Leteratûra bulgnaisa
From Wikipedia
![]() |
Cla pâgina qué l'è stè scrétta in dialatt bulgnais. |
Al bulgnais l à la sô leteratûra, ch’a psän divîder int äl sòliti categorî:
- La poesî
- Al teâter
- La prôsa
Contents |
[edit] La poesî
A prénn considerèr naturalmänt anc äl canzån, ch’äli én intarzè con la poesî, mo par quall ai é bèle la pâgina dla mûsica. La poesî l’é la pèrt pió inpurtanta dla nòstra leteratûra.
E adès a vdrän una sfîlza ed poesî d autûr difarént.
[edit] Uréggin
Tacän sóbbit coli uréggin: Giulio Cesare Croce, scritåur e fularén (San Zvân, 1550 - Bulåggna, 1609), l é stè l inventåur furtunè ed Bertoldo e Bertoldino.
[edit] Autûr modéren
E adès invêzi pasän a un’antologî ed poêta dl Otzänt e dal Novzänt, par finîr coi mudêren ch’i én anc drî a prudûser.
Oreste Trebbi - Autåur dla prémma metè dal Novzänt. Al fé dimónndi stûdi såura a Bulåggna e al scréss un sparvêrs ed quî. L'a scrétt l'armisdanza Bulåggna la Grâsa, con la mêtrica quèsi d una narzisèta, e La vècia afadè, un pzulén che Quínto Ferèri ai à cavè fòra una bèla canzunatta pr i tusétt.
Ugo Balestri - Dla prémma metè dal Novzänt, l é un autåur ed tendänza poêtica post-tstugnèna. Al scrivò Al gréll cantarén.
Odoardo Baroni (1862-1955) - Al fó dscuêrt da Gigén Lîvra e Vittorio Pallotti che int al 1992 i publichénn al lîber “Zänt sunétt bulgnîs quèsi tótt alîgher”, trascrétt int na manîra ch’al póbblic d incû al pséss lèzer sti pzulén irònic e pén d argózzia, int un bèl dialàtt uriginèl e vèc’.
Eugenio Roncagli, autåur ed zirudèl.
Fernando Panigoni - Autåur dla canzunatta famåusa La râza bulgnaisa, al vinzé al secånnd cuncåurs dla canzunatta bulgnaisa con Còca mî e al publiché un’antologî ed poesî ptrugnèna, che incû l’é esauré.
Armando Lucchini - Pèder dl Arrigo ch’al dediché la sô vétta al teâter bulgnais e al fundé anc una cunpagnî, Armando l é l autåur ed vêrs (Una sîra int la bâsa), dala lérrica bucòlica. In pió ed cantèr la canpâgna, al fé anc däl descriziån pénni ed romanticîsum såura a Bulåggna.
Arrigo Lucchini - Al fó prémma de tótt un atåur e autåur teatrèl (Inamurè d Bulåggna).
Luciano Atti (1922-1992)- L êra un òmen istrué e pén ed sentimänt, ch’al scrivêva di pîz pén d ironî, mo l êra anc bån ed tuchèr äl côrd dla poesî èlta, rumàntica, evocatîva. Al publiché una racôlta ciamè “Un poeta targato BO”, in pió ed dimónndi poesî in itagliàn. Nèd int al zänter d Bulåggna, da un pô d tänp al stèva int una zòna vairda e panorâmica a Cruèra ed San Lâzer. E pròpri lé, un dé, dåpp una naiv sparvêrsa, ai véns l’idéa par la poesî.
Bruno Lanzarini (1902-1976)- Al fó una glòria dal teâter bulgnais, e al fundé una cunpagnî ch’l’é anc atîva, såtta la guîda ed sô fiôla Adrièna. Al fèva di pzulén senpâtic ch’al rezitèva con gran dêrma ala fén d ògni comêdia. Al so cumpunimént povetic piò impurtant én I ribâs.
