Appendix Probi
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
O Appendix Probi é un texto elaborado por un tal Probus que data do século III da nosa era e que recompila os erros frecuentes na fala opóndoos ás formas correctas do latín clásico (se ben, ás veces, o autor confúndese e considera ncorrecta a forma clásica)
Para comprender que exista un texto como o Appendix Probi é preciso entender que os romanos vivían en situación de diglosia: a lingua de cada día non era o latín clásico, o latín dos textos literarios ou sermo urbanus (o 'discurso urbano', é dicir, refinado) atopábase estancado pola gramática (como xa o estaba o sánscrito na mesma época na India), senón unha forma distinta aínda que próxima, nun proceso de desenvolvemento máis libre, o sermo plebeius ('discurso plebeo'). Parece que o latín clásico era falado polas clases sociais elevadas, mentres que o sermo plebeius era a lingua do pobo plano, os comerciantes e os soldados. Sen posibilidade de acceder ao estatus de lingua literaria, o latín vulgar é por nós coñecido sobre todo grazas ós estudos de fonética histórica, ás citas e críticas pronunciadas polos falantes dun latín literario, así como por mor das numerosas inscricións, rexistros, contas e outros textos correntes. Doutra banda, o Satyricon de Petronio, unha especie de «novela» escrita probablemente no primeiro século da nosa era, é unha testemuña importante desta diglosia: segundo a súa categoría social, os personaxes exprésanse nunha lingua máis ou menos próxima á arquetipo clásico.
Velaquí algúns exemplos de «faltas» citadas por Probus (segundo o modelo A non B, '[diga] A, non B'), clasificadas aquí segundo o tipo de evolución fonética e acompañadas de comentarios que permiten sinalar as principais diferenzas entre o latín clásico e o latín vulgar. Non é posible ser exhaustivo na materia e incluír referencias a todas as diferenzas entre o latín clásico e o vulgar, pero o Appéndix Probi pode constituír unha introdución pertinente sobre o asunto:
- 1. cálida non calda, másculus non masclus, tábula non táboa, óculus non oclus, etc.
- Estes exemplos mostran que as vogais postónicas ou as pretónicas desaparecían. Nas palabras latinas cálida, másculus, tábula e óculus a vogal seguinte á tónica era breve. Este enmudecemento proba tamén que o acento tonal do latín clásico se volveu acento de intensidade en latín vulgar (pois un acento tonal non tería influencia ningunha sobre as vogais átonas da contorna). Recoñécense nesta lista o devir de caldo, macho, táboa e ollo, notándose a evolución xa descrita.
- 2. vínea non vinia, sólea non solia, láncea non lancia, etc.
- Vese nesta pasaxe que en latín vulgar /e/ breve ante vogal vólvese semiconsoante /j/; o fenómeno é denominado consonantización e consiste, tras consonante, na palatalización; estas consoantes palatalizadas (que poden provir doutras fontes), son importantes na evolución das linguas románicas a causa do déficit que o latín tiña en canto a sons palatais, desequilibrio que ao cabo orixinou a transformación de gran parte das consonantes primitivas do latín, por obra deste elemento palatal denominado xenericamente iode. Esta transformación explica por que se obtén, por exemplo, viña (con /nj/ ante /a/, sinalada nas linguas románicas por distintas grafías: o dígrafo gn en francés e en italiano, ny en catalán, ñ en castelán e en galego, nh en portugués e occitano, etc.).
- 3. auris non oricla.
- Obsérvase, en primeiro lugar, a monotongación ou redución de antigos ditongos: /au/ monotonga en /ou/, e en latín vulgar /ae/ faino en /e/ aberto, do mesmo xeito que /oe/ pasa a /e/ pechado. Despois, o uso dun sufixo diminutivo -culus agregado á raíz auris ('orella'), dá lugar a auricula, 'pequena orella'. O emprego de diminutivos en latín vulgar é frecuente. Por outra banda, bótase de ver a caída do /ou/ breve tras vogal acentuada, e o encontro entre /k/ e /l/ dá lugar ao grupo /k'l/ e á aparición dun novo fonema consonántico.
- 4. auctor non autor.
- Destácase aquí unha simplificación ou redución de grupos consonánticos; así, /kt/ pasa a /t/, dando autor en castelán e catalán, e auteur en francés; polo mesmo, /pt/ pasa a /t/ (septem, scriptum, ruptum), que evolucionaron en sete, escrito e roto.
- 5. rivus non rius, sibilus non sifilus.
- O son /w/ do latín ou wau evolucionou de xeitos diversos, sexa enxordecéndose ata a desaparición entre vogais (ri(v)us, que dá río, pa(v)or que dá peur en francés ou paura en italiano), ou en espirante bilabial sonora despois reforzada en /v/ (na maioría das linguas románicas); /p/ e /b/ en posición intervocálica coñeceron a mesma sorte.
- 6. pridem non pride.
- Este último exemplo mostra que o /m/ final de palabra non se pronuncia xa. Este enmudecemento é a orixe da desaparición do mecanismo das flexións; as linguas románicas non utilizan, en efecto, xa as declinacións latinas e optan por utilizar preposicións que naceron como un sistema auxiliar e aos poucos foron substituíndo á flexión.
