Wîkîpediya:Çavkaniyên Wîkîpediyayê

Ji Wîkîpediya

Nivîsen di Wîkîpediyayê de bin lîsansa Lîsansa Belgekirina azada GNU (GFDL) tên weşandin. Ji bo weşandina bin vê lîsanse pêwist e ku xwêdiyen mafen nivîsanê destûra xwe bidin.

Em dikarin nivîsên ji çend malperên înternetê bi kar bînîn. Lê çavkanî her dem bê nîşan dan. Destûra ji bo bikaranîna van çavkaniyan heye:

JI GOTARÊN JÎR DILOVAN

JINEKE SWÎSRAYÎ, DU JINÊN KURD, ZIMAN Û HILBIJARTIN

Berî çendekî min nameyek ji jineke Swîsrayî ku xwendevana Hîwa, girt. Ev hermeta hêja ya bi navê Margrit Fankhauser, piştî ku nivîsa min a bi navê “Haho... Ev çi Teniya bi Dohn e!” dixwîne, dest diavêje pênûsê û serpêhatiyeke xwe ji min re dinivîse. Serpêhatî bi vî rengî ye:

“Birêz Dilovan, dema min nivîsa te ya di Hîwa hijmar 89 rûpela 4an de xwend, ev bûyer hate bîra min; jineke ciwan ji gundekî Kurdistanê hatibû Swîsra. Tenê wê Kurdî dizanîbû. Ji dêvla ku xwe fêrî Elmanî bike, rabû fêrî Tirkî bû ku têkiliya xwe bi derdora xwe re çêbike. Piştî demekê lawek jê re çêbû. Min got, bi lawê xwe re bi Kurdî biaxive. Berevajî gotina min, bi lawê xwe re bi Tirkî axivî. Dû re jî lawê xwe şiyande qurseke zimanê Tirkî û gelek dirav dan ku baş hînî Tirkî bike. Ji ber vê yekê, ez pir hêrs bûm û min bi arîkariya rêzimana Kamuran Bedirxan, dest bi hînbûna zimanê Kurdî kir. Niha ez dikarim nivîsên te baş fêm bikim. Lêbelê bê ferheng, hinek pirsgirêkên min çêdibin... Ez di nivîsên te de serkeftinê dixwazim. Silav û rêz.” Ev jina Kurd ku hêja Fankhauser behs dike, bawer dikim dema li welat, di binehişiya xwe de gelekî di bandora Tirkî de maye. Ji nezanî û xwe ne nasî, li dereke weke Swîsra ku hawîr lê fireh dibe û devê wê vedibe, êdî vediguhere Pepûkeke li guhê bajarên Ewropa. Bêesil, bintûte û ji kesayetiya xwe dûr... Herwiha bişavtina ku dewleta Tirk dabû meşandin, di giyana wê de cîh girtiye, jê re bûye armanc. Fersenda axaftina Tirkî ku li gundê xwe nedîtî, li Ewropa bidest dixe û wê armanca xwe tîne cîh. Mîna marê ku kalan biguherîne, zimanê xwe di guherîne.

Em werin mijara jineke din a Kurd ku di dibistanên Tirkan de gihîştî û li paytexta Belçîka Bruksel dimîne. Beriya çendekî ku ez li weşanxaneya Mezopotamya û min wergêrî dikir, telefûna li odeya rêveberiyê, çend caran lêxist. Hevalê peywirdar ji odeya din bang kir û got, “mamoste tu dikarî biaxivî?” Bi hildana berguhkê telefûnê re, dengê jinekê hat û bi Tirkiyeke nazik diaxivî. Piştî silav û danasînê, bi tîka û loman daxwaza xwe anî zimên û got: “Ez dayîkek Kurd im. Kurdî fêm dikim lê nikarim biaxivim. Keçeke min a şeş salî heye. Dixwazim ku di ber zimanê Belçîkî re hînî zimanê Kurdî bibe. Hêviya min ji we ku hûn hinek pirtûkên çîrokan û yên hînbûna zimanê Kurdî ji min re bişînin. Êz ê diravan bişînim hesabê we yê benqê...” Ev jî jineke Kurd a bişavtî bû. Lêbelê bîr û bawerî û zanîna wê ew ber bi nirxên wê yên neteweyî ve anîbû. Herwiha digel ku nizanîbû Kurdî jî, evîna zimanê wê ketibû dilê wê û dixwest ku keçika xwe ya piçûk hînî Kurdî bike.

Belê sê jin... Yeke Swîsrayî zana, dilovan û dilpak. Bi hezaran kîlometroyî ji Kurdistanê dûr, lê evîndara Kurdiya ku dijmin dixwest tine bike. Jineke Kurd ku li gundekî Kurdistan mezin bûyî û ji Kurdî pêde nizane ti zimanên din. Lê evîndara zimanê Tirkî û ji nirxê xwe dûr. Pepûkeke li guhê bajarên Ewropa. Nezan, bintûte û bêesil... Û jineke Kurd ku di dibistana Tirkan de gihîştî û peyvek Kurdî nizane. Lê bi bîr û bawerî, hişyar û hişmend ku li nirxên xwe yên neteweyî xwedî derdikeve. Dema ku em van herdu jinên Kurd bînin cem hev û binirxînin, ez bawer dikim ku encama hilbijartinên cigeyî jî dê di helwest û jiyana wan re xuya bike. Belê, di helwesta van herdu jinên Kurd re, du xalên girîng derdikevin holê. zanayî û bîrûbawerî. Zanayî hişmendiyê bixwe re tîne. Hişmendî xwedîbûna li nirxên neteweyî bi xwe re tîne. Nirxên neteweyî ku di giyana mirovan de cîh girtî jî, rê nade ku mirov ji rêya rast, rêya birûmet derkeve. Nezanî, bêhişbûnê bi xwe re tîne. Bêhişbûn xwe şuştina ji nirxên neteweyî bi xwe re tîne. Dûrbûna ji nirxên neteweyî jî, mirov bêrûmet, bêesil û bintûte dike. Herwiha mirovê nezan, dikare bi şîvekê yan jî bi çend qurûşan dengê xwe bifiroşe. Dikare hemû nirxên neteweyî, ji bo gezek nan binpê bike. Em di nêrin, li bajarên Kurdistanê partiyên faşîst ji partiyeke Kurd bêtir dengan distînin. Ev bi çi awayî dê were nirxandin? Mînak li Meletî ya ku bajarê Kurdan, 46 dengên Hêza Yekîtiya Demokratîk derdikevin... Li Mereşê, li Intabê, li Mûşê, Bedlîsê, Semsûrê, li Qers, Erdexan, li Wanê û hwd... Pêwîste siyasetvanên Kurd, derseke baş ji vê bigirin û li gor vê helwestê xebat û têkoşîna xwe pêş bêxin. Heta ku bilbil bi xwe nizanibe û mîna kund bixwîne, ev rewşa Kurdistana Bakur ê bi vî rengî be... Lê Mîna jina Kurd a li Belçîka, heger bilbil bi dengê xweyî delal vegere ser şaxên gulan, wê hingê dê serkeftin a me be... Bi hêviya vegera bilbilan, bimînin di xweşiyê de...

