Гісторыя Венгрыі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Радзімай паўкачавых плямёнаў мадзьяраў, роднасных сучасным ханты і мансі, былі стэпы Перадуралля (прыкладна ў раёне сучаснай Башкірыі), адкуль яны праз Прыазоўе і Прычарнамор'е перасяліліся ў Еўропу, заняўшы ў канцы IX стагоддзя Сярэдняе Падунаўе. Адтуль здзяйснялі рабаўнічыя набегі на Заходнюю Еўропу. Разбітыя ў 966 годзе ? на рацэ Лех германскім імператарам Атонам I, перайшлі да аселага ладу жыцця, стварылі дзяржаву, якая пры каралі Стэфане I Святым прыняла каталіцтва. Венгрыя вяла актыўную заваёўніцкую палітыку ў Цэнтральнай Еўропе і Балканскім паўвостраве, падначаліла сабе многія славянскія (харватаў, сербаў, славакаў, частку продкаў украінцаў) і ўсходнераманскія народы, у значнай ступені асіміляваўшы іх. З 1092 году падначаліла Харвацкае каралеўства, якое адгэтуль існавала ў сталай асабістай уніі з Венгрыяй. З канца XI стагоддзя прэтэндавала на тэрыторыі Галіцка-Валынскага княства, часам асаджаючы на галіцкім прастоле венгерскіх манархаў. Берасцейская зямля, якая трапіла ў склад Галіцка-Валынскай дзяржавы, разглядалася венгерскімі феадаламі як частка іх законнай спадчыны, і на працягу некалькіх стагоддзяў авалоданне ёю як апошнім рубяжом на паўночным усходзе лічылася адной са стратэгічных мэтаў венгерскай экспансіі.

З XIII стагоддзя Венгрыя актыўна падтрымлівала Крыжовыя паходы супраць ВКЛ. Менавіта венгерскі кароль Эндрэ II запрасіў Тэўтонскі Ордэн ва Усходнюю Еўропу ў 1211 годзе, асадзіўшы іх у раёне плато Бырса (сучасная Румынія) для абароны ад полаўцаў. Праз кароткі час крыжакі былі выгнаныя з Венгрыі і пасяліліся ў Прусіі, але і надалей Венгрыя працягвала аказваць ім палітычную і ваенную падтрымку.

Найбольш варожымі адносіны паміж ВКЛ і Венгрыі былі ў часы караля Людвіка І Вялікага (13421382). Пасля смерці апошняга гаспадара Галіцка-Валынскага княства (1340) Валынь са сталіцай у Луцку перайшла да Любарта Гедымінавіча, які прэтэндаваў і на Галічыну. У 1340 – 1349 гадах галіцкае баярства намінальна прызнавала гаспадаром то Любарта, то польскага караля Казіміра III Вялікага, то Людвіка I. У лютым 1345 году Людвік удзельнічаў ў беспаспяховым паходзе крыжакоў у бок Трокаў, у 1349 – 1351 гадах арганізоўваў сумесныя з Польшчай паходы на Валынь, Падляшша і Берасцейшчыну. Асабліва няўдалай для ВКЛ была вайна ў ліпеніжніўні 1351 году , калі Людовік захапіў у палон Любарта і Кейстута. 15 жніўня 1351 году быў падпісаны дагавор, паводле якога ВКЛ мусіла заплаціць вялікі выкуп, адмовіцца ад прэтэнзій на Галічыну. Кейстут і Любарт адправіліся ў Венгрыю як гаранты дагавора і для хрышчэння, але здолелі ўцячы. Дагавор вядомы з хронікі ананімнага францысканца, удзельніка выправы (магчыма, Янаша Кецьі); у гэтай жа хроніцы падуладная Любарту Валынь названая «зямлёй белых русінаў». (Такая лакалізацыя Белай Русі ўласцівая венгерскім крыніцам XIVXVI стагоддзяў). У 1352 годзе Людвік быў паранены пры асадзе крэпасці ВКЛ Бэлз на захадзе Валыні. Пасля заняцця ім польскага трону ў 1370 годзе войны з ВКЛ узнавіліся, у 1377 годзе Бэлз і Холм разам з Галічыной часова ўвайшлі ў склад Венгрыі; Любарт, падольскія князі Аляксандр і Барыс Карыятавічы і ратненскі князь Фёдар Альгердавіч (якому належаў і Кобрын з акругай) прызналі сюзэрэнітэт Венгрыі. Людвік высунуў некалькі праектаў хрысціянізацыі Літвы, ініцыяваў стварэнне Луцкай каталіцкай епархіі ў 1375 годзе. Пасля смерці Людвіка яго дачка Ядвіга была абраная польскай каралевай; яе шлюб з вялікім князем літоўскім Ягайлам далучыў ВКЛ да заходняй цывілізацыі і даў пачатак шматвекавому дзяржаўнаму саюзу ВКЛ і Польшчы, форма якога эвалюцыянавала ад Крэўскай уніі 1385 году да Люблінскай уніі 1569 году. Як і Польшча, у XV – XVI стагоддзях ВКЛ адчувала значны ўплыў Венгрыі, асабліва ў матэрыяльнай культуры (распаўсюджанне венгерскага строю мужчынскай вопраткі, высокі прэстыж венгерскага віна, гатунку сліў, выкарыстанне дукату (“золотой вгорский”) у якасці рэгіянальнай залатой валюты і г.д.)

