Турцыя

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Türkiye Cumhuriyeti
Сьцяг Турцыі Герб Турцыі
(Сьцяг) (Герб)
Нацыянальны дэвіз: Yurtta Sulh, Cihanda Sulh
Месцазнаходжаньне Турцыі
Афіцыйная мова турэцкая
Сталіца Анкара
Найбуйнейшы горад Стамбул
Урад
Прэзыдэет
Прэм'ер-міністар
Рэспубліка
Ахмет Нэждэт Сэзэр
Рэжэп Тайяп Эрдаган
Плошча
 - Агульная
 - % вады
36 месца ў сьвеце
780.580 км2
1,3
Насельніцтва
 - Агульнае ([[- 2005 атакс.
- 2000 перапіс]])
 - Шчыльнасьць
17 месца ў сьвеце
73.193.000
67.844.903
90/км²
СУП
 - Агульны (2006 атакс.)
 - на душу насельніцтва
19 месца ў сьвеце
$ 610.000 мільёнаў
$ 8.385
Валюта Турэцкая ліра (TRY)
Часавы пас
 - улетку
(UTC+2)
(UTC+3)
Незалежнасьць
29 кастрычніка 1923 году
Дзяржаўны гімн İstiklâl Marşı
Аўтамабільны знак
Дамэн верхняга ўзроўню .tr
Тэлефонны код +90
Мапа Турцыі

Турцыя або Турэччына, афіцыйная назва Турэцкая Рэспубліка (па-турэцку: Türkiye Cumhuriyeti) - дзяржава размешчаная ў Эўразіі. Мае сухапутную мяжу з Грузыяй, Армэніяй і Азэрбайджанам, а таксама з Баўгарыяй, Грэцыяй, Сырыяй, Іракам і Іранам. З Расеяй і Ўкраінай мае на Чорным моры агульную мяжу эканамічнай зоны і кантынэнтальнага шэльфу, а з Грузіяй - таксама мяжу тэрытарыяльных вод. Амываецца водамі Чорнага, Эгейскага і Міжземнага мораў. Азіяцкая і эўрапейская часткі краіны падзеленыя пратокамі (Басфор, Мармуровае мора, Дарданэлы).

Зьмест

[рэдагаваць] Гісторыя

[рэдагаваць] Кароткая храналёгія

  • 1326 - на адваяваных у бізантыйцаў землях быў заснаваны турэцкі султанат са сталіцай у горадзе Бурса.
  • 1362 - туркі, заваяваўшы землі ў Эўропе, перанеслі сталіцу ў горад Адрыянопаль (Эдзірнэ). Эўрапейскія ўладаньні Турцыі атрымалі назоў Румэлія.
  • 1375 - туркі заваявалі Кілікію.
  • 1453 - туркі ўзялі Канстанцінопаль і зрабілі яго сталіцай новай Асманскай імперыі.
  • Пры Сэліме Грозным Турцыя заваявала Сырыю, Арабію і Эгіпет. Турэцкі султан зрынуў апошняга халіфа ў Каіры і сам стаў халіфам.
  • 1526 - адбылася Махачская бітва, падчас якой туркі разьбілі чэшска-вугорскае войска і акупавалі Вугоршчыну і ў 1529 падступілі да сценаў Вены. На вяршыні сваёй магутнасьці, у кіраваньне Сулеймана Цудоўнага (15201555), імпэрыя распасціралася ад Вены да Пэрсыдзкай затокі, ад Крыма да Марока.
  • 1678 - туркі захапілі украінскія тэрыторыі на захад ад Дняпра.
  • 19 стагодзьдзі - на ўскраінах імпэрыі ўзмацніліся сэпаратысцкія настроі. Турцыя пачала паступова губляць свае тэрыторыі, саступаючы тэхналягічнай перавазе Захаду. Слабеючы, Турцыя паспрабавала абаперціся на дапамогу Нямеччыны, але гэта толькі ўцягнула яе ў Першую Сусьветную вайну, якая скончылася паразай Траістага Хаўрусу.
  • 30 кастрычніка 1918 - складзена Мандроскае замірэньне, а пасьля Сэўрская мірная дамова (10 жніўня 1920). Фактычна Турцыя была падзеленая, прычым адзін з найбуйнейшых гарадоў Малой Азіі Ізьмір (Сьмірна) быў абяцаны Грэцыі. Грэцкае войска ўзяла яго 15 траўня 1919, пасьля чаго пачалася Вайна за незалежнасьць Турцыі. Турэцкія нацыяналісты на чале з Мустафой Кэмалем адмовіліся прызнаць мірную дамову і ўзброенай сілай выгналі грэкаў з Турцыі. Да 18 верасня 1922 краіна была вызваленая ад заваёўнікаў, што было зафіксавана ў Лазанскай дамове 1923 году, якой былі прызнаныя новыя межы Турцыі.
  • 29 кастрычніка 1923 - абьвешчаная Турэцкая Рэспубліка, і Мустафа Кэмаль, які прыняў імя Атацюрк (бацька турак), стаў яе першым прэзыдэнтам.