Dino Berti - Môrt ala fén di ân Nuvanta, l êra un poêta brèv e presänt int l’antologî di poêta dialetèl curè da F. Panigoni. Qué al dscårr dla môrt d un puvràtt Umarâz e pò d un cinemâz ed têrza o quèrta visiån, ciamè “La cåddga”, pén ed puvrétt, suldè dla casêrma Mameli, ragâzi prånti a fères tastèr al davanzèl e cínno in bulatta. Al fât cuntè qué l é suzès pròpi al autåur.
Febo Vignoli (1920-1989)- Famåus buratinèr, cunsidrè al miår Fasulén dla stòria, al’ucasiån l êra anc un poêta rafinè (Cavî nîgher, Vulèr, L inbarièg stròlg, etz.).
Quinto Ferrari (1907-1985)- Quínto Ferèri al fó un poêta masmamänt in mûsica: al fé däl canzån såura di argumént prufónnd e personèl come i sû afèt o la pòra dla môrt (naturalmänt sänza dscurdères dla vänna umorésstica), fagànd acsé nôva la canzunatta bulgnaisa. Al taché a cantèr i sû tèst såul da pensionè, mo al scréss tótta la vétta, dàndes anc di pzulén ed poesî alîgra (La prezedänza, Una mûlta gióssta, Un fât stran, Gigiàtt al cinematògrof).
Gastone Vandelli (1921-2003)- Poêta rafinè e pén ed dêrma par dimónndi rigésster difarént, Vandelli al vinzé socuànt prèmi ed poesî dialetèl e, dal 1979, al publiché al sô prémm lîber, “Apanna l èter dé”. L êra ón di mutûr dal Circolo culturale dialettale “L Archiginèsi”. Al canpionèri di sû argumént, i van dala sâtira ala descriziån quèsi metafîsica dla Natûra.
Mario Mandreoli - Al sô pseudònim l é Pastràn, scutmâi ed sô pèder che, esànd bruzâi, al purtèva la caparèla téppica. Nèd a Castnès dal 1921, al s rivelé dåpp ala secånnda guèra, lizànd int äl stâl “La tremannda tragêdia” (1944), poêma såura al disâster in duv s êra insfilzè l’Itâglia, prémma trasfurmè int una ditatûra, pò inplichè int una guèra urannda, e pò ocupè dal sô aleè. Pén ed sbózz e dêrma par la poesî, Pastràn al scrîv di vêrs, sêri o umorésstic, con un fånnd ed créttica sozièl e ecològica ch’al le métt al’avanguèrdia. Qué a v dän di esénpi di sû dû aspèt, mänter l’ûltma poesî l’é una lôd dla nòstra regiån, con di pzû in rumagnôl.
Gaetano Marchetti - autåur d una batarî ed trî lîber såura i môd ed dîr dal bulgnais e di quâter lîber ed racónt ch’i in fan l ónnic scritåur ed prôsa bulgnaisa, Marchetti, ciamè “L umarén dal pàvver” al fà anc di vêrs bulgnîs ed rigésster còmic e caricaturèl, anc quíssti vgnó fòra in pió d un vulómm.
Adriana Pallotti - Poetassa nôva mo ch’l’à bèle avó un zêrt suzès, Adrièna Pallotti, ed Marzabòt, la lèz i sû cuvlén (L aniversèri) durànt i cunzêrt dal fradèl Gianni, cantànt anca ló nôv.
Fausto Carpani (n. 1946)- Nèd a Bûdri, l é un cantànt in bulgnais rivelè int al 1988 dal festivàll dla canzunatta bulgnaisa, ch’l à vént dåu vôlt con di pîz da antologî ch’i s trôven in däli ètri pâgin ed ste Sît. Animatåur d una scariulè d iniziatîv ed cultûra bulgnaisa brîsa såul musichèl, Carpàn al scrîv anc poesî e zirudèl in dimónndi ucasiån. Qué a v in dän ónna ch’la s é pèrsa interesanta par l’alusiån a ecologî e giustézzia.
Odette Righi - Presidentassa par tant ân dal grópp culturèl “L Archiginèsi”, autrîz ed pió d un lîber såura al bulgnais, l’à publichè una racôlta ed poesî ciamè “Un dé ch’al pèr ajîr”.
