México
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
|
|||||
Lema: Nengún | |||||
![]() |
|||||
Lingua oficial | Español | ||||
Capital | Cidade de México | ||||
Maior cidade | Cidade de México | ||||
Presidente | Vicente Fox | ||||
Área - Total - % auga |
13º maior 1 972 550 km² 2.5% |
||||
Poboación - Total (2000) - Densidade |
11º maior 103 400 165 54/km² |
||||
Independencia - Declarada - Recoñecida |
de España 16 de setembro de 1810 28 de abril de 1836 |
||||
Moeda | Peso mexicano (MXP) | ||||
Fuso horario | UTC -6 to -8 | ||||
Himno nacional | Himno Nacional Mexicano | ||||
TLD (Internet) | .mx | ||||
Código telefónico | 52 |
México (nome oficial: Estados Unidos Mexicanos) é un país localizado maioritaria ou totalmente na América do Norte (dependendo de onde se traza o limite coa América Central, se na fronteira mexicana, se no Istmo de Tehuantepec). Limitado ao norte polos Estados Unidos de América, a leste polo Golfo de México e polo Mar Caribe, a través dos cais se achega a Cuba, a sur por Guatemala e máis Belice, e a oeste polo Océano Pacífico. Alén do territorio continental e illas adxacentes á costa, o México inclui tamén as Illas Revillagigedo, localizadas no Océano Pacífico, a máis de 400 km a sur do Cabo San Lucas, na Baixa California.
Índice |
[editar] Historia
- Artigo principal Historia de México
[editar] México precolombino
Os primeiros achados arqueolóxicos en México teñen unha datación de máis de 20.000 anos, eran pobos que se dedicaban á caza e a recolleita de plantas e froitas silvestres. Arredor do 5.000 a.C. comezan a cultivar as primeiras plantas silvestres, e de nómades nun proceso longo convertéronse en bandas seminómades e posteriormente en comunidades sedentarias arredor do 2500 a.C.
Entre o 1200 e o 400 a.C. desenvólvese a escrita, o calendario e os grandes centros cerimoniais da cultura olmeca, localizada na costa do Golfo de México, nas actuais Veracruz e Tabasco, difundindo unha sociedade xerarquizada noutros pobos de Mesoamérica.
Entre o 400 a.C. e o 200 d.c. produciuse un aumento demográfico e da produción agrícola, desenvolvéronse máis centros urbanos e aumentou o comercio. Destacan neste período Teotihuacan, Monte Albán e as cidades estado maias como Palenque, Uxmán ou Copán.
O colapso das grandes cidades produciuse entre o 650 e o 900, é un período caracterizado pola inestabilidade política, a mobilidade social, estes cambios acentuaronse dende o século XI, cando pobos do norte, seguramente por motivos climáticos, migraron ao centro de México, e deron lugar a sociedades militaristas, ao ter que dominar aos pobos asentados con anterioridade nos territorios nos que se estableceron.
No centro de México déronse tres vagas migratorias diferentes, a tolteca nos séculos X e XII, a chichimeca, no XII e a mexica no XV
[editar] Conquista e colonización española
As primeiras expedicións españolas á área que agora é México realizounas Francisco Hernández de Córdoba en 1517. En 1518 Juan de Grijalva explorou o sur de México. Pero foi Hernán Cortés en 1519 o que dende a actual Veracruz deu comezo á conquista española, obtivo a primeira vitoria militar nas costas de Tabasco e entre o botín de guerra estaba Malitzin que lle serviu de intérprete e foi vitar para coñecer as rivalidades entre os pobos mexicanos. Trala conquista de Texcoclo por Cortés diversas poboacións indíxenas, como os zapotecos aliánronse con el contra dos aztecas, e tras unha serie de batallas os españois sitiaron a súa capital Tenochtitlán, conquistada en 1521. Tres factores contribuíron á rápida vitoria española, a superioridade do armamento e a utilización do cabalo, a expansión das novas enfermidades que traían os europeos e a axuda doutros pobos indíxenas que vían aos aztecas como opresores.