[рэдагаваць] Палітыка

[рэдагаваць] Унутраная палітыка

У адпаведнасьці з Канстытуцыяй (1982 году) Турцыя - свецкая дзяржава.

У Турцыі спалучаюцца элемэнты прэзыдэнцкага і парлямэнцкага кіраваньня. Галава дзяржавы - прэзыдэнт, абіраемы парлямэнтам на сямігадовы тэрмін.

Важную ролю ў кіраўніцтве краінай гуляе канстытуцыйны орган - Рада нацыянальнай бясьпекі (РНБ) Турцыі, у якую ўваходзяць прэзыдэнт, прэм'ер-міністар, міністры абароны, унутраных і замежных спраў, а таксама вышэйшае ваеннае кіраўніцтва. У адпаведнасьці з папраўкай у Канстытуцыю, на пост генэральнага сакратара РНБ з 2004 году прызначаецца цывільная асоба (раней - высокапастаўленыя прадстаўнікі Генштабу).

Заканадаўчая ўлада належыць абіраемаму на пяць гадоў, шляхам прамых выбараў на прапарцыйнай аснове (пры 10-адсоткавым парозе прадстаўніцтва), аднапалатнаму Вялікаму Нацыянальнаму Сходу Турцыі (ВНС) у складзе якога 550 дэпутатаў.

Выканаўчая ўлада, галавой якой зьяўляецца прэзыдэнт, зьдзяйсняецца Радай міністраў. 3 лістапада 2002 году ў Турцыі адбыліся датэрміновыя выбары ў парлямэнт, па выніках якіх сфармаваны аднапартыйны ўрад Партыі справядлівасьці і разьвіцьця (ПСР). З 14 сакавіка 2003 году генэральны старшыня гэтае партыі Р.Т. Эрдаган зьяўляецца прэм'ер-міністрам Турцыі.

Па стане на 1 студзеня 2005 году ў краіне зарэгістравана 51 палітычная партыя, дзейнасьць якіх рэгламентуецца Канстытуцыяй і законам аб партыях. Забараняецца ствараць партыі па этнічнай прыкмеце, а таксама адкрыта клерыкальныя і фашысцкія. Па выніках апошніх парлямэнцкіх выбараў у ВНС прайшлі толькі дзьве палітычныя партыі: кіруючая зараз ПСР і Народна-рэспубліканская партыя (НРП). У сувязі з часта практыкаванымі ў ВНС адстаўкамі і пераходамі дэпутатаў з адной палітычнай партыі ў іншую, у тым ліку, у не прайшоўшыя ў выніку выбараў у заканадаўчы орган, у парлямэнце (на 1 красавіка 2005 году) прадстаўленыя пяць партый: ПСР - 360 дэпутатаў, НРП - 163, Партыя дакладнага шляху (ПДШ) – 6, Партыя Айчыны (ПА) – 5, Партыя народнага ўздыму (ПНУ) – 1, незалежныя – 14, адно месца – вакантная.

