INDEYLER
From Wikipedia
INDEYLER - Amerkanyn yerli ilatynyn umumy ady (eskimoslardan we aleutlardan bashgasy). Bu at ilkinji denizde yuzujilerin (15 asyryn ayagynda X. Kolumb we b.) Atlantik okeanyn anyrsynda acan yerlerine Hindistan diyip yallnysh dushunmeklerinden gelyar. I. antropologik gurlyshy taydan amerikan jansyza degishli. Amerikadaky I-in umumy sany takmynan 30 mln-dan gowrak (1960). I-in dil bolunshigi oran kop. Olaryn dili entek ylmy taydan kadaly owrenilmandir. I-in dini ynanclary boyunca gecmishde durli urug-taypa kultlarynda (shamanism, totemizm galyndylary we.b) uymak bolupdyr. Hazirki I-de shol kultlar hudaylar hokmunde Amerikanyn dine barmasy kyn we cet rayonlarynda yashayan taypalarda saklanyp galypdyr. I-nin kopusi hristiancylygy: Go. Amerikada, esasan, kotolizmi, Dg. Amerikada yashayanlaryn aglabasy bolsa protestantizmin durli mezheplerini Kabul edipdirler. I-in we eskimoslaryn ata-babalary 30-20 munyyllyklarda Dg-Gd Aziyadan Bering bogazynyn usti bilen Amerika gocup barypdyrlar diyip cak edilyar. Amerikanyn yewropalylar tarapyndan koloniyalashdyrylyp ugralmagy bilen (16 asyrdan bashlap), I-nin durmushynda duypli ozgershikler bolup bashlayar. Yewropa kolonizatlary I-in tebigy osushinin togtamaga calyshyarlar. Kolonizatlar Dg. Amerikada I-in kopusini garypdyrlar, ep-esli bolego bolsa ABSH-nyn we Kanadanyn rezerwasiyalarda gocurilipdir. Dine materigin cet dg-yndaky yerli I. yarym carwa durmushynda yashayarlar, ABSH-daky I-in kop bolegi amerikanlar bilen assimilleship Amerikanyn shaher we oba proletariatynyn hem-de garyp fermerlerinin hataryna goshulyarlar. Latyn Amerikasyndaky (West-Hindistan, Uragway, Argentina) I-in kop taypalary gyrlypdyr I-in dine z bolegi (Amazonka) deryasynyn basseyinnin cet yerleri Oz medeni-durmush gurlushyny saklapdyr. Latyn Amerikasyndaky birnace yurtlaryn hazirki milletlerinin (meksikalaryn, paragwaylaryn, peruanlaryn) we b-yn emele gelmeginde I. olaryn esasy sostaw bolegi bolyar. Birnace dowletlerde ispan dili bilen birlikde I=in dili hem ulanylyar (yagny-kecya-Peruwda, Boliwiyada, Ekuadorda, guarani- paragwayda ikinji resmi dil hasap edilyar.). I-yn dunya medenyetine goshan goshandy uludyr. I. ajayyp arhitektura yadygarliklerini, shekillendirish, sungatyny, shahyrana halk doredijiligini doretdi.