Akademio pri la vortfarado
El Vikipedio
La "Konstatojn" de la Sekcio de la Ĝenerala Vortaro pri la vortfarado ties direktoro transdonis kun raporto la 4-an de junio 1965 al la prezidento de la Akademio de Esperanto, kiu submetis ilin al la voĉdonado de la membroj. La akcepto fare de la akademio estis registrita en cirkulero de la 21-a de januaro 1966.
Poste okazis konciziga redakto de la teksto, kiu kondukis al la sekvaj rekomendoj, kies akcepto estis registrita la unuan de oktobro 1967:
"§ 1.— La tri ĉefaj finaĵoj -o, -a, -i, kune kun siaj signifoj, difinas tri ĉefajn signifo-kategoriojn, al kiuj apartenas almenaŭ ĉiu negramatika radiko; nome, la substantivan signifo-kategorion (ekz-e: arb-o, hom-o, ide-o), la adjektivan signifo-kategorion (ekz-e: grand-a, bel-a, laŭt-a), kaj la verban signifokategorion (ekz-e: kur-i, sid-i, pens-i).
§ 2.— La finaĵoj havas duoblan funkcion, gramatikan kaj vortfaran. Rilate la vortfaradon, oni devas distingi du okazojn: en la unua, la finaĵo troviĝas post unu radiko de la sama kategorio kaj sekve aldonas nenian signifon en la vorto (ekz-e: patro, egala, ami); en la dua okazo, la finaĵo troviĝas post unu radiko de alia kategorio kaj tiam ĝi aldonas al tiu radiko sian signifon (ekz-e: patra, egali, amo).
Tiu signifo ĉe la tri ĉefaj finaĵoj povas esti resumita jene:
-o: tio, kio estas.
-a: kiu havas la econ de.
-i: manifestiĝi per.
§ 3.— Pli precize,
kun radiko de adjektiva kategorio la finaĵo -o havas la signifon de kvalito kaj konkreta manifestiĝo de tiu kvalito; ekz-e: la belo, la ruĝo, la eblo. Kontraste, aĵ montras la nuran konkretan manifestiĝon, dum ec montras nur la kvaliton; ekz-e: belaĵo, beleco.
kun radiko de verba kategorio la finaĵo -o havas la signifon de ago kaj konkreta manifestiĝo aŭ rezulto de tiu ago; ekz-e: la kuro, la danco, la konstruo. Kontraste, aĵ montras ion konkretan estigitan de la ago, dum ad havas la signifon de ago konsiderata en sia daŭro; ekz-e: la dancado, la konstruado, la konstruaĵo.
§ 4.— En unu aparta speco de kunmetaĵoj la lasta vorto estas la ĉefa kaj ĝia radiko difinas la signifo-kategorion de la tuto; ekz-e: tritikkampo estas kampo; vaporŝip- (en: vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, ...) estas substantiv-kategoria, same kiel ŝipo; varmruĝa estas ruĝa; martelbati estas bati.
Se la lasta vorto estas substantiv-kategoria aŭ adjektiv-kategoria, ĝi donas al la antaŭa vorto signifon substantivan; ekz-e: varmruĝa = ruĝa pro varmo; prespreta = preta por preso; aminda = inda je amo.
Se la lasta vorto estas verbo-kategoria, la antaŭa vorto ricevas aŭ signifon adjektivan (ekz-e: ruĝpentri = pentri ruĝa; sanigi = igi sana), aŭ signifon adverban (ekz-e: martelbati = bati martele (per martelo); bonfarti = bone farti).
En tiu speco de kunmetaĵoj la finaĵoj estas interŝanĝeblaj kaj aldonas sian signifon en la sama maniero kiel en la unuradikaj vortoj; ekz-e: vaporŝipo, vaporŝipa kompanio (same kiel: ŝipo, ŝipa); martelbati, martelbato, martelbate.
§ 5.— En alia aparta speco de kunmetaĵoj — ne kompreneblaj laŭ la antaŭa paragrafo — la finaĵo mem estas la ĉefa vorto kaj difinas la signifo-kategorion de la tuto; ĝi sekve ne estas interŝanĝebla kun alia finaĵo.
Se la radikoj de tia kunmetaĵo apartenas al la tri ĉefaj signifo-kategorioj, la unua ĝenerale havas, aŭ eventuale akiras, signifon de adjektivo, kaj la dua — de substantivo; ekz-e: bluokula, grandkuraĝa, samidea = karakterizita per blua okulo, per granda kuraĝo, per sama ideo.
Se la unua radiko estas prepozicio aŭ numeralo, ĝi eventuale trudas substantivan signifon al la dua; ekz-e: senutila = kiu estas sen utilo; triangulo = tio, kio estas tri anguloj; triangula = karakterizita per tri anguloj.
Por formi derivaĵojn de tiuj kunmetaĵoj, oni estas devigata uzi sufiksojn; ekz-e: bluokuleco, samideano, senutileco, trianguleco.
RIM.: Esprimoj similaj al blua okulo, bela reĝino, varma radio, ... ne povas transformiĝi al samsignifaj kunmetaĵoj: ili devas resti ĝuste, kiel ili estas.
Aliparte, ekz-e: belreĝino, varmradio, ... povas signifi nur: reĝino de la belo, radio de varmo.
Fine ekzistas kelkaj apartaj (tute maloftaj) okazoj ne oponeblaj al la ĵusa paragrafo; ekz-e: junedzino signifas personon, kies edzineco estas juna.
§ 6.— En la konstruo de la vorto oni devas enkonduki ĉiujn elementojn, kiuj necesas, sed ne pli ol kiom sufiĉas, por elvoki klare kaj plene la ideon reprezentotan.
G. Waringhien,
Prezidanto de la Akademio
D-ro A. Albault,
Direktoro de la Sekcio de la Ĝenerala Vortaro"