Tatar xalqı
From Wikipedia
Borınğı Tatar turında ayırım mäqälädä äytelä
Tatar xalqı ul Törki xalıq, Tatarstannıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege İdel-Uralda yäşi. Şaqtí öleşe Räsäydä yäşi (kübräk Mäskäwdä wä Seberdä). Çirmeşlär Tatar xalqın «Çuaş» dip atílar.
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Xalıq törkemnäre
Tatar xalıq bularaq 3 töp cirle törkemgä bülenä:
- İdel-Ural töbäge Tatar
- Qazan Tatarları
- Qasím Tatarları
- Mişärlär
- Tiptärlär
- Seber Tatarları
- Xacítarxan Tatarları.
- Qırım Tatarları.
- Nuğaylar.
Ş.u. Polşa-Litva Tatarları törkeme dä bar. İdel-Ural töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. Tatar telendä söyläşälär. 13-15. yözlärdä ğömümi Tatar ataması b-n yörüçe qayber Törki xalıqlar (Qırım Tatarları, Nuğaylar w.b.) 18. yözneñ 2. yartısı — 19. yöz axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.
[üzgärtü] Din
Tatarlarnıñ küpçelege möselman-sönnilär. Tatar milläteneñ köçläp çuqındırılğan ıleşläre dä bar: Keräşen Tatarları, Nağaybäklär. Möselman Tatarnıñ xäzerge din üzäkläre: Qazan, Mäskäw, Ufa, Irımbur, Sarıtaw, Xacítarxan, Tömän w.b. şähärlärdäge möftiätlär. Ş.u. Polşa-Litva Tatarlarınıñ üz dini oyışmaları bar.
[üzgärtü] Millät çığışı
Tatarnıñ kilep çığışı mäsäläsendä fändä 3 töp konsepsí yäşi.
[üzgärtü] Bolğar-Tatar konsepsísı
Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar wä Törkiläşkän cirle Fin-Uğır xalqı. Ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı w.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında Awrazíanıñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä Skif, Sarmat, Alan-asam w.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniät wä ğöref-ğädät nigezläre İdel buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän wä Altın Urda, soñraq Qazan xanlığı däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanílar. Altın Urda çorında Bolğar xalqı berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. Qazan xanlığı däwerendä Bolğarlarnıñ Moğollarğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla wä alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da 1920. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsí 20. yöz başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.Äxmär, N.N.Firsov, M.G.Xudákov w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ 1944. yılğı 9. August qararınnan ("Tatarstan partí oyışmasında massa-politik wä ideologí eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ Qazan Tatarları millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessísınnan (1946) soñ älege konsepsí räsmi qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsíğa nigezlänä.
- Monı da uqı: Bolğar théorísı
[üzgärtü] Tatar-Moğol konsepsísı
Könçığış Awrupığa Tatar-Moğol qäbiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä Altın Urda däwerendä Íslam dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsínıñ töp asılı qayber Urıs, Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.
[üzgärtü] Törki-Tatar konsepsísı
Bu konsepsí Tatar xalqınıñ kilep çığışında İdel buyı Bolğarı xalqı b-n bergä Qıpçaq, kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ taríxında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli taríxınıñ töp üseş däwere Altın Urda çorına turı kilä; şul çorda cirle Bolğar wä Qıpçaqlar Moğollar b-n kilgän işle Törki-Tatar qäbilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, Törki nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. Altın Urdanıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña taríxí ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, 13. yözneñ urtalarında, Moğollar yawına qädärge cirle qäbilä atamaları yuqqa çığa wä Törki-Moğol ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlí (Nayman, Qoñğırat, Kiräit, Tabın, Qatay, Manğıt, Oğlan, Cälair, Uyşın w.b.). Altın Urda çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızílar ğädäte b-n Íslam dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxaní wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qäbilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä 14. yöz tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. Altın Urda däwerendä ber ük waqıtta Uğız wä Qıpçaq telläre nigezendä ayırım qäbilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, İdel Törki. Altın Urda tarqalğaç (15. yöz) oyışqan Tatar däwlätlärendä (Olı Urda, Qazan xanlığı, Xacítarxan xanlığı, Qasím xanlığı, Seber xanlığı, Nuğay Urdası w.b.) Xacítarxan, Qazan, Qırım, Qasím, Seber Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. İdel, Ural, Seber töbäkläre Urıs däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ (16. yözneñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; Qazan, Seber, Xacítarxan Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğömümiläşterelgän "Möselman" ataması yışraq qullanıla başlí. 19. yözneñ 2. yartısında, burjuaz sosíal-íqtísadí mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä İdel-Ural töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ taríxí-mädäni berdämlege mäsäläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, taríxí ğädäte barlaw yañartıla (Ş.Märcäni, H.Atlasí, Ğ.Ísxaqí w.b.). Bu çorda Qazan Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları Räsäydä yäşäwçe baytaq Törki xalıqlar öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. İdel-Ural töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären Mişär, Keräşen, Tiptär, Xacítarxan yaqlarında Nuğay, Qarağaş, Seberdägeläre Boxarí w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsísın yaqlawçı ğälimnär: G.S.Ğöbäydulla, Ä.N.Qurat, N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, Ä.G.Möxämmädi, N.Däwlät, D.M.İsxaq, Y.Şamiluğlı w.b.
