Сьвідрыгайла Альгердавіч
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Сьвідрыгайла Альгердавіч, Сьвідрыгайла-Леў у каталіцкім хрышчэньні Баляслаў (каля 1370 - 10 лютага 1452) – вялікі князь літоўскі.
Пасьля сьмерці Вітаўта ў 1430 годзе згодна з умовамі Гарадзельскай уніі вялікі князь літоўскі павінен быў абірацца са згоды Ягайлы і польскіх паноў. Але князі і баяры якія сабраліся на сойм ў Вільню без узгадненьня абвясьцілі вялікім князем літоўскім Сьвідрыгайлу. Не жадаючы канфлікту з ВКЛ Ягайла пагадзіўся з гэтым выбарам.
Сьвідрыгайла хоць і быў ахрышчаны ў каталіцтва, але быў вядомы як праціўніка ўніі з Польшчай і даўні супернік Вітаўта і Ягайлы. Верагодна менавіта гэтым кіравалася незалежніцкая партыя, якая складалася ў большасьці з праваслаўных, пры яго абраньні на пасаду. Польскі храніст Ян Длугаш кажа, што Сьвідрыгайла меў павагу у праваслаўных, бо хоць сам быў каталіком, але меў вялікую прыхільнасьць да іх веры.
Стаўшы вялікім князем, Сьвідрыгайла пачаў раздаваць важныя дзяржаўныя пасады амаль выключна праваслаўным, яны складалі большасьць яго атачэньня. Гэтым была незадаволена прапольская партыя, якая складалася ў большасьці з каталікоў. Ранейшы Гарадзельскі прывілей, хоць ён і абмежавана дзейнічаў ў ВКЛ, даваў новаахрышчаным каталікам перавагі перад праваслаўнымі, але Сьвідрыгайла ўвогуле не зважаў на гэта. Незадаволенасьць гэтым каталікоў добра адлюстроўваюць словы кракаўскага біскупа Зьбігнева Алясьніцкага, які ў 1432 годзе пісаў, што праваслаўныя пры Сьвідрыгайле трымаюць у сваіх руках амаль усе найважнейшыя гарады і пасады, чаго не было пры Вітаўце.
У зьнешняй палітыцы ўладараньне Сьвідрыгайлы пачалося канфліктам з Польшчай. Спрэчкі за Падольле былі яшчэ пры Альгердзе і Вітаўце, а пры Сьвідрыгайле зноў абвастрыліся, а ў канцы 1430 года перарасьлі ва ўзброеную барацьбу. Адбыўся канчатковы разрыў паміж Сьвідрыгайлам і Ягайлам. Пасьля безвыніковых перамоў польскі кароль у чэрвені 1431 года пачаў вайну і накіраваў сваё войска на Валынь. Сьвідрыгайла шукаў хаўрусьнікаў - яго падтрымліваў імпэратар Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі Жыгімонт Люксэмбурскі, які абяцаў вялікаму князю каралеўскую карону, а таксама Тэўтонскі ордэн, які жадаў рэваншу пасьля паражэньня 1410 года. У чэрвені 1431 года Сьвідрыгайла падпісаў абаронча–наступальную дамову з вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна Паўлам Русдорфам, таксама дапамогу абяцалі татары і малдаўскі гаспадар.
Страта палітычных пераваг, гарантаваных Гарадзельскім прывілеем, а таксама разрыў з Польшчай, выклікалі натуральную незадаволенасьць каталіцкай часткі князёў і баяр, а таксама і тых праваслаўных якія лічылі за лепшае прапольскую арыентацыю ВКЛ. Былі незадаволеныя і тыя каталікі і праваслаўныя, хто меў уладу пры Вітаўце і быў адхілены ад яе Сьвідрыгайлам. Не абышлося без падбухторваньня з боку Польшчы, якая падтрымлівала прапольскую (ці супрацьсьвідрыгайлаўскую) апазыцыю ў ВКЛ і дапамагала ў падрыхтоўцы замаху на Сьвідрыгайлу. Спробу замаху ўначы 1 верасьня 1432 года ажыцьцявілі ў Ашмяне Жыгімонт Кейстутавіч (каталік) і Сямён Іванавіч Гальшанскі (праваслаўны), але Сьвідрыгайле пашчасьціла ўратавацца і ўцячы ў Полацак.
