Friese grammair
Van Wikipedia
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel woe meugelik 't Mestreechs aan te hawte.
Deze grammair besjrijf de Weslauwers Friese standerdtaol.
Inhawd |
[bewirk] Bezoonderhede in kleng en spelling
[bewirk] Vocaole
- De â weurt euveral boe ze gesjreve steit es [O:] gerealiseerd.
- veurbild: hân (“hand”): [hO:n]
- De a klink veur ‘n n of m gemeinlik es [O].
- veurbild: fan (“vaan”): [fOn]
- De ê weurt gerealiseerd es [E:]
- De i weurt oetgesproke volges de Nederlandse oetspraakregele; d’n digraaf ii klink wie [i:]. ie is ‘nen daolenden twieklaank [i@].
- veurbild: tiid (“tied”): [ti:t]; wie (“waor”): [Wi@]
- De ú weurt es [y] oetgesproke.
- veurbild: út (“oet”): [yt]
- De û weurt gerealiseerd es [u(:)]; ze kump veural dao veur, es die klank etymologisch ouch ein u is en ummer dao, boe ‘t Nederlands einen anderen klank in ‘tzelfde woord heet. Bij [u]’s die mèt ‘n Hollandse oe correspondere spelt me oe.
- veurbild: hûs (“hoes”): [hus]; boer: [bu:r]
- De y klink es [i]; in inkel wäörd es [Ei] in 't Kleifries (zuug heioonder bij de pronome).
- veurbild: dyk (“diek”, “weeg”): [dik]
[bewirk] Consonante
- De g klink is de anlaut meistal es [g]; in inlaut altied es [G]. ‘n Etymologische g aon ‘t eind vaan e woord weurt ummer es ch gesjrieve.
- veurbilde: goed (“good”): [gu:t]; hege (“hoege”): [heG@]; heech (“hoeg”): [hex]
- De l is stom in de combinaties âld en âlt.
- veurbild: âld (“aajd”): [O:t].
- De n veur ‘n consonant verdwijnt es nasalisatie in de veuraofgoonde vocaal.
- veurbild: prins: [pr~Is]
- De r weurt altied gerold. Ze verdwijnt evels meistes veur ‘n n.
- veurbilde: rjocht (“rech”): [rjOxt]; bern (“keend, kinder”): [bEn]
- De w is labiodentaal, neet bilabiaal.
- veurbild: wurkje (“wèrke”): [WY(r)kj@]
[bewirk] Vörmlier
[bewirk] Substantieve
[bewirk] Woordgeslach
Friese substantieve kinne twie geslachte: geslachtelik en neutraal, wie op’t Nederlands. De geslachte koume gemeinlik euverein mèt deze die ‘tzelfde woord op ‘t Nederlands heet. Oetzoonderinge zien o.m. de bosk, de mar en it aard tegeneuver het bos, het meer en de aarde. In ‘t bezoonder väöl liefsdeile zien neutraal: it boarst, it kût, it skûlder etc.
[bewirk] Miervajd
Gewuunlik vörme wäörd mèt de naodruk op de lèste syllaab hun miervajd mèt –en; wäörd op –e gebroeke d’n oetgaank –n (boek-boeken (“beuk-beuke”); oere-oeren (“oor-eur”)). Wäörd op –el, -em, -en, -er en –ert en diminutieve vörme hun miervajd op –s (kikkert-kikkerts (“kwakker(t)-kwakker(t)s”); tútsje-tútsjes (“puneke-punekes”)).
Inkel wäörd kinne oonregelmaoteg miervajde, beveurbild mèt umlaut: ko-kij (“kooj-keuj”) en goes-gies (“gaas-gaze”; allewijl neet mier gebrukelik). Dat zien evels laank neet zoeväöl wäörd wie in ‘t Limburgs.
Wäörd die in de Franksiche taole verlenging vaan de vocaol kriege in ‘t miervajd, behawwe in de Friese taole hunne korte vocaal: oorlog-oorloggen, skip-skippen (“sjip-sjeper”). Lang vocale, veurzeen vaan e circomflex, verlere hun lengde in ‘t miervajd: hân-hannen (“haand-hen”), stêd-stedden (“stad-stei”).
Let ouch op dei-daggen (“daag-daog”) en wei-weggen (“weêg-weeg”).
[bewirk] Diminutieve
Diminutieve weure meistal gevörmp op –ke; nao de consonante l, n, d en t volg –tsje. Gutturale kriege –je. Veurbilde: popke, lamke, autoke, boerke, hantsje, partsje, barchje (“pupke, lemke, eutoke, buurke, hendsje, deilke, kreemke”). Lang vocale weure kort. Umlaut krieg allein húske, wat “wc” beteikent; ‘t lètterlik “huuske” is gewoen hûske.
