گه‌نده‌ڵی سیاسی

Ji Wîkîpediya


گه‌نده‌ڵى سیاسى

به‌ مانایه‌كى فراوان، گه‌نده‌ڵى سیاسى بریتیه‌ له‌ خراپ به‌كارهیَنانى ئۆفیسه‌ گشتیه‌كان (حكومیه‌كان) له‌ پیَناو ده‌ستكه‌وته‌ نهیَنى و نایاسایى و تایبه‌ته‌كاندا. هه‌موو فۆرمه‌كانى حكومه‌ت ئه‌گه‌رى كه‌وتنه‌ ژیَر كاریگه‌رى گه‌نده‌ڵى سیاسیان تیَدا هه‌یه‌. شیَوازه‌كانى گه‌نده‌ڵى به‌ له‌ یه‌كترجیاوازن، به‌ڵام باوترینیان بریتین له‌ دانى مافى پیَشینه‌ له‌ ئه‌نجامدان و به‌ده‌ستهیَنانى خزمه‌تى گشتى و به‌رتیل و به‌كارهیَنانى هه‌رِه‌شه‌ له‌به‌ده‌ستهیَنانى خزمه‌ته‌ گشتیه‌كان به‌كارهیَنانى كاریگه‌رى و دزینى ماڵى حكومه‌ت له‌لایه‌ن فه‌رمانبه‌ره‌وه‌ و به‌كارهیَنانى واسته‌كارى. ئامانجى كۆتاییش له‌ گه‌نده‌ڵى سیاسى بریتیه‌ له‌ (Kleptocracy) كه‌ مانا حه‌رفیه‌كه‌ى بریتیه‌ له‌ له‌ فه‌رمانرِه‌وایه‌تى دز و جه‌رده‌كان، كه‌ ته‌نانه‌ت تیایدا رِواڵه‌ته‌ ده‌ره‌كیه‌كه‌ى رِاستگۆییش به‌دى ناكریَت. گه‌نده‌ڵكارى له‌ هه‌ردوو ئۆفیسه‌ سیاسى و بیرۆكراتیه‌كان سه‌رهه‌ڵده‌دات و ده‌كریَت به‌ ریَژه‌یه‌ك كه‌م یان به‌ ریَژه‌یه‌كى زۆر، به‌شیَوه‌یه‌كى ریَكخراو یان نا ریَكخراو بیَت. هه‌رچه‌نده‌ گه‌نده‌ڵى زۆربه‌ى جار ریَگه‌ خۆشكه‌ره‌ بۆ چاڵاكیه‌ تاوانكاریه‌كانى تر وه‌ك مامه‌ڵه‌كردن به‌ ماده‌ بیَهۆشكه‌ره‌كان، شۆردنه‌وه‌ى دراوى، له‌شفرۆشى، به‌ڵام گه‌نده‌ڵى به‌و چاڵاكیانه‌وه‌ به‌ند نیه‌. به‌ مه‌به‌ستى تیَگه‌یشتنى كیَشه‌كه‌ و دۆزینه‌وه‌ى ریَگاچاره‌كان، شتیَكى گرنگه‌ كه‌ تاوان و گه‌نده‌ڵى له‌ رووى شیكاركردنه‌وه‌ به‌ له‌یه‌كترجیاكراوه‌یى بهیَڵیته‌وه‌. به‌ گویَره‌ى وڵات و تایبه‌تمه‌ندیه‌تى دادگه‌رى، ئه‌و شتانه‌ى كه‌ به‌ گه‌نده‌ڵى داده‌نریَن و ئه‌وانه‌شى كه‌ به‌گه‌نده‌ڵى دانانریَن گۆرِانیان به‌سه‌ردادیَت. بۆ نمونه‌ هه‌ندیَك كردارى ته‌مویلكردنى سیاسى له‌وانه‌یه‌ له‌ شویَنیَكى دیاریكراو یاسایى بیَت كه‌چى له‌ وڵاتیَكى تر یاساغ بیَت.


