Летува
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Летува́, Літва́, Літо́ўская Рэспу́бліка (па-летувіску: Lietuvos Respublika) належыць да трох балтыйскіх краінаў у Паўночнай Эўропе. На поўначы Летува мяжуе з Латвіяй (працягласьць мяжы 610 км), на ўсходзе — зь Беларусяй (724 км), на паўднёвым захадзе з расейскай Калінінградзкай вобласьцю (303 км), на поўдні таксама з Польшчай (110 км). На захадзе Летуву амывае Балтыйскае мора (працягласьць узьбярэжжа 99 км). Сталіца сучаснай Летувы -- Вільня(зь 1940 году па сёньняшні час), зь 1918 па 1939 часовай сталіцай была Коўна. Дзяржаўны герб -- Віціс (па-летувіску: Vytis). Сьцяг -- жоўта-зялёна-чырвоны.
Летува ёсьць сябрам NATO і Эўрапейскага Зьвязу.
|
|||||
Нацыянальны дэвіз: Vienybė težydi | |||||
![]() |
|||||
Афіцыйная мова | Летувіская | ||||
Сталіца | Вільня | ||||
Найбуйнейшы горад | Вільня | ||||
Урад
Прэзыдэнт
Прэм'ер-міністар |
Парламенцкая рэспубліка Валдас Адамкус Гедзімінас Кіркілас |
||||
Плошча - Агульная - % вады |
122-е месца ў сьвеце 65 200 км2 нязначны |
||||
Насельніцтва - Агульнае (2005) - Шчыльнасьць |
125-е месца ў сьвеце 3 596 617 55/км² |
||||
СУП - Агульны (2005) - на душу насельніцтва |
77-е месца ў сьвеце $49,38 млрд $13 700 |
||||
Валюта | Летувіскі літ (LTL ) |
||||
Часавы пас - улетку |
EET (UTC+2) EEST (UTC+3) |
||||
Незалежнасьць -Абвешчаная -Прызнаная -Згубленая Незалежнасьць |
Ад Расейскай Імпэрыі 16 лютага 1918 12 ліпеня 1920 1940 Ад СССР 11 сакавіка 1990 4 лютага 1991 |
||||
Дзяржаўны гімн | Tautiška Giesmė | ||||
Аўтамабільны знак | LT | ||||
Дамэн верхняга ўзроўню | .lt | ||||
Тэлефонны код | +370 |
||||
![]() |
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
Упершыню назва Lituae, ад якой паходзіць сучасная назва краіны, згадваецца ў 1009 годзе ў Квэдлінбурскай хроніцы.
Тэрыторыі сучаснай Летувы уваходзілі ў склад ВКЛ, а з 1569 году зьяўлялася і часткай Рэчы Паспалітай. У 1795 годзе анэксаваная Расейскай імпэрыяй.
16 лютага 1918 году Летува абвясьціла незалежнасьць. У 1940 годзе СССР анэксаваў Летуву.
11 сакавіка 1990 году была зноў абвешчаная незалежнасьць Летувы. 17 верасьня 1991 году Летува стала сябрам ААН.
29 сакавіка 2004 Летува ўвайшла ў NATO, а 1 траўня 2004 – у Эўрапейскі Зьвяз.
[рэдагаваць] Палітычная сыстэма
Асноўны артыкул: Палітыка ў Летуве
Галава дзяржавы ў Летуве - прэзыдэнт, што абіраецца простымі выбарамі на пяцігадовы тэрмін. Прэзыдэнт вызначае асноўныя накірункі зьнешняй палітыкі, зьяўляецца галоўнакамандуючым летувіскага войску. Прэзыдэнт вылучае палямэнту для зацьверджаньня кандыдатуру прэм'ер-міністра, а потым па рэкамэндацыі апошняга - кандыдатуры сябраў Ураду, таксама як і шэраг іншых вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў і судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду (Konstitucinis Teismas).
Аднапалатны летувіскі парлямэнт, Сэйм, мае 141 чальца, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Крыху болей за палову дэпутатаў абіраюцца па аднамантатных акругох (71), а іншая частка (70) - паводле партыйных сьпісаў. Бар'ер праходжаньня ў Сэйм для партыі роўны 5%.