lê evîndara Kurdiya ku dijmin dixwest tine bike. Jineke Kurd ku li gundekî Kurdistan mezin bûyî û ji Kurdî pêde nizane ti zimanên din. Lê evîndara zimanê Tirkî û ji nirxê xwe dûr. Pepûkeke li guhê bajarên Ewropa. Nezan, bintûte û bêesil... Û jineke Kurd ku di dibistana Tirkan de gihîştî û peyvek Kurdî nizane. Lê bi bîr û bawerî, hişyar û hişmend ku li nirxên xwe yên neteweyî xwedî derdikeve. Dema ku em van herdu jinên Kurd bînin cem hev û binirxînin, ez bawer dikim ku encama hilbijartinên cigeyî jî dê di helwest û jiyana wan re xuya bike. Belê, di helwesta van herdu jinên Kurd re, du xalên girîng derdikevin holê. zanayî û bîrûbawerî. Zanayî hişmendiyê bixwe re tîne. Hişmendî xwedîbûna li nirxên neteweyî bi xwe re tîne. Nirxên neteweyî ku di giyana mirovan de cîh girtî jî, rê nade ku mirov ji rêya rast, rêya birûmet derkeve. Nezanî, bêhişbûnê bi xwe re tîne. Bêhişbûn xwe şuştina ji nirxên neteweyî bi xwe re tîne. Dûrbûna ji nirxên neteweyî jî, mirov bêrûmet, bêesil û bintûte dike. Herwiha mirovê nezan, dikare bi şîvekê yan jî bi çend qurûşan dengê xwe bifiroşe. Dikare hemû nirxên neteweyî, ji bo gezek nan binpê bike. Em di nêrin, li bajarên Kurdistanê partiyên faşîst ji partiyeke Kurd bêtir dengan distînin. Ev bi çi awayî dê were nirxandin? Mînak li Meletî ya ku bajarê Kurdan, 46 dengên Hêza Yekîtiya Demokratîk derdikevin... Li Mereşê, li Intabê, li Mûşê, Bedlîsê, Semsûrê, li Qers, Erdexan, li Wanê û hwd... Pêwîste siyasetvanên Kurd, derseke baş ji vê bigirin û li gor vê helwestê xebat û têkoşîna xwe pêş bêxin. Heta ku bilbil bi xwe nizanibe û mîna kund bixwîne, ev rewşa Kurdistana Bakur ê bi vî rengî be... Lê Mîna jina Kurd a li Belçîka, heger bilbil bi dengê xweyî delal vegere ser şaxên gulan, wê hingê dê serkeftin a me be... Bi hêviya vegera bilbilan, bimînin di xweşiyê de... 03.04.2004


