адбылася сустрэча паміж каралём і вялікім князем Рэчы Паспалітай Аўгустам II і расейскім імпэратарам Пятром I, якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць швэдскага караля Карла ХІІ. Вялікую шкоду нанесьлі гораду пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гг. Толькі ў другой палове XVIII стагоддзя пачалося ажыўленне. У канцы ХVІІІ ст. заснавана брацкая друкарня, якая выдавала кнігі на беларускай мове. У 1770—80 гарадзенскі стараста, літоўскі надворны падскарбі Антоні Тызэнгаўз заснаваў у горадзе і яго ваколіцах шэраг мануфактур: суконную, збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ім жа быў адчынены першы ў горадзе тэатар. З 1775 па 1781 год у Гародні існавала медыцынская акадэмія. Гарадзенская музычная трупа, створаная на сродкі Антонія Тызэнгаўза, была перавезена ў Варшаву, дзе стала пачынальніцай Варшаўскае опэры.
27 траўня 1793 г. у Горадні ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай(г. зв. «нямы сойм»), які зацьвердзіў другі падзел Рэчы Паспалітай. Горадня была адным з цэнтраў паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі 1794 года. У 1795 г. у выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай горад увайшоў у склад Расейскай імпэрыі. У Горадні адбылося адрачэнне ад пасады апошняга караля Рэчы Паспалітай — Станіслава II Аўгуста Панятоўскага.
[рэдагаваць] Горадня ў складзе Расейскай імпэрыі
У 1801 г. Горадня стала цэнтрам Гарадзенскай губерні. Тады ўсе мескія гарадзенскія прывілеі вывезлі ў Пецярбург і Вільню. Далучэньне да Расеі пазбавіла Горадню ранейшых правоў, замарудзіла разьвіцьцё эканомікі і культуры горада.
Падчас вайны 1812 г. у Горадню 2 ліпеня уступілі войскі Напалеона. Горадня стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вялікага Княства Літоўскага , адноўленага Напалеонам.
У горадзе быў створаны атрад Нацыянальнай гвардыі княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек.
Таксама ў Горадні ішоў набор рэкрутаў у літоўска-беларускія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Княства сыйшло каля 6400 чалавек, з іх па ўказах аб мабілізацыі 2495 пяхотнікаў і 1103 кавалерыста. Беларускія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расейскага войска на заключным этапе вайны 1812 г., а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў.
Расейскія войскі ізноў занялі горад 8 сьнежня.
Горадня была адным з цэнтраў нацыянальна-вызвольнага руху Польшчы, Літвы і Беларусі ў 1830 г. У 1862 праз горад прайшла Пецярбургска-Варшаўская чыгунка, якая паспрыяла развіцьцю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасьці. У 1863 г. Гарадзенская губерня была эпіцэнтрам беларускага нацыянальна-вызвольнага паўстаньня пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. У 1885 гістарычны цэнтар Горадні быў пашкоджаны ў выніку вялікага пажару.
Падчас Першай сусьветнай вайны горад быў захоплены кайзераўскімі войскамі (21 жніўня 1915 г. 25 сакавіка 1918 Рада БНР абвясьціла Гарадзеншчыну (з г. Беласток) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. У лістападзе 1918 у Горадні пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі. 19 лістапада 1918 у горадзе створана Беларуская Рада, у сьнежні 1918 сюды пераехаў урад БНР на чале з Антонам Луцкевічам, пачалося фармаваньне беларускага войска: арганізаваны 1-ы Беларускі полк пяхоты, асобны батальён Гарадзенскай камендатуры і Беларускі гусарскі эскадрон. У студзені 1919 г. адбыліся першыя баі войска Беларускай Народнай Рэспублікі з польскімі легіянерамі.
Падчас савецка-польскай вайны 1919—1921 гадоў савецкія войскі захапілі Горадню ў 1920 г. і ўтрымлівалі яе чатыры месяцы. Па ўмовах Рыжскай мірнай дамовы 1921 г. Горадня ў складзе Заходняй Беларусі адышла да Польшчы.
