Aŭstralio
El Vikipedio
|
|||||
Devizo: neniu (antaŭe Antaŭenigi Aŭstralion) | |||||
Himno: Advance Australia Fair | |||||
![]() |
|||||
Ĉefurbo | Kanbero |
||||
Plej granda urbo | Sidnejo | ||||
Oficiala lingvo | Angla | ||||
Registaro
Reĝino
Guberniestro Ĝenerala Ĉefministro |
Konst. monarĥio Elizabeto la 2-a Michael Jeffery John Howard |
||||
Sendependeco de Britio - Konstitucio - Westminstera Akto - Aŭstralia Akto |
1-a de januaro 1901 11-a de decembro 1931 3-a de marto 1986 |
||||
Areo • Entuta • Akvo (%) |
7.686,850 km² (6a) 1 |
||||
Loĝantaro • 2005 takso • 2001 censo • Denseco |
20.406.800 (52a) 18.972.350 2/km² (191-a) |
||||
MEP (APE) • Entute • Por loĝanto |
2003 takso $6.11 bilionoj (16a) $ 31.020 (13-a) |
||||
Valuto | Aŭstralia Dolaro ($) (AUD ) |
||||
Tempozono • Somero (lum-ŝpara tempo) |
diversaj (UTC+8-->+10) diversaj (UTC+8 --> +11) |
||||
Interreta domajno | .au | ||||
Telefonkodo | +61 |
||||
1Aŭstralio estas sendependa ŝtato kun Brita reĝ(in)o. 2 Estas iometaj variaĵoj al ĉi tiuj tempozonoj, vd. sub Aŭstraliaj ŝtatoj kaj teritorioj |
Geografio > Oceanio > Aŭstralio < Kontinento
Aŭstralio estas la plej malgranda kontinento, en la suda hemisfero.
Aŭstralio ankaŭ estas lando sur la kontinento Aŭstralio, insulo Tasmanio kaj multnombraj insuletoj.
- Landkodo: AU.
- E-nomo: [o] Aŭstralia Komunumo.
- Nacia nomo: [o] Commonwealth of Australia.
- Areo: 7.682.300 kv.km. Naturo: 40 % de la teritorio estas tropikaj, unu triono – dezerto.
- Politika sistemo: konstitucia monarĥio – federacia parlamenta ŝtato.
- Adm. divido: 6 ŝtatoj kaj 2 teritorioj.
- Kvinslando – ĉefurbo Brisbano
- Novsudkimrujo – ĉefurbo Sidnejo
- Okcidentaŭstralio – ĉefurbo Perto
- Sudaŭstralio – ĉefurbo Adelajdo
- Tasmanio – ĉefurbo Hobarto
- Viktorio – ĉefurbo Melburno
- Norda Teritorio – ĉefurbo Darvino
- Eksteraj Teritorioj:
- Ŝtatestro: Brita reĝino Elizabeto la 2-a (Elizabeto la 2-a (Britio)) (ekde 1952), kiu en la lando estas reprezentata de General-guberniestro.
- Leĝdona organo: duĉambra parlamento (224 membroj).
- Ĉefurbo: Kanbero (331 mil).
- Urboj: Sidnejo (3,9 mln), Melburno (3,0 mln), Brisbano (1,3 mln), Perto (1,2 mln), Adelajdo (1,0 mln).
- Loĝantaro: 18,7 mln (2000), inter ili anglo-aŭstralianoj 73 %, angloj 6 %, italoj 4 %, aborigenoj – 228 mil.
- Ŝtatlingvo: angla.
- Kredantoj: 26 % katolikoj, 24 % anglikanoj;
- Ekonomiko: laŭ ĉefaj ekonomikaj parametroj okupas la 13-an lokon en la mondo. Gravegan rolon havas mina industrio kaj agrokulturo. La lando havas grandan provizon da energiaj kaj mineralaj krudaĵoj.
- Monunuo: aŭstralia dolaro;
- GNP: totala - 384 mlrd $; pokapa: 18.720 $.
- Nacia festo: 26-a de januaro – tago de Aŭstralio.
