Крамбамбуля (напой)
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
![]() |
Гэты артыкул не адпавядае стандартам Вікі-фарматаваньня. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, адрэдагаваўшы яго. |
Крамбамбуля — гарэлка, якую настойвалі на мёдзе і спецыях: звычайна мускаце, цынамоне, гваздзіцах і чорным перцы, старажытны беларускі шляхецкі напой.
Усіх яшчэ віншую са Святам Божага Нараджэння! ніжэй - няшчырая праўда пра Крамбамбулю, пазітывісцка-мадэрнісцка-шавіністычнага кшталту. Напісаная для НН ("Наша Страва").
Калі хто мае каардынаты Лявона Вольскага - просьба пераслаць яму :-)
Дарэчы, большая частка інфармацыі ўзятая з нямецкай Вікіпедыі.
Артыкул у польскай Вікі - яшчэ менш падрабязны, чым у беларускай. http://pl.wikipedia.org/wiki/Krambambula
Бо калі я бяруся за справу, палякі адпачываюць :-)
Гэтая доўгая і заблытаная гісторыя пачынаецца яшчэ ў канцы 16 ст, калі галандскі менаніт Амброзій Вермёлен (Ambrosien Vermoellen), уцякаючы ад пераследаванняў на радзіме, пасяліўся ў Гданьску, дзе заснаваў гарэльню , якая вырабляла некалькі відаў моцных напояў паводле арыгінальных рэцэптаў. Першы зборнік гэтых рэцэптаў, які дайшоў да нашага часу, паходзіць з 1606 г. (у гэты год у Маскве якраз забілі Ілжэдзмітрыя І, і Рэч Паспалітая пачала рыхтавацца да адкрытай ваеннай інтэрвенцыі ў Расію). Справы ў прадпрыемства ўвесь час ішлі ўгару, і праз стагоддзе пасля заснавання, у 1704 г., гарэльня перабралася на самую прэстыжную вуліцу Гданьска Breitgasse (Шырокую), ў дом з ласосем на шыльдзе, і атрымала назву "Der Lachs" (“Ласось”). Тут прадпрыемства праіснавала, пераходзячы ўвесь час да наступных пакаленняў той самай сям’і (улічваючы і жаночую лінію, бо ў 1711 яго ўспадкаваў зяць апошняга з Вермёленаў, Дірк Хекер - Dirck Hekker), да 1922 г., калі эканамічны крызіс пасля 1-й Сусветнай вайны і цяжкасць камунікацыі з асноўнымі рынкамі збыту прымусілі перавесці яго ў Берлін. Само прадпрыемства існуе і дагэтуль (пад назвай Hardenberg-Wilthen AG).. Дом “Пад Ласосем” быў разбураны ў ІІ Сусветную вайну, але пасля адноўлены, і цяпер тут – рэстарацыя “Пад Ласосем” (ul. Szeroka Nr. 52-54), якая старанна захоўвае памяць пра больш як 400-гадовую традыцыю.
Два найбольш славутыя прадукты гданьскай “ласасёвай” гарэльні яшчэ ў 17 ст. атрымалі вядомасць як у Рэчы Паспалітай, да якой Гданьск належаў палітычна, так і ў Германіі, часткай якой ён быў у культурным аспекце. Адной з іх была гданьская гарэлка, або “залатая вада” (wódka gdańska, Goldwasser), традыцыйная настойка на зёлках і карэннях. Асаблівую прывабнасць ёй надавалі некалькі лісткоў тонкай залатой фольгі, якія плавалі ў кожнай фляшы. Гданьскай гарэлцы прыпісваліся лекавыя і ледзь не цудатворныя ўласцівасці. Шматвекавая слава гарантавана забяспечыла ёй месца ў энцыклапедычнай паэме А.Міцкевіча “Пан Тадэвуш”.
- Суддзя шкатулку ў гонар той аблавы
- Дастаў, адкрыў, i пляшак блiснулi галовы.
- Ён выняў самы большы буталь адмысловы
- (Багаты падарунак ад ксяндза Рабака).
- Гарэлка з Гданьска, дарагая для паляка.
- “Няхай жыве!— сказаў Суддзя з паднятай чашай,—
- Наш горад Гданьск, зноў быць яму ва ўладзе нашай!”
- I па чарзе ўсiм налiваў лiкёр срабрысты.
- Пакуль дно залатым не заблiшчала лiстам.
