كلپتۆكراسى
Ji Wîkîpediya
![]() |
Agahdarî: Formata vê rûpelê hê ne baş e. Divê were xeyrandin. Tu dikarî vê gotarê biguherîne. |
[biguherîne] فهرمانرِهوایهتی دزوجهرده (Kleptocracy)
كلپتۆكراسى، (جاروبار به Cleptocracy دهنووسریَت) (رهگى ئهم وشهیه له كلپتۆ Klepto واته دزوجهرده + كراسى Cracy واته فهرمانرِهوایهتى هاتووه به ماناى فهرمانرِهوایهتى دهوڵهت لهلایهن دزوجهردهوه)، زاراوهیهكى نهخوازراوى نارهسمیه و بهكاردههیَندریَت بۆ حكومهتیَكى گهندهڵ له بهرِیَوبردنى داهاتى گشتیدا به ماناى ئهوهى بهرِیَوبردنهكهى وا نهخشه بۆكیَشراوه كه بهشیَوهیهكى سهرهكى ههڵدهستیَت به بهخیَوكردن ء پشتگیریكردنى دهوڵهمهندى تاكهكهسى ء دهسهلاَتى سیاسى بهرپرسه حكومیهكان ء دارودهستهكانیان (كلپتۆكراتهكان). لهبهرئهوهى دیموكراسى دزینى ئاشكرا بۆ بهرژهوهندى راستهوخۆى تاكهكهسى بهمهبهستى پشتگیریكردن بۆ ماوهیهكى دریژخایهن ء مانهوه له دهسهلاَتدا قورسترء زهحمهتتر دهكات، بۆیه رژیَمه كلپتۆكراسیهكان زۆرجار رژیَمى دكتاتۆرین یان ههندیَك شیَوازی ترى حكومهتى ئۆتۆكراتین (تاكرِهوین).
فهرمانرِهوایهتى كلپتۆكراتى واته ئابوورى ولاَت بخریَته ژیَر خزمهتى بهرژهوهندیهكانى كهسانى كلپتۆكرات. ولاَته دابهشكراوهكان ئهوانهى سهروهتء سامانیان لهریَگهى دهسبهسهر داگرتنء داچۆرِینى سهرچاوه سروشتیهكانهوه بهدهست دیَت (وهك ئهڵماس ء نهوت له چهند حاڵهتیَكى گرنگى كهمدا) لهوانهیه به شیَوهیهكى تایبهت ببن به كلپتۆكراسى. ئابووریه دووباره دابهشكراوهكان ئهوانهى سامانیان له ریَگهى سیستهمى باج وهرگرتنهوه بهدهست دیَت سنوریَكى سروشتى دیاریكراویان ههیه لهبارهى ئهوهى تا چ رادهیهك دهتوانن سیاسهتى كلپتۆكراسیان فراوان بكهن لهسهر خهڵكى خۆیان بهبىَ شڵهژاندنى حكومهتهكهیان له ریَگهى فراوانكردنى دهسهلاَتیان بۆ پشتگیریكارانیان یان دوورخستنهوهى وهبهرهیَنهرانى داهات له ولاَتهوه یان وایان لیَبكریَت كریَكار و سهرمایهیان بكیَشنهوه. كاتیَك ئابووریه دووباره دابهشكراوهكان ههڵدهستن به دهرخستنى ئامانجه كلپتۆكراسیهكان، ئهوان ئهمه له ریَگهى بهكارهیَنانى باج كه كۆكراوهتهوه له خهڵكى ئاسایی به مهبهستى هاریكاریكردنى پشتگیریكارانى حكومهت ئهنجامدهدهن. نمونهش بۆ گروپه ئاساییهكان كه جیَگاى سهرنج راكیَشانن: هیَزه چهكدارهكانء سوودوهرگرانى خۆشگوزهرانیهكانء قوتابیانء كارمهنده مهدهنیهكانء جوتیارهكانء خانهنشینهكانء ... هتد.
دروست كردنى سیستهمیَكى كلپتۆكراسى پشتگیریكراو لهلایهن دكتاتۆریهتهوه بهشیَوهیهكى ئاسایی دهبیَته مایهى چهندین ساڵ له قاتوقرِىء ئیَشءئازار بۆ بهشیَكى زۆرى هاولاَتیان وهك لهناوچونیَك بۆ كۆمهڵگهى مهدهنىء سهروهرى یاسا دادهنریَت. سهرهرِاى ئهمهش، كلپتۆكراتهكان بهشیَوهیهكى رۆتینى گرفته ئابوورىء كۆمهلاَیهتیهكان پشتگوىَ دهخهن له ریَگهى گهرِانیان بهدواى كۆكردنهوهو بهدهستهیَنانى سامانء دهسهلاَتى زیاتر. ههندیَك له چاودیَران زاراوهى (كلپتۆكراس) بهكاردیَنن بۆ به بیَبایهخدانانى ئهو پرۆسه سیاسیانهى ریَگه به كۆمپانیا گهورهكان دهدهن تا كاریگهر بن لهسهر سیاسهته سیاسیهكان. (رالف نادر) به پىَ ى ئهم مانایه بۆ ئهم وشهیه، ولایهته یهكگرتوهكان به كلپتۆكراس له ماوهى ههڵمهتهكانى سهرۆكایهتى ساڵى 2000دا ناودهبات. زاراوهیهكى ترى زیاتر وورد بۆ ههمان ئهم كاریگهریه لهسهر ولاَت زاراوهى پلوتۆكراسى یه Plutocracy .
پلهداركردنى نیَودهوڵهتى دیوهدهرى (شهفافیهت) له سهرهتاى 2004دا، ریَكخراوى دژه گهندهڵى چاودیَرى (نیَودهوڵهتى دیوهدهرى) ههڵسا به بلاَوكردنهوهى لستیَك كه به باوهرِى ئهو ئهمانه ده خۆدهوڵهمهندكهردترین سهركردهن له ماوهى ئهو چهند ساڵهى رابردودا. به پىَ ى برِى ئهو پارهی كه گوایه دزراوه ( به دۆلارى ئهمریكى)، ئاوا یه: 1- سهرۆكى پیَشووى ئهندهنوسیا سوهارتۆ (15ملیار– 35ملیار) 2- سهرۆكى پیَشووى فلیپین فیَردیناند ماركۆس (5ملیار – 10ملیار) 3- سهرۆكى پیَشووى زاییر مۆبوتو سیسی سیكۆ (5ملیار) 4- سهرۆكى پیَشووى نیَجیریا سانی ئهباچا (2ملیار –5ملیار) 5- سهرۆكى پیَشووى یوگسلاڤیا سلۆبۆدان میلۆسڤچ (1م) 6- سهرۆكى پیَشووى هاییتى جین-كلاود دوڤالیَر (300ملیۆن – 800ملیۆن) 7- سهرۆكى پیَشووى پیرۆ ئهلبیَرتۆ فوجیمۆرى (600ملیۆن) 8- سهرۆك وهزیرانى پیَشووى ئۆكرانیا پاڤلۆ لازاریَنكۆ (114ملیۆن – 200ملیۆن) 9- سهرۆكى پیَشووى نیكاراگوا ئهرنۆڵدۆ ئهلمیَنا (100ملیۆن) 10- سهرۆكى پیَشووى فلیپین جۆزیَف ئیسترادا (78ملیۆن – 80ملیۆن)