ئه‌و بارودۆخانه‌ى ده‌بنه‌ هانده‌رى دروستبوونى گه‌نده‌ڵى:

 چه‌قگیرى ده‌سه‌ڵات به‌ده‌ست ئه‌و برِیارده‌رانه‌وه‌ كه‌ به‌شیَوه‌یه‌كى رِاسته‌وخۆ به‌رپرسیارنین له‌ به‌رامبه‌ر خه‌ڵك وه‌ك ئه‌وه‌ى زۆربه‌ى جار له‌ رژیَمه‌ نا دیموكراتیه‌كان ده‌یانبینین.  كه‌مى شه‌فافیه‌تى حكومى له‌ پرۆسه‌ى برِیاردروستكردندا.

 هه‌ڵمه‌ته‌ سیاسیه‌ (هه‌ڵبژاردن) گران خه‌رجیه‌كان، كه‌ خه‌رجیه‌كانى زۆر له‌ سه‌رچاوه‌ ئاساییه‌كانى ته‌مویلكردنى سیاسى تیَپه‌رِ بكات.

 به‌گه‌رِخستنى برِیَكى زۆرى سه‌رمایه‌ى گشتى له‌ پرِۆژه‌یه‌كدا.

 بوونى گروپیَكى به‌رژه‌وه‌ندیخوازى بچووك وداخراو و تۆرِیَكى په‌یوه‌ندیه‌كانى نیَوان "كۆنه‌ هاورِیَكان".

 لاوازى سه‌روه‌رى یاسا.

 لاوازى پیشه‌گه‌رى یاسایى.

 كه‌مى ئازادى راده‌ربرِین و ئازادى رۆژنامه‌گه‌رى.

 كه‌مى مووچه‌ى فه‌رمانبه‌ر و كارمه‌ندان.

 بوونى جه‌ماوه‌ریَكى خاو (ته‌مبه‌ڵ) و بایه‌خ نه‌ده‌ر و خۆشباوه‌رِ كه‌ نه‌توانیَت سه‌رنجى ته‌واو بداته‌ پرۆسه‌ سیاسیه‌كان.

 نه‌بوونى كۆنترۆڵكردنیَكى ته‌واو بۆ به‌رتیل و ئه‌وه‌ى كه‌ پیَى ده‌وتریَت"به‌خشینه‌كان بۆ هه‌ڵمه‌ته‌كانى هه‌ڵبژاردن".

كاریگه‌ریه‌ نیَگه‌تیڤه‌كان:

دیموكراسیه‌ت

گه‌نده‌ڵى به‌ره‌نگاریه‌كى زۆر ترسناك ده‌خاته‌ به‌رده‌مى پیَشكه‌وتن. له‌ بوارى سیاسه‌تدا، ده‌بیَته‌ هۆى لاوازكردنى دیموكراسى و ئه‌نجامدانى حكومرِانیه‌تیه‌كى باش له‌ریَگه‌ى بنكۆڵكردنى (رووخاندنى) پرۆسه‌ ره‌سمیه‌كان. گه‌نده‌ڵیكردن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان و ده‌سته‌ و دامه‌زراوه‌كانى یاسادانان ده‌بیَته‌هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى لیَپیَچینه‌وه‌ و كه‌مكردنه‌وه‌ى ریَژه‌ى نویَنه‌رایه‌تیكردن له‌ پرۆسه‌ى برِیاردروستكردندا؛ گه‌نده‌ڵى له‌ ده‌سه‌ڵاتى دادگه‌رى ده‌بیَته‌ هۆى له‌كارخستنى سه‌روه‌رى یاسا؛ گه‌نده‌ڵى له‌ به‌ریَوه‌بردنى خزمه‌تگوزاریه‌ گشتیه‌كاندا ده‌بیَته‌ هۆى پیَشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزاریه‌كان به‌ شیَوه‌یه‌كى نا یه‌كسان. به‌ شیَوه‌یه‌كى زیاتر گشتیتر، گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى به‌ره‌ به‌ره‌ تیَكشكانى توانا دامه‌زراوه‌ییه‌كانى حكومه‌ت له‌ كاتیَكدا كه‌ ریَوشویَنه‌كان به‌ هه‌ند وه‌رناگیریَن، سه‌رچاوه‌كان هه‌ڵده‌لووشریَن، و كارمه‌ندان و فه‌رمانبه‌ران داده‌مه‌زریَنریَن و پله‌یان به‌رزده‌كریَته‌وه‌ به‌ بىَ ره‌چاوكردنى ئاستى كاركردنیان. له‌ هه‌مان كاتیشدا، گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى بیَهیَزكردنى ره‌وایه‌تى (شرعیه‌) حكومه‌ت و هه‌ندیَك به‌هاى دیموكراتیانه‌ى وه‌ك باوه‌رِى(راستگۆیى) و لیَبورده‌یى.

