Прэйлі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Прэйлі | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||
Дата заснаваньня: | 1348 | ||||||
Статус гораду: | 1928 | ||||||
Плошча | 5,1 км² | ||||||
Насельніцтва | 8605 чал. (2004) | ||||||
Тэлефонны код | +37153 | ||||||
Паштовы індэкс | LV 5300-5301 | ||||||
Часавы пас | GMT+2 | ||||||
Прэ́йлі (па-латыску Preiļi, па-нямецку Prely, па-летувіску Preiliai, па-расеску Прейли) — горад у Латвіі, цэнтар Прэйльскага раёну й Прэйльскай воласьці. Знаходзіца ў 204 км. на паўднёвы ўсход ад сталіцы Латвіі Рыгі і ў 55 км. на поўнач ад Даўгаўпілсу. Праз горад цячэ рэчка Прэйльупэ.
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
Прэйлі - адно з самых старажытных местаў Латвіі. Археалягічныя дасьледваньні дазваляюць казаць пра тое, што на месцы сучаснага горада людзі пачалі сяліцца з 10-12 стст. Першая ўзгадка пра горад у летапісях адносіцца да 1250 года. Аднак сама назва "Прэйлі" ўпершыню датуецца 1348 годам.
З 1289 да 1348 Прэйлі разам з прылеглымі тэрыторыямі належыў рускім князям. З 1376 году горад уваходзіў у склад Лівонскага ордэна. Тажы ж, у канцы 14 ст., побач зь местам вырас невялічкі замак. У 1561 г. горад разам з акругай перайшоў ва ўласнасьць Борхаў (von der Borch) - лівонскага княжацкага роду, які паходзіў зь Італіі. З гэтым родам места зазнала свае «залатыя часы». Як горад Прэйлі сфармаваўся ў 19 ст. у выніку аб'яднаньня вольнага пасяляньня гандляроў, прылеглай вёскі й княскай сядзібы. Апошні ўладальнік гэтых земляў - Міхаэль Ёзаф Борг - перарабіў замак на палац нэагатычнага кшталту, пры ім быў закладзены вялікі парк памерам 43 га, у якім праведзеныя каналы й вырытыя ставы. У 1866 г. горад перайшоў ва ўладаньне да ангельскага гандляра Ёгана Генрыха Фрэдэрыка, а затым да 1920 г. ён ажно 4 разы мяняў сваіх гаспадароў.
у 1928 г. Прэйлі атрымаў правы горада. На гэты час у ім налічвалася 179 двароў і пражывала 1615 жыхароў. Плошча гораду на той момант складала 260 га, тут было 309 пабудоў (зь іх 5 - мураваныя), працавала 213 гандлёвых прадпрыемстваў, тры школы, дзейнічалі каталіцкія, лютэранскія й стараабрадавыя бажніцы, а таксама адна сынагога.
30 верасьня 1938 году прэзыдэнт Латвійскае Рэспублікі Карліс Улманіс афіцыйна зацьвердзіў герб Прэйлі, у якім на залатым тле намаляваны чорны крумкач - сымбаль мудрасьці, адвагі й сілы. Выява крумкача дасталася гораду ў спадчыну ад роду Борхаў - самых знакамітых уладальнікаў навакольных земляў.
У 1949 г. Прэйлі стаў цэнтрам аднайменнага раёну Латыскай ССР.
[рэдагаваць] Актуальны стан
[рэдагаваць] Зьнешні выгляд і архітэктура
Пад час апошняй вайны горад быў моцна зьнявечаны, і яго прыйшлося адбудоўваць наноў. Празь нястачу матэрыялаў нават цэнтар горада быў выбудаваны ў асноўным драўлянымі дамкамі ў адзін-два паверхі. Сярод старажытных камяніц, якія маюць хоць-якую гістарычную каштоўнасьць, захаваліся капэля й касьцёл 19 ст., палац фон Борхаў (моцна пашкоджаны пажарам у 1977 г.), дамок вартавога пры ім, а таксама будынак аўтастанцыі (перароблены з былога пастаялага двара). Самай старой драўлянай пабудовай горада лічыцца сёньняшні гатэль Pie Pliča («У Пліча»), пабудаваны на пачатку 19 ст. Да яго гаспадар прыладзіў пакуль самую маленькую каплічку ў Латвіі.
Прэйлі - досыць кампактны горад. Сярод маленькіх гарадоў краіны (да 10.000 жыхароў) ён, мусіць, валодае самай высокай шчыльнасьцю насельніцтва. З гістарычнага цэнтру - Рынкавага пляцу - у розныя бакі разыходзяцца чатыры гасьцінцы. На іх стаяць як старыя драўляныя дамкі, так і новыя мураваныя крамы ды дзяржаўныя ўстановы. Жылыя дамы - гэта напалову бэтонныя будынкі аднастайнай савецкай архітэктуры для калектыўнага пражываньня (у два-тры паверхі), напалову прыватны сэктар з драўляных, у асноўным, пабудоў.