Os conquistadores eran poucos, uns 2.000 arredor de 1530 e 10.000 en 1550, e o seu avance cara o norte foi lento, pola resistencia dos pobos nómades que alí habitaban, a guerra do Mixtón (1540-42) supuxo a conquista do territorio chichimeca e o descubrimento das minas de prata de Zacatecas (1546).
Cos conquistadores chegaron tamén os evanxelizadores cristiáns, organizouse a Inquisición e as fundacións relixiosas multiplicáronse en toda Nova España, en 1559 había uns 160 conventos e 800 relixiosos no territorio.
A conquista provocou tamén unha forte diminución da poboación indíxena, consecuencia non só das guerras, senón da expansión de novas enfermidades, os traslados de poboación, traballos obrigatorios para os indíxenas e unha mala alimentación, así a poboación pasou de 25.000.000 en 1519 a 2.600.000 en 1550.
Nos séculos XVII e XVIII houbo un aumento demográfico, ao tempo que aparecían poboacións mestizas, mulatas e creoulas. A expansión da minería e a comercialización da agricultura e a gandería reforzaron a economía da colonia. Grandes extensións de terra eran propiedade dos brancos, que tamén dominaban a economía e a política colonial
[editar] A independencia
Logo da invasión de España por Napoleón I os liberais e conservadores concordan en pedir máis autonomía para Nova España,. A guerra de independencia de México comeza o 16 de setembro e 1810 dirixida por Miguel Hidalgo, un sacerdote crioulo e de ideas progresistas, os sublevados apoderáronse de San Miguel el Grande e ao pouco tempo tiñan un exército de 25.000 homes, que en outubro eran xa 80.000. Entre os líderes independentistas sobresaían José María Morelos, Vicente Guerrero, Agustín de Iturbide e Antonio López de Santa Anna. A guerra durou once anos, ata que os independentistas entraron na cidade de México en 1821, e en agosto asinouse o Tratado de Córdoba en Veracurz entre o vicerrei español, Juan de O'Donojú e Agustín de Iturbide, que ratificaba o Plan de Iguala.
En 1821 Iturbide, un antigo xeneral español que cambiara de bando para loitar pola independencia, proclamouse emperador, oficialmente unha medida temporal ata que un membro da realeza europea asumira o posto). En 1823 unha revolta contra Iturbide estableceu a República de México e Guadalupe Victoria conveteuse no primeiro presidente do país.
O século XIX estivo caracterizado pola inestabilidade política, a figura dominante no segundo cuarto foi o ditador Antonio López de Santa Anna, neste período México perdeu os seus territorios máis ao norte, en 1836 Texas declarouse independente e entre 1846 e 1848 desenvolveuse a guerra mexicano-americana que significou non só a perda dos territorios do norte, senón unha maior intervención norteamericana na política mexicana.
En 1855 un presidente moderado, Ignacio Comonfort, chega ao poder, e en 1857 apróbase a nova constitución, que tentaba ser unha vía intermedia entre os conservadores e os liberais, a Igrexa Católica mantén a maioría dos privilexios que tiña na época colonial, pero deixa de ser a única da nación. O que provoca unha dura reacción da igrexa, que excomunga ao goberno e dos conservadores que se rebelan en armas contra o goberno, coñecida como Guerra de Reforma que dura ata xaneiro de 1861, é unha guerra sanguenta e polariza políticamente ao país, boa parte dos moderados únense aos liberais. Durante un tempo hai dous gobernos no país, o conservador na cidade de México e os liberais en Veracruz, a guerra remata coa vitoria dos liberal liderados por Benito Juárez.
En 1864 Maximiliano de Habsburgo convértese en emperador de México co apoio dos conservadores e os franceses, interesados en explotar as ricas minas do noroeste do país, pero Maximiliano tentou seguir unha liberal, o que provocou que os conservadores lle retirasen o seu apoio. Maximiliano foi, finalmente, capturado polas forzas leais a Benito Juárez e fusilado en Cerro Campanas, Querétaro en 1867. Restableceuse a república e redactouse unha nova constitución que confiscabas as enormes propiedades da Igrexa Católica e establecía a separación da Igrexa e o Estado.