[bewirk] Adjectieve
Friese adjectieve gedrage ziech wie de Hollandse. Ei versjèl is tot bij neutraal wäörd ‘t adjectief ouch nao bezittelike pronome gein –e krieg: Ús âld skûtsje, jimme grut hûs (“Eus aajd skûtsje”, “Eur groet hoes”).
[bewirk] Verbe
Friese zwakke verbe verdeile ziech in twie declinaties: de verbe op –e en de verbe op –je. Dees eindeiling is oorsprunkelik-Germaans en vermeujlik ‘t liere vaan ‘t Fries behuurlik. Es memoriesteun kin me oonthawwe tot afgeleide verbe ummer op –je eindege.
[bewirk] Zwakke verbe op –e
- Infinitief
- liene (“lene”)
|
|
|
‘t Fries kint, wie ‘t Nederlands en in tegestelling tot ‘t Limburgs, progressief assimilatie en pas dus ouch de kofschip-regel touw.
[bewirk] Zwakke verbe op –je
- Infinitief
- helje (“haole”)
|
|
|
De vörm veur de twiede persoen inkelvajd presens en imperfek zien dus identiek!
Nao ‘n d of t verandert d’n oetgang –je in –sje resp. -zje; daan moot me neet vergete ouch de s te laote valle in vörm die de j oetstote: boartsje (“speule”): ik boartsje, do/dû boartest, hy boartet.
[bewirk] Sterke verbe
- Infinitief
- rinne (“loupe”)
|
|
|
[bewirk] Oonregelmaotege verbe
- Infinitief
- wêze (“zien [esse]”)
|
|
|
- Infinitief
- hawwe (“höbbe”)
|
|
|
Mèrk ampassant op tot alle verbe hun voltoejde tije mèt hawwe vörme.
Wijers höbbe de volgende wäörd nog oonregelmaoteg vörm in ‘t preses: gean (“goon”): ik gea, do giest, hy giet, wy geane; stean (“stoon”): evezoe wie gean; sjen (“zien [“videre”]”): ik sjoch, do sjochst, hy sjocht, wy sjogge; jaan (“geve”): ik jouw, do jaast, hy jaat. De veurnaomste stamtije zien, neve die vaan wêze en hawwe: sille (“zalle, goon”) – soe ; kinne – koe; gean – gie; stean – stie.
[bewirk] D’n infinitief
D’n infinitief eindeg gewuunlik op –e, meh krijg ‘n –n in twie gevalle: es ‘t verb door te weurt geprecedeerd en es d’n infinitief verzelfstendeg is en ‘n artikel heet. Veurbild: Ik soe graach fytse (“Iech zouw gere fietse”); Ik heapje moarn fan Ljouwert nei de Lemmer te fytsen (“Iech houp mörge vaan Liewarde nao Lemmer te kinne fietse”); As it trochreint, sil ik it fytsen útstelle muotte (“Es ‘t blijf regene, zal iech ‘t fietse mote oetstèlle).
[bewirk] De pronome
[bewirk] De persuunlike en bezittelike pronome
persoen | subjekvörm | objekvörm | bezittelik | beteikenis (subj.) |
1e ink. |
|
|
|
|
2e |
|
|
|
|
|
|
|||
3e |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
||
1e mv. |
|
|
|
|
2e |
|
|
||
3e |
|
|
|
Do weurt grof-eweg in westelik Friesland gebruuk, dû in oostelik. In ‘t do-gebeed klinke de vörm my, myn, dy, dyn, hy en syn es [mEi], [mEin], [dEin] etc.; ze weure evels noets es mij, mijn, dij etc. gesjreve, behave bij dialek-oteurs.
Es ‘t woord veur d’n daarde persoen inkelvajd mennelik neet aon ‘t begin vaan ‘n frase steit en neet de naodrök heet, weurt dat neet hy meh er ([@r]).
‘t Fries heet gei reflexief: Hy stjonkt, om’t er him net goed wasket (“Heer stink, umtot heer ziech neet good was.")
[bewirk] Aonwiezende en betrèkkelike pronome
Die volge gemeinlik ‘t Hollands: dy correspondeert mèt die en dat mèt dat. Evels krijg ‘t betrèkkelik pronoom dy ‘n -‘t es touwveuging: De man, dy’t ik hjir al faak sjen haw... ("De maan, deen iech hei al dèks gezeen höb…"). Dat gebäört ouch bij koppelwäörd: om’t (“umtot”), doe’t ("doe, wie") etc.
[bewirk] Syntaxis
‘t Fries gebroek consequint de greun verbeconstructie, boe ‘t Limburgs ummer de roej heet. Zoe moot ‘t dus zien Ik wil dy wat sjen litte (“Iech wèl diech get tuine”); Ik tink, dat er dat net heard haw (“Iech mein tot ‘r dat neet heet gehuurd).
Constructies wie “Iech höb venaovend vief oor zitte chatte” zien in ‘t Fries neet mogelik; me gebroek dao Ik haw fan’e jûn fiif oeren sitten te chatten, boebij sitten e voltoejd particiep is.