Адразу пасьля гэтага прапольская партыя ябвясьціла вялікім князем аднаго са змоўшчыкаў, малодшага брата Вітаўта - Жыгімонта Кейстутавіча. Яго ўладу прызналі Вільня, Трокі, Коўня, Жамойць і Горадня, ўзброенай сілай было падпарадкавана Берасьце. Пасьля гэтага, верагодна бачачы свае цяжкае становішча на бок Жыгімонта перайшла Новагародчына. Аднак Полацкая, Віцебская і Смаленская землі, Севершчына, Кіеўшчына, Валынь не прызналі Жыгімонта, а лічылі вялікім князем Сьвідрыгайлу.
Жыгімонт адразу аднавіў саюз з Польшчай, падпісаўшы ўнію ў Горадні, ў якой пацьвердзіў вярхоўную ўладу Ягайлы на ўмовах Віленка-Радамскай уніі 1401 года, такім чынам абмежаваўшы самастойнасьць ВКЛ часам свайго жыцьця. Каб змагацца з Сьвідрыгайлам Ягайла прыслаў Жыгімонту польскае войска. Так у ВКЛ пачалася фэадальная вайна 1432 – 1437 гадоў. Трэба адзначыць, што гэта вайна не мела нацыянальна–рэлігійнага характару, бо ў абодвух супрацьлеглых лягерах былі як праваслаўныя, так і каталікі. На самой справе гэта вайна была змаганьнем княска–баярскіх партый паміж сабою. Напрыклад, Сьвідрыгайла лічыў сябе заўзятым каталіком і пры гэтым узначальваў у асноўным праваслаўную партыю, але гэтая партыя змагалася не за веру, а за сваё дамінуючае становішча ў дзяржаве і ў ёй таксама былі князі і баяры каталіцкага веравызнаньня якія выступалі супраць уніі з Польшчай і за хаўрус з Тэўтонскім ордэнам.
Сьвідрыгайла абапіраючыся на Полацак з восені 1432 года пачаў рабіць вайсковыя выправы на прызнаўшыя Жыгімонта землі. Зімой і летам 1433 года войска Сьвідрыгайлы хадзіла да Вільні і Новагародка, заняло шэраг невялікіх гарадоў, але ў увогуле вайсковыя дзеяньні былі для іх няўдалыя. Не аказалі абяцанай дапамогі татары і малдаўскі гаспадар. Толькі Лівонскі ордэн пасылаў свае войскі супраць Жыгімонта. У сваю чаргу Жыгімонт Кейстутавіч пры падтрымцы польскіх войскаў ваюючы землі захаваўшыя адданасьць Сьвідрыгайлу ў 1433 годзе дахадзіў да Мсьціслава.
Маючы колькасную перавагу, Сьвідрыгайла не здолеў плённа яе выкарыстаць, да тагож хутка страціў галоўнага хаўрусьніка. Польска–чэскае войска напала Новую Марку і падышло да Гданьска, вялікі магістар Тэўтонскага ордэна вымушаны быў скласьці з Польшчай замірэньне. У выніку дамовы, заключанай ў канцы 1433 года ў Ленчыцах, Ордэн выракся хаўрусу з Сьвідрыгайлам. Вызначальнымі для зыходу вайны сталі прывілей 1432 года выдадзены Ягайлам для Луцкай зямлі і агульназемскі прывілей выдадзены Жыгімонтам у Троках 6 траўня 1434 года. Гэтыя прывілеі абвяшчалі роўнасьць правоў праваслаўных і каталікоў у межах ВКЛ - правы, што гарантаваліся каталікам Гарадзельскім прывілеем, пашыраліся на ўсіх падданых незалежна ад веравызнаньня. У прывілеі Жыгімонта адзначалася, што такая роўнасьць была заўжды, але гэтым актам яна афіцыйна пацьвярджаецца. Хоць у Троцкім прывілеі дэкляравалася, што пасады ваяводаў і кашталянаў віленскага і троцкага могуць займаць толькі каталікі, алеж праваслаўнае баярства атрымала гарантыі недатыкальнасьці сваіх зямельных уладаньняў, свабоду распараджэньня зямлёй, ільготы ад дзяржаўных павіннасьцей. Гэтым былі зьнятыя асноўныя супярэчнасьці ў грамадзтве і Сьвідрыгайла пачаў страчваць падтрымку.