En 1876 o xeneral Porfirio Díaz rebelouse contra o goberno, co apoio dos conservadores, e mantívose no poder ata 1911, período que se coñece como o porfiriato, foi un período de relativa prosperidade e paz, pero as condicións das clases máis baixas empeoraron e non se permitía a disidencia política.
En 1910 o xa ancián presidente decidiu presentarse para outro mandato, aínda que pensaba non contar non ningún opositor serio, apareceu Francisco Madero, un académico de rica familia decidiu presentarse tamén, e rapidamente obtivo popularidade, polo que Díaz ordenou metelo en prisión. As eleccións resultaron un fraude enorme, Madero só recibiu uns poucos centos de votos oficialmente, que provocou revoltas por todo o país.
[editar] A Revolución mexicana
O 20 de novembro Madero redactou o coñecido como Plan de San Luis Potosí, no que chamaba a loitar contra do goberno, iso deu comenzo ao que se coñece como a Revolución mexicana, o exército federal foi derrotado polas forzas revolucionarias dirixidas, entre outros, por Emiliano Zapata no sur, Pancho Villa e Pascual Orozco no norte e Venustiano Carranza. Porfirio Díaz demitiu e marchou ao exilio a Francia.
Pero os líderes revolucionarios tiñan diferentes obxectivos, o que resultou nunha loita polo control do poder, que durou máis de vinte anos.
O 5 de febreiro de 1917 promulgouse unha nova constitución. En 1920 Álvaro Obregón converteuse en presidente, mellorou a educación e deu pasos para conseguir a igualdade das mulleres, contou co apoio de case toda a sociedade mexicana, tan só contou coa oposición dos terratenentes e do clero máis conservador, que se levantou na coñecida como Guerra Cristera, para loitar contra da separación entre a Igrexa e o Estado.
En 1929 formouse o Partido Nacional Mexicano (máis tarde denomidado Partido Revolucionario Institucional) para servir ao presidente, Plutarco Elías Calles, o PNM conseguíu disolver as milicias dos xenerais revolucionarios.
En 1934 o presidente Lázaro Cárdenas del Río e principou unha política de transformación do país, exiliou a Calles, o último xeneral con ambicións ditatoriais, conseguíu unir as diferentes tendencias no seo do PRI, nacionalizou a industria do pretróleo, deu asilo aos refuxiados da guerra civil española e comezou a reforma agraria.
O seu sucesor Manuel Ávila Camacho procurou crear un clima máis favorable para o capital internacional polo que reprimiu as folgas, perseguíu aos disidentes, e deu volta atrás na reforma agraria.
A oposición política medrou sobre todo dende a masacre de Tlatelolco de 1968 a economía entrou en recesión na década de 1970, o peso devaluouse. A crise de 1994 deixou provocou un clima de axitación política e a aparición en Chiapas do Exército Zapatista, polo que o presidente Ernesto Zedilla viuse obigado a reformar a lei electoral e reducir o poder do PRI e nas eleccións de 2000 venceu Vicente Fox Quesada, o candidato do Partido de Acción Nacional.
[editar] En resumo
México foi o berce de varias civilizacións nativas americanas avanzadas, das culturas mesoamericanas, como a civilización maia e os aztecas. A chegada dos españois no comezo do século XVI e a súa victoria sobre os aztecas en 1521 marcaron o inicio do período colonial do México como parte da Nova España.
En 1810 foi declarada a independencia de España, o que causou unha longa guerra que acabou por levalo á independencia no 1821. Depois da independencia, o territorio mexicano foi lentamente diminuindo, coa secesión da América Central e da República de Texas e co territorio perdido e vendido aos Estados Unidos de América (ver guerra méxico-americana). Na década de 1860, o país sofreu unha ocupación militar francesa, derrotada polo patriota mexicano Benito Juárez.
O longo rexime autocrático de Porfirio Díaz levou á revolución mexicana no 1910. As forzas revolucionarias derrotaron o exército federal, máis foron asoladas por loitas internas, deixando o país en conflicto ao longo de máis de dúas décadas. No fin da revolución, o Partido Revolucionario Institucional (PRI) tomou o poder e controlou o país ata ao fín do século XX.
[editar] Política
México é unha república representativa, democrática e federal, composta por 31 estados libres e soberanos no que concerne a seu rexime interno e un Distrito Federal, sede do Poder Executivo Federal, no cal se encontra a Cidade de México.