[рэдагаваць] Вонкавая палітыка

Турцыя мае дыпляматычныя адносіны больш са ста дзяржавамі.

Адным з прыярытэтных у вонкавай палітыцы з'яўляецца еўрапейскі кірунак. Адносіны з заходнеэўрапейскімі дзяржавамі ў палітычнай, эканамічнай і ваеннай галінах атрымалі дынамічнае разьвіцьцё і разглядаюцца першым чынам у гледзяшчы далейшай інтэграцыі Турцыі ў Эўрапейскі Зьвяз. Адносіны Турцыі з ЗША усталяваныя ў 1927 годзе і актыўна падтрымліваюцца ў рэжыме "шырокамаштабнага прасунутага стратэгічнага партнэрства".

Важнае месца ў вонкавапалітычных прыярытэтах краіны адводзіцца разьвіцьцю шматплянавага партнэрства з Расеяй, супрацоўніцтву з дзяржавамі СНД, першым чынам цюркамоўнымі. Турцыя вылучыла сярэднеазіяцкім і закаўказскім рэспублікам у 1990-я гады таварныя і інвэстыцыйныя крэдыты на суму больш 1,2 млрд. даляраў ЗША. Каля 10 тысяч навучэнцаў з названых дзяржаў навучаюцца ў турэцкіх вышэйшых і сярэдніх навучальных установах.

У апошнія гады інтэнсіўна развіваецца супрацоўніцтва Турцыі з Ізраілем, першым чынам у ваенна-тэхнічнай галіне. Турцыя падтрымлівае актыўныя адносіны з Пакістанам, некаторымі арабскімі краінамі (Эгіпет, Ярданія, дзяржавы Пэрсыдзкай затокі).

Турцыя зьяўляецца першапачатковым чальцом ААН, уваходзіць у розныя камітэты, камісіі і спецыялізаваныя ўстановы ААН. Краіна прымала ўдзел у працы Асамблеі па бясьпецы і супрацоўніцтву ў Эўропе (АБСЭ) ў Хэльсінкі і падпісала ў 1975 годзе Заключны акт. Турцыя зьяўляецца ўдзельніцай Дамовы аб звычайных узброеных сілах у Эўропе, Менскай групы АБСЭ па Нагорным Карабаху.

Турцыя - чалец НАТА з 1952 году, мае ў арганізацыі другую па колькасьці і магутнасьці ўзброеныя сілы. У краіне разьмешчаныя штаб абьяднаных ВПС НАТА “Поўдзень” (Ізьмір), апэратыўная база самалётаў АВАКС (Конья), шматлікія абьекты інфраструктуры альянсу.

Турцыя зьяўляецца асацыяваным чальцом ЭЗ з 1963 году, атрымала статут краіны-кандыдата на чалецтва ў ЭЗ у сьнежні 1999 году. З 1996 году дзейнічае дамова аб мытным хаўрусе Турцыі з ЭЗ, а на саміце Эўразьвяза 16-17 сьнежня 2004 году ў Брусэлі было прынята рашэньне аб пачатку прадуступных перамоў з Турцыяй у кастрычніку 2005 году.

Турцыя ўваходзіць таксама ў Заходнеэўрапейскі Хаўрус, Арганізацыю Ісламская Канфэрэнцыя (АІК), Арганізацыю Эканамічнага Супрацоўніцтва (АЭС), арганізацыю Чарнаморскага Эканамічнага Супрацоўніцтва (ЧЭС).

[рэдагаваць] Геаграфія

Турцыя месьціцца ва ўсходнім паўшар'і. Яе плошча (уключаючы ўнутраныя вадаёмы) 779,452 кв. км. Асноўная частка тэрыторыі Турцыі — 97 % — размешчаная ў Азіі і толькі 3 % — у Эўропе (23,7 тыс. кв. км.). Максымальная працягласьць турэцкай тэрыторыі з захаду на ўсход 1600 км, з поўначы на поўдзень 600 км.

У адміністрацыйным дачыненні краіна падзеленая на 81 правінцыю (віляйеты).

