Rêxistinên civakiyên sivîl
Ji Wîkîpediya
![]() |
Agahdarî: Formata vê rûpelê hê ne baş e. Divê were xeyrandin. Tu dikarî vê gotarê biguherîne. |
CİVAKA SİVÎL Û RÊXİSTİNÊN SİVÎL YÊN KURD
Herçend li ser tarîfa rêxistinên civakîyên sivîl (RCS) hin nakokîyan hebin jî di wateya giştî de çend pêşqebûlên esasî hene. Li serî de divê mirov wisa dîyar bike ku bêguman sedemên hebûna RCS yan pêktêt ji kêşe û arîşeyan. Yanî li ku derê derd û muşkîle û nerehetî hebin li wir RCS ava dibin. RCS an wekî arîkerek an jî wekî aktorekî esasî xwedî îddîayê hêza çareserkirinê ye. Bi gotinekî dî, ew meseleyên ku sazîyên dewletê netiwan çareser bikit an jî naxwazit çareser bikit RCS bo çareserkirinê lê zor dide.
Armanc û bernama wan çi dibe bila bibe hemû RCS yan li ser bingeha lêgerîna maf xwe damezrandine. Ew li mafan digerin. Bo tarîfeke hevpar mirov dikar e hin pîvanan eşkere bike ku herçî rêxistinên civakî yên sivîl in, ew ji alî hevwelatîyên rêxistinbûyî bo çareserkirina kêşeyeke civakî yê derûdorê û bo pêşdebirina bîrewerîya dîmokrasîyê, bo geşkirina bêşdarbûnîya civakî hatine damezrandinê. Li gori armanc, babet û rêbazên xwe cûrbicûr rêxistinên sivîl hene. Rêxistinên parastina maf û azadîyên mirovan, neteweyên bindest, kêmneteweyan, karkeran, xwendevanan, jinan, ciwanan, zarokan, gay, hevcinsî, odeyên pîşekarî, komelên hemşehrîtî, parastina xweza û sirûştî, dijraberîya çekdarîbûnê û şer û hwd. Her çi armancên wan î taybetî dibe bila bibe hemû RCS yan divê xizmet bikin bo jîyanek rêxistinkirî, civakek eşkere ya vekirî û berjewendîya raya giştî ve. Ji ber vî yekê zemîna ku li ser in û çavkanîya ku jê perwerde dibin lazim e alîgirê mexdûran bin û dijraberî statûya heyî bin. Guftûgoyên ku li ser civaka sivîl tên kirin îroj zêdetir ev pirsa han dikin ku gelo civaka sivîl bixwe armancek e, an wasiteyek e? . Li gorî bersîva vê pirsê çalakî û bernameyên rêxistinên civakî yên sivîl ji hevudû cuda dibin.
Li dîroka cîhanê da pêşketina bîrewerîya civaka sivîl bi avabûna bajaran ve têkildar e, jixwe bêjeya sivîl û bajarî bi hevûdu re eleqedar e. Civilization çawa ku ji civil têt herwiha di Kurdî de jî bêjeya şaristanî ji şar(şehr, bajar) tête, Ereb jî bêjeya medenîyetê ji medîne ve zêde kirine. Wekî pêwistîyek derketina ramana civaka sivîl behra pitir rastîya xwe ji jîyana civakî û sîyasî ya Ewrope digire. Lewra kişifkirin û mêtingehkirina parzemînên nû, derbasbûna ji hilberîna destane bo hilberîna endustrî, avabûna bazara serbest, aborîya pêyasê û gerandina mal û para, berfirehbûn û têkelbûna têkilîyên hilberînîyê û hwd. digel xwe buhran û guherînên mezin û nişkeva anîtibûn holê. Hemû ev serûbinîbûn û guherînan li beranberê xwe da civakan jî guherand û zor da ku zimanên hevpar î neteweyî çêbe, supayên netewî bête sazkirin, wekî îradeya sîyasîya gel meclîsên mîllî avabin, qanûna esasî bête nivîsîn û fehma hevwelatîbûn bicih be û hwd. Yanî civakên ewropî wekî dîrokî ji civaka girtî/eskerî ber bi civaka vekirî/sivîl ve xwe veguhezandin. Her wiha li vê pêvajoyê de koçberîya ber bi Emerîkaya Bakûr ve dê demekî nêz de mora xwe li dîroka cîhanê bixistana. Lewra li ku derê Ewrope de yekî pêxwas, bê mal û beradayî hebû ewan hema yekser berê xwe dane ev xakî. Ev mirovên nerehetên bêfitûr demeke şûnde dê bibûna mezintirîn reqîbê welatmaderê xwe. Esas fehma civaka sivîl pitir li Emerîka geşbû û li demeke kûrt de cûrbicûr rêxistinên civakî yên sivîl li her derê Emerîka de belavbû. Niha RCS yan li Emerîka de wekî “Sektoreke Sêyemîn” tên binavkirin û bi her awayî li ser polîtîkayên stratejîk ên dewletê de rolekî sereke dileyizine.
