Adigey
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Adige Cumhuriyeti (Rusça: Респу́блика Адыге́я; Adigece: Адыгэ Республик), Rusya Federasyonu’nun federe cumhuriytelerinden biridir. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin translitarasyon olarak adı Respublika Adigeyadır. Cumhuriyet, Adigeya olarak da bilinir. Adige Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusu cumhuriyette azınlık haline gelmiş olan Adigelerden alır. Başkenti Maykop'tur.
Konu başlıkları |
[değiştir] Zaman Dilimi
Adigeya Moskova Zaman Dilimindedir. (MSK/MSD). UTC'e göre saat farkı +0300 (MSK)/+0400 (MSD).
[değiştir] Yönetimi
2002'de 447.109 nüfusu olan Adigey'de Rus (288.280) ve Adige (108.115) dillerinde konuşanların siyasal temsil eşitliği esası geçerlidir. Siyasal eşitlik aritmetik eşitlik değildir. Adigey Cumhuriyeti Devlet Parlamentosu-Khase, bu eşitlik esasına (paritet) göre oluşmaktadır.
Devlet Başkanı halk tarafından iki turlu bir oylamayla seçiliyordu. Sırasıya Aslan Carım ve Hazret Sovmen böyle seçildiler. Şimdi,Rusya Federasyonu (RF) yapılan bir yasa değişikliği ile RF Devlet Başkanına bir prosedüre göre atama yetkisi verilmiştir. Nitekim görev süresi Ocak 2007'de dolacak olan Başkan Sovmen'in yerine Güney Rusya temsilcisi Dimitriy Kozak'ın önerdiği üç aday arasından Aslançerıy Thak'uşın Putin atanmış, bu atanma kararı da 13 Aralık 2006 tarihli oturumunda Khase tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiş, böylece Ocak 2007'de görevi devralmak üzere A.Thak'uşın Adgey Devlet Başkanı olmuştur.
Adigey'de RF'ye uygun olarak,yarı parlamenter bir sistem uygulandığında bakanlar kurulu Devlet Başkanı tarafından Khase (Parlamento) dışından atanmakta ve görevden alınabilmektedir.
[değiştir] İdari bölümler
- Daha çok bilgi için: Adigey Cumhuriyeti İdari Yapısı
Adigey, iki kentsel alan, yani Maykop ve Adigeysk (Adige-qale) kentsel belediye yönetimiyle, altı rayon (ilçe) birimine ayrılır: Adige köyleri de bulunan Tahtamukay (Texhtemıxhuay), Tevçejsk (Teuçoj), Krasnogvardeysk, Şogenovskiy (Şeudjen) ve Koşhablskiy (Koşhabl) ile, Rus nüfuslu Giaginskiy (Djedje) ve Maykopskiy (Mıyeqope) rayonları.
[değiştir] Tarih
Adige, birbirleriyle sıkı baglantıları olan kuzey-batı Kafkasya'nın yerli birçok kabilesi tarafından kullanılan bir isimdir. 14. yüzyılda bunların kuzeyde Kuban ve doğuda Laba nehirleriyle, güneyde Abhazyan kabileleri ve batıda Karadeniz'le çevrili bolgeye yerleşmiş oldukları biliniyordu (yani bugünkü Adige özerk Vilayeti ve bu vilayetle Karadeniz arasında kalan böIge). Bu dönemin en guçlu' Adige kabilesi Ziçi idi ve bu isim bazen bütün grup için de kullanılırdı. ticaret faaliyetleri nedeniyle Bizanslılar gibi bazı yabancı guçlerce iyi tanınırlardı. Adigeler bal, mum, hayvan ve kürk gibi şeyler ihraç eder, tuz, tekstil ve silah ithal ederlerdi. Bu dönemde Hristiyanlığı kabul etmeye başladılar. 13. yüzyılın başlarında Altın ordu hakimiyeti altına girdiler ve Adige kabilelerinin birkaçı doğuya Terek Nehri havzasına doğru göç ettiler. Bu kabileler Alanlara karıştılar ve sonunda Kabarda grubunu oluşturdular. Batıda kalan Adigeler de Çerkes olarak tanınmaya başladılar. Daha sonra bu terim Kafkaslarda yaşayan halkın genel ismi oldu. 16. yüzyılın başlarında Osmanlıların ve Kırım hanlarının tesiriyle (Kırım. hanlığı 1475'de Osmanlılara bağlandı) İslam Adige (yani Çerkes) topraklarına sızmaya başladı. Ancak İslam'ın bölgeye yayılması biraz zaman aldı, bu nedenle de Adigelerin Islam'ı kabul süreci ancak 19. yüzyılın başında tamamlandı. 