DÛR Û NÊZÎK

Cîhan bi lezgînî vediguhere. Wisa lezgîn û wisa bi bayê bezê ku mirov nikaribe bişopîne. Serî li mirov digere. Di teknîk, zanist û qada înformatîk de, kêlî bi kêlî û saet bi saet nûjenî pêktên. Ev nûjenî jî, gelek tiştên sosret bi xwe re tînin. Her tiştî bi cama spî ango bi qotiya xewnan destpêkir. Belê, qotiya xewn û nîgaşên rengîn, ango televizyon... Hê hîkariya televizyonê ya bi raz ji ser me ranebûyî, înternet kete dewrê. Êdî cîhan bi hemû şênî, dewlet, bajar û heyînên xwe kete malên me. Zanîn û zanyarî kete serê tilya işaretê. Tu çi bixwazî, dema tu tilya işaretê bavejî klavya komputerê, tu “google” ango motora lêgerînê binivîsî, bes e. Ji qirş heta bi girş, di heman kêliyê de li ber te, li ekranên komputera te ne. Êdî pêdiviya te bi pirtûkxaneyan, bi pirtûkan, bi kesên pispor, zana û zanyaran nemaye. Pirtûkxeneya te, pirtûkên te, pispor, zana û zanyar hemû serê tilya te ye. Serê tilya işaretê. Tenê bizanibe komputerê bikarbîne û hew... Van amûrên ku cîhan û bi cîhanê re jî mirov guherandin, dûr pir nêzîk û nêzîk jî bi qûnaxa salan dûr kirine. Çawa dûr nêzîk kirine? Li wî serî cîhanê, em bibêjin li Avûstralya bûyerek çêbibe, di heman kêliyê de, di hemû kanalên televizyonê de tê xewna mirov. Xewna biro ku tu hişyarî û temaşe dikî. Êdî şerê kevin ku me di pirtûkan de dixwend û me di serê xwe de zindî dikir, mîna şerê dagirkirina Iraqê, bi awayek zindî tê hundirê me. Bê çawa bombe bi ser zaro û zêçan de dibarandin, me li ser rûniştekên xwe û tilya me di pozê me de, temaşe dikir. Baş e, çawa nêzîk dûr kirine? Mirovên cîranên hev ku xaniyên wan bi hev ve, êdî li malên xwe li ber komputerê rûdinin û bi hev re “chat” dikin. Bi hev re civata nîgaş û xewnên hişyar lidardixin. Bi saetan bi rojan çavên wan li ser cama spî di bin fincanên xwînê. Êdî wisa hînî vê rewşê bûne, ku li sikakan serê wan li hev dikeve jî, bi hev re naxivin. Tenê bi seriyan silavê didin hev û bilez xwe tavêjin mal, bi hev re dest bi “chat”ê dikin. Êdî mirovên ku hînî vê “chat”ê bûne, mîna robotan dilivin. Dema li ser xwe digerin jî, çavên wan li xalekê dimînin rawestiyayî. Êdî hewceyiya “chat”kirinê, li ser lingan bi mesajên telefûnên destan tînin cîh. Her carekî ku ez derdikevim sûkê an jî dereke ku mirov lê heyîn, ji dermanan re du kesên ku sohbet bikin ber çavan nakevin. Kesên li ser maseyekê rûniştî, her yekî telefûnek di destan de û mîna sofiyê ku tizbiyan bikişîne û selawatan bide, haha zorê didin serê tilya işaretê û li ser pişkokên telefûnê digerînin. Li her derî, ji piya, rûniştî, gêrkirî... Jiyaneke robot... Jiyaneke xermendeyî... Bê axaftin, bê sohbet, bê peyv û awazên ku ji devan bi herike giyanan... Beriya çend rojan, dostekî min ku li welat me hevûdin nas dikir, telefûn da min û xwest ku ez herim mêhvanî wî. Bi rastî ez jî, ji vê yekê re şor bûm. Lewra ev çû sal û nîvê ku şev û roja min li ber cama spî -lê ne ji bo “chat”e- derbas dibe. Bi rastî jî pêdiviya min bi sohbeta dostekî wisa hebû. Min xwe kar kir, roja din li trênê siwar bûm û bi nîgaşên sohbeteke xweş, axaftinên germ ên mîna li welat, ketim rê. Piştî qûnaxa saetekê, li stasyona bajarê ku hevalê min lê bû, peya bûm. Li gor ku gotibû, min ew li parka pêşberî stasyonê, li cem trembêla wî dît. Berê wî li min bû lê tilya wî ya işaretê li ser pişkokên telefûna desta bû. Çavekî wî li telefûnê çavê din li min bû. Ez giham cem jî, lê hê tilya işaretê ranewestiya bû. Ez li cem rawestiyam û tilya wî mîna perê mozeke sor ku ji lingan ve hatibe girtin û zorê bide perê xwe, li ser pişkoka telefûnê reqisî. Min dizanîbû ku hevoka nivco temam dike. Qederê du-sê deqîqeyan ez mame li benda bixêrhatina wî. Dawî tilya li ser pişkoka telefûnê ziç rawestiya û telefûn bêyî dilê xwe, kire qalikê wê yê bi kembera xwe ve. Mîna ji banekî de were xwer -weke ku ez nûka gihabim cem- ji nişkê ve got: “Hooo! Mamoste tu bixêrhatî! Mala xwedê ava, me rûyê te dît!...’’ Piştî xêrxweşiyan, em li trembêla wî siwar bûn û ne bi tuyî em gihan mala wî ya nêzîkî navenda bajêr. Bi rê de herçiqas ku “pîtpîta” telefûna wî ya mesajan hatibû û hewl dabû ku rahêjiyê, ji tirsa qezayê û mirineke erzan, min nehiştibû telefûnê derîne. Çawa em ketin hundir û derbasî odeya rûniştinê bûn, destê wî çû qalikê telefûna bi kemberê vê û mîna demançeyeke çardeh xwer ji ber xwe kişand. Tiliya işaretê li ser pişkokan reqisand. Gih derket şaneşînê û gih li odeya rûniştinê, haha mîna ku qubale girtibe. Hê ew li şaneşînê, jina wî ya ku li xwaringehê hat û bi rûdêneke beşûş bixêrhatin da min. Lêborîn xwest û vegeriya xwaringehê ku firavînê amade bike. Çawa me dest bi firavînê kir, “pîtpîta” telefûnê dîsa ew êxiste nava livdariyê. Lê min destê xwe dirêj kir û telefûn ji dest girt. Min pêl pişkoka sor kir û cama ronahî tarî kir. Jina wî bikêf got: “Saeta te xweş... Te baş kir…“ Lê piştî firavînê, li pêşberî televizyonê rûnişt û qûmanda têr pişkok kire destê xwe. Mîna pitikeke heşt heyvî ku bi memka xwe ya lastîkî bileyîze, bi kumandê leyîst. Kanal guhertin, çênebû, mîna hînkerekî heroînê tilî lê lerizîn. Bi destûra pênc deqîqeyan çû odeya xwe ku li e-maila xwe binêre. Pênç deqîqe bû saetek û ez î li oda rûniştinê… Bi reva tajiyan min xwe avête derve û ber bi stasyonê çûm… Bi vê rewşê, ez bawer dikim ku cîhan ê li Homeros û em Kurd jî em ê li Evdalê Zeynikê pir bigerin…

EZPERESTIYEKE BI QURETÎ: NEXWEŞIYA ME KURDAN

“Ezperestî jehra dostaniyê ye.” Honore de Balzac

Ezperestî bi navê din egoîzm, bi afirandina mirov re derketiye holê. Mirovên dema hoveber ku hêdî hêdî bîr bi dora xwe birin, xwe nas kirin û bi xwezayê re têkildar bûn, pêdivî bi xweparastinê anîn. Herwiha di nêçîr, geşt û gera xwe de, dema ku li xeteriyekê rast dihatin, berî her kesî xwe diparastin. Wê kêliyê bi reflekseke xwezayî diketin parastina giyana xwe. Ev jî tiştekî asayî bû ku xwe ji kuştin û birîndarbûnê biparêzin. Lê di nava demê de ku bûn xwedî hestên cihêreng, ango hestên ku zimanê çalakiya bîrayîne, êdî ezperestiyê jî reng guhert. Mirovên ku bi hestên xwe tevgeriyan, di her warî de xwe dan pêş û “ez” bû bingeha felsefeya wan. Heta ku etîk û sinc (exlaq) bandor li mirovan kir, ezperestiyeke hişk berdewam kir. Vê yekê jî jiyaneke ajalî ya hoveber bi xwe re dianî.