Gigi Simoncini - Tänp indrî zicléssta ed bravûra, incû l é un pensionè cuntänt.
Romano Danielli (n. 1937) - Buratinèr, atåur, regéssta, diretåur dla trasmisiån Al Nutizièri Bulgnais, trasméssa da “Sestarete”, Dagnèl l é anc autåur ed socuànt cupión ed teâter dialetèl inuvatîv e mâi abastanza rapresentè. La sô sperimentaziån al l à purtè anc a tradûser in bulgnais di tèst clâsic, cómm Al malè imazinèri ed Molière, e a rapresentèri con la sô cunpagnî, I cumediànt bulgnîs. Mo Dagnèl al scrîv anc däl poesî, e qué a in publicän dåu nôvi nuvänti, såura la guèra int l Iraq, e un’ètra d argumänt naturalésstic.
Sandro Sermenghi - L é l ónnic poêta (o povêta cum al dîs ló) sureèl ch’al scrîv in bulgnais, mo ai piès anc ed fèr dla lérrica in itagliàn e ed pastrucèr con däli ètri längv européi. A dän qué dû pîz ch’i s pèren rapresentatîv dal sô carâter uriginèl e spiritåus.
Bertéin ed Sèra - Roberto Serra - L é un talànt zåuven ed Tajévval (San Zvân) cgnusó par la sô ativitè par difànnder al dialàtt: stra una móccia d èter quî, l é un cunpunänt dla Sozietè pr al Sît Bulgnais. In poesî i sû argumént i én spirituèl e anbientè in canpâgna, in st’mänter che la sô längua la lâsa lé i elemént itagliàn e l’adrôva fén in fånnd la ricazza uriginèl dal bulgnais, che par ló l’é pió óttil ai sû vêrs pén ed sémmbol e d alusiån.
Giorgio Campi - Nèd a Milàn dal 1932, al s é pò trasferé con tótta la famajja a Bulåggna quand l avêva trî ân siché, adès ch’l é in pensiån, l é un poêta bulgnais. L à un stîl ch’l arcôrda un pôc Raffaello Baldini, poêta rumagnôl ed Santarcànzel ch’l é môrt dal 2005, e pròpi st ân l é quall ch’ai é vgnó fòra al prémm lîber, pén ed spîrit e irunî mo anc ed lôrgna e tristazza, ed Campi (Al sumarnaz, Bologna : Giraldi 2005).
Anna Bastelli - La poesî "Naiv" la vén dala Pâgina dal dialàtt tgnó drî da Sandro Sermenghi e publichè int al nómmer 3 ed mâz-zóggn 2006 dla rivéssta Parole, in st mänter che "Gabanèla" l'à vént al prémm prèmi dal Cuncåurs ed poesî dla Pîv ed Zänt int al 2006.
Silvano Rocca - L é un autåur pén d inventîva e d idéi, al scrîv spass int al Pånt dla Biånnda e l à arspòst con dla gran dåuga a un invîd poêtic ed Sandrén Sermenghi.
[edit] Prôsa
Int al panorâma dla leteratûra bulgnaisa, la prôsa la n é brîsa al gèner pió inpurtànt, véssta l’inpurtanza dla poesî e dal teâter. Però ai é un autåur ch’l à scrétt un zêrt nómmer ed lîber pén ed racónt såura la Bulåggna d na vôlta: ste autåur al s ciâma Gaetano Marchetti, o l Umarén dal Pàvver cum ai piès ed dîr a ló, e int i sû quâter téttol (méss int l’urtugrafî curänta: Ai ténp dal pôver Scarabèl, Quand la cmandèva la Carmaila, La sêrva ed Zòboli, Cal facuajôni d Evaristo) l à dimustrè ed savair cuntèr däl stòri interesanti e, spass, divartänti, siché dånca a vlän fèruv sénter al gósst dla sô èrt, sänza scurdères ed dîr, prémma de tótt, che Marchetti l à anc scrétt dimónndi poesî e di lîber såura i môd ed dîr dal bulgnais, cum as pôl vàdder dala bibliografî ala pâgina di lîber.