- Organizoj: UNO (1945)
- Historio: Aŭstralia Unio kreiĝis en 1901, fariĝis aŭtonomio de Britio en 1942. En 1967 aborigenoj ricevis ĉiujn civilajn rajtojn. En 1999 okazis referendumo, kiu devis klarigi la demandon de landa politika aranĝo. Plimulto de la loĝantoj rifuzis modelon de respublika aranĝo kaj subtenis la ekzistantan sistemon.
- Heredaĵo: Nacia parko Cacadoo, Granda bariera rifo, Tasmania rezervejo, Vilandra lag-regiono.
La granda insulo de Aŭstralio estas samtempe sendependa lando kaj kontinento. Aŭstralio situas en la Suda Pacifiko, kaj havas 7.682.300 km2 en areo, proksimume la grando de la kontinenta Usono.
La nomo "Aŭstralio" venas de la latina vorto australis, kaj signifas "suda." La aŭstralianoj ofte diras, ke ilia lando estas "sube" (angle "down under".)
Willem Janz (1606) kaj Abel Tasman (1642), nederlandanoj, kaj ŝipestro James Cook (1770), brito, vizitis Aŭstralion. La unua brita kolonio estis apud Sidnejo (1788.) Nuntempe Australio havas 18.783.551 loĝantojn (2000).
La ĉefurbo de la lando estas Kanbero, kiu estas en la Aŭstralia Ĉefurba Teritorio en Novsudkimrujo.
Australio havas multajn marsupiulojn. Estas, ekzemple, la kanguruo, la valabio, la vombato, la koalo; aliaj interesaj bestoj estas la monotremoj, kiel la ornitorinko kaj la eĥidno, kaj granda birdo, la emuo. Estas multaj eŭkaliptaj arboj, ŝafoj, kaj kunikloj. Kvinslando havas tre longan koralan rifon.
La ĉefa lingvo de Aŭstralio estas la angla, sed la aborigenoj parolis 250 malsamajn lingvojn antaŭ la jaro 1800. Hodiaŭ restas nur proksimume 40.000 aborigenoj de pura raso. Ili nun parolas eble nur 50 aborigenajn lingvojn. Restas aliaj 40.000 homoj de raso miksita.
Enhavo |
[redaktu] Historio
La eŭropaj eltrovo kaj esploro de Aŭstralio 1500–1900 p. K. | |||
---|---|---|---|
Mapo-Klarigo | |||
ombrumo: | ombrumata = areoj nekonata far eŭropanoj en la fino de la respektiva tempospaco; ne vualata = areoj konata far eŭropanoj en la fino de la respektiva tempospaco (la amplekso kaj la limoj ĝustas nur proksimume; ili estas simpligita pro sciaj mankoj kaj por pliklareco) | ||
cirkloj: | ĉefaj setlejoj; plena cirklo = transdaŭranta setlejo; malplena cirklo = kelkajn jarojn post la fondo forlasita setlejo | ||
oblikvaj krucoj: | renkontejoj | ||
sagaj linioj: | proksimumaj itineroj de la ekspedicioj (se minimume iom konata far la aŭtoro) | ||
strek-punkt-linioj: | limoj / politikaj linioj | ||
krucstreketitaj kontinuaj linioj: | longdistancaj telegrafaj lineoj | ||
koloroj: | nigra = ...; la aliaj koloroj: nacieco aŭ deveno de la ŝipoj aŭ de la ekspediciaj estroj: flava = hispana ; verda = portugala ; oranĝa = nederlanda ; ruĝa (aŭ ruĝeta) = brita aŭ brit-aŭstralia ; blua = franca ; nigra = germana | ||
nomoj: | nomoj de la expediciaj estroj aŭ de la setlejoj; nomoj inter citiloj (ekz. "Leeuwin") estas la nomoj de ŝipoj; majusklaj nomoj estas la nomoj de landoj (kontinentoj/insuloj/ŝtatoj/kolonioj/...) | ||
nombroj: | jaroj p.K. | ||
Landkartoj (mapoj) vidigantaj la plej gravajn malkovro-vojaĝojn en Aŭstralio | |||
Pli detalaj klarigoj de ĉiu mapo povas esti trovataj en la bild-priskribo, kiu aperas sub pligrandigita figuraĵo de la mapo, kiam oni alklakas al la respektiva mapeto en la tabelo. |
[redaktu] Esperanto en Aŭstralio
Esperanto ekzistas en Aŭstralio ekde 1905, laŭ la libro "Esperanto en Aŭstralio" verkita de Ray Ross. La plej granda Esperanto-organizo en Aŭstralio estas la Aŭstralia Esperanto-Asocio. La Universala Kongreso okazis en Adelajdo en 1997.