ئابورى

به‌ هه‌مان شیَوه‌ گه‌نده‌ڵى پیَشكه‌وتنى ئابورى لاواز ده‌كات له‌ ریَگه‌ى ئه‌و هه‌موو شیَواندن و ناكاراییه‌ى كه‌ به‌رهه‌مى ده‌هیَنیَت. له‌ كه‌رتى تایبه‌تدا، گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى تیَچوونى كاره‌ بازرگانیه‌كان به‌هۆى نرخى ئه‌و پارانه‌ى كه‌ به‌ریَگه‌ى یاساغه‌وه‌ ده‌دریَن و تیَچووى ئه‌نجامدانى وتوویَژى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ فه‌رمانبه‌ران و مه‌ترسى پیَشیَلكردنى ریَكه‌وتنه‌كان و ئاشكرابوونیان. هه‌رچه‌نده‌ هه‌ندیَك كه‌س بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى تیَچوونه‌كان له‌ ریَگه‌ى په‌رِاندنى رۆتینه‌كان، ئاماریَكى ده‌ركه‌وتوو ئه‌وه‌ پیشانده‌دات كه‌ بوونى به‌رتیل هانى فه‌رمانبه‌ران ده‌دات كه‌ ریَسا و ریَگرى نوىَ دابریَژن. كاتیَكیش گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى هه‌ڵئاوساندنى تیَچوونه‌كانى كارو پرۆژه‌بازرگانیه‌كان، به‌هه‌مان شیَوه‌ش ده‌بیَته‌ هۆى شیَواندنى بوارى یاریه‌كه‌، و دوورخستنه‌وه‌ى كۆمپانیا و دامه‌زراوه‌كان له‌ پیَشبرِكیَكردن و به‌م پیَیه‌ش ده‌بیَته‌ هۆى مانه‌وه‌ى كۆمپانیا و دامه‌زراوه‌ى ناكارا. هه‌روه‌ها گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ هۆى دروستبوونى شیَواوى ئابورى له‌ كه‌رتى گشتیدا له‌ریَگه‌ى گۆرِینى وه‌به‌رهیَنانى گشتى بۆ پرۆژه‌ى سه‌رمایه‌دارى كه‌ تیایاندا به‌رتیل و پاره‌ وه‌رگرتنى نارِه‌وا زۆر زیاتره‌. كارمه‌ندان له‌وانه‌یه‌ ئالۆزكارى ته‌كنیكى زیاتر دروستبكه‌ن له‌ پرۆژه‌كانى كه‌رتى گشتیدا بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و جۆره‌ كیَشانه‌ بشارنه‌وه‌، كه‌واته‌ شیَواندنى زیاترى وه‌به‌رهه‌مهیَنان دیَته‌ئاراوه‌. گه‌نده‌ڵى ده‌بیَته‌ نزمكردنه‌وه‌ى ئاستى گویَرِایه‌ڵیه‌كان بۆ ریَنماییه‌كانى بنیاتنانه‌وه‌، و ژینگه‌یى، و ریَنامایى دیكه‌؛ ده‌بیَته‌ هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى جۆرایه‌تى ژیَرخان و خزمه‌تگوزاریه‌ حكومیه‌كان و ده‌بیَته‌ هۆى به‌رزكردنه‌وه‌ى فشارى بوجه‌یى له‌سه‌ر حكومه‌ت. ئابوریزانان ده‌ڵیَن یه‌كیَك له‌ فاكته‌ره‌كان له‌دواوه‌ى پیَشكه‌وتنى