Першай сумеснай ваеннай акцыяй Польшчы і ВКЛ было выцясненне венгерскіх войскаў з Галічыны ў 1387 годзе. У выніку ліквідацыі Вітаўтам у 1393 годзе многіх удзельных княстваў, у тым ліку на Падоллі, князь Фёдар Карыятавіч уцёк у Венгрыю, у 13961414 гадах кіраваў некалькімі замкамі ў Закарпацці з цэнтрам у Мукачове; у 1420 годзе беспаспяхова спрабаваў вярнуць сабе Падолле. На пачатак XV стагоддзя інтарэсы ВКЛ і Венгрыі сутыкаліся таксама на Малдаўскім княстве, якое планаваў падначаліць Вітаўт. Пры каралі Жыгімонце Люксембургу Венгрыя працягвала падтрымку Тэўтонскага Ордэну, выступіла яго саюзнікам у Вялікай вайне 1409 – 1411 гадоў (мірны дагавор Польшчы і ВКЛ з Венгрыяй заключаны ў 1412 годзе ў Любоўлі). Жыгімонт Люксембург даваў прытулак у Венгрыі Свідрыгайлу, падтрымліваючы яго змаганне супраць цэнтралізатарскай палітыкі Вітаўта.

У 1440 годзе венгерскім каралём быў абраны сын Ягайлы Уладзіслаў III (польскі кароль з 1434 году), які загінуў у 1444 годзе ў крыжовым паходзе супраць туркаў пад Варнай. Яго смерць выклікала ў тым ліку аднаўленне персанальнай уніі ВКЛ і Польшчы пад уладай Казіміра Ягелончыка1447 году). У 1490 годзе венгерскім каралём быў абраны ягоны сын Уладзіслаў Ягелончык, і на пэўны час (14901526) улада над дзяржавамі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы (Венгрыя з Харватыяй, Чэхія, Польшча, ВКЛ) засяродзілася ў руках дынастыі Ягелонаў. “Ягелонаўскі свет”, ад Адрыятыкі і Чорнага мора да Балтыкі і ад Судэтаў да Акі, звязаны толькі сваяцтвам манархаў, меў адно сімвалічную палітычную еднасць. Аднароднасць гэтай частцы Еўропы надавала прывілеяванае становішча класа землеўладальнікаў-шляхты. Баланс улады паміж шляхтай і манархіяй у гэтым рэгіёне на працягу амаль усяго XVI стагоддзя заставаўся надзвычай роўным, і менавіта ў Венгрыі была выпрацаваная такая мадэль дзяржаўнага ладу.