Etîk peyveke Latînî ye û tê wateya zanista sinc. Mijara etîk eve ku bersiva “Ya baş çiye? Ya rast çiye? Ya çewt çiye?” bibîne. Herwiha rêzikên taybetmendiya mirovên baş pêkbîne û helwestên takekes ên bikêrhatî diyar bike.

Ji serdema pêşî heta weke dema me, têgîna sinc girîngiya xwe parastiye û ji bo rêkûpêkiya civakê bûye neynika jiyanê.

Li gor sincê Sokrates, armanca mirov a bingeh ewe ku bigihe dilpakî û xûypakiyê. Xûypakî jî encex bi zanînê pêkwere. Li gor sincê Eflatûn jî, bingeha helwestên sincî eve ku “tişta herî bilind baş e.” Başî jî dilpakî û xûypakî ye. Mirov jî dê bi zanîn, bi egîdî, bi pîvanbûnî û bi dadmendî bigihe dilpakiyê.

Ji bo xûypakî ango dilpakiya mirovên civakekê, etîk ango zanista sinc pêdiviyeke jiyanî ye. Ji bo nirxên etîk jî, teqez zanîn şert e. Zanîn bi çi pêktê? Bi xwendinê. Heger di nava civakekê de xwendin pêşnekeve, nirxên etîk jî dê di nava wê civakê de pir kêm bin.

Piştî van peytandinan, em werin ser civaka me, ser civaka Kurd. Heta weke salên 1900an jî em di serdema pêşîn de dijiyan. Dagirkerên Kurdistan, em nezan, hoveber û çiyayî berdidan. Em ji xwendin û zanîneke hemdemî bêpar bûn. Zana û zanyarekî ku ji nava me derdiket û bi hişmendiyeke Kurdewarî tevdigeriya, dibû hedefa dagirkeran û yan diket zîndanan an jî ji welêt dihat derkirin û li biyanistanan winda dibû. Em dikarin zanyar û rewşenbîrên Kurd ên di nava salên 1918-1921an de ku hinekan ji wan, xwe li dora kovara Jîn dabûn hev mînak bidin. Hinek hatin girtin, hinek veder kirin û hinek jî dardekirin. Weke tê zanîn, malbata Bedirxaniyan ku di warê çand û ziman de rûspîtaya me Kurdan, sirgunî Qehîreyê kiribûn. Dû re jî Celadet, Kamûran û Sureya Bedirxan derbasî Ewropa bûbûn û ji bo pêkanîna ronesanseke Kurd bingehek ava kiribûn.

Ji salên 1918an heta salên 1960an, li tevaya Kurdistan zanyarên Kurd rêjeyeke pir hindik digirt. Lêbelê piştî salên 1960an ku tevgera azadî li çar perçeyan bilind bû, êdî xwendevan, zanyar û rewşenbîrên Kurd jî zêde bûn. Piştî salên 1970an ku şoreşger û rewşenbîrên Kurd rêçika xwe diyar kirin û ji çepên Tirk ên şoven veqetiyan, êdî di nava tevgera Kurd de rêzikên etîk rûniştin. Ev rêzik û nirxên sinc li nava civaka Kurd a feodal jî belav bûn. Bi taybetî ciwanên Kurd mil dan hev, nirxên neteweya Kurd ku ji sedsalan ve hatibûn talankirin, bi nirxên sinc û rêzikên etîk re kirin yek. Nifşekî Kurd ê nû bi vî rengî gihîşt û heger ne bi têrayî be jî, ronesanseke çand, ziman û hunera Kurdî pêkanîn. Heta bi vira baş e, lê êdî em werin çend salên dawî. Çi li rêxistinên me be, çi li sazî û dezgehên me be û çi jî li nava civaka me be, ezperestiyeke bi quretî û bi zewarî rûdaye. Hineke ku bi kunên pozê xwe li derdora xwe dinêrin rêzikên etîk û nirxên sinc binpê dikin. Di warê, hunerî, çapemenî, rewşenbîrî û çandî de, takekesên ku peywirek girtibe ser milê xwe û di pîşeyê xwe de bûbe nîvpisporek, êdî dibêje qûna xwe here wêde. Êdî xwe zanyarê her tiştî dibîne. Ev yek jî ji hev biyanîbûnekê derdixe holê û ew germahî, ew dilovanî, ew fedekarî û ew dilpakiya di nava takekesan û civaka me de mixabin wenda dibe. Hevaltiya ku ji biratî pêştir bû, mixabin têkdiçe. Hisreta hinekan ji me ew germahî û dilovaniya salên 1970an e. Heger bi vî rengî berdewam bibe, dê nirxên Kurdewarî, nirxên şoreşgerî, nirxên sincê mirovatî û rêzikên etîk pir lawaz bibin. Ev yek jî dê civaka me bêxe nava qeyranekê. Em ê çawa vê xeteriyê ser xwe ve bibin? Berî her tiştî bi têkiliyên germ, bi rêzikên etîk ku me bi derdora me jî bide pejirandin û bi nefspiçûkayî. Pêwîste ev yek neyê jibîrkirin, çiqas mirov zanabe jî bizanibe ku ji kesê herî nezan jî dê fêrî tiştekî bibe. Banga min li wan kesên xwe bilind û zana dibînin e. Xwe zana nebînin û mîna “Beqa Lafonten” ne nepixînin. Hûn ê biteqin! Ez dixwazim gotinên xwe bi peyveke Îmamî Azam bidawî bikim: “Heger min tiştên ku ez nizanim kiriba bin lingê xwe, serê min ê bigihîşta ezmên.”