جیاجیاى ئابورى له‌ ولاتانى ئه‌فریقیایى و ئاسیایى بریتیه‌ له‌وه‌ى له‌ رووى فۆرِمه‌وه‌ گه‌نده‌ڵى فۆرمى ده‌ركیَشانى سه‌رمایه‌ى (استنزاف راس المال) وه‌رگرتووه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و سه‌رمایه‌ داریایه‌ به‌ده‌ستهاتووه‌ى كه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ به‌كارده‌هیَنریَت نه‌وه‌ك له‌ ناوه‌وه‌ى وڵات وه‌به‌ربهیَنریَت( له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ئه‌و ویَنه‌باوه‌ش، كه‌به‌داخه‌وه‌ زۆربه‌ى جار ورد و دروسته‌، له‌مه‌رِ بوونى دیكتاتۆره‌ ئه‌فریقاییه‌كان كه‌ حیسابى بانكى سویسرِیان هه‌یه‌). به‌ به‌راورد، دیكتاتۆره‌ ئاسیاییه‌كان وه‌ك سۆهارتۆ زۆربه‌ى جار برِیَكیان له‌ هه‌موو شتیَك ده‌گیَرِایه‌وه‌(داواى به‌رتیلیان ده‌كرد)، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆربه‌ى مه‌رجه‌كانیان بۆ پیَشكه‌وتن دابینده‌كرد، له‌ ریَگه‌ى وه‌به‌رهیَنان له‌ كه‌رته‌كانى ژیَرخان(البنى التحتیه‌)، یاسا و ریَكخستن، هتد. تویَژه‌ره‌وانى زانكۆى (massachuesets) ئه‌وه‌یان خه‌مڵاندووه‌ كه‌ له‌ ساڵى 1970 ه‌وه‌ بۆ ساڵى 1996، ره‌وكردنى سه‌رمایه‌ له‌ 30 ى وڵاتانى ئه‌فریقیاى خواروو به‌ تیَكرِا بریتیه‌ له‌ 187$ بلیۆن، كه‌ له‌ قه‌رده‌ ده‌ره‌كیه‌كانى ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ زیاتر تیَپه‌رِ ده‌كات.(1) http://www.newstatesman.com/Economy/20053140015) ( (ده‌رئه‌نجامه‌كان له‌ رووى گه‌شه‌سه‌ندن( یان كه‌مى گه‌شه‌سه‌ند) كراوه‌ به‌ تیۆر له‌لایه‌ن مانكه‌ر ئۆلسۆنى (Mancur Olson) ى كۆمۆنیسته‌وه‌.) له‌ حاڵه‌تى ئه‌فریقیادا، یه‌كیَك له‌ فاكته‌ره‌كان بۆ ئه‌م هه‌ڵس و كه‌وته‌ بریتى بوو له‌ ناسه‌قامگیرى سیاسى، و به‌هۆى ئه‌و راستیه‌ش كه‌ هه‌رده‌م حكومه‌تى نوىَ دیَت ئه‌و ره‌سیده‌ به‌ گه‌نده‌ڵى به‌ده‌ستهاتووانه‌ى حكومه‌تى پیَشوو ده‌ست به‌سه‌ر داده‌گریَت، بۆیه‌ ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌ به‌رپرسان سامانه‌كانى خۆیان له‌ده‌ره‌وه‌ى وڵات حه‌شاربده‌ن وبیپاریَزن، دوور له‌ ده‌ستى هه‌موو داماڵینیَكى خاوه‌نداریه‌تى (نزع الملكیه‌) له‌كاتى له‌سه‌ر كار لابردنیان.