[рэдагаваць] Эканоміка

Турцыя зьяўляецца індустрыяльна-аграрнай краінай. Яна ўваходзіць у лік першых 25 краін сьвету па вытворчасці СУП, парадку 295 млрд. даляраў ЗША у 2004 годзе, мае найбольш разьвітую ў рэгіёне інфраструктуру паслуг, практычна цалкам забясьпечвае сябе харчаваньнем, вопраткай і абуткам, мэдыкамэнтамі, электрабытавой тэхнікай, электронікай, будматэрыяламі і электраэнергіяй.

Тэмпы эканамічнага росту ў 2004 годе склалі каля 10% (у 2003 на ўзроўні 6%), прыбыткі на душу насельніцтва - на ўзроўні 4100 даляраў ЗША супраць 3383 у 2003 годзе. Інфляцыя (спажывецкія кошты) ў 2004 годзе склала парадку 9,5% (2003 – 18,4%), а па коштах вытворцаў – 15,35% (13,9%). Экспарт (з улікам чаўновага гандлю) дасягнуў 66,5 млрд., імпарт – 97,2 млрд. даляраў ЗША, прыбыткі ад турызму – 12,1 млрд. (у 2004 годзе Турцыю наведалі 17,2 млн. замежных грамадзян). Золатавалютныя рэзэрвы складаюць (дадзеныя на канец 2004 году) 37,2 млрд. даляраў ЗША. Разам з тым, захоўваюцца такія негатыўныя фактары, як вялікая вонкавая і ўнутраная запазычанасьць. На пачатак 2005 году дзяржаўная запазычаннасьць –235 млрд. даляраў ЗША, асноўная частка якога прыходзіцца на ўнутраную запазычанасць – 167,3 млрд. вонкавая запазычанасць – звыш 148 млрд. За 2004 год дэфіцыт аплатнага балансу склаў 15,6 млрд. даляраў (2003 – 8 млрд.). Узровень беспрацоўя, па афіцыйных дадзеных каля 10% актыўнага насельніцтва краіны.

Колькасьць рэгулярнага турэцкага войска складае каля 800 тыс. чалавек. Вярхоўнае камандаваньне ўваходзіць у кампэтэнцыю прэзыдэнта. Практычным камандуючым узброенымі сіламі зьяўляецца начальнік Генэральнага штабу. Прамыя асігнаваньні на ваенныя патрэбы знаходзяцца на ўзроўні адной пятай расходнай часткі бюджэту краіны.

Геаграфічная асаблівасьць Турцыі — размяшчэньне на раздарожжы важных шляхоў, якія з старажытнасьці злучаюць Эўропу з Азіяй, чарнаморскія краіны і народы з міжземнаморскімі. Зараз праз тэрыторыю Турцыі пралягаюць шашэйныя і чыгуначныя магістралі, якія злучаюць Эўропу са шматлікімі краінамі Азіі.

[рэдагаваць] Карысныя выкапні

На тэрыторыі Турцыі налічваецца больш 100 відаў карысных выкапняў. Краіна валодае шматлікімі відамі руднай, горана-хімічнай, паліўна-энэргетычнай сыравіны. У першую чаргу варта назваць хромавыя, вальфрамавыя, медныя руды, бараты, мармур, вугаль і інш. На долю Турцыі прыпадае 25% агульнасусьветнага запасу ртуці. Турцыя мае вялізныя паліўна-энергетычныя рэсурсы — нафта, уран, буры вугаль, каменны вугаль.

[рэдагаваць] Дэмаграфія

Нацыянальны склад: туркі, курды, лазы, чэркесы, арабы, грэкі, армяне, габрэі і іншыя нацыянальнасці.

У момант урварэньня Турэцкай Рэспублікі колькасьць яе насельніцтва складала прыкладна 12,5 млн. чалавек. Усяго ў краіне праведзена 12 перапісаў. З 1927 году насельніцтва Турцыі ўзрасло ў 4,4 разы, прычым толькі з 1950 па 1985 год — у 2,5 разы. Хуткі рост насельніцтва, якое дасягнулага ў 2005 годзе 73,2 млн. жыхароў, застаецца важнай праблемай краіны.