1822'de yapılan kabileler arası bir toplantıda kararların şeriata göre alınması kabul edildi; ancak mahalli adetlerin kuvvetli tesiri devam etti. Bu dönemde Kuzey Kafkasya'da 500.000-1.000.000 Adige vardı,(bu sayı sadece adigeler içindir kabartaylar ve diğerleri buna dahil değildir) 19. yüzyılın ortalarında bölge Rusya yönetimine girince birçoğu Türkiye'ye göç etti. (Göç ifadesi yazarın kendi ifadesi olup gerçekte bu, insanların kendi iradeleri dışında zorla gerçekleştirilmiş bir hareket olması sebebi ile doğru kelime "sürgün" olması gerekmektedir. E.Y.) Yüzyılın sonunda bölgede Adige topluluğunun ancak onda biri kalmıştı. Sovyet döneminin ilk yıllarında iki ayrı Adige bölgesi oluşturuldu: Adige çerkez özerk Vilayeti (Temmuz 1922) ve çerkez özerk Vilayeti (Ocak 1922). Agustos 1928'de birinci vilayetin adından "çerkez" çıkarıldı ve sadece Adige özerk Vilayeti oldu. İkinci Vilayet de Karaçay Özerk Vilayeti ile birleştirilerek Karaçay-Çerkes özerk Vilayeti oluşturuldu . Agustos 1936'da Maykop ve Giagin bölgeleri de katılarak Adige özerk Vilayeti'nin toprakları artırıldı. (Adige-çerkes özerk Vilayeti'nin var olmasına rağmen) 1926 Sovyet nüfus sayımında ismi kullanılmamıştır, bunun yerine bütün Adige grupları için (Kabardiyanlar hariç) "çerkez" tabiri kullanılmıştır. Adige tabiri sonradan yeniden kullanılır olmuş ve iki kelime etnik manada degilde, bölge manasında kullanılmıştır. (yani, "Adige" Adige özerk Cumhuriyeti'nde yaşayan Adigeler için, ve "çerkez" Karaçay-çerkez özerk Vilayeti'nde yaşayan Adigeler için kullanılmıştır).
[değiştir] Genel Bilgiler
- Başkent: Maykop Vilayet in iki kasabası ve dört yerleşim bölgesi vardır. Adige özerk vilayeti sovyetlerin dağılmasından sonra cumhuriyet statüsü kazanmış ve rusya federasyonu içerisinde yeralmıştır.
- Ortalama nüfus yoğunluğu :404.390, 53.2/km2 *Başlıca kaynaklari: büyük bir dogal gaz rezervi. *Sanayi: Makina imalati, konserye yiyecek, kereste. ve diger hafif sanayi kolları vardır. *Tarım: hububat, tütün, şeker pancarı, ayçiçeği, sebze ve meyveler; hayvancılık, özellikle sığır üretimi, kümes hayvancılığı ve arıcılık.
Adigey Cumhuriyeti,Rusya Federasyonu'na (RF) bağlı bir cumhuriyet olup,toprakları diğer Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinden kopuk ve uzakta, en kuzeyde, Rusça konuşan Krasnodar krayının içinde ve ortasındadır. Yüzölçümü 7.800 km.kare (bunu 200 km.karesi Krasnodar Barajı),nüfusu 447.109 (2002), başkenti Maykop (Mıyequape). Nüfusun 288.280'i Rus (% 64.5),108.115'i Adige (% 24.2),kalanı Ermeni,Tatar,Türk (Ahıska-Mesheti Türk),vb dir.
Adigey,ilkin 1922'de bir özerk oblast olarak kuruldu,kuruluşunda Adige nüfus çoğunluğu vardı,1926 nüfus sayımında Adige oranı % 45,Rus oranı da % 25.8 idi.1936'da yönetim merkezi Krasnodar'dan Maykop'a taşındı,aradaki Giaginskiy (Djedje) rayonu da oblasta bağlandı.Oblast 1937'de Krasnodar krayına bağlanarak onun bir alt idari birimi yapıldı.Daha sonra,güneydeki Maykopskiy (Mıyeqope) rayonu da oblasta eklendi.
