Песня пра Роланда

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.


Пе́сня пра Рала́нда (Пе́сьня пра Раля́нда) — адзін з найбольш вядомых твораў класічнага французскага гераічнага эпасу. Жанр: жэста.

Зьмест

[рэдагаваць] Жанр

Жэста (фр. geste, chanson de geste) – гэта даслоўна “песня аб подзвігах”, а больш звыклы тэрмін – эпічная паэма. “Песня пра Раланда” заслужана лічыцца самым выдатным творам французскага нацыянальнага гераічнага эпасу. Эпас гэты фарміраваўся ў канцы ІХ – Х стст. Тады ў Францыі кароль паступова губляў уладу, а феадалы рабіліся ўсё больш уплывовымі, што вяло да так званай феадальнай раздробленасці. Гэтыя працэсы абумовілі глыбокую грамадскую і палітычную праблематыку твораў гераічнага эпасу, якія сталі сапраўднай паэтычнай гісторыяй Францыі. Яны дайшлі да нас у запісах XII – XIV стст., з’яўляюцца перапрацоўкай больш старажытных эпічных песень і маюць форму паэм (іх захавалася блізу 100) памерам ад 1000 да 20 000 радкоў. Строфы (іншыя назвы: тырады, лесы) маюць розную даўжыню і ўтрымліваюць ад 5 да 40 дзесяціскладовых, з цэзурай пасля 4-га ці 6-га складу, вершаў, звязаных асанансам, якія ў пазнейшых рэдакцыях звычайна заменены дакладнымі рыфмамі. Паэмы гэтыя прызначаліся для спявання, прычым, як і ў славянскіх былінах, адна і тая ж мелодыя была скразной для ўсёй паэмы, праходзячы праз кожны радок. Выканаўцамі, а нярэдка і аўтарамі былі жанглёры, якія разносілі песні па ўсёй Францыі. Звярнуўшы на сябе ўвагу прысутных і сабраўшы вакол сябе кола слухачоў, жанглёр гучным воклічам заклікаў іх змоўкнуць і пачынаў спяваць рэчытатывам, падыгрываючы сабе на маленькай арфе ці, часцей, на віёле. Калі ён не паспяваў да ночы закончыць свой аповед, то прыпыняў спеў і адкладваў да наступнага дня. Часам, калі паэма была асабліва вялікай, яе магло хапіць на цэлы тыдзень. Тры тэмы складаюць асноўны змест французскага эпасу: 1) абарона радзімы ад знешніх ворагаў – маўраў (альбо сарацын), нарманаў, саксаў і г.д., 2) верная служба каралю, ахова яго правоў і выкараненне здраднікаў; 3) крывавыя феадальныя звады. Такі падбор тэм адпавядае тагачаснай палітычнай свядомасці народных мас, якія інстынктыўна мкнуліся да нацыянальнага адзінства, бачачы ў феадалах галоўнае зло, шкоднае для радзімы, а таксама ўтапічна марылі знайсці ў караля ахову ад феадальнага самадурства і жорсткасці.

[рэдагаваць] Аўтарства

“Песня пра Раланда” дайшла да нас у некалькіх спісах, сярод якіх найбольш старажытным і па-мастацку дасканалым лічыцца Оксфардскі спіс, які названы так па месцы, дзе ён быў знойдзены (бібліятэка Оксфардскага універсітэта). Ён датуецца прыблізна 1065 годам. Пытанне аб паходжанні паэмы і аб яе аўтары яшчэ ў нашыя дні выклікае спрэчкі сярод даследчыкаў. Сучасныя прадстаўнікі індывідуалістычнай тэорыі, як і Бэдзье, адносяць узнікненне “Песні пра Раланда” да канца ХІ – пачатку ХІІ ст., а яе аўтарства прыпісваюць нейкаму Турольду, які ўпамінаецца ў тэксце паэмы. Тэорыя неатрадыцыяналізму, якую падзяляла большасць савецкіх навукоўцаў, грунтуецца на тым, што французскі гераічны эпас зарадзіўся адначасова з гістарычнымі падзеямі, якія ў ім апяваюцца, г.зн. у VIII – IX стст., і доўгі час існаваў у вуснай традыцыі ў форме кароткіх лірыка-эпічных песень.