خۆشگوزه‌رانى نیشتمانى گشتى

گه‌نده‌ڵى له‌ زۆر له‌ وڵاتان به‌ربڵاوه‌، و بریتیه‌ له‌ سه‌ره‌كیترین زیانبه‌خش بۆ سه‌ڵامه‌تى هاوڵاتیانى ئه‌و وڵاتانه‌. گه‌نده‌ڵكارى سیاسى ماناى وایه‌ سیاسه‌ته‌كانى حكومه‌ت له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌وانه‌ده‌بیَت كه‌ به‌رتیل ده‌به‌خشن نه‌وه‌ك بۆ جه‌ماوه‌رى گشتى. نمونه‌یه‌كى تر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چۆن سیاسه‌تمه‌داران ئه‌و یاسایانه‌ داده‌رِیَژن كه‌ پاریَزگاریده‌كه‌ن له‌ كۆمپانیا گه‌وره‌كان و زیانیش به‌ پرِۆژه‌ بازرگانیه‌ بچووكه‌كان ده‌گه‌یه‌نن. ئه‌م سیاسیانه‌ش كه‌(پاڵپشتیكارى بازرگانین) زۆر به‌ ئاسانى ده‌گۆرِیَن بۆ پاڵپشتیكارى ئه‌و كۆمپانیا گه‌ورانه‌ى كه‌ به‌ ریَژه‌یه‌كى زۆر له‌ هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ى هه‌ڵبژاردنى ئه‌واندا به‌ پاره‌ به‌شداریانكردووه‌.