[değiştir] Ekonomi
Dağlık güney bölümü dışında toprağın tamamına yakını tarıma elverişlidir, sulama yapılır, Kuban Irmağı boyunda pazara yönelik sebze,ayrıca gül üretimi önemlidir. Güney bölgesi atlı gezinti,dağ ve su sporları yapılan bir turizm alanıdır.
Ancak, tarım ürünleri gelirinin, reel olarak da düşmesi sonucu, bir durgunluk ve işsizlik süreci yaşanmış, 1989-2002 yılları arasında 123 bini aşkın kişi iş aramak üzere bölge dışına göç etmiş, devletçe yeni yapılan ve boşalan devlet konutlarına yerleştirilmek biçiminde,çoğu emekli 135 bin kişi bölgeye yerleştirilerek,büyük bir nüfus çöküşü önlenmiştir.
Tarih:Adigeler ya Çerkesler,Adigey ya da Çerkesya biçimlerinde adlandırılan Kuzeybatı Kafkasya'da oluşan bir yerli toplum idiler.Kimmer,İskit ve Greklerle tarihsel ilişkileri bulunuyordu.Kuban Irmağının kuzeyinde ve Kırım'ın bazı yerlerinde ve Azak Denizi kıyılarında yaşayan Adigelerin Kabartay toplulukları 1242'de Moğol hakimiyetine girdiler,daha sonra,artan Tatar baskıları nedeniyle 13-14-15 ve 16.yüzyıllarda şimdiki Kabardiya'ya doğru geri çekildiler ve 1557'de Rus korması altına girdiler.
Kuban Irmağı sol havzasında ve Karadeniz kıyısında (Kuban ve Bzıb ırmakları arası)yaşayan Adigeler 1864'te Ruslarla sürdürdükleri bağımsızlıklarını koruma içerikli savaştan yenik çıktılar.Adigelerin ve onlarla bağlantılı olan toplulukların nüfusu,o zamanlar 2 milyon dolayında tahmin ediliyordu,sadece Adige Şapsığ topluluğu 700 bin olarak söyleniyordu.
Rus hükümeti çıkardığı ve Aralık 1867 tarihinde iptal ettiği 1862 tarihli bir karar gereğince,Çerkeslerin bulundukları yerlerden çıkarılıp Türkiye gönderilmelerine,isteyenlerin de gösterilecek yerlere yerleştirilmesine karar verdi.80 bin kadar Adige,Orta Kuban ve Orta Laba boyundaki bataklık ovalara yerleştirildi,gerisi de Türiye'ye gönderildi.Rus Kuban oblastı içinde kalan 80 bin Adige,sıtma yatağı bir ölüm tarlası olan bataklıkları kurutup verimli topralar haline getirdi.
Bunun üzerine Rus makamları bu toprakları da Adigelerin elinden almaya,direnenleri "asi" sayıp ikinci bir göç hareketi biçiminde Türkiye'ye göndermeye başladılar.Sonuç olarak,1864 için 80 bin tahmin edilen Adige sayısı 1880'de 60 bine,1897'de de,normalde 200 bin olabilecek iken, 30 bine düştü.Adigelerin mevcut tarım arazileri de azaltıldı. Kültür durumu:Adige topluluklarında kıyıdakiler ve içerideki Abadzeh boyu,arkaik sayılabilecek bir demokratik yapıya sahiptiler.Doğudaki daha az nüfuslu topluluklar da yarı feodal ilişkiler içindeydiler.İlk örnekte yönetim yöresel ve "Khase" denilen halk meclislerinin,ikinci örnekteyse,"pşı" (köy kinyazı) adı verilen derebeylerinin elindeydi.Derebeylerinin geniş arazileri,büyük hayvan sürüleri ve köleleri vardı,ayrıca kendi köylülerine de hükmediyorlardı. Adigeler arasında kökü çok eskilere,Milat öncesine dayanan destan ve söylenceler vardı,kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze getirilen ve önemli bir bölümü kaydedilen bu söylentiler içinde "Nartlar" destanı geniş bir yer tutmaktadır.Bazı parçaları besteli şarkılar biçiminde söylenen bu destan dışında "Aydemirkan" (Andemirkan) destanı ve "Hathı Oğlu Koç'as" şarkı ve anlatıları da ünlüdür. Günümüz Adige edebiyatı,resmi dil olan K'emguy lehçesi esas alınarak geliştirilmiştir.Tsığo