Andoro
El Vikipedio
Andoro estas unu el la plej etaj eŭropaj ŝtatoj, situanta en Pireneoj, inter Okcitanio (Francio) kaj Katalunio (Hispanio kaj Francio).
|
|||
Nacia devizo: Virtus Unita Fortior (Latine: Unuigite kuraĝo estas pli forta) |
|||
![]() |
|||
![]() |
|||
Areo | 468 km2 | ||
Loĝantaro | 72 mil (2003) | ||
Ĉefurbo | Andorra la Vella (Andoro Malnova | ||
Oficiala lingvo | kataluna | ||
Deveno de la loĝantaro: | hispanoj - 38%, andoranoj - 37%, portugaloj - 11%, francoj - 7%. | ||
Nacia festo: | la 8-an de septembro | ||
Ŝtatestroj: | Joan Enric Vives Sicília (episkopo de Urgell, Katalunio) Jacques Chirac (prezidanto de Francio) |
||
Ĉefministro: | Albert Pintat Santolària ekde 2005 | ||
Valuto | Eŭro (€) | ||
Tempozono | UTC +1 | ||
Nacia himno | El gran Carlemany (La granda Karolo) | ||
Interretkodo | AD | ||
Telefonkodo | 376 |
Enhavo |
[redaktu] Geografio
Tri valoj konsistigas la landon Y-forme: Norde, de la pirenea akso, riveroj la Valira del Nord (okcidente) kaj la Valira d'Orient (oriente) fluas suden ĝis Andoro Malnova kaj Escaldes, kie la du riveroj kunfluiĝas. Pli sude, la nova rivero la Valira fluas ĉe Sant Julià de Lòria kaj lasas Andoron apud la ŝtatlimo.
Nordoriente, naskiĝas la atlantika rivero Arieja, kies maldesktra flanko estas andora. Tie staras la vintro-stacia kaj komerca urbo el Pas de la Casa ĉe la rivero. Inter tiu valo kaj la suda valo de la rivero la Valira d'Orient estas grava intermonto (2.408 m) kaj tunelo, kiuj komunikigas Andoron al Francio.
La plej alta monto en Andoro estas Comapedrosa (2.942 m). En la supra parto de ĉiuj tiuj valoj estas lagetoj, foje profititaj de la hidroelektra industrio.
[redaktu] Politika sistemo
Andoro estas parlamenta kunprinclando. La du princoj (kunprincoj) estas la ŝtatestroj de Andoro kaj nepre tiuj postenoj apartenas al la episkopo de Urgell -elektita de la Papo-, kaj la Prezidanto de Francio -elektita de la francianoj. Tamen principe nek la franca ŝtato nek la Papo regas Andoron –la kunprinca posteno estas sendependa.
Post la sankcio de la konstitucio (en 1993) Andoro estas tute demokratia ŝtato. Do malkiel antaŭe, la potencoj nun estas dividitaj:
- La leĝa-donan potencon prizorgas la parlamento (Consell General) kaj konsistas el 28 parlamentanoj (Consellers). Duono de ili estas elektitaj po 2 en ĉiu provinco (Parròquia) kaj la ceteraj per tutlandaj listoj.
- La registaro konsistas el Ĉefministro kaj maksimume 11 ministroj.
- La juĝa potenco konsistas el la Tribunal de Batlles (1-a instanco), la Tribunal de Corts (asizo) kaj la Supera Tribunalo. Fine estas la Konstitucia Tribunalo.
Andoro ne havas armeon.
[redaktu] Administracia divido
La andoraj provincoj estas nomitaj Paroĥejoj (Parròquies) ĉar la administracia kaj eklezia divido samas. Ĉiu paroĥejo havas sian lokan magistraton (Comú).
[redaktu] Paroĥejoj
- Canillo
- Encamp
- Ordino
- la Massana
- Andoro Malnova (Andorra la Vella)
- Sant Julià de Lòria
- Escaldes-Engordany
[redaktu] Historio
La politika situacio de Andoro ne multe ŝanĝĝis post kiam la kunprinclanda reĝimo establiĝis dum la mezepoko. La kunprincoj (antaŭe feŭdaj sinjoroj, nun ŝtatestroj), sekurigis la neŭtralecon kaj la sendependon de Andoro inter du potencaj ŝtatoj: Francio kaj Hispanio. Aliflanke, la izoleco de la andoraj valoj, la tradicia kaj konservativa socio, la malriĉaj agraj rimedoj kaj la kunprincoj mem, igis malebla la demokratiiĝon de la registaraj institucioj. Tiu situacio blokis la ekonomion tiom, ke multaj loĝantoj devis foriri por labori en Barcelono aŭ en Tuluzo komence de 20a jc.
Tio ŝanĝiĝis post la dua mondmilito: la komerco fervoris danke al preskaŭ ne ekzistantaj impostoj, kaj la turisma sektoro, ĉefe vintra, bezonis multajn eksterlandajn laboristojn. Tiel, dum duona jarcento estis progreso kaj ankaŭ ioma libereco (multe pli ol en Hispanio samepoke, kie regis faŝisma reĝimo). Aliflanke, tiuj anakronismaj institucioj lasis la ekonomion, la medion, kaj la socion sub la rego de sovaĝa spekulado.
En 1976 fondiĝis la unua politika partio, la posteno de ĉefministro estis establita en 1981. En 1993 per referendumo estis akceptita la unua konstitucio.
(Eltirita ero de Gerard Escuer el la gazeto Monato)
[redaktu] Vidu ankaŭ
[redaktu] Eksteraj ligoj
- Oficiala TTT-ejo de la andora registaro (katalune)
- Oficiala TTT-ejo pri turismo (katalune, angle, france, hispane)
- La andora parlamento (katalune, angle, france, hispane)
- La andora konstitucio (france)
- Persona TTT-ejo pri Andoro (esperante, katalune)
- Andoro ne estas Monako, artikolo de Gerard Escuer en Monato 2005/09, p. 17
Ŝtatoj en Eŭropo | ![]() |
---|---|
Albanio | Andoro | Aŭstrio | Belorusio | Belgio | Bosnio kaj Hercegovino | Bulgario | Ĉeĥio | Danio | Estonio | Finnlando | Francio | Germanio | Grekio | Hispanio | Hungario | Islando | Italio | Kroatio | Latvio | Liĥtenŝtejno | Litovio | Luksemburgio | Malto | Moldavio | Monako | Montenegro | Nederlando | Norvegio | Pollando | Portugalio | Respubliko de Irlando | Respubliko de Makedonio | Rumanio | Rusio | San-Marino | Serbio | Slovakio | Slovenio | Svedio | Svislando | Turkio | Unuiĝinta Reĝolando (Britio) | Ukrainio | Vatikanurbo | |
Dependaj teritorioj: Ferooj | Ĝibraltaro |