Educación

From Wikipedia

[edit] EDUCACION O PAMIPAGARAL

Ing salitang "pamipagaral" meyakua ya ing yamut a Kapampangan "aral", buri nang sabian "abalu, laman o payabut ayakua ning pamisip".

Ing salitang "educacion" meyakwa ya king Amanung Latin, "educare", katayang maki yamut a maki kabaldugan - pamanuru.

Metung yang paksang panlipunan kabyasnan, sasakupan na ing pamanuru at pamanguan talinu. Yapin ing makadiwa at mangalalam a pamanurung beluan, mayap pamanatul at katenakan. Metung karing pake ning pangabalangkas na apin ing pamanuru king kalinangan karing milikas-likas lipi.

[edit] EDUCACION KING KAPAMPANGAN

Kanitang ala pang eskwela o telakad a lugal a pipagaralan king Labuad ning Kapampangan, sasabyan da ring tau manigaral la at magpakabyasa karing lalam da reng pun-dutung. Anti ya kanini ing sasabyan da ring mangatua. Malyaring tutu ini pauli ning ketang panaun ayta ala pang mayayaus a "formal education".

Kalupa ra ring Griyegu o angiang anyang atyu ne i Hesu Kristu, karing templu la magaral, mipagdibati o mipapaglibe kebaluan ring tau. Reng pamilya ring reyna at hari at ring mangakwalta ila ring makapagaral kanita. Tuturu dala ring pantas karing miyayalwang sanga ning kabyasnan. King Griyegu (Greece) atin mangakwaltang miglakwan king karelang bie makwalta at mibiebie anting maluka. Menuknangan la king dalan at tinuru karing taung bisang mabyasa.

ING AMANUNG KAPAMPANGAN: YANG MEGAMIT KING PAMANGAMBUL TALINU, BELUAN, AT KABYASNAN KING KALINANGAN AT CIENCIA (THE KAPAMPANGAN LANGUAGE WAS USED IN THE DEVELOPMENT OF TALENTS, SKILLS, AND INTELLIGENCE IN BOTH FIELDS OF CULTURE AND THE SCIENCES)

Ring Kapampangan ati nalang sariling Pamanyulat bayu la dinatang ring Kastila. Reni ilang patune ning kabyasnan (civilization) da. Ring kebaluan da ring tau keng pamangabyayan lalu na king pamangamit king gabun, keng pamananam, patutu la king ating pamagaral kanita pa. Ing lugal Kapampangan megi yang Pikuanan Pale ning Pilipinas pauli ning ring tau matenakan la keng pamananam. Ing danum ning Ilug Kapampangan balu rang ginamit king pamibiebie at pamagabyayan.

Megi yang pikabaluan karing mangayumung pakwan, milun, at alwa pang bungang tanaman ing lalawigan, pati na atbu ampong alwa pang mamye pangaldo-aldo kailangan. Ring Kapampangan menimuna la keng manganyaman a lutu king miyayalwang pamangan at keng pamamurung asan danum, talangka, paro, pati na gule,kalupa ning mustasa. Matenakan la naman keng pamangawang mayumu, aslam, ibat king atbu at sasa. Ring lugal a dakal a gabun a pila meninuna la king pamangawang miyayalwa gamit ibat keng yaman ning gabun ayni. Keng kabyasnan keng pamaninggat king leguan tiru ra ing pamanggamit gugu, a pigmulan ning mayayaus "shampoo" ngeni. Ing pamanggamit king laru ring ngungut gewa ra naman keng parang ning leguan at pamanulu, liban keng mumunang pamangabyayan at pamangan a apagaralan dang mayayakwa kanini. Apagaralan da naman at tiru ing gamit da ring tulud keng pamanulu karing sakit at kapanamdaman.

Reng kwentu, amlat, at alwa pang sanga ning Kalinangan miyapse la karing dalit o migagale la karing kawatasan o king sane. Pegaralan da at mayasamas dang pegmasdan ing Panaun, Banua, Gabun, ampo ring miyayalwang mabibie king yatu. Tiru da naman at pegaralan ing panugali at nung makananu yang Ingatan ing Likas a Kapadurutnan. Balu rana kanitang tantian nung kapilan muran at nung ini maging siyam-siyam (malambat a mangasikan uran). Ing bayu-bayu pang pagaralan a "Ecology" balu rane at paganan ring nunu tamu. Ginamit da ing paralan ning pamanigaral keng mismong pamakiadwangan karing miyayalwang lelangan king Yatu; pamagmasid, pamanyubuk, ampong pamilikas ning karelang abalu king metung at metung kapamilatan ning asbuk o pamangamanu.

Mapilan la reni karing meyakit a EDUCACION O PAMANURU AMPON PAMAGARAL (education or teaching and learning) anyang bayu la memanyatang reng dayu king Kapampangan. Menibatan pa karing Nunu tamu, kayabe nala ring Ayeta, ing pamagaral at ding kabyasnan areni. Milikas-likas la, mituru, mipamana kapamilatan na ning asbuk king Amanung Kapampangan king kasalukuyan a kabyasnan ning mabilug yatu.