Tevçoj (1855-1940),Tembot K'eraş (1902-88),İbrahim Tsey (1890-1936),Hazret Aşın,Asker Hadeğal (d.1922),İshak Meşbaş (d.1931) ve Abu Şhalaho tanınmış Adige yazarlarındandır.Tevçoj'un "Pşı-verk zav" (Derebeyi Savaşı)destansal şiiri;T.K'eraş'ın "Nasıpım yığogu" (Mutluluk Yolu)adlı ve Adigelerin,özellikle Lenin ve Stalin dönemlerindeki yenileşme ve kolhozlaşmaya karşı verdikleri direnişleri anlatmaktadır. Şimdiki durum:3 Temmuz 1991'de kuruluşu onaylanan Adigey Cumhuriyeti'ni,yeniden Krasnodar krayı ile birleştirme çabaları başarısız kalmıştır.Ocak 2007'de süresidolacak olan Adigey Devlet Başkanı Hazret sovmen'in yerine,RF'nin Güney Rusya temsilcisi Dimitriy Kozak tarafından önerilen üç aday arasından Aslançerıy Thak'uşın (d.1947,Vılap köyü),Putin tarafından,ardından Adigey Devlet Parlamentosu-Khase tarafından da onaylanarak devlet başkanı (prezident) olmuştur. Yönetim:Rus ve Aıge dillerinde konuşanların siyasal temsil eşitliği ilkesine (paritet)dayananbir yönetim biçimi yürürlüktedir.
[değiştir] Dil
Milli dil Adigece'dir. Kuzeybatı Kafkas dilleri grubundan ve Abhaz-Adige alt grubundandır Kabardiyan-çerkez ve Abhazyan-Adige dilleri ile yakın ilişkisi vardır. Dört lehçe grubu bulunmaktadır : Abadzech ,Bjeduğ ,Temirgoy ve Şapsığ (aslında bunlar dört ana kabile grubunu temsil eder) aralarındaki fark esas itibariyle fonetiktir. Eğitim görmüş tabakanın telaffuzunu Temirgoy şekillendirmektedir. Adige dilinde arapça(din ile ilgili) , Farsça (ticaret ile ilgili) , ve Türkçe (günlük hayatla ilgili birçok kelime vardır. Bunların dışında ihtilalden hem önce hemde sonra alınmış birçok Rusça kelime'de bulunmaktadır. Diğer dillerden alınan kelimeler bir hayli fonetik değişikliğe uğramıştır. İdari ve resmi işlemlerde genellikle Rusça kullanılmaktadır fakat teorik olarak gerekirse Adigece'de kullanılabilir.
Adige dilini koruma amaçlı bir girişim olarak, 2006-2007 eğitim-öğretim yılından başlamak üzere,ilk ve orta dereceli okulların tümünde, Rusça ile birlikte Adigecenin de öğretilmesi ikesi, bir yasayla yürürlüğe girmiştir.
[değiştir] Eğitim
Eğitimde adigece eğitimi verilmekle birlikte dersler genellikle Rusça dilinde yapılmaktadır. Maykop'ta bir Pedagoji enstitüsü vardır. Adige dilinde Radyo,Tv ve gazete-dergi yayını yapılamaktadır fakat bunlar sınırlı sayıdadır. Sovyet dönemine kadar adige yazı dili 1918 - 1927 Arapça ,1927 - 1938 Latin harfleri ve 1938'den sonra kiril harfleri ile devamedegelmektedir.
Başkent Maykop'ta çeşitli kültürel kurum ve kuruluşlar arasında Adigey Devlet Üniversitesi ile Adigey Devlet Teknoloji Üniversitesi aranan üniversiteler arasında sayılmaktadır. Özellikle ilk üniversitenin Adigey'in dışında, Şapsığ nüfusun yoğun olduğu Soçi'nin Lazarevsk beldesinde 6 fakültesi, Novorossisk'de üç, Azak Denizi kıyısındaki Yeysk kentinde de 1 fakültesi açılmış bulunuyordu.
Adigey'e ilişkin gelişmeler Adigey Cumhuriyeti resmi internet sitesi ile Adige maq ve Şapsugiya gazetelerinden,yine internetten olmak üzere Adigece verilmektedir.
2006'da çıkarılan "Eğitim yasası" gereğince Adigey'in ilk ve orta dereceli okullarında,Rus dilli öğrencilerin devam ettiği okullarda daha az Adigece olmak üzere,bu okulların tümünde zorunlu Rusça ve Adıgece birlikte eğitime geçilmiştir.C.Yıldız.