[рэдагаваць] Горадня ў складзе Польшчы і Вялікая Айчынная вайна
У 1921—1939 гг. Горадня была цэнтрам павета ў Беластоцкім ваяводстве. Аж да канца 1920-х гадоў у горадзе так і не была цалкам адноўленая прамысловасьць і інфраструктура. Насельніцтва скарацілася з 63 тыс. чал. (1913) да 49 тыс. (1931), прычым каля 70 адсоткаў насельніцтва складалі габрэі. Польскімі ўладамі было забароненае выкладаньне на беларускай мове, зачыненыя ўсе беларускія школы. У верасьні 1939 г., пасля падзелу Польшчы Нямеччынай і СССР, Горадня ў складзе Заходняй Беларусі стала часткай Беларускай ССР.
На другі дзень пасьля пачатку Вялікай Айчыннай вайны Горадня была захоплена войскамі гітлераўскай Нямеччыны (24 чэрвеня 1941 г.). Гітлераўцы ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана ў лягеры сьмерці пад Фолюшам каля 33 тысяч чалавек. У канцэнтрацыйных лягерах была зьнішчаная большая частка габрэйскага насельніцтва горада. Горадня была цэнтрам партызанскага руху і падпольнага антыфашысцкага руху, у вобласці дзейнічала каля 17 тыс. партызан. Па няпоўных дадзеных за 3 года партызаны і дыверсійныя групы знішчылі больш за 62 тысячы гітлераўскіх салдат і афіцэраў, 139 танкаў, падарвалі больш за тысячу эшалёнаў з грузамі і жывой сілай фашыстаў.
Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі 1944 г. горад быў вызвалены войскамі 3-га Беларускага фронту (16 ліпеня).
[рэдагаваць] Горадня ў складзе Савецкага Саюза і Рэспублікі Беларусь
З верасьня 1944 г. Горадня — цэнтр Гарадзенскай вобласці Беларускай ССР. Горад вельмі моцна пацярпеў у выніку вайны: большую частка славутасьцяў горада атрымалася захаваць, аднак на загад савецкага кіраўніцтва былі зьнішчаны найбольш значныя гарадзенскія славутасьці: Фара Вітаўта, ратуша, некаторыя кляштары, у тым ліку базыльянаў, кварталы старой забудовы ўздоўж вуліцы Падольнай. Даваеннага ўзроўню насельніцтва Горадня дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад стаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасьці на захадзе Беларусі, лік жыхароў да 1988 г. павялічыўся ў 5 разоў у параўнаньні з 1939.
З 1991 горад у складзе Рэспублікі Беларусь. Сёньня гэта — унікальны горад, багаты гістарычнымі, архітэктурнымі і культурнымі помнікамі. Аднак, нажаль, з 2005 г беларускія ўлады пачалі парушаць закон аб ахове гістарычных каштоўнасьцяў: руйнуецца культурны слой на плошчы Савецкай, плянуецца знос 28 будынкаў у стылі канструктывізму па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасьцінічнага комплекса, асноўная транспартная плынь накіроўваецца ў небясьпечнай блізкасьці ад Новага і Старога Гарадзенскіх замкаў, забыта аб плянах аднаўленьня ратушы і фары Вітаўта і г. д.
[рэдагаваць] Насельніцтва
Дынаміка колькасьці насельніцтва Горадні
Год | 1588 | 1856 | 1897 | 1913 | 1931 | 1939 | 1956 | 1965 | 1980 | 1988 | 2005 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Колькасьць насельніцтва (тыс. чал.) | каля 4 | 18,4 | 46,9 | 63 | 49 | 57,2 | 65 | 98 | 202 | 272 | 317,3 |
Па стане на 2005 насельніцтва горада ацэньваецца ў 317366 чалавек. Большую частку насельніцтва складаюць беларусы, рускія, палякі і габрэі.