[рэдагаваць] Мова і насельніцтва
- летувіская: каля 2.694.000
- расейская: каля 344.000
- польская: 258.000–400.000
- беларуская: каля 63.000
- украінская: каля 45.000
- татарская: каля 5.100
- латыская: каля 5.000
- караімская: < 100
Расейцы у асноўным зьявіліся ў Летуве пасьля Другой сусьветнай вайны, калі краіна трапіла ў склад Савецкага Саюзу, і жывуць пераважна ў рэгіёнах Вільні й Клайпэды. Сярод старэйшага пакаленьня летувісаў вялікая ступень валоданьня расейскаю мовай, у той час, як моладзь збольшага валодае ангельскаю. У раёне Клайпэды (былога прускага Мэмэлю) ёсьць доля нямецкамоўнага насельніцтва. Рэгіён вакол Вільні і ўздоўж беларускай мяжы гістарычна быў заселены беларусамі, дагэтуль там шырока распаўсюджаныя дыялекты беларускай (“польскай”, “тутэйшай”) мовы.
Этнічны склад насельніцтва: летувісы - 83,5%, палякі - 6,75%, расейцы - 6,3%, беларусы - 1,2%, украінцы - 0,65% (на красавік 2001 году).
[рэдагаваць] Геаграфія
Асноўны артыкул: Геаграфія Летувы
Летува падзяляецца на 4 гістарычныя рэгіёны, якія розьняцца сваімі традыцыямі, дыялектамі і ляндшафтам: Аўкштота (Aukštaitija), Жамойць (Žemaitija), Сувалкія (Suvalkija) і Дзукія (Dzukija). Пяты рэгіён – “Малая Летува” (Mažoji Lietuva, на мапе зялёным колерам), што да 1918 году належаў да Ўсходняй Прусіі. Тут Летува пясочнымі пляжамі і дзюнамі мяжуе з Балтыйскім морам. Далей на ўсход цягнецца халмісты марэнны ляндшафт. Віленшчына багатая халмамі і азёрамі. Бліжэй да польскай мяжы знаходзіцца рэгіён Сувалкія (сінім колерам на мапе). Разам з раўнінай між Панявежай і Коўняй гэта – найбольш актыўна выкарыстаны ў сельскай гаспадарцы раён. На ўсход ад Сувалкіі, на беларускай мяжы знаходзіцца лясная Дзукія. Там, ля Друскенікаў пачынаецца летувіскі адрэзак Нёману (па-летувіску: Nemunas). Даўжынёю ў 475 км (з усяго 937 км), Нёман ёсьць найбольш працяглай ракой у Летуве, і свае апошнія 200 км утварае натуральную мяжу з Калінінградзкай вобласьцю. Пры мястэчку Руснэ Нёман упадае ў Балтыйскае мора.
Глядзі таксама: Гарады Летувы
[рэдагаваць] Адміністрацыйны падзел
Асноўны артыкул: Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Летувы
Летува складаецца зь 10 паветаў (па-летувіску: apskritys), якія называюцца адпаведна сваёй сталіцы:
- Аліта
- Коўня
- Клайпэда
- Марыямполе
- Паневеж
- Шаўлі
- Таўрогі
- Тэльшыяй
- Уцяна
- Вільня
Паветы дзеляцца на акругі. Некаторыя буйныя гарады утвараюць самастойныя адміністрацыйныя адзінкі.
[рэдагаваць] Эканоміка
Асноўны артыкул: Эканоміка Летувы
Істотнае значэньне для разьвіцьця эканомікі Летувы мела ўступленьне ў Эўрапейскі Зьвяз. Сукупны ўнутраны прадукт краіны вырас за першы квартал 2004 году на 7,7%.
Важныя галіны летувіскае эканомікі — ў першую чаргу мэблевая прамысловасьць (напрыклад, пастаўкі для швэдзкага канцэрну IKEA), тэкстыльная і харчовая прамысловасьці.
[рэдагаваць] Транспарт
Асноўны артыкул: Транспарт у Летуве
Летува мае важкае значэньне як транзытная краіна між Цэнтральнай і Паўночнай Эўропай, між Скандынавіяй і Беларусяй. Ключавую ролю Летува грае як транзыт між Расейскай Фэдэрацыяй і ейным эксклявам Калінінградзкай вобласьцю. Сталіца Летувы Вільня знаходзіцца вельмі блізка да закрытай беларускай мяжы, таму больш важным транспартным вузлом Летувы зьяўляецца гістарычная сталіца Коўня.
[рэдагаваць] Аўтатранспарт
Летува мае разьвітую сець аўташашаў, у тым ліку аўтастраду, што злучае Коўню і Клайпэду і аўтабан E67 "Via Baltica" з Варшавы праз Коўню, Рыґу, Талін да Хэльсынкі. Акрамя таго, Летува мае вялікае значэньне для транзыту нафты з Расеі.
