Wan
Ji Wîkîpediya
Wan (Van) bajarekî bakûrê Kurdistanê ye.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Wûçanîya cografî û tixub
Ew di nav parelelên 37° 43´ û 39° 26´ bakûr û merîdyenên 42° 40´ û 44° 30´ rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakûr bi Agirî yê ve, li rojava bi Bedlîsê ve, li bashur bi Çolemêrgê ve û li rojhilat jî bi Mako ve tê girêden.
[biguherîne] Taybetiyên erdê bajêr
Pivana erdê wî 19069 km² ye . Ji wî erdî (cendê reşayî) % 53,4 wî ji çiyan, % 13,7 ji deştan û % 32,9 jî ji platoyan pêk tê. Li herêmê dexil û Kixsên şekir tên çandin.
[biguherîne] Îklîm (Av û hewa)
Li herêmê îklîmek reşayî desthilat e. Lê ji ber ava gola Wanê herêm wek bajarê cîranê xwe yên din, zivistanan pir sar derbas nabe. Havinan jî hênik e.
[biguherîne] Nifus (1997) û navçe
- Navend 289.081
- Muksî yan Muskî (Baxçesaray) ye 17063
- Elbak (Başkale) 51059
- Ebex (Çaldiran) 47593
- Şax (Çatak) 20875
- Edremid ( aretmét) 15249
- Erdiş (Ercîş) 142388
- Westan (Gevaş) 28504
- Payizava an Xawesor (Gürpinar) 36105
- Bêgirî (Muradiye) 42688
- Qerqelî (Özalp) 51799
- Sêrê 20315
Tevayiya nifûsa herêmê ( tevî gundan) 762.719 e.
[biguherîne] Çiyayên wî
Bilindahiya erdê herêmê nakeve bin 1500m´yan.Bajar bi çiyayên volkanîk hatîye dorpêçkirin. Çiyayê bilindtirîn Îspîriz e (3668m), Tendurek(3542m), Pîrashît (3200m), SHevli (2900 m), Norkuh (2800m) Başété Mihenda , Artos.
[biguherîne] Deşt, zozan û gelî
Zozanên herêmê di navbera çiyayan de bi cih bûne. Bilindbûna wan digihîjin heta 2450 m yî.
Geliya Bendêmahî; li dora çemê bandêmahî , Çemêreş, Memedik û Xoşapê ye.
Deşta Çaldiran; li navça çaldiranê ye. mezinbûna wî 314 km² û bilindbûna wî jî ji behrê 2000 m - 2100 m ye.
Deşta Bargirî; li ciyê ku çemê Bendêmahî diherike gola wanê ye. Mezinbûna wî 112 km² ye.
Deştên din yê herêmê; Tarhanî(50km²), Noshar (80 km²), Xoshap (180 km²), Hewasor (190 km²). Wan(150 km²), Ercûsh(150 km²)
[biguherîne] Çem û Gol
Çemê Bendêmahî; ji çiyayê Tendurek dertê. Çemê herî mezin yê herêmê ye. Diherêke gola Wanê. Çemê Xoşap, Mamedik û Zîlan jî çemên din yê herêmê ne.
Gola Wanê, gola herî mezin ya Kurdistanê ye (3713 km²). Golê din yê herêmê Erçek, Qaz, Sorgol, Siphan, Keshîş û Xidirmenteş in. Serwetên bin erdê.
Li herêmê perlît, kevirê ponz, lînyît, jîps û hesin ji bin erdê dertên.
[biguherîne] Babetên Heywanan
Li herêmê heywanên wek kewroşk, bizinên ser çiya, gur, û beraz, teyrên kovî jî wek qertel, baz û werdek hene. Pisîkên Wanê li dinyayê bi nav û deng in. Çavên pisîkan yek şîn, yê din jî kesk in.
[biguherîne] Dîn (Ol) û Civak
Li vir ola îslamê tê hebandin. Lê belê li herêmê xiristiyan jî dijîn. Nifûsa bajar bi xwe ji Kurdan pêk tê, hindik Ecem (Azeri an jî Turkmen) hene.