- Teresa Metherall (1923-2004), dumviva membro en Melburno, forpasis la 18-an de majo post apopleksio.
(rimarku – la sekvanta artikolo estas tre malnova kaj ne aktuala)
EdE-A > Aŭstralio
Aŭstralio. Pro la relativa neneceseco de helplingvo en unulingva kontinento, la progreso de Esperanto estis en Aŭstralio malrapida. Krome, la angla lingvo bone servas al aŭstraliano dum la veturado, ja preskaŭ ĉiuj vojoj de la vaporŝipoj kondukas al britaj teritorioj. Nur malrapide, kiel ankaŭ en Britujo, oni ekkomprenas, ke la angla civilizado estas nur negranda parto de la greko-latina civilizado.
Certe antaŭ 1900, lernolibroj en angla lingvo ekatingis Aŭstralion, eĉ kelkaj personoj provis lerni Esperanton. Ĉirkaŭ 1909, doktoro John Pollen vizitis antipodojn, kaj en Adelaide li ricevis bonan akcepton de universita profesoro Naylor (amiko de profesoro Murray). Naylor mem baldaŭ forvelkis rilate al Esperanto, tamen en 1904 lia eldiro helpis al la propagando.
Profesoro Urlaub, privata instruisto de la germana lingvo, prenis la aferon kaj ofte priparolis ĝin. En 1906 interesiĝis William Muirden, posedanto de Komerca kaj Prepara Gimnazio, kredinte, ke Esperanto "havas komercajn eblecojn" kaj aranĝis, ke Urlaub faru lekciono. La komercaj studentoj ricevis ordonon ĉeesti. La ĉambro pleniĝis - mi inter ili. Urtaub lekciis angle kun tre germana parol-maniero. La studentoj malatentis, os-cedis, ridis, intermetis malsaĝaĵojn. Subite inter la bruo venis Muirden. Silento. Urlaub faris simplan demandon, sed neniu respondis. Muirden tondravoĉe alvokis al iu respondi, la alvokita ne povis, poste mi sekvis kaj diris ian stultaĵon, kiu furiozigis la iom ekscitiĝeman Urlaub. Poste la aŭskultado estis pli atenta kaj oni tondre aplaŭdegis - pro la fino. Kelkaj promesis aĉeti lernolibron kaĵ almenaŭ mi aĉetis libreton de Bullen, por 8 pencoj. Post trafoliumeto la libro ripozis dum kvin jaroj en la ŝranko. Kunloĝado kun pastro S. Lenton, kiu ŝatis serĉadi en la libro-ŝrankoj: kaj paro de kunlernantoj fariĝis Esperantistoj. Plua kvino da jaroj kaj unu el ili (mi), translokiĝinte al Metbourne, staris antaŭ aŭdantaro, konsistanta el kvar profesoroj kaj tri-cent homoj en la universitata domo, por fari sian unuan seriozan proponan paroladon.
Dumtempe la vizito de Pollen fruktiĝis, li trovis Esperantistojn en Melburno (G. Gordon, J. G. Pyke k. a.), en Sydney (G. Collindridge, E. Pryke) kaj en Novzelando. Bonaj kluboj stariĝis. En 1911 okazis la unua E kongreso en A. en Adelaide. La organizantoj plenigis la liston de "subtenantoj" kun nomoj de 4 minis-troj kaj 24 gravuloj alispecaj, sed dubinde estas, ĉu iu el ili krom min-istro de edukado, Conybeer, rigardis la aferon serioza. La ministro celis diri kelkajn vortojn E-e ĉe iu festeno, kiuj sufiĉe ridigis la aŭdantaron kaj eble bone impresis la publikon pri la facileco de E. La kongreso sukcesis, sed la organizantoj lasis ŝuldojn nepag-itajn, kiuj fuŝis la reklamon por la E--istoj en Adelaide kaj lasis al ili ĝin pa-gi. Estis kelkaj jaroj antaŭ ol la perdo pagiĝis sub gvido de Waterman. La kongreso kuraĝigis la s-anojn en aliaj urboj. Plivigliĝo. Eĥoj de la idista afero trapasis sen tro multe da malu-tilo, sed ĉiam estis unu-du personoj, kiuj uzis la "preson" por malfunkci-igi la radojn.
