Карліс Улманіс

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Карліс Улманіс, 1930-я гг.
Павялічыць
Карліс Улманіс, 1930-я гг.

Ка́рліс У́лманіс (па-латыску цалкам: Kārlis Augusts Vilhelms Ulmanis, нар. 4 верасьня 1877 г. у Бэрзмуйжас у Расейскай Імпэрыі, сёньня Бэрзэская воласьць у Добэльскім раёне Латвіі - памёр 20 верасьня 1942 г. у Краснаводску, СССР, сёньня Туркмэнбашы, Туркмэністан) - латыскі аграном, выкладчык, публіцыст, выбітны дзяржаўны й палітычны дзеяч, прэм'ер-міністар Латвіі ў 1918, 19191921, 19251926, 19311932, 19341940 гадох, прэзыдэнт Латвіі ў 19361940 гадох.

Зьмест

[рэдагаваць] Дзяцінства, вучоба, пачатак палітычнай дзейнасьці

Карліс Улманіс нарадзіўся ў сям'і Індрыкса й Лізэты Улманяў, быў трэцім сынам. Закончыў пачатковую школу ў Бэрзэс (1886-1889), затым навучаўся ў Александраўскай гарадзкой школе ў Елгаве, якую скончыў у 1896. Пасьля заканчэньня курсаў па малочнай гаспадарцы ў Тапіаў (сёньня - Гвардзейск у Калінінградзкай вобласьці Расеі) працаваў у сельскагаспадарчых кааператывах у Рызе й Ліепаі. Прыкладна ў той самы час ён пачаў сваю грамадзкую дзейнасьць, накіраваную супраць царскага рэжыму. З 1902 г. навучаўся сельскай гаспадарцы ў Швайцарыі, Нямеччыне. Праз ўдзел у рэвалюцыі 1905 г. сядзеў у турме, пасьля чаго быў вымушаны зьехаць спачатку ў Нямеччыну, дзе выкладаў у сельскагаспадарчай школе ў Аннабэргу (Саксонія), а затым перабраўся ў ЗША, дзе працягнуў навучаньне ва Ўнівэрсытэце Нэбраскі (у сельскагаспадарчым індустрыяльным каледжы Абрагама Лінкольна), у якім ў 1909 г. і атрымаў ступень бакаляўра навук у сельскай гаспадарцы. Некаторы час Улманіс працаваў выкладчыкам у тым самым каледжы, пасьля чаго перабраўся ў Х'юстан, штат Тэхас, дзе быў заняты сельскагаспадарчай і журналісцкай справай. Па вяртаньні на радзіму ў 1913 г. працаваў аграномам у сельскагаспадарчых таварыствах Валміеры й Рыгі, паралельна з гэтым рэдагаваў часопіс «Zeme» (з 1914 да 1916).

[рэдагаваць] Па распадзе Расейскай імпэрыі

У красавіку 1917 г. пасьля Лютаўскай рэвалюцыі ў Расеі быў выбраны ў Часовую раду Відзэмскага краю, адкуль перайшоў на пасаду намесьніка камісара. Стаў ініцыятарам стварэньня Латыскага сялянскага зьвязу (ЛСЗ), які сам і ўзначаліў. За часамі нямецкай акупацыі 1917-1918 гадоў заставаўся ў Рызе, працаваў намесьнікам старшыні Латыскага камітэту самапомачы. Яшчэ пад час нямецкай акупацыі на кангрэсе ЛСЗ ў Валцы упершыню адкрыта заклікаў стварыць незалежную Латыскую дзяржаву, якая й паўстала 18 лістапада 1918 г. Сам Карліс Улманіс быў абраны прэм'ер-міністрам Часовага Ураду. Удзельнічаў у вайне з Савецкай Расеяй як галоўнакамандуючы, пры ім была падпісаная Рыская латыска-савецкая мірная дамова 1920 г.

Па вайне урад Улманіса правёў аграрную рэформу, садзейнічаў адкрыцьцю нацыянальных школак, у тым ліку для беларусаў. У 1921 г. пры ім была прынятая першая рэдакцыя латыскай Канстытуцыі (канчаткова зацьверджаная ў 1922 г.).

За часамі незалежнай Латвіі Карліс Улманіс, акрамя таго, што чатыры разы быў абраны прым'ер-міністрам, таксама чатары разы займаў пасаду міністра замежных спраў, двойчы міністра земляробства, адным разам міністра па справах забесьпячэньня і міністра вайсковых спраў, працаваў старшынём і дырэктарам Латыскага сялянскага банку, быў сябрам Рады Дзяржаўнага зямельнага банку.

