Barriga Verde

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

¡Eu son, Barriga Verde!; ¡Eu son, Barriga Verde!, coreaba aquel home subido nun escairo apoiado a carón dunha barraca. A verdade non era para menos. Barriga Verde ten ascendencia francesa, nacemento estremeño e adopción galega.

Xosé Silvent, unha das poucas fotografías que se lle fixeron, case a finais dos anos 50
Agrandado
Xosé Silvent, unha das poucas fotografías que se lle fixeron, case a finais dos anos 50

Xosé Silvent Martínez (Santa Marta del Campo, Badaxoz 1890 - 1970), máis coñecido coma "Barriga Verde"', foi un pioneiro do espectáculo de monicreques na Galiza de mediados do século XX. O seu pai, Joseph Silvent, era un francés natural de Perpignan e a súa nai, Josefa Martínez, era natural do mesmo pobo onde naceu Barriga Verde. O matrimonio viviu en varias localidades españolas, onde tiveron varios fillos. Xa no 1905, con quince anos Xosé, pasaron a Portugal, traballando un tempo na cidade do Porto, onde parece ser que acadaría os coñecementos dos segredos dos monicreques a través dos "fantocheiros" e dos "robertos"; estes últimos eran un tipo de espectáculo con orixe na Commedia dell'Arte italiana. Tamén aprendería a modificar a súa voz introducindo palletas de prata de diferentes grosores na súa gorxa, unha técnica que esixía un grande dominio que quedou gardado coma un segredo profesional que alternaba co oficio de trapecista e do cal chegaría a ser un destacado acróbata.

Dende alí logrou chegar a Pontevedra. Xa no poboación de Salvaterra coñeceu a Emerenciana Fernández Gómez, con quen acabou casando. O casamento celebrouse un 23 de xaneiro de 1919 na igrexa de San Salvador de Lérez. Establecéronse nunha primeira vez no lugar de Torre (Camiño Vello); logo na Fontaíña, onde viviron ainda non un ano e voltaron de novo á Torre, onde se asentaron definitivamente na que hoxe sería chamada Avenida Leandro do Río. Nunha casiña (que hoxe ten o número 22) a parella, xa medio estabilizada, comezou a ter fillos. A súa descendencia foi dun total de 8, aos que bautizaron cos nomes de Lucía, Celso, Nieves, Trinidade, Celia, Saladina, Otilia e Afonso.

Home alto, ben parecido e cun carácter pacífico, agochaba un lado humano e comprensivo diante das situacións difíciles dos demais. Con todo, e ás espensas de ser humorista, adoitaba a ser serio e formal; inimigo das falacias e incapaz de facer mal a ninguén. A súa formacion nos estudos foi moi escasa, e tanto as relizacións e mais os éxitos acadados debense á súa decidida iniciativa persoal, á que acompañaban unha intelixencia natural, o sentido práctico da vida e unha inspiración artística extraordinaria. Un dos maiores logros deste home é que logrou adaptarse á lingua galega coa perfección necesaria como para realizar lo seu espectáculo de monicreques no noso país, que sen dúbida tamén era o seu. Desde moi novo sentiuse atraido pola farándula (a mesma profesión que tiñan seus pais) e actuou nas mellores festas e romarías de Galiza.

Despois dunha vida entregada de cheo ao espectáculo, Xosé Silvent retirouse da farándula e deixou os seus monicreques. Xa tiña bastantes anos, xa divertira moitas xeracións. Corria o ano 1964 e Manuel, o neto que gradualmente fora suplindo as carencias de Xosé, tiña que entrar no servizo militar obrigatorio e Afonso decidiu non continuar co teatro el só. Daquela, Barriga Verde converteuse no resón dun tempo afastado e perdido dun espactáculo singular, humorístico e imaxinativo. Aínda que Xosé Silvent vivirá uns anos como xubilado. No ano 1967 deulle unha parálise e no 1970 fina deixando tras de si o recordo imborrable, o riso satisfeito, a ledicia graciosa, o seu humanitarismo, a súa arte, o seu humor, a súa creatividade e o aplauso cerrado dun público que o admiraba pola súa sinxeleza. En definita, un home que foi coñecido baixo os alcumes de Traga Estopa (en Lugo), Xosé dos Monecos (Pontevedra), pero en toda Galiza como: Barriga Verde.