[рэдагаваць] Кароткі змест

Ужо сем год змагаецца Карл Вялікі супраць “няверных”. Ён захапіў мноства іспанскіх гарадоў, і толькі Сарагоса пакуль не падпарадкавалася яму. Умацаваўшыся ў ёй, сарацынскі кароль Марсілій вырашае падманам выціснуць франкаў з Іспаніі. Ён накіроўвае да Карла паслоў з каштоўнымі падарункамі і абяцаннем прыняць хрысціянскую веру, калі той спыніць аблогу і вернецца ў Францыю. Паслухаўшы параду барона Раланда, свайго любімага пляменніка, Карл пасылае да Марсілія свайго васала Ганелона (ён жа з’яўляецца айчымам Раланда!). Вымушаны згадзіцца на такую небяспечную місію, ганарлівы і самаўлюбёны Ганелон прыхаваў крыўду на пасынка. Ён заключае з Марсіліем здрадніцкую дамову і, вярнуўшыся, пераконвае Карла паверыць сарацынскаму каралю і адвесці франкаў на радзіму. У адпаведнасці з планам Ганелона ў Рансевальскай цясніне ў Пірэнэях 20-тысячны ар’ергард французскага войска быў заатакаваны 400-тысячным войскам Марсілія. У жорсткай бітве з маўрамі загінулі Раланд і яго сябры, ні на крок не адступіўшы ад Рансеваля. Перад смерцю Раланд трубіць у свой рог Аліфант – і Карл вяртаецца і ў новай бітве супраць усяго мусульманскага свету атрымлівае канчатковую перамогу. Паэма завяршаецца сцэнай суда і смяротнага пакарання Ганелона і яго сваякоў. У гэтым суровым, грунтоўным аповедзе (4002 радкі) каханню дасталася зусім няшмат – акурат столькі, колькі трэба, каб сказаць, што ў Раланда была нявеста Альда, якая, пачуўшы пра яго смерць, упала і памерла (можа не столькі ад смутку, як ад радасці, бо, пэўне ж, Раланд далікатнасцю не вылучаўся).