[editar] Termos recollidos no Appendix Probi
- porphireticum marmor non purpureticum marmur
- tolonium non toloneum
- speculum non speclum
- masculus non masclus
- vetulus non veclus
- vitulus non viclus
- vernaculus non vernaclus
- articulus non articlus
- baculus non vaclus
- angulus non anglus
- iugulus non iuglus
- calcostegis non calcosteis
- septizonium non septidonium
- vacua non vaqua
- vacui non vaqui
- cultellum non cuntellum
- Marsias non Marsuas
- cannelam nun canianus
- Hercules non Herculens
- columna non colomna
- pecten non pectinis
- aquaeductus non aquiductus
- cithara non citera
- crista non crysta
- formica non furmica
- musivum non museum
- exequiae non execiae
- gyrus non girus
- avus non aus
- miles non milex
- sobrius non suber
- figulus non figel
- masculus non mascel
- lanius non laneo
- iuvencus non iuvenclus
- barbarus non barbar
- equs non ecus
- coqus non cocus
- coquens non cocens
- coqui non coci
- acre non acrum
- pauper mulier non paupera mulier
- carcer non carcar
- bravium non brabium
- pancarpus non parcarpus
- Theophilus non Izophilus
- monofagia non monofagium
- Byzacenus non Bizacinus
- Capsensis non Capressis
- catulus non catellus
- catulus non catellus
- doleus non dolium
- calida non calda
- frigida non fricda
- vinea non vinia
- tristis non tristus
- tersus non tertus
- umbilicus non imbilicus
- turma non torma
- caelebs non celeps
- ostium non osteum
- Flavus non Flaus
- cavea non cavia
- senatus non sinatus
- brattea non brattia
- cochlea non coclia
- cochleare non cocliarium
- palearium non paliarium
- primipilaris non primipilarius
- alveus non albeus
- glomus non glovus
- lancea non lancia
- favilla non failla
- orbis non orbs
- formosus non formunsus
- ansa non asa
- flagellum non fragellum
- calatus non galatus
- digitus non dicitus
- solea non solia
- calceus non calcius
- iecur non iocur
- auris non oricla
- camera non cammara
- pegma non peuma
- cloaca non cluaca
- festuca non fistuca
- ales non alis
- facies non faces
- cautes non cautis
- plebes non plevis
- vates non vatis
- tabes non tavis
- suppellex non superlex
- apes non apis
- nubes non nubs
- suboles non subolis
- vulpes non vulpis
- palumbes non palumbus
- lues non luis
- deses non desis
- reses non resis
- vepres non vepris
- fames non famis
- clades non cladis
- Syrtes non Syrtis
- aedes non aedis
- sedes non sedis
- proles non prolis
- draco non dracco
- oculus non oclus
- aqua non acqua
- alium non aleum
- lilium non lileum
- glis non gliris
- delirus non delerus
- tinea non tinia
- exter non extraneus
- clamis non clamus
- vir non vyr
- virgo non vyrgo
- virga non vyrga
- occasio non occansio
- caligo non calligo
- terebra non telebra
- effeminatus non imfimenatus
- botruus non butro
- grus non gruis
- anser non ansar
- tabula non tabla
- puella non poella
- balteus non baltius
- fax non facla
- vico capitis Africae non vico caput Africae
- vico tabuli proconsolis non vico tabulu proconsulis
- vico castrorum non vico castrae
- vico strobili non vico trobili
- teter non tetrus
- aper non aprus
- amycdala non amiddula
- faseolus non fassiolus
- stabulum non stablum
- triclinium non triclinu
- dimidius non demidius
- turma non torma
- pusillus non pisinnus
- meretrix non menetris
- aries non ariex
- persica non pessica
- dysentericus non disintericus
- opobalsamum non ababalsamum
- mensa non mesa
- raucus non raucus
- auctor nun autor
- auctoritas non autoritas
- ipse non ipsus
- linteum non lintium
- a non a
- terraemotus non terrimotium
- noxius non noxeus
- coruscus non scoriscus
- tonitru non tonotru
- passer non passar
- anser non ansar
- hirundo non herundo
- obstetrix non opsetris
- capitulum non capiclum
- noverca non novarca
- nurus non nura
- socrus non socra
- neptis non nepticla
- anus non anucla
- tondeo non detundo
- rivus non rius
- imago non
- pavor non paor
- coluber non colober
- adipes non alipes
- sibilus non sifilus
- frustum non frustrum
- plebs non pleps
- garrulus non garulus
- parentalia non parantalia
- caelebs non celeps
- poples non poplex
- locuples non locuplex
- robigo non rubigo
- plasta non blasta
- bipennis non bipinnis
- hermeneumata non erminomata
- tymum non tumum
- strofa non stropa
- bitumen non butumen
- mergus non mergulus
- myrta non murta
- zizipus non zizupus
- iunipirus non iuniperus
- tolerabilis non toleravilis
- basilica non bassilica
- tribula non tribla
- viridis non virdis
- constabilitus non constabilitus
- Sirena non Serena
- musium vel musivum non museum
- labsus non lapsus
- orilegium non orolegium
- hostiae non ostiae
- Februarius non Febrarius
- clatri non cracli
- allec non allex
- rabidus non rabiosus
- tintinaculum non tintinabulum
- Adon non Adonius
- grundio non grunnio
- vapulo non baplo
- necne non necnec
- passim non passi
- numquit non nimquit
- numquam non numqua
- nobiscum non noscum
- vobiscum non voscum
- nescioubi non nesciocobe
- pridem non pride
- olim non oli
- adhuc non aduc
- idem non ide
- amfora non ampora