Índice

[editar] O espectáculo

Silvent, a pesar de ter moito prestixio nunca se permitu a licenza de eludir o canon que se lle poñía polo posto ocupado pola atracción. Os citados canons oscilaban entre mil e quince mil pesetas, segundo as épocas e as localidades, sendo a cidade de Lugo a máis cara. É de destacar que nalgúns sitios, como nas festas da Ascención en Santiago, reservábanlle a Barriga Verde sempre o mesmo sitio e non lle cobraban nada, pois era impensable esta festa sen o espectáculo de Barriga Verde. Pola contra e como é lóxico, o prezo ao público de cada sesión non foi sempre o mesmo. Nun principio valía dez céntimos; logo a unha peseta e nos últimos anos da década dos cincuenta xa custaba tres pesetas e no remate da actividade de Barriga Verde (1964) facía falta un peso para gozar o espectáculo. Uns trinta minutos duraba cada sesión do Teatro e Melodías de España. Ao longo da tarde podían ofrecerse varias sesións, segundo a demanda de público, de tal xeito que nos días de maior afluencia as representacións eran continuas.

Como reclamo propagandístico, o propio Xosé Silvent vestíase de pallaso e, outras, aínda que moi raras ocasións, de arlequín, acompañado dos redobres de tambor de Afonso. Tamén había veces, que poñía estopa na boca e cun cigarro aceso no medio, de tal maneira que ao soprar figuraba que botaba lume pola boca. Outras veces simulaba tragar a estopa e de aí lle vén o nome de Traga Estopa co que se coñecía nos arredores Lugo, animaba o público a entrar mentres dicía a toda voz:

"Pasen, señores pasen,
a función está a comenzar.
Hai quen se queda fora?
¡Pois si que estamos listos!"

Xosé Silvent, vestido de paiaso chamando a atencion do publico; ambiente da época da post-guerra civil española.
Agrandado
Xosé Silvent, vestido de paiaso chamando a atencion do publico; ambiente da época da post-guerra civil española.

Canto ao reparto dunha sesión do espectáculo que se ofrecía no Teatro e Melodías de España variou ao longo do tempo, pero pode estruturarse do seguinte xeito: primeiramente ofrecíase canción española, algunhas veces acompañada de baile; a continuación, breve espectáculo de equilibrismo e malabarismo; por último, viñan os monicreques cos que a familia Silvent acadaou a maior popularidade. Os personaxes creados por Silvent, aínda que sinxelos, estaban ben caracterizados e artellábanse nunha estrutura comunicativa simple semellante, coas debidas diferenzas, á dos contos infantís, onde a trama constaba das tres partes típicas que ían desde acontecemento inicial ata o desenlace en que Barriga Verde sempre tiña un ton divertido e gracioso. Xeralmente adoitaban ser personaxes extraídos da mesma vida cotiá; simples, aínda que disparatados; habilidosos uns, torpes outros; pero sempre argallantes e sobre todo cómicos. Por exemplo, Traga Estopa era o mellor publicista; O Demo era o máis malo; O Portugués o máis fantoche; Toro polo Rabo, o máis inocente; O Cura o máis interesado; Rosiña, a máis finxida. Normalmente todos eles tiñan en fronte a Barriga Verde que se caracterizaba por ser o máis bo, o máis sensato, a máis hábil, o máis natural, o máis enxeñoso, nunha palabra, o mellor. Era a personaxe principal.

Se o fósemos recordar nalgúns aspectos, poderiamos dicir o seguinte: as obras que Barriga Verde representaba con monicreques eran curtas, variadas e sempre cheas de gracia con certo grao de picaresca e nelas a personaxe de Barriga Verde era o intelixente, o audaz, o protagonista fronte aos personaxes secundarios. Citaremos uns exemplos:

  • No Xogo do Pau (unha peza curta de moita aceptación polo público), na que se establecía un diálogo entre un portugués e un galego -Barriga Verde- obviamente máis hábil, quen, ao final, lanza o portugués polo aire no medio do aplauso do auditorio.
  • No Enterro da viuda alegre (unha parodia), Barriga Verde enfróntase a Manuel, un fachendoso rico chegado do Brasil, o que lle segue o Xogo da Pelota (un diálogo entre comparsas utilizando un pau na realidade), e baixo a voz de: ¡Pelota vai!; ¡Veña xa!. Manuel morre e Rosita, a súa muller, finxe sentir moita dor polo finamento do seu home, pero termina casando con Barriga Verde.
  • En Toro polo Rabo, Barriga Verde é toureiro. Mata o touro e o protagonista quere cerciorarse de que está verdadeiramente morto. Daquela tenta escoitar se lle bate o corazón para o que, absurdamente, lle levanta o rabo e di: ¡Está podre, non serve para nada!.
  • Na d'O cura, Barriga Verde pregúntalle ao remate: Vostede en que quere cobrar, en papel ou en moedas?; Eu quero prata. Di o cura; Canto quere?. Trinta pesos; e Barriga Verde, coa gracia que o caracterizaba dílle: Pois tome. Un, dous, tres... E dáballe trinta paus na cabeza.
  • N'O enterro fatal, Barriga Verde vai todo ledo canturreando no sarcrego o de ¡Eu son Barriga Verde!; ¡Eu son Barriga Verde!, ¡E vou para o ceo!. Decia esto namentres erguia a cabeza. Con cambios dos efectos no escenario o Barriga Verde, aparece sentado sobre o sarcrego dicindo: ¡Eu xa non son Barriga Verde!, ¡Eu xa son Barriga Madura!.