[рэдагаваць] Аналіз

Такім чынам, у змесце “Песні пра Раланда” як бы пераплятаюцца дзве асноўныя тэмы: тэма подзвіга дзеля радзімы і тэма асуджэння феадальнай анархіі, якая спрычынілася да гібелі найлепшых французскіх ваяроў. Найбольш поўна гэтыя тэмы раскрываюцца ў супрацьпастаўленні галоўных персанажаў “Песні” – Раланда, народнага героя, які аддаў жыццё за “мілую Францыю” і Ганелона, у якім увасабляюцца феадальны эгаізм і анархія. Граф Раланд увасабляе ў сабе сапраўдны патрыятызм, у якім гістарычна заканамерна злучаюцца вернасць радзіме і вернасць свайму каралю. У поўнай меры гераічны характар Раланда раскрываецца ў сцэне яго апошняга боя ў Рансевальскай цясніне. Дзесяткамі і сотнямі паражае ён ворагаў, натхняючы сваім прыкладам франкаў. Ваярская адвага Раланда часам мяжуе з безразважнасцю. Калі сябра і пабрацім Раланда граф Алів’е, бачачы незлічоныя полчышчы маўраў, тройчы просіць яго затрубіць у дзівосны рог Аліфант, каб паклікаць на дапамогу Карла, Раланд тройчы адмаўляецца гэта зрабіць, не жадаючы абясславіць сябе і Францыю. Аўтар паэмы не хоча катэгарычна вылучыць правага і няправага і кажа, што “разумны Алів’е, Раланд адважны, і доблесцю адзін другому роўны”. Аповед пра гібель Раланда становіцца літаральна “гімнам вар’яцтву смелых”. Страціўшы ў баі ўсіх сяброў і паплечнікаў, цяжка паранены, Раланд перад смерцю ўзыходзіць на высокі пагорак, кладзецца на “зялёную траву”, кладзе побач свае рог і меч, каб яны не дасталіся ворагу, і паварочваецца тварам да Іспаніі. Над Францыяй тым часам пралятае навальніца, нібы сімвал народнага смутку. Патрыятызм уласцівы і іншым станоўчым вобразам “Песні пра Раланда”, і перш за ўсё графу Алів’е і архіепіскапу Турпену. Алів’е, “зухаваты сабрат Раланда”, - гэта доблесны і смелы ваяр, для якога “смерць горш за страту гонару”. Да апошняй хвіліны змагаецца ён з ворагамі і, гінучы, “за мілы край родны, за Карла моліцца і за Раланда, сябра дарагога”. Патрыятычны пафас “Песні” непарыўна звязаны з ідэяй нацыянальна-рэлігійнай барацьбы з мусульманствам і асобай місіі Францыі ў гэтай барацьбе. Гэта ярка раскрываецца ў эпізодах, звязаных з архіепіскапам Турпенам. Ваяр-святар , ён мужна б’ецца з “нявернымі”, бласлаўляе франкаў, якія ідуць у бой і гінуць. З гонарам і вялікай любасцю кажа Турпен пра свой народ: “Бясстрашны наш народ. З ім не параўнаецца ніякі іншы”. Патрыятызм “Песні пра Раланда” і ў асуджэнні варожага народнаму духу феадальнага, анархічнага пачатку, носьбітам якога выступае Ганелон. Яго вобраз у паэме вылучаецца сваёй складанасцю, неадназначнасцю. Ён знешне прыгожы чалавек (“ён свежы тварам, на выгляд смелы і ганарысты. Вось быў бы зух, калі б душой быў чысты”), мужны і смелы баец, па-свойму велічны ў сцэне суда, на якім яго караюць. Але Ганелон вышэй за ўсё ставіць асабістыя эгаістычныя інтэрасы. Яго жаданне адпомсціць Раланду стала прычынай гібелі лепшых ваяроў Францыі. Так феадальнае свавольства становіцца здрадай радзіме і рашуча асуджаецца ў паэме. Мастацкая форма “Песні пра Раланда” ў поўнай меры адпавядае яе гераічнаму зместу. У ёй адсутнічаюць любоўныя, бытавыя, камічныя матывы. Шырыня і манументальнасць адлюстраваных падзей спалучаецца з напружаным драматызмам апавядання. Вобразы станоўчых герояў ідэалізаваны і гіпербалізаваны, што стала тыповым для любога эпічнага помніка той пары (напрыклад, “няма Раланду роўных у адвазе, з ім ніводны чалавек не справіцца”, “забіў яшчэ семсот няверных граф Алів’е” і г.д.). У адпаведнасці з духам часу сцэны воінскіх паядынкаў і апісанні бітваў здзіўляюць сваёй жорсткасцю і крывавасцю. Адным са сродкаў стварэння характараў з’яўляецца таксама іх псіхалагічнае супрацьпастаўленне: прамога і суровага Карла – крывадушнаму і спешчанаму Марсілію; гарачага, нястрыманага Раланда – разважліваму Алів’е. Народнасць “Песні пра Раланда” праяўляецца і ў блізкасці яе паэтыкі да фальклору. У ёй шырока выкарыстоўваецца такая характэрная асаблівасць вуснай народнай творчасці, як паўтор. Паўтараюцца асобныя сюжэтныя моманты (Алів’е тройчы просіць Раланда пратрубіць у Аліфант, і тройчы Раланд адмаўляецца; тры разы развітваецца Раланд са сваім мячом Дзюрандалем і г.д.), паўтараюцца словы і словаспалучэнні. У “Песні пра Раланда” сустракаецца мноства паралелізмаў: 12 французскім пэрам супрацьстаяць 12 сарацынскіх, сцэна ваеннай нарады ў Марсілія – аналагічнай сцэне пры двары Карла і інш. Мноства ўстойлівых эпітэтаў таксама сведчыць аб народным паходжанні паэмы: Карл выступае ў ёй з пастаянным азначэннем “сівабароды”, “сівавалосы”; Францыя – “мілая”, “цудоўная”; Ганелон – “здраднік”; меч – “булатны”, “светлы”. У мастацкай сістэме “Песні пра Раланда” значнае месца займаюць прароцкія сны і ўсемагчымыя знакі, прыкметы (Карл двойчы бачыць сон, які прадказвае гібель Раланда), плачы па памерлых (Раланд плача па Алів’е, Карл – па Раландзе), характэрныя для фальклорных твораў. Старафранцузскі верш, якім напісана паэма, суровы, просты і велічны, ён цудоўна перадае яе гераічны змест.

