Polaris
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Polaris (trong khoa học gọi là α UMi / α Ursae Minoris / Alpha Ursae Minoris) còn trong dân gian gọi là sao Bắc Cực hay sao Bắc Đẩu (mặc dù điều này đã không chính xác vào khoảng 5000 năm trước và sẽ không đúng vào khoảng 12000 năm sau do hiện tượng tuế sai, nếu tính từ thời điểm hiện tại) là ngôi sao sáng nhất trong chòm sao Tiểu Hùng (Gấu nhỏ hay Ursa Minor). Hiện nay, nó rất gần với bắc cực của bầu trời, do vậy nó trở thành ngôi sao cực bắc của bầu trời. Cụ thể xem bài Sao Bắc cực.
[sửa] Tên gọi trong ngôn ngữ khác
Polaris trong tiếng Anh còn có tên gọi khác là "North Star", "Lode Star", "Pole star", "Polaris Borealis".
[sửa] Đặc điểm
Vì nó nằm rất gần với đường thẳng (tưởng tượng) nối trực tiếp từ trục tự quay của Trái Đất "phía trên" Bắc cực — cực bắc của bầu trời — Polaris được quan sát biểu kiến từ Trái Đất là không chuyển động, và mọi ngôi sao của bầu trời bắc bán cầu được quan sát thấy là quay quanh nó. Vì thế, nó là điểm cố định tuyệt vời để xác định tọa độ về ban đêm (trời quang mây) cho những người đi biển (hàng hải) hay đi rừng. Việc sử dụng nó từ thời cổ đại được chứng thực bởi một thực tế là nó tìm thấy có mặt trong các bảng chỉ dẫn cổ xưa của người Assyria. Hiện nay, Polaris nằm cách trục tự quay của Trái Đất khoảng 1°, vì thế nó thực ra quay quanh bắc cực trên một đường tròn nhỏ đường kính khoảng 2° tính theo góc quan sát từ Trái Đất. Chỉ có đúng hai lần mỗi ngày thiên văn thì Polaris mới được xác định chính xác là góc phương vị bắc thật sự; trong tất cả các khoảng thời gian còn lại nó chỉ là xấp xỉ và cần phải điều chỉnh bằng cách sử dụng các bảng tra cứu.
Mặc dù Shakespeare đã viết rằng I am as constant as the northern star (Tôi bất biến giống như sao Bắc cực), nhưng Polaris sẽ không phải mãi mãi là sao Bắc cực. Có điều này là do tuế sai của điểm phân theo thời gian (trong khoảng hàng nghìn năm). Các ngôi sao khác đã từng hay sẽ là sao Bắc Cực trong quá khứ và trong tương lai, ví dụ Thuban hay Vega (hay sao Chức Nữ).
Polaris vì thế sẽ trở thành và thậm chí là sao Bắc cực một cách chính xác hơn trong tương lai gần — khoảng cách giữa Polaris và bắc cực sẽ đạt tới điểm nhỏ nhất (khoảng dưới 1/2 độ) vào năm 2100.
Rất dễ dàng tìm thấy Polaris bằng cách theo đường nối từ Merak tới Dubhe (β và α Ursae Majoris (tức hai sao thuộc chòm Đại Hùng), là hai ngôi sao ở phần cuối của cái gàu (tưởng tượng) của chòm sao này. Người ta cũng có thể tìm thấy nó theo điểm trung tâm của chòm sao Cassiopeia (có hình chữ W/Σ/M).
Tiếng tăm của Polaris như là sao Bắc cực đã tạo ra một sự hiểu nhầm từ lâu, nhiều người cho rằng nó là ngôi sao sáng nhất trên bầu trời. Mặc dù Polaris là ngôi sao tương đối sáng và dễ nhận thấy, nó thực ra chỉ là gần với sáng nhất mà thôi; trong số các ngôi sao đã biết thì nó chỉ đứng thứ 51 về độ sáng. Ngôi sao sáng nhất trên bầu trời Bắc Bán cầu (trừ Mặt Trời) là Sirius (sao Thiên Lang. Xem thêm Danh sách các sao sáng nhất.
Polaris cách Trái Đất khoảng 431 năm ánh sáng (132 pasec), lấy theo số đo của vệ tinh Hipparcos. Nó là một sao iêu khổng lồ F7 (Ib) hoặc là sao khổng lồ sáng (II), với hai sao đồng hành nhỏ hơn: sao đồng hành xa F3 V - thuộc chuỗi chính cách xa khoảng 2000 AU và sao đồng hành gần hơn trên quỹ đạo với bán trục chính khoảng 5 AU. Các sao chuỗi chính là thuộc về quần thể II (biến thiên cepheid), tức là các xung do hoạt động của nó làm cho độ sáng của nó biến đổi theo chu kỳ một cách đều đặn. Vào khoảng năm 1900, Polaris có độ sáng nằm trong khoảng từ 8% sáng hơn đến 8% tối hơn so với độ sáng trung bình của nó (±0,15 độ sáng biểu kiến) với chu kỳ 3,97 ngày. Vào năm 2005, các biến số này sẽ là khoảng ±2%. Nó cũng sáng hơn 15% (tính trung bình) so với thời điểm năm 1900; chu kỳ cũng dài hơn khoảng 8 giây mỗi năm kể từ năm 1900.
Các nghiên cứu gần đây được đăng tải trên tạp chí Science cho rằng ngày nay Polaris 2,5 lần sáng hơn so với thời kỳ Ptolemy quan sát nó. Nhà thiên văn học Edward Guinan cho rằng điều này là một tỷ lệ thay đổi đáng kể và nói rằng "Nếu điều đó là sự thật, thì các thay đổi này 100 lần lớn hơn so với những điều mà người ta dự đoán theo các học thuyết hiện nay về sự tiến hóa sao".
Hiện nay không có sao Nam cực thực sự. Ngôi sao nhìn thấy bằng mắt thường gần nhất với cực nam của bầu trời là ngôi sao mờ Sigma Octantis, đôi khi còn gọi là Polaris Australis. Tuy nhiên, chòm sao sáng Nam Thập (Crux) chỉ thẳng tới cực nam của bầu trời.