Melbourne eble prenas la laŭrojn kiel la plej forta E centro en A. M. E Society estis forte starigita, sed ĝi ne daŭris sen interna disputo. W. L. Edmanstone eksiĝis kaj en alia strato starigis M. Komercan Klubon E-an, kiu laboris por E tra la militegaj jaroj. Edmanstone mem foriris al Velingtono (Novzelando) kaj tie star-igis alian klubon kaj daŭris fari multon ĝis la nuntempo. La komercan grupon gvidis Smart, poste L. E Thomson, kun helpo de multe el la malnovaj anoj de la pliaĝa M. Societo. Sed en 1920 okazis alia interna disputo inter la M-anoj kaj W. J. Drummond starigis la M. E Klubon: prez. estis Pyke kaj sekr. R. R. Rawson. La komerca klubo eksiĝis kaj ĝiaj anoj iris al la nova grupo. Ambaŭ kluboj funkcias ĝis hodiaŭ kaj krome grupoj en kelkaj antaŭurboj: Coburg, Surrey Hitls ktp. En Sydney L. E. Pfahl estis kaj estas la konstanta kolono de la movado. La floranta periodo de la S. Societo okazis, kiam d-ro F. Wil-liams translokiĝis el Melbourne kaj vigle organizis publikajn paroladojn antaŭ la homamasoj, kiuj kolektiĝas ĉiudimanĉe en la Sydney-Domain-Parko; ankaŭ Awayl kaj V. Rutland faris sian parton. Tiamaniere miloj da homoj aŭdis pri E kaj ricevis presaĵon pri ĝi. En Brisbane ne-granda, sed bone starigita grupo delonge funkcias, nun sub la gvido de M. Hyde. En Adelaide W. L. Wa-terman daŭras labori por la loka grupo kaj en Perth prezidas Byatt, kiu estas ankaŭ prez. de la landa organizo AEA.
Oficiala subteno? Kelkaj ministroj parolis favore, sed ne faris pluon. Ministro de edukado Davies en 1932 en Novsudkimrujo promesis starigi Eksperimenton laŭ la Eccles-plano en iu lernejo de Sidnejo, sed ĝis nun la direktoro de la edukado, Thomas, sukcesis flankenirigi la dez-iron. Inter la universitataj homoj post nedaŭra subteno de Naylor alportis fortan kaj longedaŭran helpon Mere-dith Atkinson, prof. de ekonomio ĉe M. Univ., kiu poste eksiĝis el la Uni-versitato kaj dum kelkaj jaroj (ĝis sia morto) donis senavare lokon por E en sia gazeto Stead's Review. Gravan sukceson signifas la E-aj kaj por E-aj paroladoj de R. R. Rawsor el la Radio Stacio en Melbourne, unufoje dum ĉiu monato dum kelkaj jaroj.
Izola laboro okazis inter policistoj kaj inter skoltoj, sed mankas la frukto. Peacock, oficisto de la Sava Armeo, faras propagandon en sia fako. Eble la plej interesa laboro estis tiu de Edmanstone en Wellington inter malliberigitoj, konsentite de la direktoro de la malliberejoj. L. E. THOMSON
[redaktu] vidu
- Listo_de_urboj_laŭ_lando
- Landnomoj
- Aŭstralia Nacia Botanika Ĝardenaro
- Aŭstralia fotografio
- Australiagate
Biblio:
title: "BOOMERANG COLLECTION ", éditions du Pécari, author: Serge d'Ignazio : ©2004 - http://www.atlantica.fr ISBN 2-91284-835-0 (version française) - ISBN 2-912848-41-5 (english version)
[redaktu] Eksteraj ligiloj
http://www.australia.gov.au registara retejo