Сьвідрыгайла спадзяваўся на дапамогу каталіцкага Захаду, зьвярнуўся да Базэльскага сабора. У 1433 годзе ў Базэль быў дасланы ліст нібыта ад праваслаўных баяраў з Віцебска, якія выказалі жаданьне падпарадкавацца Рыму, а ў наступным годзе на царкоўным саборы зьявілася дэлегацыя Сьвідрыгайлы, якая пацьвердзіла яго пляны ўніі і папрасіла дапамогі ў барацьбе з Жыгімонтам і Ягайлам. Але гэта была памылкаю, бо праваслаўныя пасьля Троцкага прывілея і так пакідалі лягер Сьвідрыгайлы, а яго намер увесьці царкоўную ўнію яшчэ больш адштурхнуў іх. Паспрыяла гэтаму і тое, што князь летам 1435 года загадаў спаліць у Віцебску мітрапаліта Герасіма, бо падазраваў апошняга ў пераходзе на бок Жыгімонта.
У такім становішчы Сьвідрыгайла, пакуль яшчэ меў даволі шмат прыхільнікаў, вырашыў даць прапольскай партыі генэральную бітву. У ліпеню 1435 года разам з войскамі Лівонскага ордэна ён рушыў на Жыгімонта. Войска Сьвідрыгайлы ўзначальваў дасьведчаны войскаводзец Жыгімонт Карыбутавіч. На дапамогу ж Жыгімонту Кейстутавічу прыйшлі польскія харугвы. У бітве пад Вількамірам на рацэ Сьвятой 1 верасьня 1435 года, прыняўшы бой ў надзвычай неспрыяльных умовах, войскі Сьвідрыгайлы пацярпелі цяжкую паразу. З 50 князёў удзельнічаўшых у бітве на баку Сьвідрыгайлы загінула 13, а 34 трапіла ў палон. Вялікія страты панесла і лівонскае рыцарства, загінуў магістар Франц фон Кірскорф і некалькі камтураў. Свідрыгайла з 30 баярамі ўцёк у Полацк. Але пасьля гэтай бітвы, ў якой незалежніцкая партыя панесла цяжкія страты, падтрымка Сьвідрыгайлы стала маламагчымай, ў гэтым жа годзе ўладу Жыгімонта прызнаў Смаленск, але Полацак і Віцебск адбілі аблогі войскамі Жыгімонта. Тэўтонскі ордэн падпісаў у Брэсце Куяўскім «вечны мір» з Жыгімонтам Кейстутавічам і Ягайлам, зноў адмовіўся ад хаўрусу з Сьвідрыгайлам і прызнаў уладаром ВКЛ Жыгімонта Кейстутавіча, абавязваючыся і ў будучым прызнаваць толькі таго вялікага князя літоўскага, які будзе абраны са згоды Польскага каралеўства, ды не падтрымліваць вялікіх князёў літоўскіх у іх антыпольскіх захадах. Наступным летам Полацак і Віцебск прызналі ўладу Жыгімонта. Нейкі час Сьвідрыгайла яшчэ знаходзіў падтрымку на Кіеўшчыне, Севершчыне і Валыні, але пасьля пакінуў і гэтыя землі, атрымаўшы прытулак у Валахіі.
У Валахіі Сьвідрыгайла знаходзіўся да забойства Жыгімонта Кейстутавіча арганізаванага незалежніцкай партыяй. Пасьля гэта Сьвідрыгайла зьявіўся на Валыні і называў сябе вярхоўным князем літоўскім. Але рада князёў і паноў узначаленая Янам Гаштольдам 29 чэрвеня 1440 года абвясьціла вялікім князем трынаццацігадовага Казіміра Ягелончыка, зрабіўшы гэта зноў такі без узгадненьня з польскімі панамі.
Памёр у Луцку на Валыні.
Папярэднік: Вітаўт |
Вялікі князь літоўскі 1430 – 1432 |
Наступнік: Жыгімонт |