[рэдагаваць] Дзяржаўны пераварот і ўсталяваньне дыктатуры

15 траўня 1934 г. Улманіс разам з генэралам Балодысам зьдзейсьніў дзяржаўны пераварот. Ён распусьціў парлямэнт, забараніў дзейнасьць партый (у тым ліку свайго ЛСЗ), зачыніў апазыцыйныя газэты, адмяніў Канстытуцыю. Матывам для такіх брутальных рашэньняў стала палітычная нестабільнасьць у краіне праз дзейнасьць аграмаднай колькасьці палітычных партый і прафзьвязаў, якія ніяк не маглі прыйсьці да згоды ў асноўных палітычных пытаньнях, ды актывізацыя ў Латвіі краёвых фашыстоўскіх арганізацый накшталт нямецкамоўнай Baltischer Bruderschaft («Балтыйскае братэрства»), а непасрэднай падставай - нібыта замах на Улманіса 17 сакавіка 1934 г. Да 1936 г. фармальна пасаду прэзыдэнта Латвіі займаў Альбэртс Квіесіс, але фактычна краінай цалкам кіраваў Улманіс. Ён афіцыйна менаваўся "бацькам нацыі", а сам пераварот праз прэсу быў названы "Адраджэньнем".

Як пры амаль любым аўтарытарным рэжыме, гаспадарка Латвіі пасьля 1936 г., нягледзчы на агульнаэўрапейскі крызіс, роўна расла, імкліва павялічваўся экспарт (асабліва ў Вялікую Брытанію й Нямеччыну), узровень непісьменнасьці сярод латыскага насельніцтва быў адным з самых нізкіх па Эўропе. Аднак усё гэта было дасягнута ў тым ліку й шляхам жорсткага кантролю грамадзянскай супольнасьці, і праз стварэньне новых працоўных лягераў накшталт Калнціемскага лягеру. Насуперак першапачатковым дзеяньням, якія чыніліся ўрадам Улманіса адразу па здабыцьці незалежнасьці, пачалося таксама пасьлядоўнае абмежаваньне ў правох нацыянальных меншасьцяў (перш за ўсё ў прафэсійнай сфэры, дзе кваліфікаваныя кадры сталі падбірацца згодна нацыянальнай прыкмеце), немцы з нацыянальнасьці пачалі мусова перасяляцца за межы Латвіі.

[рэдагаваць] Другая Сусьветная вайна

Паводле пакта Молатава-Рыбэнтропа 1939 г. Латвія адышла да сфэры ўплыву Савецкага Зьвязу. У тым самым годзе Улманіс дазволіў СССР разьмясьціць на тэрыторыі сваёй краіны вайсковыя базы, а ў 1940 ён жа прывітаў прыход савецкай улады ў сваім радыёвыступе ад 17 чэрвеня й заклікаў насельніцтва не аказваць замежным войскам ніякага супраціву. Нягледзячы на тое, што новая ўлада дазоліла Улманісу выехаць у Швайцарыю, былы прэзыдэнт (чые паўнамоцтвы былі скасаваныя 21 ліпеня 1940 г.) застаўся ў СССР, тэрмінова выехаў у Маскву, а затым у Варашылаўск (сёньня - Стаўрапаль у Расеі). 4 ліпеня 1941 г. Улманіс быў арыштаваны. Памёр ён у краснаводскай турэмнай больніцы 20 верасьня 1942 года (паводле іншых зьвестак Улманіс памёр па дарозе ў Краснаводск ад сухотаў). Пахаваны на мясцовых могілках (аднак месцазнаходжаньне пахаваньня дагэтуль невядомае).

[рэдагаваць] Імя ў гісторыі

Помнік Улманісу ў Рызе
Павялічыць
Помнік Улманісу ў Рызе

У сучаснай Латвіі фігура Карліса Улманіса ёсьць досыць супярэчнай. Адна частка грамадзтва працягвае называць яго "бацькам нацыі", зважаючы на вялікую ролю, адгуляную ім у здабыцьці незалежнасьці для радзімы, ды на значны эканамічны рост перад Другой Сусьветнай вайной. Іншая частка бэсьціць Улманіса за антыканстытуцыйную дзейнасьць і аўтарытарныя мэтады кіраваньня ў 1930-я гады. Асабліва шмат ворагаў Улманіса сярод нелатышоў. Як бы тое ні было, згадку пра Улманіса ніхто не імкнецца сьцерці з народнай памяці. Наадварот, ягоны прыклад ёсьць для латыскага грамадзтва такім самым, як для польскага - прыклад дзейнасьці дыктатара Пілсудзкага.

У гонар Улманіса ў родным доме прэзыдэнта на хутары Pikšas у 1993 годзе быў адчынены музэй, створаны на выгляд фэрмерскай гаспадаркі 1930-х гадоў. 22 ліпеня 2003 года ў Рызе быў адкрыты помнік Улманісу, а ў самім горадзе ў 1990-х адна з галоўных магістраляў была перайменавана ў Kārļa Ulmaņa gatve (гасьцінец Улманіса). Сьведчаньнем "генэтычнай" прыхільнасьці латышоў да Улманіса стала й абраньне ў 1993 г. першым прэзыдэнтам Латвіі пасьля аднаўленьня незалежнасьці Гунціса Улманіса - унучатага пляменьніка Карліса Улманіса.