A constituición mexicana de 1917 criou uña república federal con separación de poderes entre ramos executivo, lexislativo e xudicial separados. Historicamente, o executivo é o ramo dominante, co poder investido no presidente, que promulga e executa as leis emanadas do parlamento, o congreso federal, ou Congreso de la Unión.
O Congreso Nacional é bicameral e composto por un Senado (Cámara de Senadores) e unha Camara de Deputados (Cámara de Diputados). A reeleición consecutiva está prohibida. Os senadores son eleitos para mandatos de 6 anos, e os deputados por 3 anos. Os ocupantes dos 128 lugares do Senado son escollidos a través dunha mistura de eleición directa e de representación proporcional. Na Camara (baixa) dos Deputados, 300 dos 500 deputados son eleitos directamente en círculos uninominais, e os restantes 200 lugares son eleitos através de unha forma modificada de representación proporcional con base en cinco rexións eleitorais. Estes 200 lugares foron criados para axudar os partidos máis pequenos a ter acceso ao parlamento.
[editar] Subdivisións
- Ver artigo principal: Subdivisións de México.
[editar] Xeografía
- Ver artigo principal: Xeografía de México.
Localizado na parte sudoeste do continente norteamericano e de forma aproximadamente triangular, México extendese por máis de 3000 Km de noroeste a sueste. A súa longura varia entre máis de 2000 km no norte e menos de 220 km no istmo de Tehuantepec, no sur. O México ten litorais en dúas grandes masas de auga: o océano Pacífico (co golfo de California entre o continente e maila península da Baixa California) a occidente e, a oriente, o golfo do México e mailo mar Caribe, que conduce ao océano Atlántico. Nos litorais atópanse planicies costeiras, ao paso que o México central consiste de planaltos elevados e montañas escarpadas, incluindo vulcáns, o máis elevado dos cais é o Pico de Orizaba, con 5610 m de altitude.
O terreo e o clima varían dos desertos do norte á fraga húmida tropical no sur. Os principais ríos mexicanos son o Río Bravo del Norte (tamén coñecido como Río Grande), o Grijalva, o Balsas e o Yaqui.
[editar] Economía
- Ver artigo principal: Economía de México.
[editar] Demografía
- Ver artigo principal: Demografía de México.
O México é o país máis populoso de lingua española do mundo e o segundo país máis populoso da América Latina, despois do Brasil. Preto do 60% da poboación é de etnia mestiza (os mestizos), 30% son amerindios e 9% de orixe europea. O país é predominantemente católico romano (89%), cun 6% de adhesión a varias fés protestantes e os restantes 5% ou a adherir a relixións máis pequenas ou sen relixión.
[editar] Estados de México
- Aguascalientes
- Baja California
- Baja California Sur
- Campeche
- Chiapas
- Chihuahua
- Coahuila de Zaragoza
- Colima
- Distrito Federal
- Durango
- Guanajuato
- Guerrero
- Hidalgo
- Jalisco
- Mexico
- Michoacán de Ocampo
- Morelos
- Nayarit
- Nuevo León
- Oaxaca
- Puebla
- Queretaro de Arteaga
- Quintana Roo
- San Luis Potosí
- Sinaloa
- Sonora
- Tabasco
- Tamaulipas
- Tlaxcala
- Veracruz-Llave
- Yucatán
- Zacatecas.
[editar] Cultura
- Ver artigo principal: Cultura de México.
Data | Festa local |
---|---|
1 de xaneiro | Ano Novo |
5 de febreiro | Día da Constitución |
21 de marzo | Natalicio de Benito Juárez |
1 de maio | Día do Traballo |
16 de setembro | Día da Independencia |
20 de novembro | Revolución Mexicana |
25 de decembro | Nadal |
[editar] Tópicos diversos
[editar] Ligazóns Externas
- Presidencia da República (en español)
Países do mundo | América do norte |
Canadá - Estados Unidos de América - México |
Países con parte do seu territorio en América do norte Dinamarca (Grenlandia) | Francia (San Pedro e Miquelón) | Reino Unido (Bermuda) |