“Ai ténp dal pôver Scarabèl” l é al prémm dla sêrie, e al cånta d un zêrt Scarabèl ch’al fèva al sagristàn, dla sô famajja e di parsunâg’ ed cal perîod. Vgnó fòra dal 1968 e publichè dal’Officina grafica bolognese, al pôrta al sått-téttol “Figure, fatti, minuzie del tempo trascorso narrate in dialetto bolognese da Gardenio Sabatini”, parché ai é la finziån naratîva d un’ediziån créttica dal manuscrétt d un popolàn d una vôlta...
Una fusénna ed prôsa bulgnaisa l’é la rivéssta “Al Pånt dla Biånnda”. In pió d una móccia d artéccol e racónt poêtic e divartént ed Fausto Carpàn, däl vôlt ai vén fòra anc di pzulén d ètr autûr. Qué a v in fän da vàdder socuànt ch’i s én piasó par la sô irunî.
[edit] Teâter
Int al 1995 l’é andè in sêna par la prémma vôlta la cumêdia “Fasulén e Biavèti caschè dal nóvvel”, ed Vittorio Franceschi e Giorgio Comaschi. L é prubâbil che, se al teâter (al curtîl dl Archiginèsi) l êra sänper pén e ai é stè däl ripetiziån anc int i ân dåpp, al n êra brîsa såul par sti dû nómm cgnusó anc fòra vî, mo parché as tratèva d una cumêdia ch’l’êra un bilén, ch’la dsdèva tótt i sentimént, dal divertimänt ala nustalgî, ch’l’andèva in profonditè e la fèva pensèr mo l’êra pénna anc ed cla vójja ed stèr insàmm ch’l’à fât dvintèr famûs i bulgnîs. E pò l êra gegnèl al môd d adruvèr i dû idiòma: al bulgnais l êra al pió inpurtànt, mo l itagliàn al saltèva fòra par fèr capîr méi la situaziån. In sta manîra, i atûr i an psó druvèr, int i sû dscûrs in bulgnais, anc däl parôl e däli espresiån vèci, tant ai êra l itagliàn a fèr da fêrla (ai êra un parsunâg’ divartänt pr äl såu manîr da profesåur ch’al spieghèva incôsa). Acsé, un’operaziån ed ricópper e nustalgî lurgnåusa la dvintèva un môd pr inparèr. Se tótt i lavurîr i fóssen come quasst qué, ch’l à un tèst stanpè indichè int la pâgina di lîber, al teâter dialetèl bulgnais al srêv al’avanguèrdia.
Int l avréll dal 2003 ai é stè un ètr esperimänt, ch’as pôl cunparèr con “Fasulén e Biavèti caschè dal nóvvel”: nèda da un’idéa ed Fausto Carpàn, ch’al dezidé ed tradûser in bulgnais un pèz ed teâter un pô divartänt mo anc piotòst dramâtic ed Massimo Dursi, “La Giòstra” l’é stè un esperimänt pr arnuvèr al teâter dialetèl bulgnais e pruvèr che al póbblic an pänsa brîsa såul a rédder. E defâti sta stòria d un pass-can ch’al dvänta un ànzel e che fôrsi l andèva méi prémma a tótt quant (e sicûr a ló) l’à avó un gran suzès, anc par la scuèdra d atûr ch’l’à méss insàmm: in pió dla Carla Astolfi, Valerio Fiorini, Luciano Manini, Marco Masetti e ètr atûr che al póbblic al cgnóss bèle e ai vôl bän, “La Giòstra” l’à purtè in sêna par la prémma vôlta Fausto Carpàn, Gigén Lîvra e pò Bertéin ed Sèra che a teâter l é stè una rivelaziån. Pòst che anc Romano Danielli al và d lóng a prupårr däl nuvitè al póbblic con la sô cunpagnî “I cumediànt bulgnîs”, a pinsän ch’as pòsa dîr che anc al teâter, ì tótt al rèst dal panorâma dialetèl bulgnais, al s é dè una bèla mòsa. Par vàdder la difaränza, bâsta guardèr qué såtta cus’al scrivêva pròpi Danielli dal 1999!