جۆره‌كانى پیَشیَلكارى


گه‌نده‌ڵى سیاسى پیَشیَلكاریه‌كانى كارمه‌ندانى حكومه‌ت وه‌ك دزینى پاره‌ى حكومى (اختلاس) و به‌كارهیَنانى ناسراویه‌تى و خزمایه‌تى له‌ كاره‌ گشتیه‌كاندا(واسته‌كارى) ده‌گریَته‌ خۆ، هه‌روه‌ها به‌ هه‌مان شیَوه‌ش پیَشیَلكاریه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانى تر له‌ كه‌رتى تایبه‌ت یان كه‌رتى گشتى وه‌ك به‌رتیل و ده‌ستبه‌سه‌داگرتنى زۆرداره‌كى ریَگرى به‌كارهیَنانى كاریگه‌رى(نفوژ)، ساخته‌كردن(تزویر) ده‌گریَته‌وه‌. به‌رتیل: به‌رتیل وه‌رگر و به‌رتیل به‌خشه‌ر گه‌نده‌ڵى پیَویستى به‌ دوو لایه‌ن هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى دروستببیَت" به‌رتیل ده‌ر و به‌رتیل وه‌رگر. له‌ هه‌ندیَك وڵاتاندا كه‌لتورى به‌رتیل وه‌رگرتن به‌ هه‌موو لایه‌نه‌كانى ژیانى گشتیدا بڵاوده‌بیَته‌وه‌، واى لیَده‌كات كه‌ نزیكه‌ى نه‌توانیت له‌ كارى بازرگانى به‌رده‌وام بیت به‌بىَ به‌خشینى به‌رتیل. وڵاته‌ زۆرترین به‌رتیل به‌خشه‌ره‌كان به‌شیَوه‌یه‌كى گشتى له‌ هه‌مان شیَوه‌ى وڵاته‌ زۆرترین به‌رتیل وه‌رگره‌كان نین. ئمانه‌ش 12 وڵاتى كه‌مترین گه‌نده‌ڵكارن، به‌ پیَى سه‌رژمیَرى نیَوده‌وڵه‌تى بۆ تیَگه‌یشتنى شه‌فافیه‌ت بریتین (به‌پیَى ریَكخستنى ئه‌لف و بىَ)له‌: ئوستراڵیا، كه‌نه‌دا، دانیمارك، فینلندا، لۆكسه‌مبۆرگ، هۆڵه‌ندا، بیوزله‌ندا، نه‌رویج، سه‌نغافور، سوید، سویسرِا. به‌ گویَره‌ى هه‌مان سه‌رژمیَرى، 13 زۆرترین وڵاتى گه‌نده‌ڵكار بریتیت له‌ (به‌پیَى ریَكخستنى ئه‌لف و بىَ)له‌: ئازربایجان، به‌نگلادیش، بۆلیڤیا، كامیرۆن، ئه‌نده‌نوسیا، كینیا، نایجیریا، پاكستان، فیلیپین، روسیا، ته‌نزانیا، ئۆگه‌ندا، ئۆكرِانیا. هه‌رچه‌نده‌ نرخى ئه‌م سه‌رژمیَریه‌ كیَشه‌ى له‌سه‌ره‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌سه‌ر بنه‌ماى تیَگه‌یشتنى تاكه‌كه‌سى كه‌سه‌ سه‌رژمیَریكاره‌كان دامه‌زراوه‌. به‌شداریكردنى به‌ پاره‌ له‌ هه‌ڵمه‌ته‌كان و پاره‌ى به‌ ئاسان وه‌ده‌ستهاتوو. له‌بوارى سیاسیدا، زۆر قورسه‌ كه‌ گه‌نده‌ڵى بسه‌لمیَندریَت، به‌ڵام مه‌حاڵیشه‌ كه‌ نه‌بوونى بسه‌لمیَندریَت. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌ش ، زۆربه‌ى جار ده‌نگۆ له‌سه‌ر زۆر له‌ سیاسه‌تمه‌داران دروست ده‌بیَت. سیاسه‌تمه‌داران به‌ شیَوه‌یه‌كى ئاشكرا له‌و پیَگه‌یه‌دان كه‌ سازش و وتوویَژده‌كه‌ن له‌باره‌ى پیَگه‌كان له‌به‌ر پیَویستبوونیان به‌ شداریه‌ مادیه‌كان بۆ هه‌ڵمه‌ته‌كانیان. زۆربه‌ى جار وا ده‌رده‌كه‌ویَت كه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌و لایه‌نانه‌ كارده‌كه‌ن كه‌ پاره‌یان پیَده‌به‌خشن، ئه‌مه‌ش ده‌بیَته‌ هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ قسه‌ له‌باره‌ى گه‌نده‌ڵى سیاسیه‌وه‌ بكریَت. پاڵپشتیكارانى سیاسه‌تمه‌داران ئه‌وه‌ دووپات ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ شتیَكى ته‌واو ریَكه‌وته‌ كه‌ زۆر له‌ سیاسه‌تمه‌داران وا ده‌رده‌كه‌ون كه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌و كه‌سانه‌ كارده‌كه‌ن كه‌ پاره‌یان پیَداون یان پاڵپشتى داراییان كردوون. ئه‌وكه‌سانه‌ى كه‌ باوه‌رِیان وایه‌ مرۆڤ بۆ به‌رژه‌وه‌ندى تاكه‌كه‌سى كارده‌كات پرسیار له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ بۆ چى ئه‌م ریَكخراوانه‌ پاره‌ به‌و سیاسه‌تمه‌دارانه‌ ده‌ده‌ن ئه‌گه‌ر هیچ شتیَك له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و پاره‌یه‌ وه‌رنه‌گرنه‌وه‌؟ جیَگاى سه‌ره‌نجه‌ كه‌ كۆمپانیاكانى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مه‌ریكا، به‌ تایبه‌تى كۆمپانیا گه‌وره‌كان، پاڵپشتى دارایى ده‌به‌خشنه‌ هه‌موو پارته‌ سه‌ره‌كیه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى زۆرینه‌یان لایه‌نگیرى پارتیَك زیاتر ده‌كه‌ن وه‌ك له‌ پارته‌كانى تر. به‌هۆى ده‌ره‌نجامه‌كانى پاره‌به‌خشینى دامه‌زراوه‌بازرگانیه‌كان به‌ سیاسه‌تمه‌داران، وه‌ك ئه‌و مه‌ترسیه‌ هه‌ستپیَكراوه‌ى كه‌ ئه‌و دامه‌زراوه‌ بازرگانیانه‌ هه‌ڵده‌ستن به‌ كرِینى ئیراده‌ى ئه‌و لیَپرسراوه‌ هه‌ڵبژیَرداروانه‌، هه‌ندیَك وڵاتى دیاریكراو، وه‌ك فه‌ره‌نسا، پاره‌ به‌خشینى دامه‌زراوه‌ و كۆمپانیا بازرگانیه‌كانى به‌ هه‌ڵمه‌ته‌كانى پارته‌ سیاسیه‌كان قه‌ده‌غه‌ ده‌كه‌ن. له‌به‌ر ئه‌گه‌رى لادان له‌ ریَساكانى ئه‌م قه‌ده‌غه‌كردنه‌ كه‌ له‌باره‌ى پاره‌ به‌خشینى دامه‌زراوه‌ بازرگانیه‌كان به‌ پارته‌ سیاسیه‌كان ، فه‌ره‌نسا به‌هه‌مان شیَوه‌ هه‌ڵساوه‌ به‌ سه‌پاندن و دانانى ریَژه‌ی زۆرترین برِى پاره‌ كه‌ سه‌رف ده‌كریَت له‌ هه‌ڵمه‌تكردندا؛ ئه‌و پاڵیَوراوانه‌ى كه‌ له‌و برِه‌ پاره‌ دیاریكراوه‌ تیَده‌په‌رِیَنن، یان ئه‌وانه‌ى راپۆرتى دارایى نا راسته‌قینه‌ پیَشكه‌شده‌كه‌ن له‌م باره‌یه‌وه‌، خۆیان ده‌خه‌نه‌ مه‌ترسى ئاشكراكردنیان وه‌ك دۆرِاو له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان، یان ته‌نانه‌ت ریَگه‌یان پیَنادریَت تا له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانى داهاتووشدا به‌شدارى بكه‌ن. سه‌ربارى ئه‌وه‌ش، حكومه‌ت هه‌ڵده‌ستیَت به‌ پاره‌دان به‌ پارته‌ سیاسیه‌كان به‌ گویَره‌ى سه‌ركه‌وتنیان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا. ته‌نانه‌ت ئه‌و ریَوشویَنه‌ یاساییانه‌ش باسى ئه‌وه‌یان له‌سه‌رده‌كریَت كه‌ وه‌ك فۆرِمیَكى گه‌نده‌ڵى وان، له‌و روانگه‌یه‌ى كه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى بارودۆخى هه‌نووكه‌یى سیاسیدا ده‌بن. حیزبه‌ بچووكه‌كان و سه‌ربه‌خۆكان زۆربه‌ى جار ده‌ڵیَن هه‌وڵه‌كانى جڵه‌وگیركردنى (سنورداركردنى) كاریگه‌رى به‌شداریكردنه‌ داراییه‌كان زیاتر بۆ پاراستنى پارته‌ گه‌وره‌كانه‌ له‌ ریَگه‌ى دابینكردنیان به‌ پاره‌ى گه‌ره‌نتیكراو له‌لایه‌ن حكومه‌ت له‌ كاتیَكدا پاڵپشتى دارایى ده‌ره‌كى سنوردارده‌كریَت. له‌م حاڵه‌تانه‌شدا، به‌رپرسان به‌ شیَوه‌یه‌كى یاسایى پاره‌ له‌ خه‌زیَنه‌ى گشنتى وه‌رده‌گرن بۆ هه‌ڵمه‌ته‌كانى هه‌ڵبژاردنیان به‌م شیَوه‌یه‌ش گه‌ره‌نتى ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ به‌رده‌وام ده‌بن له‌سه‌ر پیَگه‌ كاریگه‌ر و مووچه‌ باشه‌كانیان. تۆمه‌تى گه‌نده‌ڵكارى وه‌ك ئامرازیَكى سیاسى: زۆربه‌ى كات، سیاسه‌تمه‌داران ره‌نگه‌ به‌دواى ئه‌وه‌دا بگه‌رِیَن كه‌ ركابه‌ره‌كانیان به‌ تۆمه‌تى گه‌نده‌ڵى تۆمه‌تباربكه‌ن. له‌ كۆمارى میللى چینى ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌ لایه‌ن (زو رۆنگى ) و له‌م دواییانه‌شدا له‌لایه‌ن (هو جینتاو) به‌كارده‌هیَنرا بۆ ئه‌وه‌ى ركابه‌ره‌كانیان به‌ هۆیه‌وه‌ لاوازبكه‌ن.