Менш вядомым, хаця таксама культавым, прадуктам гарэльні “Ласось” быў ядлаўцовы лікёр Krambambuli (або Crambambuli, але ў кожным разе націск на апошнім складзе; у польскай мове націск заканамерна пераносіцца на перадапошні склад). Гэтае вонкава-лацінскае, або “макаранічнае” слова паходзіць ад слоў Krandewitt (дыял., саст. “ядловец”) і Blamp (жарг. “алкагольны напой”, “пойла”). Пачаткова крамбамбуля была ядлаўцовай гарэлкай - джынам! Але паступова мода на крамбамбулю парадзіла мноства імітацый, якія ў Германіі так ці інакш круціліся вакол інтэнсіўнага чырвонага колеру арыгінальнага прадукту. (Праўда, яго крыніцай часцей былі не ягады ядлоўцу, а вішні). У нас жа не дбалі і пра колер, і крамбамбуля зрабілася пераважна жоўтай. Дробны шляхціц, які хацеў жыць як магнат, імкнуўся вырабляць ўсё “як у людзей” у хатняй гаспадарцы, не трацячы ані шэлягу грошай. (Імітацыя, фальсіфікацыя і мімікрыя – непераадольныя з’явы ў Беларусі, і не толькі ў сферы матэрыяльнай вытворчасці, але і ў інтэлектуальнай дзейнасці). Так арыгінальны джын, далёка ад Гданьску, саступіў месца саматужным кактэйлям ды пуншам. І для сучаснай масавай свядомасці ў германамоўных краінах і далей на Захадзе “крамбамбулі” - гэта рачэй не фабрычны напой, а самаробны пунш або глінтвейн. Аднак сапраўдную папулярнасць Krambambuli набыў не ў Рэчы Паспалітай, дзе ў яго былі моцныя спаборнікі – мёд ды крупнік, а ў Германіі. У нямецкім студэнцкім жаргоне 17-19 стст. ст. слова Krambambuli ўжывалася спачатку ў значэнні “алкагольны кактэйль”, “глінтвейн”, а пазней як сінонім любога алкаголю, прыкладна як “бырла” ці “выпівон”. Недзе на пачатку 18 ст. паўстала студэнцка-піяцкая песня Krambambuli, якая праслаўляла “адвечныя каштоўнасці” бесклапотнага студэнцкага жыцця і ў некаторых варыянтах налічвала больш за 100 куплетаў, кожны з якіх канчаецца клічам Krambimbambambuli, Krambambuli! “Кананічны” варыянт песні быў напісаны ў 1745 г. паэтам Крыштафам Ведэкіндам, пад псеўданімам Crescentius Coromandel. (Азнаёміцца з тэкстам на больш даступнай большасці расейскай мове можна тут: http://www.livejournal.com/users/audiart/98866.html). Песня неўзабаве да такой ступені зраслася ў масавай свядомасці з самім напоем, што яны ўспрымаліся як адзінае цэлае. Польская даследчыца традыцый кулінарыі Ганна Шымандэрская ў кнізе Na Polskim stole, выдадзенай у 2005 г., нават піша, што назва напою паходзіць ад папулярнай студэнцкай песні – нават прафесіяналам не заўжды хапае цярпення дакапацца да сапраўдных каранёў, тым больш што абвешчаны ў пэўных колах Трыюмф Постмадэрнізму нібыта і робіць гэта непатрэбным (каб не сказаць “шкодным”). Апроч таго, ёсць яшчэ і песня Der Krambambulist. Неяк так склалася, што музыка спадарожнічае Крамбамбулі ўсю яе гісторыю. У германамоўных краінах ёсць прынамсі 2 гурты, якія называюцца “Крамбамбулі”: Нямецкі К. (http://www.krambambuli-musik.de) грае настальгічныя танга ды свінг. Швайцарскі (http://www.krambambuli.ch) аддае перавагу Моцарту ды Шуману. Чарговае пераасэнсаванне слова масавай свядомасцю звязанае з апавяданнем аўстрыйскай пісьменніцы Марыі фон Эбнер-Эшэнбах (Marie von Ebner-Eschenbach, 1883). Яе галоўны герой – сабака, якога завуць Krambambuli. Станоўчаму персанажу, егеру Хопу таямнічы абадранец Руды дорыць яе ў кнайпе за выпіўку, і праз нейкі час яны сутыкаюцца ізноў, па розныя бакі Закона: Руды выяўляецца правадыром рабаўнікоў акругі, забойцам ляснічага, а сабаку давядзецца рабіць пакутлівы выбар паміж старым і новым гаспадарамі. Апавяданне доўгі час было папулярным у германамоўных краінах, і тройчы экранізавалася: у 1940 рэжысёрам Карлам Кёстлінам, у 1955 пад назвай “Радзіма” (Heimatland) рэжысёрам Францам Антэлем (у абодвух фільмах ролю егера Хопа граў Рудольф Прак). Апошняя экранізацыя адбылася зусім нядаўна, ў 1998 г. (рэж. Ксавьер Шварцэнбергер).
Найноўшую беларускую гісторыю крамбамбулі, якая пачынаецца ўжо ў ХХІ ст., добра апісаў Віктар Корбут у “спажывецкім” нумары Спадчыны (№2-3 за 2003 г.), які пакуль яшчэ не стаў бібліяграфічнай рэдкасцю, таму цікаўных адрасую да яго. “Легендарны напой часоў ВКЛ” быў вернуты ў абыходак дзякуючы збегу акалічнасцяў і непаразуменняў, што, аднак, не ставіць пад сумненне яго легітымнасць. Адно што хацелася б паспрачацца з пурыстамі-містыфікатарамі, якія пакуль яшчэ вядуць рэй у беларускай культуры: наўрад ці нацыя стане разумнейшай і шчаслівейшай, калі ад яе старанна (дзеля “вышэйшых” рэзонаў) хаваюць генеалогію яе культурных “артэфактаў”, нязменна выпісваючы ім фальшывыя радаводы. Калі музычны праект “Крамбамбуля” будзе развівацца, дык яго аўтарам варта звярнуць увагу на нямецкую культурную гісторыю крамбамбулі, перадусім на традыцыйную студэнцкую песню. Хто хоча, можа скачаць mp3–файл адсюль: http://r-j.oecv.at/liedgut_kneipe.php#KDIDT