Dal 2004, la “Compagnia della Giostra” l’à méss in sêna un’ètra cumêdia, rapresentè anc in tótta l’estè dal 2005, col nómm ed “Compagnia del Ponte della Bionda”, avsén al Pånt dla Biånnda restaurè da pôc. Sta cumêdia nôva la s ciamèva Festa di matrimonio (Una vôlta drî äl Navélli) e l’à avó un suzès tèl ch’i an anc fât un DVD. A v mitän qué socuanti infurmaziån såura cla gran bèla esperiänza - Nel 2004, la “Compagnia della Giostra” ha messo in scena un’altra commedia, rappresentata anche per tutta l’estate del 2005, col nome di “Compagnia del Ponte della Bionda”, vicino al Ponte della Bionda appena restaurato. Questa nuova commedia si chiamava Festa di matrimonio (Una vôlta drî äl Navélli) e ha avuto un successo tale che ne hanno anche fatto un DVD. Qui di seguito, alcune informazioni su quella magnifica esperienza.
al 2006 l’é la vôlta ed Via della Grazia 53 (Int al curtîl di Ûmili), sänper fât dala “Compagnia del Ponte della Bionda”, stavôlta al teâter Tivoli in Via Massarenti.
Un ètr autåur inpurtànt l é Antonio Fiacchi.
Arrigo Lucchini, atåur da sänper, par vucaziån, al taché a rezitèr fén da ragazôl (l êra nèd ai 20 ed znèr dal 1916): prémma in Filodramâtic ed paròchia, pò in teâter cómm l’Arêna San Flîs. Dåpp avair colaborè par divêrs ân con Bruno Lanzarini, al métt só la cunpagnî dialetèl “Teâter Bulgnais” int al 1964, con di brèv atûr cómm Luciano Bianchi, Augusto Magoni, Fede Lorenzoni, Giacomo Vecchi, Valerio Fiorini, Attilio Venturi, Diantos Cavara, Franco Frabboni (che pò al métt só una cunpagnî par sô cånt), Mario Monetti, Nino Nanni, Giampietro Tenan e Clara Colombini e Anna Maria Lucchini, rispetivamänt mujêr e fiôla, ch’i l’acunpagnénn pò fén ala fén, sía in sêna che int la vétta. Figûra zentrèl dal teâter bulgnais, l à scrétt una móccia ed comêdi, ai n à trasfurmè dal franzais, l à scrétt di lîber, däl poesî e una stòria dal teâter bulgnais. Dla sô carîra teatrèl a vlän arcurdèr l’Arena Puccini, ch’al le vdé tótt i martedé e i mêrcuel ed lói e agåsst par tant ân con una quantitè ed comêdi e ed póbblic, la rivéssta “Bän, mo da bån?” con 2000 parsån ògni sîra, e al Duse, al Medica, al D’Annunzio, ch’l inauguré cómm al fé pò con i Alemân, purtàndel ai ténp d ôr di ân 80 rezitànd tótt i sâbet e dmanndga sänpr inpinànd al teâter. Mo al pèz fôrt l é al Capitolino, teâter stâbil dla cunpagnî par zîrca 5 ân, con spetâcuel trî dé ala stmèna. L’ûltma fadîga ed st’Atåur la srà al “Cardinale Lambertini”, ch’al purtarà in dimónndi teâter, come al Dehon e l’Arena del Sole che, par l’ucasiån, la tåurna a tirèr fòra i “Lonedé dl’Arêna” con la regî ed Gaetano Cavarretta. Gran suzès, con fotografî in vatta a rivésst e fói, un suzès ch’al finéss con la sô môrt, ai 30 ed setàmmber dal 1984.
[edit] Ligâm anc con èter trî argumént
Al bulgnais come längua ed traduziån Äl balanzunè La zirudèla