“DÎROKA OSMANÎ YA BIXWÎN“ (*)

Hişmendî û zanîna dîrokê, mîna neynikê ye. Mirov xwe û demên xwe yên bûrî tê re dibîne. Herwiha rewş û pêşeroja xwe, li gor zanîn û ezmûnên dîrokê birêkûpêk dike. Mirov bi dîroka xwe dibe xwedî hîm û bingeh. Mirovê bê hîm û bê bingeh mîna dara bê rah e. Pirsa “dîrokeke çawa” pir girîng e. Berî her tiştî dîrokeke rast ku ji aliyê zanyarên dîrokê ve were pejirandin, pêwîst e. Mirovê ku dîroka xwe nizanibe, binyata xwe jî nizane. Herwiha yê binyata xwe nizanibe jî, nabe xwedî kesayetiyeke rêzdar. Em kurd dîroka xwe qet nizanin. Mixabin, nezanî bûye qedera me. Em naxwînin. Hîndekariya xwendinê ne bûye para me. Em ji xwendinê direvin. Lê weke tê zanîn, xwendin ronahî ye, xwendin çav û gavin. Xwendin asoya mirov fireh û balûpal dike. Bi xwendinê mirov serbilind û zana dibe. Ji ber ku xaka me kurdan, ji aliyê çar dagirkerên nijadperest û mîna guran ve hatiye parvekirin, pêwîste em ji hemû gelên cîhanê bêtir dîroka xwe fêr bibin. Fêrbûna dîroka me tenê ne bese, pêwîste em dîroka dagirkerên welatê xwe jî fêr bibin. Herwiha em bizanibin ka em an ew li ser vê xaka pîroz xwedî mafin. Dîroka tirkan me jî têkildar dike. Lewra em kurd gelekî li ser axa mezopotamya yê herî qedîmin, dîroka me diçe BZ 4 000 sal. Lê Tirkên ku dagirkerek ji yê welatê me, 932 salên xwe li ser vê axê qedandine (sala 1071an bi arîkariya me kurdan ketin Anatolyayê). Dîroka Tirk a li ser vê axê hemû talan, xwîn, kuştin û wêrankirin e. Dîroka wan a ku me bi xwe jî di dibistanan de dixwend, ji rastiyê gelekî dûr e û hemû derew e (vê yekê ew bi xwe jî tînine zimên). Ez dixwazim îro hinekî Osmaniyên ku hemû rayedar û giregirên Tirk, bi şanazî behsa wan dikin, bidim nasîn. Qaşo emparatoriyeke cîhanê ye û padîşahên wê xelîfeyên ola îslamê ne. Di destê min de pirtûkeke bi navê “Dîroka Osmanî ya Bixwîn’’ heye. Ji aliyê parêzer Îsmaîl Metîn ve hatiye nivîsandin. Lê taybetiya vê pirtûkê eve ku hemû bûyer û qewamên hatine nivîsîn, bi belge û bi mêjû ne. Ango qet ji cem xwe tiştek tevlî nekiriye. Pêncîh û sê pirtûkên ku sûd ji wan hatiye girtin, nirxê vê pirtûkê zêdetir dike. Di vî derbarî de ez naxwazim dirêj bikim. Fermo hinek bûyerên sereke em bi hev re bixwînin: “Osman Beg, apê xwe Dundar Beg bi destê xwe xeniqand. Miradê Yekem, lawê xwe Savci Beg bi destê xwe kuşt. Yildirim Bayezîd deh birayên xwe ji bona text dan kuştin. Çelebî Mehmed birayê xwe Îsa da kuştin. Miradê duyem birayê xwe Mistefa da kuştin û çavên birayên xwe yên din jî mîldan. Fatîh Siltan Mehmed, ji bo siltantiyê birayê xwe Ehmed ê di pêçekê de da fetisandin. Bayezîdê duyem, birayê xwe Cem ê ku bazdabû Îtalya û zarokên wî dan kuştin. Yavuz ji bo siltantiya xwe, hemû xizmên xwe dan kuştin. Qanûnî kuştina lawê xwe Mistefa temaşe kir û ji bilî lawê xwe, çar neviyên xwe jî dan kuştin. Miradê sêyem, çawa derkete ser text, pênc birayên xwe dan kuştin. Mihemedê sêyem, ji bo siltantiya xwe nozdeh birayên xwe dan kuştin. Osmanê duyem, birayê xwe şahzade Mihemed da kuştin. Miradê çarem, ji bo text sê birayên xwe bi hev re dan kuştin. Mahmûdê duyem, Mistefayê çarem kuşt. Yavuz Siltan Selîm bavê xwe Bayezîdê duyem da kuştin. Mistefayê yekem, piştî girtineke dirêj hate kuştin. Osmanê duyem, di zîndana Yedîkule de hat kuştin. Siltan Brahîm li seraya xwe hate kuştin. Siltan Ehmed ê duyem, hate jahrdan. Selîmê sêyem, li serayê bi şûr hate perçekirin. Yavuz, Yunis Paşa li ser hespê wî bi şûr kuşt. Yavuz Derwêş Paşa da xeniqandin û serê wî bi destê xwe jêkir. Selîmê sêyem, Ehmed Paşayê kurê Sadrazam Dukak, bi xencerê kuşt.’’ Weke ku tê dîtin, kêm padîşah û paşayên Osmanî bi fermana xwedê mirine. Ev yên ku ji xwîna wan bûn bi vê şêweyê dihatin kuştin. Êdî gelo hindikayiyên weke Kurd, bi taybetî Kurdên Elewî, Asûrî, Ermenî, Nastûrî, Keldanî, Ereb, Çerkez, Gurcî, Boşnak, Tatar, Tirkmen, Rûm û hwd. di bin destê van gurên dev bi xwîn de çi dikirin?.. Ez çend mînakên balkêş tenê bidim, hûnê têbigihîjin: “Kuyucu Mirad Paşa serê sîh hezar Kurdên Elewî jêkir û ji siltan re şiyande Stenbolê, ji aliyê din ve çal kolan û sîh hezar Elewî jî avête van çalan. Ji bo vê yekê jî navê wî bû Kuyucu (çalvan). Yavuz Siltan Selîm, di sefera ser safewiyan de, serê çil hezar Kurdên Elewî jêkir. Li Kurdistanê kaniyeke avê çêkir û li ser ferşê vê kaniyê wiha da nivîsandin:


“Kurde firsat vêrme ya rab dehre sultan olmasin

Ayagini çarik siksin asla iflah olmasin

Vur sopayi al lokmasin karni bile doymasin

Bu çeşmeden Rum içsîn gawur içsîn Kurde nasip olmasin’’


Kurdiya vê çarîneyê wiha ye:


“Yareb fersendê nede Kurd bo dehrê nebe siltan

Çarox lingê wî bigre bi xwe şa nebe ti caran

Dar lêxe parî ji dev bigre zikê wî nebîne nan

Ji vê kaniyê Rûm vexwe gawir vexwe nebe nesîbê Kurdan’’


Fatîh Siltan Mehmed, dema çû şer, ji Tirkmenên ku bi xwe re biribûn hero çarsed kes dikuşt. Yonguç Paşa jî, zarok û jinên van Tirkmanan ên ku bi şûn ve mabûn, dan kuştin. Di serhildana Nur Elî Xelîfe de, (20.07.1512) pozê (bêvil) 600 Elewîyî hat jêkirin û şiyandin Stenbolê. Kuyucu Mirad Paşa, ji serê deh hezar Celaliyan pîramîd çêkir.’’ Bi van çend mînakan be jî, ez bawer dikim ku dîroka Osmaniyan ê we hinekî bide hizirandin. Herwiha hûnê wan kiryaran beremberî kiryarên lawên wan ên îro bigirin û encamekê jê derînin. Dewleta Osmanî piştî şerê cîhanê yê yekem têkçû. Piştî vê têkçûnê hemû gelên di bin serdestiya wan de, yeko yeko serbixwe bûn û bûn xwedî dewlet. Tenê em kurd ji nezanî û bê xwedîtî di bin tûmê wan de man. Digel vê yekê, Kurdistana ku bi peymana Qesrîşîrîn (1639) di navbera Osmanî û Safewiyan de bûyî du beş, di encama şerê cîhanê yê yekem de jî bi peymana Lozanê (1923) bû çar perçe. Herwiha Kurdistana ku pêşî di bin destê Osmaniyan de, vê carê jî kete bin destê çar dagirkerên ji hev dev bi xwîntir ku mirovatî ne bûye para wan. Êdî li çar perçeyan serhildan û berxwedanên gelê Kurd bi qirkirin û tinekirinên hovane, bi xwînê hatin tepisandin. Li Başûr serhildana Şêx Mahmûd û şoreşa Mistefa Barzaniyê Nemir, li Rojhilat serhildana Simkoyê Şikakî û Qazî Muhamedê nemir ê damezrînerê Komara Kurd a Mehabadê, li Bakur, serhildanên Agirî, Qoçgirê, Amed û Dêrsimê, herî dawî jî şerê rizgariya neteweyî ku di bin serokatiya Abdullah Ocalan de hatî meşandin… Gelo lawên wan Osmaniyê xwînrêj ango dagirkerên Tirk çi kirin? Dêrsim, Qoçgirê, Amed, Agirî, Newala Qesaba, bûyera Muglali û 33 kurdên gundî, leşkerên Tirk û gerîlayên serjêkirî, herî dawî jî 4 000 gundên şewitî, bi milyonan Kurdên koçber, bi hezaran ên windakirî, bi hezaran kuştiyên ku kiryarên wan ne diyar û bi hezaran girtiyên zîndanan, bersiva vê pirsê dide. Mirov dikare wateyekê bide helwesta dewleta Tirk a li hember Kurdên Bakur. Lêbelê bi destlêwerdana DYA (Dewletên Yekbûyî yên Amerîka) ya li Iraqê, faşîstên Tirk careke din rûçikê xwe yê qirej û gemarî nîşanî tevaya cîhanê dan. Li hember Kurdistana Başûr ku her bostek axa wê bi xwîna şehîdan hatî şûştin, gef û gur kirin û ketin nava dek û dolabên kalkên xwe yên Osmanî. Lê qet nizanîbûn ku cîhan ne cîhana sedsala 19an e. Wan ji xwe re digot dîsa emê Kurdan qir bikin û dê ji me re bimîne. Herwiha bi hemû hêz û hêzana xwe amadekariyên li gor ku navê kurd jî li Başûr derbas nebe, pêkanîn. Lê bi biryarbûna di serî de Kurdên Başûr û dû re Kurdên her sê perçeyên din jî, mîna roviyê ku nêçîrvan bibîne û teriya xwe bêxe nav paqên xwe, guh çeqel kirin û bi xwe de hisisandin. Dijmin û dagirkerên me li çar perçeyan jî xedarin. Xasûkin, bi dek û dolabin. Kîndarin, bi rik û rîpin. Xwînrêj, xwînmij û stemkarin... Başe li hember vê yekê em Kurd çi dikin? Qaşo weke ku welatekî me yê azad hebe, partî, sazî û rêxistinên me hesûdiyê ji hev dikin. Li hember hev çavnebar û bi zikêşin. Ji hev re dibin benpê û asteng. Lewra li dû hesabên piçûkin. Partî, sazî û rêxistineke ku ji bo Kurdewariyê tiştekî baş bike, pêwîste bi dilovanî, bi dilxweşî û bi şanazî were teşwîqkirin û herwiha mafê wan were dayîn. Mînaka gefên Tirkiyeyê û Kurdistana Başûr, tiştek nîşanî me Kurdan da: YEKÎTÎ!.. Di vê dema ku fersendeke mezin hatiye ber lingê gelê Kurd de, kesên ku ji yekîtiyê birevin, ezê ji xwîna wan guman bikim. Lewra hê ji bo me her tişt ne qediyaye û kevirên Rojhilata Navîn ku ji cîh derketin, rûneniştine. Têkoşîn û berxwedana mezin niha pêdiviye. Êdî gelê Kurd ê li çar perçeyan û tevaya cîhanê, pêwîste dest bidin hev û bi hindikayî di xala neteweyî de bibin yek. Dîsa bila her kes xwedî partî, rexistin û saziyên xwe be. Bi vê mînaka Osmaniyan min xwest ku ez kiryarên lawên wan ên Tirk nîşan bidim. Lewra pêşiyên me gotine . “Çêliyê mar, bê jahr nabe’’.

(*) “Dîroka Osmanî ya bi Xwîn (Osmanlinin Kanli Tarihi), Îsmaîl Metîn, Tumzamanlaryayincilik, 1998 Stenbol, 426 rûpel (sayfa).


TIRK KÎNE Û TIRKPEREST KÎNE?

