Mắm (cây)
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Mắm (cây) | ||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Phân loại khoa học | ||||||||||||
|
||||||||||||
Các loài thuộc chi Avicennia | ||||||||||||
Avicennia alba |
Mắm là một loài cây rừng ngập mặn.
Mục lục |
[sửa] Đặc trưng
[sửa] Cây
Mắm thuộc họ Avicenniaceae. Trước kia họ Avicenniaceae thuộc vào họ Verbenaceae, về sau được tách rời thành một họ riêng biệt. Avicenniaceae là một họ độc chi, chỉ có chi mắm (chi Avicennia) tức là họ mắm, chi mắm (Avicennia có nguồn từ tên gọi bằng tiếng La tinh của tên nhà bác học Ai Cập Abu Ali al-Husain ibn Abdallah ibn Sina). Trong chi mắm có ít nhất 11 loài cây (có vài tài liệu nói tới con số 15).
Ở Cà Mau, theo Lê Quang Thưởng, có 4 loại cây mắm, đó là:
- Mắm lưỡi đồng (Avicennia alba)
- Mắm đen (Avicennia officinalis)
- Mắm ổi (Avicennia marina)
- Mắm quăn (Avicennia lanata)
Trên bình diện cả Việt Nam, chưa có tài liệu nào xác minh rõ ràng có loại mắm khác. Trong những tài liệu và bài viết về khu du lịch sinh thái Cần Giờ có nói tới loại "mắm trắng", nhưng sự thật tên đó do dịch thẳng từ ngữ chuyên môn "avicennia alba", tức là mắm lưỡi đồng, tên thuần túy Việt Nam. Một tài liệu tiếng Pháp về đảo Phú Quốc có nói tới loại palétuvier noir, hiểu theo nghĩa tiếng Pháp, là loại mắm có cái tên khoa học là Avicennia germinans, một loại mắm có hoa trắng có thể mọc ở Việt Nam, nhưng chưa có hình ảnh hay miêu tả chính xác. Tạm thời chỉ có thể kể 4 loại mắm được Lê Quang Thưởng đưa ra như trên với hình ảnh kèm sự miêu tả đầy đủ.
Tùy loại, cây mắm có thể đạt đường kính gốc và chiều cao khác nhau, có loại đạt đường kính gốc 60 cm và đạt chiều cao 30 m. Cây mắm ngày xưa dùng làm ghe, thuyền, cất nhà và làm củi. Ngày nay mắm cũng cung cấp nguyên phẩm cho việc biến chế dược liệu và cung cấp sắc tố cho công nghiệp thuộc da.
Đặc điểm của cây mắm là có rễ đất và rễ phổi. Rễ phổi (cặc mắm) có nhiệm vụ hấp thụ dưỡng khí, là biện pháp sinh tồn khi nền đất ngập mặn. Rễ phổi cũng là "kiến trúc" của thiên nhiên thích ứng để bảo vệ đất bồi.
Vì thiếu cây giống để trồng bảo vệ ven biển và đất bồi, một số nước đã có lệnh cấm xuất khẩu gỗ và cây con các loại cây mắm, đước và vẹt.
[sửa] Hoa
Mắm ở Việt Nam có hoa 4 cánh, lớn 8–10 mm, màu vàng tới vàng cam.
[sửa] Quả
Trái mắm có độ lớn tùy loại từ 1,5 cm đến 3,5 cm, một số trái có hình tương tự như trái hạnh nhân, một số có trái hình trái tim hay hình trái xoài. Trái một hột, mọc mầm trước khi rụng (vivipare, cây sinh con) cũng như một số loại cây khác trong rừng ngập mặn.
[sửa] Niên vụ
Nguồn lợi chính của mắm không nằm trong việc khai thác gỗ mà nằm ở lợi ích trong việc bảo vệ đất bồi và gây môi trường sống cho sinh vật ven biển. Diện tích đất bồi (riêng Cà Mau vài km²/năm) sẽ giảm đi nếu thiếu mắm để bảo vệ. Chưa có tài liệu chính thức về niên vụ.