Размеркаваньне жыхароў па тэрыторыі Турцыі адбываецца вельмі нераўнамерна. Найболей густа заселеныя ўзьбярэжжы Мармуровага і Чорнага мораў, затым раёны, прылеглыя да Эгейскага мора. Самы густа населены горад — Стамбул, і самы маланаселены — Ханяры.

Найбуйнейшыя гарады: Стамбул, з прыгарадамі - звыш 10 млн. чал., Анкара - 5 млн. чал., Ізьмір - 3 млн. чал.

[рэдагаваць] Рэлігія

Пануючая рэлігія - іслам суніцкага толку (99% насельніцтва - мусульмане).

[рэдагаваць] Культура

Дзяржаўная мова - турэцкая; распаўсюджаныя замежныя мовы - ангельская, нямецкая.

У Турцыі дзейнічае больш 50 тэатраў і тэатральных пляцовак, палова з якіх – прыватныя, звыш 100 кінатэатраў, парадку 250 музэяў, большасьць – проста пад небам: славутасьці розных гістарычных эпох і культур, ад антычнасьці да асманскага пэрыяду. У краіне рэгулярна праводзяцца розныя нацыянальныя і міжнародныя фэсты культуры і мастацтва, самы вядомы – Стамбульскі міжнародны фэст (раз у два гады – з траўня па чэрвень). Дзейнічае каля 1200 публічных бібліятэк (11,5 млн. кніг), імі карыстаюцца парадку 23 - 24 млн. чалавек, з іх 80% - навучаючаяся моладзь.

[рэдагаваць] Адукацыя

Сыстэма асьветы Турцыі ўключае пачатковыя клясы (дзеці ва ўзросьце 5 - 11 гадоў), сярэднія школы і ліцэі (11 - 18 гадоў), прафэсійныя інстытуты, унівэрсытэты (іх у краіне каля 70, у т.л. 18 – прыватныя). Узровень пісьменнасьці сярод сталага насельніцтва – 82 - 83%, пісьменных сярод мужчын – 90%, жанчын – 70%.

[рэдагаваць] СМІ

У краіне выдаецца парадку 2000 газэт (пэрыядычнасьць – ад аднаго дня да месяца) агульным тыражом звыш 4 млн. асобнікаў, каля 2500 часопісаў (перыядычнасьць ад тыдня да шасьці месяцаў) агульным тыражом да 2 млн. асобнікаў і да 250 інфармацыйных бюлетэняў (штотыднёвыя - штогадовыя). Цэнтральныя штодзённыя газеты (парадку 30 назоваў) грамадска-палітычнай скіраванасьці выдаюцца ў Стамбуле і Анкары, найбуйнейшыя зь іх – «Сабах», «Цюркіе», «Міліет», «Хюрыет», «Заман», «Джумхурыет», «Тэркіш Дэйлі Ньюс» (на ангельскай) і іншыя.

[рэдагаваць] Спорт

[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі



Краіны Азіі
Азэрбайджан | Аман | Арабія Саўдыдаў | Армэнія | Афганістан | Бангладэш | Бахрэйн | Брунэй | Бутан | Віетнам | Грузія | Емэн | Злучаныя Арабскія Эміраты | Ізраіль | Інданэзія | Індыя | Ірак | Іран | Казахстан | Камбоджа | Катар | Кіпр | Кітай | Кувэйт | Кыргызстан | Лаос | Ліван | Малайзія | Мальдыўскія выспы | Манголія | М'янма | Нэпал | Пакістан | Паўднёвая Карэя | Паўночная Карэя | Расея | Рэспубліка Кітай (Тайвань) | Сынгапур | Сырыя | Таджыкістан | Тайлянд | Туркмэністан | Турцыя | Тымор-Лешці | Узбэкістан | Філіпіны | Шры Ланка | Эгіпет | Японія | Ярданія
Спэцыяльныя тэрыторыі: Абхазія | Ганконг | Курдыстан | Макао | Нагорны Карабах | Палестына