Estes son alguns exemplos do espectáculo de monicreques que Barriga Verde representaba, ademais outras pezas como por exemplo: O Barbeiro de Sevilla e Traga Estopa. Con todas elas, Barriga Verde divertía e ilusionaba o público polo menos no tempo que duraba unha sesión. Quizais a máis coñecida fose O demo, que remataba deste xeito: Señores, morreu o demo, acabouse a peseta, que era o prezo da entrada nuns tempos. Nos días de hoxe aínda se pode dicir que este home podería ter unha singularidade co futuro, se atribuimos a sua obra que remata coa realidade, é ben singular "acabouse a peseta", pois xa estamos cos euros.

[editar] A barraca e os monicreques

A barraca de Barriga Verde (alá polos anos trinta) era unha simple saba e unha corda como única posta na escena, logo comezou sendo unha simple lona vertical que se penduraba entre dúas paredes contiguas dunha praza. Conforme a economía ía mellorando, a barraca tamén; que acabaría sendo de madeira e contaría cun automóbil para o seu transporte. Como era habitual, a barraca foi ideada por Barriga Verde, que contou coa colaboracion da familia e, como non, dun carpinteiro de Lugo que se encargaría de facela no ano 1949. De entrada o medio de transporte co que se desprazaba polas localidades consistía en dous carros (de catro rodas cada un) tirados por dous cabalos (cada carro). Conforme a economía medraba e os membros da familia contribuían, Silvent mercou unha furgoneta Fiat á que lle seguiron: un Chrevrolet, un Dodge e un Barreiros (este xa máis tirando a un camión). A barraca de Silvent, xa empezaba a contar con cameriños, escenario, espazo para bancos e gradas ao fondo; cunha cabida de case 100 persoas. Logo agregoulle outras dependencias, coma a cociña e o cuarto; acabou modernizando nela (luz eléctrica, unha avanzada megafonía formada por amplificador, altofalantes e micrófonos). A pequena barraca, posiblemente foi a primeira que utilizou a gramola con altofalantes nas romarías. Polo exterior, a barraca adoita ter un porche de catro columnas coroado cunha especie de tímpano. De entrada a barraca de Silvent tiña unha decoracion alusiva aos distintos números de espectáculos, e nun principio levaba rotulado o nome da barraca "Teatro e Melodías de España", pero dado a súa condicion engadiuselle "espectáculo culto e moral" (por unha parte) e "O auténtico Barriga Verde" (pola outra); o que desmostrou que tivo imitadores.

Para facer os bonecos, Silvent demostrou ter unha man moi artesanal. Concebiaos, elaborábaos esculpindo a partir dun madeiro, dáballes cores e unha vestimenta axeitada e, logo manipulábaos perante a xente. As voces das diferentes personaxes tamén as facía Barriga Verde, para isto axudábase de palletas de prata colocadas na gorxa de tal xeito que non o abafasen nin lle impedisen mover a lingua para facer falar o monicreque. Emerenciana axudaba a poñer as voces femininas. A maioría dos fillos do matrimonio colaboraron na empresa (logo algúns deles escolleron outras alternativas cando se lles presentou a ocasión). Saladina e Celia, mentres non casaron, cantaban e bailaban, en especial canción española, facendo un magnífico espectáculo. Asemade, o neto Arsenio, fillo de Nieves, actuaba no Teatro e Melodías de España bailando o rol do tempo na que realizaba unha serie de malabarismos con aros e outros elementos. O neto Manuel, fillo de Nieves, axudaba a Barriga Verde no manexo dos bonecos e na execución das voces; progresivamente foi adquirindo protagonismo no espectáculo a medida que Xosé ía perdendo folgos. Afonso era o técnico da montaxe, do son e da iluminación; e tamén desenvolveu o tema de poñer la voz, pero sen utilizar nengunha palleta.