Ở đây xin mở ngoặc nói lên một số điểm cần được để ý:
Điểm ngoặc thứ nhất không có ngôn ngữ thông dụng nào trên thế giới (Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha) có tên để gọi cây rừng ngập mặn chính xác tương tự như tiếng Việt, đặc biệt là để gọi họ và chi mắm, ngoại trừ từ ngữ chuyên môn La tinh. Anh, Đức, Tây Ban Nha gọi rừng ngập mặn cũng như gọi chung cây cỏ rừng ngập mặn là mangrove. Pháp phân biệt hơn khi dùng từ palétuvier để gọi riêng "cây" rừng ngập mặn, tuy nhiên từ palétuvier cũng để gọi ít nhất 120 loại cây! Tên gọi đôi khi nghịch nghĩa với nhau, như Đức gọi là Weisse mangrove (trắng), Anh gọi là Black mangrove (đen) để chỉ cùng một loại cây; hoặc cùng một loại cây mà ở Guyane thuộc Pháp gọi là Palétuvier blanc (trắng) căn cứ theo màu hoa và ở Pháp gọi là Palétuvier Noir (đen) căn cứ theo sắc tố.
Một thí dụ khác cho sự mâu thuẫn trong cách dùng từ đặt tên, như trường hợp mắm lưỡi đồng (Avicennia alba), tên đặt trong thời khai phá qua sự quan sát: cánh hoa màu đồng (hợp kim đồng-thiếc) có dạng giống lưỡi chim; trong chương trình sinh thái Cần Giờ có người dịch trực tiếp từ tiếng La tinh Avicennia alba ra "mắm trắng", từ đó được dịch tiếp ra tiếng Pháp trong vài bài của Le Courrier du Vietnam là palétuvier blanc. Do cách dịch từng chữ một mà xảy ra sự hiểu sai, một số nước nói tiếng Pháp sẽ hiểu palétuvier blanc là tên của 3 loại cây khác nhau, mà trong cả 3 loại không có loại mắm lưỡi đồng.
Đây là điểm mà quý vị độc giả hay dịch giả cần chú ý. Đối với dịch giả, sự am tường cách dùng chữ của văn bản gốc và cách dùng chữ của ngôn ngữ mình dịch ra rất cần thiết. Tốt nhất nên ghi thêm tên khoa học để khỏi lầm lẫn. Đối với độc giả, vấn đề còn khó khăn hơn nếu muốn hiểu đúng nghĩa. Khi có một bài nghiên cứu trong tay bằng tiếng thông dụng trên thế giới chẳng hạn, họ phải phân biệt đây là bản gốc của nước nào hay bản dịch và dịch từ tiếng nước nào, cho độc giả nước nào.
Điểm ngoặc thứ hai: Trong truyện ngắn "Rừng Mắm" của Bình Nguyên Lộc, một tác phẩm đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, tác giả đã dùng hư cảnh "mắm" để đề cao sự hy sinh của tổ tiên thời khai phá phương Nam, trong đó không có chi tiết nào đúng sự thật của cây mắm. Ngoài ra có hai bài chỉ trích "Rừng Mắm" của Lương Thư Trung, trong đó tác giả dường như không hiểu dụng ý của Bình Nguyên Lộc mà chỉ thấy có một điểm sai, và ông cũng tả cây mắm với vài điểm không đúng sự thật, thí dụ như trái mắm giống như trái điệp (trong thực tế, trái mắm chỉ có một hột, còn trái điệp là loại trái có nhiều hột). Xin độc giả của những tác phẩm này để ý điều đó.
Điểm ngoặc thứ ba: Từ ngữ mắm được nhà thảo mộc Lê Quang Thưởng và giáo sư Nguyễn Thanh Liêm, cũng như một số khá nhiều văn liệu, viết là mấm, xin quí vị tìm tài liệu tiếng Việt trực tuyến để ý.