Svìzzira

From Wikipedia

La Svìzzira e li sô cantuna.
Enlarge
La Svìzzira e li sô cantuna.

La Svìzzira, circa 7.200.000 abbitanti è nu statu europeu cunfinanti a sud cu l'Italia, a ovest câ Francia, a nord câ Girmania e a est cu l'Austria e lu Liechtenstein è na cunfederazzioni di 23 cantuna e 3 di chisti divisi nta 6 semicantuna. La capitali è Berna. Autri cità mpurtanti sunnu Zuricu, capitali cummirciali e sedi dâ bursa, e Ginevra, sedi di diversi organizzazzioni ntirnazziunali.

Ìndici

[cancia] Storia

La storia dâ Svìzzira accuminza cu l'attu funnaturi. Tri campagnoli di Svittu, Untervald e Uri, secunnu la liggenna chi si tramanna, si ncuntraru ô Grütli, nu spiazzu vicinu ô lacu dî quattru cantuna, lu primu austu 1291. Di st'èbbica è la liggenna di Guglielmu Tell, eroi ca si appuneva ô putiri latifundista proto-austriacu.

La storia muderna dâ Svìzzira accuminza mmeci ntô 1848 cu l'adozzioni dâ custituzzioni muderna e lu mantenimentu dî frunteri di oggi.

[cancia] Giografìa

Lu Cirvinu (4478m), sìmbulu di l'Alpi svìzziri, marca puru lu cunfini cu l'Italia.
Enlarge
Lu Cirvinu (4478m), sìmbulu di l'Alpi svìzziri, marca puru lu cunfini cu l'Italia.

Siccomu la Svìzzira s'attrova n vallati siparati dî l'Alpi, la pupulazzioni svìzzira parra diversi lingui. Li lingui origginali dâ Svìzzira sunnu lu tudiscu ntê sò varianti switzerdutch, lu francisi, l'italianu, e lu rumanciu.

Li 26 cantuna e semicantuna sunnu pi du terzi di lingua tudisca; 5 cantuna, Ginevra, Vaud, Giura e Neuchâtel sunnu di lingua francisi; unu di lingua italiana, lu Ticinu. Nta certi cantuna si pàrranu dui o tri lingui ufficiali, comu ntô cantuni dî Griggiuni, unni si parra lu tudiscu, l'italianu, e lu rumanciu oppuru ntô Vallisi, unni si parra tudiscu e francisi o puru comu ntô cantuni di Friburgu unni la lingua principali è lu francisi cu na pocu di cumuna chi sunu germanòfoni; ntô cantuni di Berna la lingua principali è lu tidescu e na pòcu di cumuna sunnu francòfuni.

[cancia] Lista dî cantuna svizziri

  • Canton Argovia (AG) (ted. Aargau, fr. Argovie, rum. Argovia)
  • Appenzellu Esternu (AR) (ted. Appenzell-Ausserrhoden, fr. Appenzell-Rhôdes-Extérieur, rum. Appenzell dador)
  • Appenzellu Internu (AI) (ted. Appenzell-Innerrhoden, fr. Appenzell-Rhôdes-Intérieur, rum. Appenzell dadens)
  • Basilea-Campagna (BL) (tud. Basel-Land, fr. Bâle-Campagne, rum. Basilea-Champagna)
  • Basilea-Cità (BS) (tud. Basel-Stadt, fr. Bâle-Ville, rum. Basilea-Citad)
  • Berna (BE) (tud. Bern, fr. Berne, rum. Berna)
  • Friburgu (FR) (fr. Fribourg, tud. Freiburg, rum. Friburg)
  • Ginevra (GE) (fr. Genève, tud. Genf, rum. Genevra)
  • Giura (JU) (fr. tud. Jura, rum. Giura)
  • Glarona (GL) (tud. Glarus, fr. Glaris, rum. Glaruna)
  • Griggiuni (GR) (tud. Graubünden, fr. Grisons, rum. Grischun)
  • Lucerna (LU) (tud. Luzern, fr. Lucerne, rum. Lucerna)
  • Neuchâtel (NE) (tud. Neuenburg, fr. rum. Neuchâtel)
  • San Gallu (SG) (tud St. Gallen, fr. St-Gall, rum. Son Gagl)
  • Sciaffusa (SH) (tud. Schaffhausen, fr. Schaffouse, rum. Schaffusa)
  • Soletta (SO) (tud. Solothurn, fr. Soleure, rum. Soloturn)
  • Svittu (SZ) (tud. Schwyz, fr. Schwytz, rum. Sviz)
  • Turgovia (TG) (tud. Thurgau, fr. Thurgovie, rum. Turgovia)
  • Ticinu (TI) (tud. fr. rum. Tessin)
  • Obvaldu (OW) (tud. Obwalden, fr. Obwald, rum. Sursilvania)
  • Nidvaldu (NW) (tud. Nidwalden, fr. Nidwald, rum. Sutsilvania)
  • Uri (UR) (tud. fr. rum. Uri)
  • Vallisi (VS) (fr. rum. Valais, tud. Wallis)
  • Vaud (VD) (fr. Vaud, ted. Waadt, rum. Vad)
  • Zugu (ZG) (tud. rum. Zug, fr. Zoug)
  • Zuricu (ZH) (tud. Zürich, fr. Zurich, rum. Turitg)

[cancia] Pulitica

Canusciuta pâ sò dimocrazzia diretta, ca si manifesta ancora oggi câ langsemeinde, oggi la Svizzira è nu statu fidirali. Ogni cantuni avi lu sò cuvernu, e a Berna si trova lu parlamentu fidirali, e lu cuvernu fidirali, ca cunta sempri 7 cunsigghieri fidirali (ministri).

A liveddu internazziunali la Svizzira havi adottatu la niutralità comu duttrina. Grazzi a ssa niutralità havi pututu sviluppari l'econumia, li banchi, e la ndustria.

[cancia] Cucina e tradizzioni

Nun si pô parrari dâ Svizzira senza parrari di sò furmaggi, l'Emmental, lu Gruviera, lu Vacherin Friburgeois, lu Vacherin Mont D'Or, lu Tilsit, l'Appenzeller e tanti autri. E senza parrari di la cioccolatta svizzira, chî sò cioccolatteri, ca si diclina nta na quantitati enormi di marchi e di specialitati.

[cancia] Vidi puru

Autri articuli supra la Svìzzira