[editar] Organización

O percorrido de Barriga Verde eran festas e romarías de toda Galiza (festas coma o San Froilán de Lugo, a Ascensión de Santiago, Peregrina de Pontevedra, María Pita da Coruña e o Corpus de Ourense, entre outras moitas), fundamentalmente no verán. En canto a Emerenciana, a muller, era o cerebro da empresa. Ela encargábase de xestionar os permisos, de acudir ás poxas dos postos, de participar na propaganda. Ademais ocupábase da contabilidade e cando os fillos buscaron vida e os netos non eran suficientes ou non estaban disponibles, tamén se encargaba Emerenciana de buscar persoal para o espectáculo que se contrataba normalmente por un verán. En canto a Xosé Silvent, empregaba un espectáculo de humor. Con graza e o enxeño con que están concebidos os bonecos, os seus diálogos, cheos de agudeza e a destreza con que son manexados, provocaban no público o riso e a alegría. Pero ademais o espectáculo de Barriga Verde preciábase de culto e moral tal e como rezaba na cabeceira da barraca. Pois naqueles tempos a censura era un elemento condicionante de moitas actividades. Agora ben, en efecto, Xosé Silvent e os seus fillos idearon un espectáculo nun tempo (anos corenta e cincuenta) en que a cultura galega estaba proscrita, onde as funcións de Barriga Verde non aparecían destapes nin cancións obscenas, nin palabras malsoantes en concordancia cos gustos oficiais da época. Este feito pode interpretarse como unha concesión do réxime franquista a un espectáculo popular, sinxelo e de contido desenfadado que tiña como única misión divertir os espectadores nunha das épocas de máis dificultades da nosa historia. Aquí, Silvent sempre demostrou conseguir maior interese e atención do auditorio, Barriga Verde incorporaba aos diálogos dos personaxes elementos de actualidade e sucesos de tipo local, o que significa que había estar ao corrente das noticias importantes e dos acontecementos próximos. Ademais presupón que as obras ían variar dunha localidade a outra en certos detalles máis ou menos puntuais. Pero a variación do contido dos diálogos non se debe só ás noticias do momento, senón tamén a que Xosé Silvent non escribía as súas obras. El creaba os personaxes, caracterizábaos coa vestimenta e coa voz, imaxinaba os movementos e concebía os diálogos, pero todo quedaba no seu cerebro. Despois, transmitía oralmente toda a composición aos colaboradores que con el ían realizar lo espectáculo.

Aínda que a actividade de Barriga Verde era fundamentalmente no verán, o ano era moi longo e a familia tiña que ir para adiante. No inverno, Xosé Silvent seguía activo facendo proxeccións de cine polas vilas e aldeas; pincipalmente pola provincia de Pontevedra, onde se lle chegou a coñecer co sobrenome de Xosé dos Muñecos. El foi o introdutor responsable do cine en moitos lugares de Galiza. Nun principio, eran películas mudas e máis tarde foron sonoras. As proxeccións de cine eran un medio de diversión e igualmente gozaban de popularidade. Para a proxección das películas non usaba a barraca, senón que o facía en locales disponibles e mesmo en alboiros dalgún xeito habilitados e iluminados coa luz producida por un xerador que funcionaba con carburo e osíxeno.

[editar] Relevancia posterior

No 1968 Manuel María publicaba Barriga Verde, un texto teatral no que recuperaba personaxes e situacións do espectáculo, sen que xurdisen iniciativas para evitar o esquecemento desta figura. Sen embargo, desde hai xa varios anos, son cada vez máis as voces que reclaman a recuperación e valoración desta aventura única na cultura do noso país. Silvent recibiu unha homenaxe en Lérez e estaba a estudarse que unha rúa do lugar leve o nome popular do seu espectáculo. O primeiro número de Bululú. A revista dos Títeres adicaba unha ampla reportaxe a Barriga Verde, e no outubro de 2001 homenaxeouse a Silvent no marco do Festival Internacional de Títeres de Compostela. En xullo do 2003 o Instituto Galego de Artes Escénicas e Musicais (IGAEM) creaba o I Premio Internacional para Textos de Teatro de Títeres Barriga Verde. E a memoria continúa coa Asociación Cultural Barriga Verde, que está a traballar nun proxecto para recuperar a barraca de Teatro e Melodías de España, modernizándoa tecnoloxicamente, coa intencion de amosar o xeito de traballo tradicional da familia Silvent. Un proxecto que conta con Afonso, o fillo de Xosé Silvent, para facerse cargo da dirección da obra, aínda que quedan aínda pendentes moitas cuestións para botar a andar o proxecto, que pretende levar de novo polas prazas de vilas e cidades o nome de Barriga Verde.