Li navçeyên bajar(xeynî li navçeya Erdîş) bi tevayî Kurd dijîn. Pişti gundvalakirinên ji hêla hêzen artêşa Tirk, pirraniya gundên girêdayî navçeyan bivênevê man kû koç bikin bajarê Wanê.
Di encama vê pêvajoyê de ji destpêka salen 90'i u vir ve ji aliyekêve bajar li gorî hejmartina fermî ya sala 1997'an 289.081 runiştvanan dihejmêre û ji alîyê din vê jî bûye yek ji bajaren navendî.
[biguherîne] Nav û Kronolojî
Navê kevn yê bajar di dema Ûrartiyan de "Tûşpa" bû. Piştre Ûrartiyan navê herêmê "Bîanî (Waînî)", Asûriyan jî "Naîrî" kirin. Navê Wanê ji gotina Waînî tê. Li gorî gotinek din jî navê bajar ji kesekê bi navê Wan te,yê ku li gorî vê gotinê bajar ava kiriye.
Berî Îsa(zayîn)
- 2000 - 1250 dema Hûriyan
- 1250 - 850 yekîtiya Ûrartûyan û Naîriyan
- 850 dema Ûrartiyan
- 585 dema Medan
- 550- 332 dema Persan
- 332 - 301 dema Makedoniyan
Piştî Îsa (zayîn)
- 227 hukumdariya Sasaniyan
- 645 dema Ereban
- 654 - 1054 Herêm di navbera ereb, tirk û Bîzansan de dest di guhere.
- 1064 dema Selçûkiyan
- 1534 dema Osmaniyan
[biguherîne] Cihên turîstîk, dîrokî û seyranê
Wan û der û dora xwe ji bo turîzmê wek gencîneyek ne kolayî ye. Gola Wanê an jî wek Wanî dibêjin behra Wanê ji bo turîzm,masivanî û avjenîyê navdare. Girava Aktamar bi dêra xwe,sîpelên Bendimahî û Muradiye´yê jî cihên ger û seyranê ne. Kelên Xoseb û Wanê wek mizgeftên herêmê jî ji hêla turîstên hemwelat û ji derveyî welat ve tên seradan. Germavên herêmê jî dengdar in.
|
![]() |
---|---|
Agirî | Akrê | Amed | Amêdî | Bane | Bazîd | Bedlîs | Bokan | Cizîr | Colemêrg | Çewlik | Dêrsîm | Dihok | Dîlok | Efrîn | Elezîz | Erzingan | Erzirom | Êlih | Hewlêr | Kamyaran | Kerkuk | Kirmaşan | Mahabad | Meletî | Mereş | Merdîn | Merîwan | Midyad | Musîl | Mûş | Pawe | Pîranşar | Qamişlo | Qers | Riha | Semsûr | Serdeşt | Seqez | Sêrt | Sêwas | Silêmanî | Sine | Şirnex | Şino | Wan | Xaneqîn | Zaxo |
|
![]() |
---|---|
Edene | Semsûr | Afyon | Agirî | Amasya | Ankara | Antalya | Artvin | Aydın | Balıkesir | Bilecik | Çewlik | Bedlîs | Bolu | Burdur | Bursa | Çanakkale | Çankırı | Çorum | Denizli | Amed | Edirne | Mezra | Erzingan | Erzirom | Eskişehir | Dîlok | Giresun | Gümüşhane | Colemêrg | Hatay | Isparta | Mersin | İstanbul | İzmir | Qers | Kastamonu | Kayseri | Kırklareli | Kırşehir | Kocaeli | Konya | Kütahya | Meletî | Manisa | Gurgum | Mêrdîn | Muğla | Mûş | Nevşehir | Niğde | Ordu | Rize | Sakarya | Samsun | Sêrt | Sinop | Sêwas | Tekirdağ | Tokat | Trabzon | Dersîm | Riha | Uşak | Wan | Yozgat | Zonguldak | Aksaray | Bayburt | Karaman | Kırıkkale | Êlih | Şirnex | Bartın | Erdêxan | Îdir | Yalova | Karabük | Kilîs | Osmaniye | Düzce |