Гісторыя Латвіі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Зьмест |
[рэдагаваць] Старажытнасьць
Зь 9 стагодзьдзя латышы засялілі тэрыторыю сёньняшняе Латвіі. Краіна падзялялася на некалькі дробных княстваў, і з-за іх слабасьці была аб'ектам інтарэсаў Полацку, Швэцыі, Польшчы і Сьвятое Рымскае Імпэрыі.
[рэдагаваць] Хрысьціянізацыя
Тэрыторыя сучаснае Латвіі ажно да 12 стагодзьдзя была адной з апошніх паганскіх зямель Эўропы. Ганзейскі горад Любэк у 1158 годзе заснаваў сваю гандлёвую калёнію у вусьці Дзьвіны, а ў 1185 г. адбылася першая спроба хросту латышоў місыянэрамі з Брэмэну. У 1202 г. Біскуп Альбэрт I. фон Буксгёвэдэн заснаваў у Рызе Ордэн Мечаносцаў (fratres militiae Christi de Livonia) для заваёвы ґвалтоўнае хрысьціянізацыі Прыбалтыкі.
Пасьля заняцьця значнае часткі Латвіі, бітвамі пры Трэйдэне 1211 і Фэліне (1217) завяршыўся захоп таксама і Эстоніі. Былымі княствамі пачалі кіраваць нямецкія паны. Створанае абразаваньне пачало называцца Лівоніяй. Да канцу 14 стагодзьдзе Лівонія заняла тэрыторыі сёньняшніх Латвіі і Эстоніі. Назва "Латвія" (па латыску - Latvija, у лаціне - Lettia, Lettonia) зьяўляецца ў Сярэднявеччы толькі часам і амаль цалкам зьнікае ў 15 стагодзьдзі, выцесьненае назваю "Лівонія". Пачынаючы з 16 стагодзьдзя, пасьля падзеньня Лівонскага Ордэну, назва "Латвія" зноў пачынае зрэдчас ужывацца. У 19 стагодзьдзі назва зьяўляецца ў літаратуры падчас нацыянальнага адраджэньня латышоў, з 1918 году яна сталася афіцыйнаю назвай краіны.
[рэдагаваць] Лівонскі Ордэн
Параза Ордэну Мечаносцаў ў 1237 ў бітве зь летувіскімі плямёнамі прывяла да таго, што Лівонія перайшла да Тэўтонскага Ордэну, хаця некаторыя землі засталіся ў руках Рыскага Біскупа альбо гораду Рыґі. Пасьля падпарадкаваньня плямёнаў ліваў, куршаў і Зэмґалаў Тэўтонскаму Ордэну, у Лівонію пацягнуліся нямецкія перасяленцы. Немцы утварылі пануючую ў Латвіі вярхушку, гарадзкое насельніцтва, інтэліґенцыю.
[рэдагаваць] Ганзейскі хаўрус
У Сярэднявеччы лівонскія месты, як Рыґа і іншыя, былі чальцамі Ганзейскага гандлёвага хаўрусу і мелі актыўныя эканамічныя стасункі з гарадамі на ўзьбярэжжы Балтыйскага мора, ад Даніі да Вялікага Ноўґараду.
[рэдагаваць] Рэфармацыя
У выніку Рэфармацыі крыжацкая дзяржава стала герцаґствам; Лівонія пры гэтым прыняла Лютэранства. Пасьля вайны супраць Літвы Лівонія, паводле дамовы, падпісанай у Вільні 28 лістапада 1561 г., дзялілася на некалькі частак: Эстонія адыходзіла да Швэцыі, некаторыя дробныя землі адыходзілі да Даніі і Польскае кароны; Курляндыя засталася на чале з апошнім маґістрам Лівонскага Ордэну Ґотгардам Кетлерам як герцаґства пад польскім пратэктаратам, а астатняя частка была далучаная да Рэчы Паспалітае. Пасьля нядоўгае незалежнасьці Рыґа таксама адышла да Рэчы Паспалітай, таксама як і некаторыя былыя дацкія ўладаньні.
[рэдагаваць] Швэцыя і Рэч Паспалітая
У 1629 годзе Швэцыя захапіла Лівонію, а Курляндыя засталася незалежным Герцаґствам пад рэчыпаспалітанскім пратэктаратам. Латґалія з цэнтрам у Дзьвінску засталася часткаю Рэчы Паспалітай. Паўночная Вайна 1700-1721 прынясла Латвіі новую перамену ўладароў. Празь Ніштадзкі Мір Лівонія і Эстонія сталіся часткаю Расейскае Імпэрыі, а пасьля Трэйцяга падзелу Рэчы Паспалітае ў 1795 да Расеі адышлі і Курляндыя з Латґаліяй. Землі Латвіі і Эстоніі утварылі Остзэйскія ґубэрні Расеі, якія атрымалі шэраг прывілеяў у параўнаньні з астатнімі ґубэрнямі: там панавалі нямецкія паны і Пратэстантызм; было мацней выражанае мескае самакіраваньне.