[рэдагаваць] Карабельны транспарт
У Клайпэдзе знаходзіцца буйны марскі порт, злучаны паромнымі маршрутамі з важнымі гарадамі ўзьбярэжжа Балтыйскага мора.
[рэдагаваць] Чыгунка
Пры Шастоках і Сувалках (Польшча) знаходзіцца важны чагуначны перавал у Польшчу, які ў апошнія гады, з-за зьнешнепалітычнай самаізаляцыі Беларусі, атрымаў ключавую важнасьць, бо альтэрнатыўны маршрут ідзе празь Беларусь. Важнасьць гэтага шляху, пасьля адкрыцьця летувіска-польскай мяжы ў ходзе пашырэньня Эўразьвязу на ўсход, будзе толькі расьці. Летувіская чыгунка, таксама як чыгунка ў іншых краінах былога Савецкага Саюзу і ў Фінляндыі, мае шырокую каляю (1 524 мм замест 1 435 мм у Заходняй Эўропе).
[рэдагаваць] Турызм
Асноўны артыкул: Турызм у Летуве
У Летуве расьце роля турызму на Балтыйскім моры, напрыклад гарады Ніда і Паланґа. Менш важны, але таксама расьце прыцягальнасьць для турыстаў гарадоў Вільні і Коўні.
[рэдагаваць] Культура
Асноўны артыкул: Культура Летувы
[рэдагаваць] Пераходная зона
З пункту гледжаньня культуры Летува знаходзіцца ў зоне пераходу. На захадзе краіны, пры Балтыйскім моры, ёсьць відавочны ўплыў ганзейска-паўночна-эўрапейскіх архітэктурных і фальклёрных традыцый — нямецкай, дацкай і швэдзкай культураў. З часоў уваходжаньня ў Вялікае Княства Літоўскае праз прыняцьце каталіцтва ў першую чаргу ў архітэктуры зьявіліся італійскія элемэнты (Сабор часоў Рэнэсансу ў Вільні).
Усход і поўдзень Летувы традыцыйна быў пад моцным беларускім, пазьней таксама польскім уплывам. У гарадах да Другой Сусьветнай Вайны была шматлікая жыдоўская дыяспара.
[рэдагаваць] Сусьветная культурная спадчына UNESCO
Старое места Вільні ўваходзіць у Сусьветную Культурную Спадчыну паводле UNESCO, гэтаксама як і дзюны на Куршскай касе і старажытныя гарадзішчы ў Кернаве.
[рэдагаваць] Помнікі
Нацыянальным сымбалям Летувы зьяўляецца Крыжовая Гара (па-летувіску: Kryžių Kalnas) ля Шаўляў.
[рэдагаваць] Паганскія помнікі
Культура Летувы, як апошняга хрысьціянізаванага рэгіёну Эўропы, багатая на паганскія элемэнты. Распаўсюджаныя рэшткі культаў розных бажкоў, у першую чаргу побытавых (дамавік, лазьнік, лесавік і іншыя). Край багаты старажытнымі паганскімі помнікамі, капішчамі. У Коўні ёсьць музэй паганства, а ў Юодкрантэ - "Вядзьмарская гара".
[рэдагаваць] Глядзі таксама
- Вядомыя летувісы
Краіны Эўропы |
---|
Азэрбайджан | Альбанія | Андора | Армэнія | Аўстрыя | Баўгарыя | Беларусь | Босьнія і Герцагавіна | Бэльгія | Ватыкан | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грузія | Грэцыя | Данія | Ірляндыя | Ісьляндыя | Італія | Казахстан¹ | Кіпр | Латвія | Летува | Ліхтэнштайн | Люксэмбург | Малдова | Мальта | Манака | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Расея¹ | Рэспубліка Македонія | Румынія | Сан-Марына | Славаччына | Славенія | Сэрбія | Турцыя¹ | Украіна | Фінляндыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Швайцарыя | Швэцыя | Эстонія |
Залежныя тэрыторыі: Акратыры | Выспа Мэн | Гернсі | Гібралтар | Ян Маен | Джэрсі | Дэкелія | Свальбард | Фарэрскія выспы |
¹ Часткова знаходзіцца ў Азіі |
Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы (NATO) | ![]() |
---|---|
Баўгарыя | Бэльгія | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грэцыя | Данія | Злучаныя Штаты Амэрыкі | Ісьляндыя | Італія | Канада | Латвія | Летува | Люксэмбург | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Румынія | Славаччына | Славенія | Турэччына | Францыя | Чэхія | Эстонія Кандыдаты: Альбанія • Рэспубліка Македонія • Харватыя |