Flatey á Breiðafirði
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Flatey á Breiðafirði er stærsta Vestureyjan á Breiðafirði og tilheyra henni alls 40 eyjar og hólmar. Hún er talin að hafa myndast undir afli skriðjökla á ísöld og þegar jökulfarginu létti hafi hún risið upp úr sæ. Flatey er um 2 km á lengd og um hálfur km þar sem hún er breiðust. Eyjan er flatlend, þó gengur hæðarhryggur efir henni endilangri. Lundaberg er hæsti hluti hennar, nærri norðausturenda hennar.
Vestureyjarnar liggja á stórri megineldstöð sem kennd er við Flatey og finnst því víða jarðhiti og margskonar stuðlaberg. Flatey er flokkuð undir þjóðjörð af ríkinu og er eyjan talin sem náttúruperla og menningarafurð Íslands. Mikið er um fuglalíf á eyjunni og er því hluti hennar friðað land (sérstaklega á varptíma) síðan 1975 og er því Flatey tilvalin staður fyrir fuglaskoðendur. Gjöful fiskimið liggja allt í kringum eyjuna en í undirdjúpunum kringum Flatey er ekki aðeins fiskur heldur einnig merkar fornleifar; tvö skip. Annað sökk á 18.öld og hitt á 19. öld.
[breyta] Saga
Byggð í Flatey á rætur sínar að rekja allt aftur á landnámsöld þegar Þrándur mjóbeinn nam eyjarnar vestan Bjarneyjarflóa og bjó hann í Flatey. Flatey hefur þá yfirburði framyfir aðrar Vestureyjar að hún er stærst og lá vel við - stutt er á fiskimið og í aðrar eyjar. Höfnin, skeifulaga eyja á móts við Þýskuvör, var sjálfgerð frá náttúrunnar hendi og veitir hún var í flestum áttum.
Á 12. öld bjó í eyjunni Þorsteinn Gyðuson sem var ríkur maður og voldugur. Í hans búskapartíð var byggt klaustur í eynni, var það reist 1172 en flutt að Helgafelli 1184. Það stóð þar sem nú kallast Klausturhólar, á háhrygg eyjarinnar, upp af Innstabæjarmýri. Við sáluhliðið stendur jarðfastur steinn sem klapað hefur verið í bolli, svo fólk gæti signt sig áður en það gekk í gegn.
Í Sturlungu er Flateyjar getið, en ekkert svo hægt sé að glöggva sig á lífinu og búsháttum þar. Flateyjarbók getur þess að á eftir Sturlungaöld hafi sumar ætti í landinu risið hærra en aðrar og hafi Englendingar m.a. annars slæðst til landsins og stundað viðskipti og fiskveiðar. Uppúr 1520 eignast Jón Björnsson, afkomandi Skarðs-bænda sem þá var ein af höfuðættum landsins, Flatey og var eyjan þá búin að vera í fjölskyldunni í að a.m.k. fjóra ættliðiði. Á sama tíma eignast Jón Flateyjarbók. Hún var geymd í eynni fram til 15. september 1647 þegar Brynjólfur biskup fékk hana að gjöf og færði konungi. Þá var bókin orðin 250 ára, enda skrifðu á 14. öld.
Þegar Einokunarverslunin var lögleidd á Íslandi 1602 höfðu Hollendingar og Þjóðverjar stundað verslun í eynni, og halda því greinilega áfram því 6. október 1659 sökk hollenskt kaupskip í höfninni. Það er sagt hafa verið vopnað 14 fallbyssum. Það vekur þí óneitanlega umhugsun um af hverju svona stórt verslunarskip er í Flatey, og sérstaklega af hverju það er vopnað. 1660 er getið um tvö hollensk skip en síðan heyrist ekkert um kaupskipaferðir næstu 120 árin. Á þessum tíma ríkti því stöðnun í því stórveldi sem eyja hafði áður verið, enda þurftu eyjaskeggjar að sækja upp á land til að versla.
18. júní 1777 var skipað kauptún í Flatey og hófst verslun þar sama ár. Verslunarsvæðið náði yfir Vestureyjarnar og sveitirnar sveitirnar á Barðaströnd. Einnig gekk vélbátur milli Flateyjar og hreppanna í Barðastrandar- og Dalasýslu.
Kaupfélag Flateyjar var sett á laggirnar 1920, lítið í byrjun en stækkaði til muna þegar verslun Guðmundar Bergsteinssonar lagðist af. Kaupfélagið verslaði og stundaði viðskipti fram yfir 1950. Milli 1940 og '50 voru stofnuð útgerðar og hraðfrystingarfélög. Frystihúsið á Tröllenda var byggt og jafnframt bryggjan, en atvinnureksturinn mætti halla á leið sinni og lognaðist fljótt út af.
Í Flatey hafa verið þekktir fræðimenn sem stóðu framarlega í alþýðumenntun á Íslandi. Fyrsta bókasafn og barnaskóli á Íslandi voru reist í Flatey. Árið 1926 var síðan reist kirkja á eyjunni - Flateyjarkirkja. Hún er mjög sérstök að því leyti að innandyra er hún eins og stórt listaverk. Allt loftið og altaristaflan eru máluð af Baltasar listmálara og er það einstök upplifun að koma í kirkjuna. Hafa nú bæði kirkjan og bókasafnið nýlega verið endurgerð.
[breyta] Fólksfjöldi
Þegar manntal fór fram 1703 voru 20 heimili í Flatey með 106 íbúa, en að auki voru nokkrir húsmenn með fjölskyldur sínar. 1801 voru heimilin 17 og íbúarnir 81 að tölu. 1845 voru í eynni 143. Um aldamótin 1900 stóð byggðin í Flateyjarhrepp í sem mestum blóma og voru íbúarnir allt að 400. Lagðist síðan byggð að mestu af. Enn búa þó tveir bændur í Flatey ásamt konum sínum. Húsin eru vel varðveitt og er þetta ein merkasta heild gamalla húsa á Íslandi. Flest húsin eru frá 19. öld og byrjun 20. aldar. Húsin eru í einkaeigu og eru notuð sem sumarhús og er því eyjan full af lífi á sumrin. Eigendur húsanna eru flestir afkomendur Flateyinga og lítið er um að ný hús séu byggð nema á grunni eldra húsa. Eftirsóknarvert þykir að eiga sumarhús í Flatey vegna góðs veðurfars og kyrrsældar. Ekki er langt síðan lagt var rafmagn út í eyjuna.
[breyta] Heimildir
- Ferð til fortíðar, Ólafur Ásgeir Steinþórsson, Þjóðsaga H.F., Reykjavík 1995.
- http://vestfirdir.is/index.php?page=flatey
- http://www.reykholar.is/?i=11&b=3,614&expand=
- * Árni Björnsson, Eysteinn G. Gíslason og Ævar Petersen. Árbók 1989 - Breiðafjarðareyjar. Oddi, 1989. ISSN:0256-8470