[рэдагаваць] Адукацыя
У г. Горадня функцыянуе тры дзяржаўныя ўніверсітэты і 5 філіялаў недзяржаўных вышэйшых навучальных устаноў:
- Гарадзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы заснаваны 22 лютага 1940 г. Гэта галоўны цэнтар навукі, культуры і адукацыі Гарадзеншчыны. У складзе ўніверсітэта 11 клясычных факультэтаў, дзе па 59 спецыяльнасцях навучаюцца больш за 10000 студэнтаў. Ва ўніверсітэце працуюць больш за 2000 штатных выкладчыкаў і супрацоўнікаў (50 прафесараў і дактароў навук, больш 250 дацэнтаў і кандыдатаў навук).
- Гарадзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт. Структура медыцынскага ўніверсітэта ўключае 42 кафедры, 6 факультэтаў. За гэтыя гады падрыхтаванае 12 тысяч. У ВНУ навучаецца каля 2000 студэнтаў. У медыцынскім універсітэце працуюць 306 чалавек прафесарска-выкладчыцкага складу, у тым ліку 44 дактары навук і 159 кандыдатаў навук.
- Гарадзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт заснаваны ў 1951 годзе як сельскагаспадарчы інстытут. З моманту арганізацыі ВНУ падрыхтаванае больш за 20000 адмыслоўцаў.
Сёння ў складзе ўніверсітэта 8 факультэтаў, 24 кафедры з навучальнымі і навуковымі лабараторыямі. Педагагічнай працай занятыя 247 выкладчыкаў, у тым ліку 6 прафесараў і 11 дактароў навук.
[рэдагаваць] Транспарт
Горадня з'яўляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейнічае аэрапорт Горадня, чыгуначны вакзал і аўтавакзал. З аўтавакзала штодня выпраўляюцца 88 міжгародных аўтобусаў. Чыгуначны вакзал штодзень прымае і адпраўляе да 60 цягнікоў. Ад горада адыходзяць чыгуначныя лініі на Вільню, Масты і Беласток. Зь іх электрыфікаваная толькі лінія ў бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная каляіна (1435 мм і 1520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост праз Нёман.
Маецца разьвітая сетка гарадскога грамадскага транспарту. Аўтобусныя маршруты запушчаныя ў 1940 г., Аснову парку складаюць аўтобусы маркі «Ікарус», «МАЗ» і «Нёман». Тралейбусныя маршруты адчыненыя 10 лістапада 1974 г., аж да вынесенага за межы горада завода «АЗОТ». Усяго ў горадзе дзейнічае 34 аўтобусныя і 12 тралейбусных маршрутаў агульнай даўжынёй 596,9 км, штодзённа працуюць 131 аўтобус і 137 тралейбусаў. У сярэднім за дзень транспартуецца да 428,7 тыс. пасажыраў. На 39 экспрэсных маршрутах курсуюць 212 мікрааўтобусаў. У індывідуальным карыстаньні гарадзенцаў знаходзіцца 66848 аўтамабіляў і 6901 ровар.
[рэдагаваць] Прамысловасьць
У Горадні 70 прамысловых прадпрыемстваў. Прадукцыя экспартуецца ў 47 краіну свету, імпарт зьдзяйсьняецца з 42. У горадзе выпускаюцца мінеральныя ўгнаеньні, сінтэтычныя валокны, абутак, вопратка, запчасткі да аўтамабіляў, ніткі, вырабы са скуры і поўсьці, будматэрыялы, медтэхніка, мэбля, шкло, прадукты харчаваньня, цыгарэты, алкагольныя і безалкагольныя напоі і іншыя віды прадукцыі. Вядучае становішча ў эканоміцы Гародні займаюць такія галіны, як: хімічная - найбуйнейшымі прадпрыемствамі гэтай галіны з'яўляюцца ААТ "АЗОТ", ААТ "Горадня Хімвалакно", харчовая - адкрытыя акцыянерныя таварыствы "Гарадзенскі мясакамбінат" і "Горадня Малакокамбінат", Гарадзенскі піваварны завод, машынабудаваньне і металаапрацоўка- ААТ "Белкард", ГРУП "Радыёхваля", Гарадзенскі завод аўтамабільных агрэгатаў.