Digel xebatên xwe yên wergêrê, nivîsên xwe yên Hîwa, amadekariya romana duyem û pirtûka helbestên fabl jî, ji bo ku meydanê ji dijmin û xêrnexwazên gelê Kurd re nehêlim, tevlî şîroveyên rojnameya Tirkî “Radîkal” dibim. Di wira de li ser pirsgirêkên ziman, çand, wêje û jiyana gelê Kurd dinivîsim. Di derbarê van şîroveyan de min gelek e-maîlên erênî û gelekên neyînî, ango gelek sixêfname jî wergirtin. Lêbelê beriya çend rojan nameyek ji takekesê bi navê “Joven Karakaş” hate e-maila min. Vî navê ku ser dar û bin dîwar, bala min kişand. Vî kesê ku li ser navê Tirkan êrîşî me Kurdan dikir, ez mecbûrî bersiveke dijwar kiribûm.

Nameya bi Tirkî nivîsîbû wiha ye:

“Dema ku bêhna min teng dibe, ez ji xwe re li Discovery Channel, an jî National Geographics temaşe dikim. Ez pêşveçûnên zanistî dişopînim. Bi huner re têkiliya min tine ye. Gelek tiştên sosret derdikevin. Weke gelo hişmendî ji kûderê tê, hişmendî bi prîmatên mîna mirovan re heye yan tine ye, yan jî gelo di hijmara kromozomên mirovan de ye, yan na. Ez pêşniyar dikim van temaşe bike. Bi taybetî yên di dermafê biyolojî û genetîkê de... Zanyar Hirhira meymûn û pisîkan jî weke ziman berdidin. Heta hinek dibêjin bila meymûn jî ji mafê mirovan sûd wergirin. Ez van daxwazan fêm dikim. Artêşeke prîmatan ku li nasnameya dinêrin û mirovan dikujin, zarokan dikujin, ji dêvla ziman ve bi ‘hirhirê’ bi hev re diaxivin, li vî welatî heye. Hêviya min eve ku ne ji ber hoveberiya wan, ji ber primatên ku li maf digerin û diaxivin, ê wan bigirin nava çîna mirovan.”

Bersiva min bû ev:

“Li gor teoriya Darwîn, mirov prîmatên ku herî tekûz bûne û pêşketine. Ez vê di cîh de dibînim. Lê ji çîna mirovên li ser rûyê cîhanê, komeke piçûk heye ku xwe ji mirovatiyê cuda digire. Ev komik dibêje, ‘em ji dêlegureke boz çêbûne û li Navenda Asyayê zêde bûne.’ Heger mirov li kiryarên vê komikê binêre, ev teoriya wan ne dûrî aqil e. Lewra ev komika ku li ser pişta hespan û ji dizî û talanê pêde tiştekî din nedikir, li serê gelên wira bûbû bela. Ji ber dizî û çep û çûrên wan, Çîniyan surheke ku di cîhanê de yekemîn avakirin. Êdî cîhê dizî û talana wan nema. Rabûn li ser pişta hespan berê xwe dane ber bi Rojava û li sînorê Kurd, Ereb, Fars û Asûriyan rawestiyan. Kurdan navê vê komika li ser pişta hespan ku tûrê wan timî bi milê wan ve, “Tûrik” danîn. Tûrikan nêriyan ku bi şer cîhekî xwe li vira çênakin, ketin pey rik û rîpan. Dek û dolab gerandin û dawî îslamtî pejirandin. Bi navê îslamtiyê arîkariya Kurdan standin û sala 1071an li Deşta Melezgirê artêşa Bîzans têkbirin. Herwiha bi vebûna deriyê Anatolya ya ji Tûrikan re, qedera gelên qedîm ên niştecîhên vira jî hate guhertin. Tûrikên ku bi gelek bavikan bûn (Osmanî, Menteşeyî, Saroxanî, Cenderî, Karamanî, Karesiyî û hwd.), li nava Anatolya belav bûn û dest bi kuştin, talan û wêraniyan kirin. Dawî bavikê Osmanî biserket û dewleta xwe damezrand (1295). Lêbelê ev dewleteke wisa barbar û xwînrêj bû, padîşahên wê bavê xwe, birayên xwe û lawên xwe jî bi ser devê şûran ve dikirin. (çilo jî be, qewmê dêlegurê ne. Ma dê li kê werin?) Vê komika bê ziman, bê çand û hoveber, ji zimanê Ereb, Faris, Kurd, Rûm û Ermeniyan ziman, ji çanda wan jî çand wergirt û ji xwe re kire mal. Dawî piştî şerê cîhanê yê yekem Osmanî têkçûn û bi arîkariya Kurdan ‘Komara Tûrikan’ hat damezrandin (1923). Lê serokê vê komarê, bi dirûşma ‘yek netewe, yek ziman û yek ol’ derkete holê. Wî jî kevneşopiya dêlegura boz meşand û gelên nava xwe qirkirin. Zimanê wan, çand û heta bi navê wan jî qedexe kirin. Êdî îro ev komik, ji bo ku ji cîhana hemdem dûr nekeve û bikeve YE (Yekîtiya Ewropa), mecbûr maye ku mafên Kurdan ên çandî û mirovatî nas bike. Bi serbestbûna çand û zimanê Kurdî dê bibînin ku ji stran û dîlokan heta bigihe leyîstikan, hemû yên Kurda ne. Ji bîra neke, dawiya Sadam çawa hatibe, dawiya hemû tîran û dijminê gelan nêzîk e. Tirsa çêlîkên dêlegurê, ji vê yekê ye.”

Edî binêrin “Joven” ê ku heqaret li me dikir bê kiye? Ew li xwe mikur tê lê dîsa, ji dijminatiya me venabe. Bersiva wî wiha ye:

“Ez Rûmê Orthodox im, lê hemwelatiyê KT (Komara Tirkiyê) me. Bi Tirkîtiya genetîk re ti têkilî û girêdanên min tine ne. Weke ku têkiliya Mistefa Kemal jî tine... Ez dikarim gelek tiştan di dermafê Tirkan de binivîsim. Lê komeke piçûk a êrîşker ku ji zêdebûnê pêde bi kêrî tiştekî din nayên, ji Tirkan jî fêrî rûmetê nebûne. Weke ku ji pişt mirov ve nekujin û şerekî bi merdîtî bikin. Tirkan welatê kalkên min jî dagir kirine lê şerê xwe kirine. Lê Kurd bi dizî û ji nişkê ve êrîşê dikin. Li dû pariya ne. Beriya niha tajiyê Ingilîzan bûn, niha jî bûne tajiyê Amerîka ku dê çend salî din hilweşe. Kurdan yekî weke Sadamê rezîl jî dernexistiye holê.”