King pamamupus, ing Amanung Kapamapangan manibatan pa king ibat megamit ne karing pantas, watas, ampong batikan king pamagaral at pamangwang beluan. Antimo ngeni, ring taldawa, dayat malat, gubat, pibalebale, at ring alwa pang lugal ning Indung Tibuan ilang megamit king pamanyaliksik at pamanintun king miyayalwang kabyasnan.- Aida Tanglao-Aguas Agosto,2005


===PAMIPAGARAL at PAMANGUANG BELUAN===(Learning and Aquisition of Knowledge)- ING UMPISA

Ing Pamagaral Magumpisa pa ketang balang Lelangan atyu pa king Atyan ning Inda. Oyni ing kapanwalan at tuturu ring batikan karing pamanigaral karing anak ngene.

Pangabayit na ning pungul potang mapatlud ne pangatayid pusad king Inda, magi neng bingut a malaya, magmula na ing pansariling kalayan. Ing kalayan ning pamisip yang maragul a saup king pamagaral at pangabyasa ning tau.

Metung karing tawling bayaning ning Educacion/Pamanguan Kabyasnan Pilipinas yapin i Raul Roco. Reng tutuki meyakwa la karing mapilan nang pamangamanu:


" ... busten ye ikuwentu ku ining makuyad a istorya bangkanita atandanan yu ing sukat nang dalan a panamdam ning Pi Sigma Fraternity. Ngana kekatang Albert Camus, anyang susulat ya ketang mangalungkut rang aldo ring Pransis anyang eganagana maralumdum, ngana, "King kalibudtan ning Karimlan, ikit ku king kakung sarili ing e masakup a Kapalyan." Ikatamu anti mong buklud, ikatamu anti mong tau, ikatmu anti mong talapagaral, ikatmu anti mong Filipino, sukat tang akit king sarili tamu ngening aldo ayni, agyang atin nang panamdam a alang asahan, itang e masakup a kapalyan anti mong metung a mabayanyan at mapan-yuyung Filipinu."

"Ing kuwentu nang Paul Cezanne, ing talagulist, ating yang ditak a pangayalwa pero pareu ya buring sabyan. Paul Cezanne, ing amu ring kulol, atyu king silid metung a masanting abak at reng anggang kurtina makasara la. Ating yang dinatang a bisita a sinabi kayang, "Tara lumwal kata at yamyaman ta ing sala." Oneng anang Paul Cezanne, "Ali, bisa kung lukluk keni." Ngana ning kaluguran na, "Malyari kong buklat ding kurtina muman, at paburen lungub ing sala ning aldo?" Anang Cezanne, "Pakisabing mayap ali mu paburen lulub ing sala ning aldo uling abalanan na ing kulol a akakit ku kanaku." Eku balu nung pigunamgunaman ya mu o tutu yang kuwentu, pero kasanting nung atulid naka tamu paglalawe anting mong balayan bangkanita akit taya ing sala king sarili tamu. Nung ing gubiernu ena aluwal ita ikatamu na, ring memalen, ing miluwal."

( Meyakwa ketang "Extemporaneous Speech of Raul S. Roco Homecoming of UP Pi Sigma Association Bahay ng Alumni," UP Diliman, Quezon City August 17, 2002)

Metung yang masanting a patune ning kalayan ning pamisip ining kuwentu kang Cezanne a simbitla nang Meanguabie Raul Roco, metung karing mayap a talapamunu at abogadu. Pepakit na naman ing keyang lugud at nasang sumuyu pang lalu king keyang Bansa at kaburyan miyampang king keyang bie keng kingwa nang kataya nang Albert Camus. Kalakolako napa ning Senador at meging Kalihim ning Pamagaral Pilipinas, ketang Ka-5 nang Aldo ning Agosto, 2005, petsa California, USA, bang mamayapa.

[edit] KINDERGARTEN

Kasalesayan

Biklat neng Friedrich Wilhelm August Frobel ing pekamumunang Kindergarten ketang 1840 bankanita pagmasusian ya ing Kapat-Aralan (400) nang Banwa ning pamaglalang nang Gutemberg king makinilya. Mitalakad ya king Bad Blankenburg, king malating sakup na ning Schwarzburg- Rudolstadt, Germany, nung nu ya memuklat Play and Activity Institute ketang 1837. King Amerika ing mumunang diling Kindergarten mitalakad ya king Columbus, Ohio kang Louisa Frankenberg, metung a megaral kang Frobel a minta king lunsud ketang 1838. Metung pang karing maranun mitalakad Kindergarten apin itang telakad nang Margarethe(Margaretta) Meyer Schurz king Matertown, Dodge County, Wisconsin, ketang 1856. Milayi yang anting pansablang telakaran magumpisa anyang 1873.