[рэдагаваць] Гістарычная аснова

“Жыццё Карла Вялікага” – твор гістарыёграфа і прыбліжанага да імператара дзяржаўнага дзеяча Эгінхарда (Эйнхарда), дзе можна знайсці гістарычнае абгрунтаванне сюжэта “Песні”. У 778 годзе Карл Вялікі ўмяшаўся ва ўнутраныя спрэчкі іспанскіх маўраў, згадзіўшыся дапамагчы аднаму мусульманскаму цару супраць другога. Перайшоўшы праз Пірэнэі, Карл узяў некалькі гарадоў і аблажыў Сарагосу, але, прастаяўшы пад яе мурамі некалькі тыдняў, вымушаны быў ні з чым вярнуцца ў Францыю. Калі ён вяртаўся праз Пірэнэі, баскі, раздражнёныя разбурэннем аднаго з іх гарадоў і вынішчэннем іх вёсак і пасеваў, напалі ў Рансевальскай цясніне на франкскі ар’ергард і знішчылі яго амаль цалкам; згодна са сведчаннем Эгінхарда, у ліку іншых вяльможных асоб загінуў “Хруатланд, маркграф Брэтані”. Пасля гэтага, дадае Эгінхард, баскі разбегліся і пакараць іх не ўдалося. Непрацяглая і безвыніковая экспедыцыя ў паўночную Іспанію, якая не мела ніякіх сувязей з рэлігійнай барацьбой і скончылася не асабліва значнай, але крыўднай ваеннай няўдачай, была ператворана вандроўнымі спевакамі ў карціну сямігадовай вайны, якая завяршылася заваяваннем усёй Іспаніі, далей – жахлівай катастрофы пры адступленні французскай арміі, прычым і тут ворагамі аказаліся не хрысціяне-баскі, а ўсё тыя ж маўры, і, нарэшце, карціну помсты з боку Карла ў форме грандыёзнай, сапраўды “сусветнай” бітвы французаў з аб’яднанымі сіламі ўсяго мусульманскага свету. У аснове самай старажытнай формы эпічнага падання пра Раланда (якая да нас не дайшла, але якую можна з некаторай верагоднасцю рэканструяваць) ляжыць ідэя крыжовага паходу, толькі ў іншым, больш старым і абмежаваным варыянце яе, які распавядаў не пра заваяванне Палестыны, а пра аказанне дапамогі іспанскім хрысціянам, прыгнечаным маўрамі, і пра канчатковае выгнанне апошніх з Іспаніі. Гэта было звязана з найбольш актуальнай праблемай французскай палітыкі VIII – IX стст. У 732 годзе Карл Мартэл, дзед Карла Вялікага, разбіўшы арабаў ля Пуацье, прыпыніў іх наступ на Еўропу. Аднак і пасля гэтага, у канцы VIII ст. і асабліва ў пачатку IХ ст., г.зн. іменна ў той час, калі адбывалася паэтычнае афармленне падання аб Рансевальскай бітве, паміж французамі і арабамі ішла ўпартая барацьба як у форме паходаў французаў у паўночную Іспанію (дзе каля 800 г. Карл Вялікі заснаваў Іспанскую марку), так і ў форме аховы насельніцтва паўднёвай Францыі ад пастаянных набегаў арабаў. Гэтыя войны вельмі рана пачалі тлумачыцца як справа патрыятычная, а разам з тым і “богаўгодная”, якая хіліцца да выкаранення язычніцтва, і ў адной з хронік экспедыцыя 778 года была пераасэнсавана як імкненне “з дапамогай Хрыста падтрымаць царкву, якая пакутуе пад жорсткім прыгнётам сарацынаў”. Гэтая ідэя ажыла зноў у апошняй чвэрці ХІ ст., калі пад уплывам агітацыі французскіх святароў адначасова з падрыхтоўкай пахода ў Палестыну французскія рыцары і манахі ў вялікай колькасці накіраваліся ў Іспанію, каб там змагацца пад сцягам Альфонса VI, караля Кастыліі, з маўрамі і арганізоўваць царкву ў адваяваных у мусульман абласцях. З гэтага двайнога кораня – патрыятычнага і рэлігійнага – і развіўся народна-гераічны і разам з тым рыцарскі змест паэмы.

[рэдагаваць] Знешнія спасылкі