[değiştir] Din
Adigeler Sünni (hanefi mezhebi) dirler. Kuzey Kafkasya ve Dağıstan din işleri idaresine bağlıdırlar.
[değiştir] Nüfus ve nüfus dağılımı
Adige nüfusu artışı 1926 1959 1970 1979 Çerkezlerle birlikte zikredilmiştir. 79.631 99.855 108.711 Adigelerin bölgesel dağılımı Adige cumhuriyeti (79.5%) Sov. Bir.'deki digeryerler (20.5%) Adige cumhuriyetinin etnik kompozisyonu Toplam nüfus 404.390 # Adigeler 108.115 yuzde 24.2 Ruslar 288.280 yuzde 64.5 Ermeniler 15.268 yuzde 3.4 Ukraynalılar 9.091 yuzde 2.0 kurdler 3.631 yuzde 0.8 tatarlar 2.904 yuzde 0.7 Rus nüfusu,Adige nüfusunun 2.6 katından fazla görünüyorsa da,aslında bu sayını yarıya yakını,1990'larda nüfus düşüşünü durdurmak için bölgeye yerleştirilmiş olan bir nüfustur ve giderek düşmektedir:1989'da 293.640 (% 68) olan Rus nüfus 2002'de 288.280'e (% 64.5'e) düşmüş,Adige nüfusu ise 95.439'dan 108.115'e yükselmiştir.
Adige yerleşmeleri kuzeybatıdan başlayıp güneydoğuya doğru bir yay gibi uzanan Orta Kuban ve Orta Laba ırmaklarının sol kıyılarında öbek öbek yoğunlaşmıştır.40 kadar Adige yerleşimi (köyü) vardır.Ayrıca Adige nüfuslu Adigeysk kenti dışında Adigeler Maykop kenti ile Krasnodar kenti yakınındaki Yablonovskiy ve Enem kent tipi yerleşmelerinde de yoğundurlar.Bir de Maykop kentsel alanı içinde Sırbistan'ın Kosova bölgesinden gelenler için,1999'da Mafehable köyü oluşturulmuştur. Giaginskiy ve Maykopskiy rayonlarında Adige yerleşimi yoktur.
Adigey'de kent - kırsal kesim dağılımı Kent Kırsal Kesim Adigeler 10.397 71.081 (6.8%) (30.5%) Ruslar 128.511 148.026 (84.2%) (63.5%) Ukraynalılar 6.180 5.034 (4.0%) (2.2%) Diğerleri 7.563 8.852 (5.0%) (3.8%) *Okuma-yazma oranı : 1970'de %99'un üzerinde Yeni döneme ait bilgi olmamakla birlikte aynı dönemde her 1000 kişiden 270'i ilkokul --- 435'i lise --- 37'si yüksekokul mezunudur Anadilini Adige'ce olarak kabul eden Adigelerin oranı : Kentlerde : % 86.7 Köylerde : % 99.2 Rusçayı iyi bilen Adigelerin yüzdesi :(Ana dil olarak %4.2) -- (İkinci dil olarak : %76.7)
[değiştir] Kaynakça
Rusyanın İdari Bölgeleri | ![]() |
||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Federal Yapı | |||||||||||||
|
|||||||||||||
|
|||||||||||||
Federal Bölgeler | |||||||||||||
Orta Rusya | Uzak Doğu Rusya | Kuzeybatı Rusya | Sibirya | Güney Rusya | Urallar | Volga |
Türk Devletleri: Azerbaycan •
Kazakistan •
Kırgızistan •
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti •
Özbekistan •
Türkiye •
Türkmenistan
Özerk Türk Devletleri: Altay • Başkırdistan • Çuvaşistan • Dağıstan • Doğu Türkistan • Dolgano-Nenet • Gagauzya • Hakasya • Kabardin-Balkar • Karaçay-Çerkes • Karakalpakistan • Kırım • Nahçıvan • Saha Yakutistan • Tataristan • Tuva
Diğer Türk Halkları: Suriye Türkleri • Türkmeneli • Batı Trakya • Nogaylar • Güney Türkistan • Şor Türkleri • Tofalar Türkleri • Ahıska Türkleri • Makedonya Türkleri • Kosova Türkleri • Sancak • Bulgaristan Türkleri • Romanya Türkleri • Rodos Türkleri • Stavropol Türkmenleri • Acaristan • Moğolistan Türkleri • Sarı Uygurlar • Salar Türkleri • Cehar Aymak • Hazaristan