[рэдагаваць] Рух за незалежнасьць
Уздым нацыянальнае сьвядомасьці прыгнятаных расейцамі латышоў прывёў да стварэньню незалежніцкіх рухаў. У 1917 г. землі Балтыі былі рэстрытурызаваныя: Лівонія сгубіла сваю эстонскую частку на карысьць Эстоніі, але атрымала ўзамен Курляндыю на поўдні. Пасьля нямецкай акупацыі напрыканцы Першае Сусьветнае Вайны Ўсенародная Рада Латвіі абвесьціла незалежнасьць краіны (18 лістапада 1918 г.). Хаця сярод бальшавікоў было багата латышоў, Чырвоная Армія ня здолела ўзяць пад кантроль падтрыманую Эстоніяй і астзэйскімі немцамі Латвію. Пасьля паразы путчу астзэйскіх немцаў уладу ўзяў латыскі ўрад, які па мірнай дамове, падпісанай у Рызе 11 жніўня 1920 г. была прызнаная і Савецкай Расеяй. У той жа самай дамове перадугледжвалася перадача Латвіі Латґаліі. У той час Латвія праводзіла талерантную да этнічных меншасьцяў палітыку і перажывала эканамічны ды культурны ўздым.
[рэдагаваць] Пэрыяд 1934-45
У 1934 г. у Латвіі адбыўся дзяржаўны пераварот, пасьля якога краіна трапіла пад уладу дыктатара Карліса Улманіса. У час да пачатку Другое Сусьветнае Вайны Латвія была пад уціскам Нямеччыны і Савецкага Зьвязу. Згодна з дадатковым пратаколам Пакту Молатава-Рыбэнтропа, Латвія трапляла ў сфэру ўплыву Савецкага Зьвязу. 5 кастрычніка 1939 г. СССР прымушае Латвію дазволіць увод савецкіх войскаў на сваю тэрыторыю. 31 кастрычніка 1939 г. Нямеччына заключыла з Латвіяй дамову аб перасяленьні 48.600 латыскіх немцаў у Нямеччыну, якое завершылася 15 сьнежня 1939. 17 чэрвеня 1940 г. савецкія войскі ўвайшлі ў Латвію. 100.000 латышоў былі рэпрэсаваныя і дэпартаваныя ў Сыбір. Новы про-савецкі ўрад заявіў аб далучэньні Латвіі да СССР, што не было прызнана на міжнародным узроўні і інтэрпрэтавалася як анэксія ажно да скону Савецкага Зьвязу.
З 1941 па 1945 гг., падчас Другой Сусьветнай Вайны, нямецкі Вэрмахт акупаваў Латвію, якая сталася Ґенэральнаю Акругай Латвіяй у складзе Райхскамісарыяту Остлянду. Пачаліся акцыі зьнішчэньня нямецкімі акупантамі жыдоў, пры падтрымцы дабравольнікаў з латышоў (у прыватнасьці, Латыскага Леґіёну СС), што прывяло да амаль поўнага зьнішчэньня жыдоўскай грамады Латвіі. Рэшткі нямецкае мяншыні, якая традыцыйна была важным інтэлектуальным рэсурсам краіны, былі інтэрніяваныя ў Нямеччыну. Латыскія добраахвотнікі, пазьней таксама ґвалтоўна рэкрутаваныя, ваявалі на баку немцаў з Чырвонай арміяй. Увосень 1944 г. краіна была зноў занятая савецкім войскам. За гэтым пасьледвала новая хваля дэпартацый латышоў углыб СССР. Да 1952 г. было забіта і рэпрэсавана да 120.000 латышоў, перш за ўсё з вышэйшае і сярэдняе клясы. Дзясяткі тысячаў уцекачоў з Латвіі беглі на Захад, перш за ўсё ў Нямеччыну, Швэцыю, а адтуль - у ЗША і Аўстралію. У гэтых краінах стварыліся розныя эміґранцкія грамады.
[рэдагаваць] Латвійская ССР
Па вайне была ўтвораная Латыская ССР. Латвія разьвівалася разам з астатнім СССР, была адбудаваная. Савецкі ўрад намагаўся зрабіць латышоў меншасьцю і іх ўласным краю і праводзіў палітыку засяленьня рэспублікі грамадзянамі зь іншых рэґіёнаў Зьвязу. У выніку, у 1989 толькі 52% жыхароў Латвіі былі латышамі (у 1935 доля латышоў была 77%).
[рэдагаваць] Новая незалежнасьць
У 1990 годзе Латвія абвесьціла незалежнасьць ад Савецкага Зьвязу, якую ў 1991 г. прызнаў СССР. Спачатку ў краіне панавала палітычная і эканамічная нестабільнасьць. Асабліва шмат праблемаў выклікала аґрэсыўная палітыка ўладаў у дачыненьні да нацыянальных меншасьцяў. На працягу 90-х гадоў краіна прайшла праз шэраг маштабовых дэмакратычных і рынкавых рэформаў.
20 верасьня 2003 г. на рэфэрэндуме 67% латвійцаў выказаліся за ўступ краіны ў Эўрапейскі Зьвяз зь 1 траўня 2004 г. (Супраць - 32%, устрымаліся - 0,7%, прагаласавала 72,5% маючых права). 29 сакавіка 2004 г. Латвія стала сябрам NATO.