Bersiva min ku min dayê û êdî hew deng jê hat ev e:

Mixabin... Tu lawê gelekî ku Osmaniyan û Tirkan dest avêtin qîz û jinên wan û hemû hebûna wan talan kirine. Sed mixabin li te, bê kî tajîtiyê ji kê re dike, di êrîşa te ya li me Kurdan a li ser navê Tirkan re, xuya dike. Cîhan hemû şahidê nêzîkê sed serhildanên Kurda ye. Di vê serhildana dawî de jî, heger cerdevanên ku mîna te eslê xwe winda kirin nebûna, te û dewleta Tirkiyeyê jî dê bidîtana. Ew Kurdên ku tu dibêje hoveber, îro di televizyonên xwe de cîh didine Suryanî, Erebî û Tirkî jî. Ew Kurd deh hezar salin ku bi Fars, Ereb, Asûr û Ermeniyan re li ser vê axê ne. Lêbelê bê çi bi serê Ermenî û Asûriyan hat, tu lê bikole. Ji dêvla ku tê fîlmên ajaltiyê bişopînî, dîroka xwe fêr bibe. Ji gotina Tirkan ku dibêjin ‘me Rûm rijandin Derya Ege’, bikeve rê. Ji dêvla kû tê bibî tajiyê Tirkan û êrîşî gelê Kurd ê mazlûm bikî, xwe nas bike. Jixwe tişta hatî serê Asûr, Rûm, Ermenî û Kurdan, ji ber yên mîna te bê esilin ku ji qeranan bêtir qeranperestin . Ew Kurdên ku tu dibêje hoveber, îro huner, wêje, çand û muzîka Tirkan pêşve dibin. Mixabin ji ber ku mîna te eslê xwe winda kirine, ji Kurdîtiyê re naxebitin. Herçiqas min li ber xweda ku ez van ne nivîsim û bersivê nedime te jî, lê ji bo ku meydan ji bê eslan re nemîne ez ê binivîsim. Ez ê binivîsim ku kesek mêrkujên bavê xwe neyêxe şûna bavê xwe û ne parêze. Ez ê binivîsim da rebenên mîna te ku ji rastiya gelê Kurd bê agahî û dexma hoveberiyê li wan dixin, nemînin. Li Rojhilata Navîn Kurd, bi rûmet û lehengiya xwe li hember çar dagirkerên dev bi xwîn û bêperwa ku welatê wan perçe kirine (Lord Gurzon ê Ingilîz, li ser nexşeya Kurdistan bi rastkêşê dike çar perçe. Êdî diyare bê Ingilîzan hevaltiya kê kirine.) li ber xwe didin. Mîna gelên din (Laz, Çerkes, Gurcî, Boşnak, Tatar, Ereb, Tirkmen, Rûm, Ermenî û Suryanî) pişav (asîmîle) nebûne û axa xwe bernedane. Gelo ji ber vê yekê hoveberin? Kurd ji piştve ti kesî nakujin. Bi hezaran qîz û lawên wan li çiyan xwîne xwe didin rijandin. Lêbelê ew çêlîkên dêlegura boz ku tu wan diparêze, gund û bajarên Kurdistanê kirin gola xwînê. Di bin navê Hizbulah de, kûçikên nijadperest ên MHP (Partiya Hereketa Neteweperest-Faşîstên Tirk) bikaranîn, bi hezaran welatparêz û rewşenbîrên Kurd kuştin. Gelo eve ji piştve kuştin? Qewêtiya min li te, ji dêvla ku tu vî gelê leheng wiha tawanbar bikî, nas bike. Bi hezaran salane ku ev gel ji bo azadiya xwe xwînê dirijîne. Lê ev ji bo xwenenasên mîna te, tiştekî îfade nakin. Ji bîr neke, ez jî Kurdim û 18 salan min mamostetiya Tirkî kiriye. Çawa ez bi Kurdewarî meşiyam û min bi zimanê xwe nivîsî, êşkenceya mezin û zîndan bûn para min. Niha jî ez li Ewropa penaberim. An xwe mandelekirin, an jî êşkence û mirin... Rêyeke din tine. Ez ji hemû gelan hez dikim. Ji bilî kesên faşîst û nijadperest… Û kesên eslê xwe didin mandelayê…“

Ez bawer dikim tiştekî ku „Joven“ êdî biparêze nema. Ji ber vê yekê jî li ser dûvê xwe rûnişt. Hew bersiv da. Ma gelo bersiveke wî heye ku bide? Ez dizanim ku mêjiyê vî kesê ku di dibistanên Kemalîzmê de hestû girtî nerm nabe. Lêbelê min ti tişt nekiribe jî, xaleke pirsê di serê wî de afirand. Herwiha bi sedan, bi hezaran ên mîna wî ku wan nivîsan bixwînin, belkî serê wan li hedan bikeve û bi xwe bihisin, ji xwe haydar bibin. Ev yek diyar dike ku li Tirkiyeyê, kesên ne Tirk Tirkperestiyê dikin û pêşî bi gelê xwe dilebikin. Tirkperestên me Kurdan ji yên gelê din hartir û dijwartirin. Kewê çîr, Kamuran Înan hê jî şêwirmendê rayedarên Tirkiyeyê ye. Kewê reşik Hikmet Çetîn ne kêmî wî ye û polîtîkaya Tirkiyeyê beralî dike. Kewê sorik Abdulkadir Aksu damezrînerê Hizbulaha Tirk e û bi hezaran Kurd dane kuştin. Ev jî nîşan dide ku Tirk li pişt perdê ne, Tirkperestî û Tirkparêziyê bi yên wiha bê esil, debeng û bintûte didin meşandin.