Апошні венгерскі манарх з дынастыі Ягелонаў, Людвік ІІ, загінуў у бітве з туркамі пад Мохачам у 1526 годзе, якая зруйнавала магутнасць венгерскай дзяржавы. Яшчэ да гэтага, у выніку дыпламатычнай місіі ад Жыгімонта I Старога на чале з Мікалаем Радзівілам да Фердынанда I Габсбурга (1515) была дасягнутая дамоўленасць аб шлюбе Фердынанда з Ганнай Ягелонкай, дачкой Уладзіслава Ягелона (заключаны ў 1521 годзе), і аб магчымасці пераходу Чэхіі і Венгрыі ад Ягелонаў да Габсбургаў. З 1526 году ў Венгрыі ішла барацьба за ўладу паміж 2 каралямі: Фердынандам (літоўскія паны больш сімпатызавалі яму) і Янашам Запольяі, жанатым на Ізабеле (дачцы Жыгімонта Старога і Боны Сфорца), які меў больш прыхільнікаў у Польшчы. Пасля захопу Буды туркамі ў 1541 годзе Венгрыя на паўтара стагоддзя распалася на 3 часткі: каралеўскую Венгрыю, на чале з Габсбургамі, цэнтральную частку, што ўвайшла непасрэдна ў склад Асманскай імперыі, і залежнае ад яе Трансільванскае княства, якое падтрымлівала цесныя сувязі з Польшчай і ВКЛ. У 1576 годзе трансільванскі князь Стэфан Баторы быў абраны польскім каралём і вялікім князем літоўскім. Праведзеныя ім дзяржаўныя і ваенныя рэформы дазволілі давесці да перамогі Інфлянцкую вайну 1558 – 1582 гадоў. Венгерскі культурны ўплыў на ВКЛ пры Баторыі дасягнуў найвышэйшага ўзроўню: канчаткова аформіўся нацыянальны шляхецкі строй адзення (Кунтушовы строй), венгерская пяхота стала ўзорам для фармавання пяхотных аддзелаў войска ВКЛ (Гайдукі). Каспар Бекеш гуртаваў вакол сябе антытрынітарыяў ВКЛ. Значная частка венграў з войска Баторыя засталася ў ВКЛ і ўлілася ў склад беларускага і літоўскага народаў.

Трансільванскі князь Дзьёрдзь II Ракацы імкнуўся аднавіць адзіную “Вялікую Венгрыю”, незалежную ад Габсбургаў і Асманскай імперыі, да якой хацеў далучыць і значную частку Рэчы Паспалітай. У вайне Рэчы Паспалітай з Расіяй 1654 – 1667 гадоў ён падтрымліваў шведаў, заключыў са Швецыяй, Трансільваніяй, Брандэнбургска-Прускім курфюрствам і Багданам Хмяльніцкім Радноцкі дагавор 1656 году. Меркавалася, што тытул польскага караля разам з Валынню, Падляшшам і Берасцейшчынай дастанецца Ракацы; Курляндыя, Віленскае, Троцкае і Інфлянцкае ваяводствы ВКЛ — Швецыі; усходняя Беларусь — Багдану Хмяльніцкаму, а з Hаваградскага ваяводства і некаторых іншых тэрыторый будзе створана незалежнае спадчыннае княства для Багуслава Радзівіла. Рэалізуючы Радноцкі дагавор, шведска-трансільванска-казацкае войска 23 мая 1657 году захапіла Бярэсце, камендантам якога быў пакінуты палкоўнік Андраш Гаўдзі, аднак венгерская акупацыя працягнулася толькі некалькі месяцаў.

Уз'яднанне ўсіх трох частак Венгрыі пад уладай Габсбургаў адбылося ў выніку перамогі польска-аўстрыйскага войска над туркамі ў Венскай бітве 1683 году. Войска ВКЛ удзельнічала ў кампаніі 1683 году, але вызначылася найбольш рабункамі мірнага насельніцтва габсбургскай часткі Венгрыі (на тэрыторыі сучаснай Славакіі).


Крыніца: Алесь Белы, «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі»

[рэдагаваць] Знешнія спасылкі

[рэдагаваць] Літаратура

  • Филевич И. П. Борьба Польши и Литвы-Руси за галицко-владимирское наследие. СПб., 1890
  • Довнар-Запольский М.В. Из истории литовско-польской борьбы за Волынь // Киевские университетские известия. 1896. № 8
  • Paszkiewicz H. Polityka ruska Kazimierza Wielkiego. Warszawa, 1925
  • Шабульдо В.Ф. Земли Ю-З Руси в составе ВКЛ. К., 1987
  • Белы А. Хроніка «Белай Русі». Мн., 2000
  • Белы А. Невядомыя эпізоды “невядомай вайны” // Спадчына. 1999. № 3
  • Пашуто В.Т. Очерки по ист. Галицко-Вол. Руси. М., 1950
  • Пашуто В.Т. Внеш. Политика Др. Руси. М., 1968
  • Бэтс Р. Канстытуцыйны працэс і палітычная думка ўва Ўсходняй Эўропе // БГА. Т. 6, сш. 1-2, 1999
  • Florianus M. Chronicon Dubnicense // Historiae Hungaricae Fontes Domestici. V. III, Lipsiae, 1884
  • Lewicki A. Kilka przyczynków do dziejów Kazimierza Wielkiego // KH. R. III. 1899.