Галоўная вуліца, Raiņa bulvaris, ёсьць пешаходнай. На ёй разьмешчаныя гатэлі, банкі, кінатэатар, раённае паштовае адзьдзяленьне, Дом культуры, Гарадзкі музэй, Раённая рада. На паўднёвы усход ад горада размешчаная тэлевізійная мачта вышынёй 85,5 м.
[рэдагаваць] Прадпрымальніцтва
Асноўны прыбытак гораду дае дробная прыватная справа. Амаль усе дамкі ўздоўж цэнтральных гасьцінцаў на сёньня ператвораныя ў крамы, кафэ, цырульні, відэасалоны, адвакацкія канторы, рознага кшталту майстэрні. Побач з галоўным пляцам ёсьць адкрыты рынак для вольнага продажу харчовых і нехарчовых тавараў. Недалёк ад яго - асобны пункт мытнага кантролю. Зпасярод сярэдніх па капіталу кампаній выдзяляюцца найперш сыраварня Preiļu siers, мэблевы камбінат Ozols ды льняная фабрыка RBKK-1. Усе яны месьцяцца на поўдні гораду.
[рэдагаваць] Культура, адукацыя, ахова здароўя, спорт
У Прэйлі разьмешчаны Дом культуры, Раённая бібліятэка, Музэй гісторыі й побыту Прэйлі, які часткова месьціцца ў старым будынку сядзібнага комлексу, прыватны музэй-майстэрня знанага кераміка Палікарпа Чарняўскага (Polikaps Čerņavskis), кінатэатар Ezerzeme, у парку збудваная адкрытая пляцоўка для выступленьняў на вольным паветры (так званая эстрада), выдаюцца газэты Novadnieks і муніцыпальная Preiļu novada vēstis. Функцыянуюць адна пачатковая, адна сярэдняя школа (так званая "расейская") ды адна гімназія. Пры кожнай школе ёсьць свой хор, музычны ансамбль, тэатральная студыя. Асобна ад іх у горадзе працуюць музычная школа, прафэсійная сярэдняя школа (аналяг нашага ПТВ) ды спартовая школа. У апошняй культывуюць перадусім валейбол, баскетбол, мініфутбол ды вялікі тэніс. У горада ёсьць свой басэйн і стадыён Cerība з футбольным полем і легкаатлетычнымі дарожкамі, на якіх у 2001 г. адбыліся III Гульні Трох зорак - своеасаблівая краёвая латыская алімпіяда. За добрае адчуваньне жыхароў таксама адказваюць адна паліклініка ды адна раённая больніца.
[рэдагаваць] Насельніцтва
Прэйлі знаходзіцца ў Латгаліі - пераважна каталіцкім рэгіёне Латвіі, таму большасьць насельніцтва прылічае сябе да каталікоў. Другой па колькасьці вернікаў ёсьць праваслаўная абшчына старога абраду, якая вядзе сваю гісторыю ў горадзе з 1896 г. Да Другой сусьветнай вайны большасьць жыхароў складалі жыды, але па вайне ад іх засталіся напаўзакінутыя могілкі, а сынагога так і не была адбудаваная.
На 2004 г. насельніцтва гораду складала 8605 чалавек. У параўнаньні з 1999 г. колькасьць жыхароў скарацілася амаль на 4% (з 8963), што ёсьць прыкладам сучаснай нэгатыўнай дынамікі дэмаграфічных працэсаў у маленькіх латыскіх гарадах.
[рэдагаваць] Нацыянальны склад насельніцтва
(на 1999 г.):
[рэдагаваць] Помнікі гісторыі й культуры
- Прэйльскі сядзібны комплекс (Preiļu muižas komplekss) першай паловы - сярэдзіны 19 ст. (палацава-паркавы ансамбль);
- Прэйльскі рыма-каталіцкі касьцёл Беззаганнага зачацьця Дзевы Марыі 1878-1886 гг.;
- Лютэранская бажніца 1931 г., пераробленая на кінатэатар за часамі СССР;
- Мэмарыяльны ансамбль памяці савецкіх войнаў Другой сусьветнай вайны "Перарваная песьня" ("Pārtraukta dziesma"; 1971 г.);
- Музэй гісторыі й побыту Прэйлі (Preiļu lietišķās un vēstures mākslas muzejs; працуе з 1985 г.);
- Помнік ахвярам палітычных рэпрэсій 1993 г.;
- Стараабрадніцкая бажніца 1996 г.;
- Мэмарыяльны комплекс памяці ахвяраў Галакосту (2004 г.).
[рэдагаваць] Зьнешнія спасылкі
http://www.preili.lv - афіцыйны сайт гораду й краю.