[üzgärtü] Tormış-könküreş
Tatarnıñ ata-babadan kilgän wä tormış-könküreştä iñ möhim urın totqan töp şöğelläre: igençelek, terlek asraw, umartaçılıq wä sunarçılıq.
Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, ímanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. İdel buyı wä Ural töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä 20. yöz başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacítarxan wä Seber Tatarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, síır, sarıq, käcä asrílar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. Keräşen Tatarlar wä Nağaybäklär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla (19. yöz axırlarına qädär qayber urınnarda qırğí qort balın da cíalar). Xacítarxan wä Seberdä bigräk tä balıqçılıq wä sunarçılıq käsebe kiñ tarala, başqa töbäklärdä ul käsep ayırım häwäskärlär eşe sanala. Tatar yäşelçä üsterü, baqçaçılıqqa az ähämiät birälär, qarbız, qawınnı küpläp citeşterü b-n başlıça Könyaq Ural wä Xacítarxan, Qırım töbäklärendä genä şöğellänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qíar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. 19. yöz] urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. İdelneñ uñyaq yarı töbäklärendä yort yanı baqçalarında alma, çiä, qura ciläge, qarlığan w.b. cimeş ağaçları da üsterelä. Ayırım hönärçelär baqır, timer taşların eretep, törle eş wä suğış qoralları yasağan, ağaçtan wä balçıqtan kiräk-yaraq äyberlär citeştergän, kiez basqan, keläm, palaslar tuqığan. Käcä mamığınnan şäl bäyläw, yonnan yäki kinder, citen süsennän törle tuqımalar tuqu eşe, yon tetü, tire iläw wä kün äyberlär eşläw, kiez ayaq kiemnäre wä tula basu, kün ayaq kiemnäre tegü, çıpta-qap suğu, kismäk yasaw, sabın, sumala qaynatu, deget quu, kümer yandıru, arba-çana yasaw, zärgärçelek, eşkärtelgän tiredän zatlı ös kiemnäre, uqalap çigep baş kiemnäre tegü w.b. - Tatarnıñ kiñ taralğan käsepläreder. Säwdä eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. 16. yöz urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. 18. yöz urtalarınnan patşa xäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk Azía illäre b-n säwdä mönäsäbätläre urnaştıruğa mömkinçelek birä, şunnan soñ Qazan, Irımbur governılarında, Rázan governısınıñ Qasím töbägendä Tatarnıñ zur säwdä üzäkläre barlıqqa kilä. Tatar, nigezdä, utraq tormışlı xalıq. Qayber töbäklärdä ayırım tör xucalıq eşlären başqaru öçen cäy-köz aylarında cäyläwgä çığıp yäşäw ğädätläre dä saqlanıp kilä. Toraq yortları ğädättä büränädän yäki tabíğí taştan, kerpeçtän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä şähärdä mäçetlär salına, mäktäp yäki mädräsälär açıla. Tatar xalqınıñ kiem-salımında, könküreşeneñ başqa ölkälärendäge kebek ük, borınğı küçmälärgä dä, utraq tormışta yäşäwçelärgä dä xas mätdi mädäniät ğädätläre berdämlege küzätelä. Kiem-salım tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta Azíadan qaytarılğan yefäk qullanıla. Bizänü äyberläre altınnan, kömeştän, törle asıl taşlardan (firüzä, yaqut, axaq w.b.) eşlänä. Rízıqta it, söt wä qamır aşları östenlek itä. Könküreştä Awrupıça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğömüm cämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä (Saban tuyı, Cíın, Narduğan w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek tradísíları 1552. yılda Qazan xanlığın Urıslar yawlap alğannan soñ özelä. 1917. yılğı Febräl ínqílabınnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasílar (k. İdel-Ural Ştatı). 1920. yılnıñ Mayında üzäk xäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.
[üzgärtü] Monı da qara
- Tatar isemnäre
- Tatarstan
- Tatar taríxı
- Tatar aşları
- Tatarlar isemlegett:Tatarlar