پیَوانه‌كردنى گه‌نده‌ڵى

پیَوانه‌كردنى گه‌نده‌ڵى_ به‌ مانایه‌كى ئاماریانه‌، بۆ به‌راوردكردنى وڵاتان – به‌ شیَوه‌یه‌كى سروشتى بابه‌تیَكى ئاسان نیه‌، هه‌تاوه‌كو به‌شداربووان به‌ شیَوه‌یه‌كى گشتى بیانه‌ویَت له‌باره‌یه‌وه‌ بیَده‌نگبن. ریَكخراوى به‌رچاورِوونى نیَوده‌وڵه‌تى (منچمه‌ الشفافیه‌ العالمیه‌)، كه‌ ریَكخراویَكى پیَشه‌نگى دژبه‌ گه‌نده‌ڵیه‌، سىَ پیَوانه‌ى دابینكردووه‌، نویَكردنه‌وه‌ى ساڵانه‌: دانانى لیستیَكى له‌باره‌ى ریَژه‌ى هه‌ستپیَكراوى گه‌نده‌ڵى ( له‌سه‌ر بنه‌ماى راوبۆچوونى شاره‌زایان له‌ باره‌ى جیاوازى وڵاتان له‌ رووى گه‌نده‌ڵكاریانه‌وه‌ دامه‌زراوه‌). بارۆمیترى گه‌نده‌ڵى جیهانى( له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌ڵویستى گشتى خه‌ڵكى ئاساییه‌ له‌ هه‌مبه‌ر پرسى كیَشه‌ى گه‌نده‌ڵى دامه‌زراوه‌یى)؛ و سه‌رژمیَرى به‌رتیل ده‌ره‌كان، كه‌ بریتیه‌ له‌ سه‌ره‌نجدان له‌ ئاره‌زووى دامه‌زراوه‌ بازرگانیه‌ ده‌ره‌كیه‌كان بۆ به‌خشینى به‌رتیل. هه‌روه‌ها ریَكخراوى به‌رچاوروونى نیَوده‌وڵه‌تى هه‌ڵده‌ستیَت به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ى راپۆرتى گه‌نده‌ڵى جیهانى http://www.globalcorruptionreport.org/ ؛ بڵاوكراوه‌ى ساڵى 2004 له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى سیاسى جه‌ختكرابووه‌وه‌. بانكى جیهانى كۆمه‌ڵیَك زانیارى له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى كۆكردۆته‌وه‌ http//www1.worldbank.org/publicsector/anticorrupt/datatools.htm له‌ ناویشیدا ده‌سته‌یه‌ له‌ ئاماژه‌ى حكومى هه‌یه‌ http://worldbank.org/wbi/governance/data.htmm1 . هه‌روه‌ها ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ش سه‌یربكه‌:

فۆرم و رووه‌كانى گه‌نده‌ڵى

 به‌كارهیَنانى هاورِیَیه‌تى و سه‌رمایه‌دارى گرووپى هاوه‌ڵان

 به‌رتیل

 واسته‌كارى

 گه‌رِان به‌ دواى كریَدا

 پیَكهیَنانى كۆمه‌ڵه‌ى لۆبى به‌بىَ چاوه‌دیَرى گشتى

حوكمرِانى باش:

 حكمرِانى باش

 سه‌روه‌رى یاسا

 شه‌فافیه‌ت-به‌رچاوروونی

 لیَپیَچینه‌وه‌

 په‌یماننامه‌ى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ دژى گه‌نده‌ڵى

لایه‌نه‌ تیۆریه‌كان:

نمونه‌كانى گه‌نده‌ڵى:

 گه‌نده‌ڵى له‌ یه‌كیَتى ئه‌وروپا

 ئابرِووچوونه‌ سیاسیه‌كانى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان

 ئابرووچوونه‌ گه‌نده‌ڵكاریه‌كان له‌ هه‌ریَمى پاریس

 لیژنه‌ى سه‌ربه‌خۆى دژبه‌ به‌ گه‌نده‌ڵى

 داربرِینى نایاسایى

 سیسته‌مى گه‌نده‌ڵكار (Tangentopoli)

 بیتینۆ كراكسى (Bettino Craxi)

گه‌نده‌ڵى له‌ نووسینى خه‌یاڵیدا

 رۆمانه‌كه‌ى هیَنرى ئاده‌م 1880(دیموكراسى)

 رۆمانه‌كه‌ى كارل هیاسیَن (گوجیله‌ نه‌خۆشه‌كه‌) 1999