Gelo dema ev guherînan çêdibûn li cîhanê da rewşa civakên rojhelat çawa bû? Hinek derengî be jî bi wasitayê ramanger û nivîsarên Osmanî ve ku hin ji wan wekî Jontirk têne binavkirin ev fehm gehîşte alî me de jî. Li serê sedsala bîstan de împaratorîya Osmanî ketibû nav buhranek wisa ku nikaribû serê xwe rakirina da li dora xwe binêhere. Sînorên împaratorîyê sal bi sal meh bi meh her diçû parçe dibû. Neteweyên bindest ên Osmanî têk dikoşan da ku serxwebûn û maf û azadîyên xwe bi dest ve bixin. Alozîya li herêma Balkan û tevgera Ermenîyan herwiha tesîra xwe da li ser bîrewerên Kurdan jî. Heta wê demê ew Kurdên ku wekî Osmanîparêz hereket dikirin hêdî hêdî ew jî hatin ser xeta Kurdperwerîyê. Hetanî Meşrûtîyeta duwem giregir û nivîsar û xwendewarên Kurd pitir di nav cemîyetên Osmanî de bûn û armanc û daxwazê wan li ser ademî merkezîyetperwerîyê û çêkirina hin islahatan li Kurdistanê bû. Jixwe wî demî Prens Sebahattîn û hevalên xwe li civaka Osmanî de bo geşkirina fikra teşebusî şexsî û ademî merkezîyetperwerî herwiha li Kurdistanê jî birêxistin dibûn. Alayên Hemîdî, mektebî eşîretên Kurd li Stembol hemû ev yek bihêz dikirin. Dewra Îstîbdada Ebdulhemîd ku hemû ramanger û nivîsarên dijraber nef û neyîstan kiribûn bo derveyî welêt Kurd jî behra xwe girtin ji vê zordarîyê. Piştî ji nûve îlana meşrûtîyet û vegerîna Jontirkan ji Ewrope di nav tirkan de jî bîrewerîya netewî bihêz bibû. Rêxistinên alîgirên Osmanîparêz diguherîn dibûn wekî rêxistinên Tirkperwer û her wisa tevdigerîyan. Bo nimûne tê zanîn ku Îttîhad û Teraqî ji rêxistina Îttîhad û Osmanî pêkhatîye ku sê damezrenên wî bi xwe Kurd in. Evdilla Cewded, Îshaq Sukûtî û Mihemed Elî Efendî. Lêbelê heman Îttîhad û Teraqî dawîyê de bû sembola Tûranîyan. Piştî îlana meşrûtîyet herwiha bîrewerên Kurd jî vegerîyan û dîsa dest bi xebata rêxisinbûnê kirin. Lêbele îcar ne wekî rêxistinên Osmanî, wekî rêxistinên bo doza maf û azadîyên Kurdîtîyê tevgerîyan. Xebata biraderên Bedîrxanîyan û rojnameya Kurdistan, mala Baban, mala Şêx Ûbeydullayê Nehrî, mala Berzanîyan, Berzencîyan, Şîkakîyan û hwd. Hingê bajarê Stembolê ku paytexta împaratorîyê bû herwiha bo bîrewer û munewerên Kurdan jî cihê navendî bû. Di wê pêvajoyê de gelek civînên Kurdan jî li dar diketin, em baş dizanin ku Cemîyeta Tealîya Kurdistan (KTC) hingê li tevahi bajarên Kurdistanê birêxistin bibû lêbelê feelîyetên wî pitir sîyasî bûn. Herçend gelek rêxistinên Kurdan hatibûye damezrandin jî wekî fehma rêxistinek sivîl hêjayê gotinêye ku mirov hinek behsa Cemîyeta Teawûn û Teraqîya Kurd (KTTC) bike. Gelek damezrenêrên Cemîyeta Tealîya Kurdistan heman demê de tevlî avakirina KKTC yê jî bibûn. Dema em li beyannameya KTTC ê dinêherin bi rastî jî hin xalên wisa balkêş hene ku mirov dikare bo roja me jî bi kar ve bîne. Cemiyet bi awayeki fermi piştgiri dida meşrûtîyetê û bo ku fehma meşrûtîyetê li Kurdistanê belav be hin xebatan jî kirîye. Alîyê balkêş ev e ku cemîyet bo pêşxistina ziman û edebîyata Kurdî gelek hewl daye amade bike rêziman û ferhengeke mezin a Kurdî. Her wiha bo berhevkirina berhemên kurdî û weşandina kitêban hewldaye ku çapxaneyek ava bike. Di bernameyan wan de avakirina bankeyek Kurd, karxaneyan li Kurdistanê, wargeh bo telebeyên Kurdên li derveyê Kurdistanê, derxistina rojnameyek Kurdî û hwd. jî heye. Wekî şênber xebata wan î balkêş ew e ku cemîyet li Stembol li taxa Çemberlîtaşê da bi navê “Dibistana Meşrûtîyet” mektebeke bi tedrîsata zimanê Kurdî vekirîye bo zarokên Kurd ên seratayî û navendî. Yekemîn car elîfbayê Kurdî bi tîpên Erebî hatîye çêkirin ji alî Mele Xelîl Xeyalî Motkî ve ku ew hem endamê cemîyetê bû û hem jî mamosteyê dibistanê bû. Her wiha cemîyet li gelek bajarên Kurdistanê da şûbeyan jî vekiri bû. Cemîyet li Stembolê bi rêxistinên xeyrî muslîm û Ermenîyan ve jî têkilî danîye. Her wiha bi Patrîkxaneya Stembolê jî çûn hatinên wan hebûne. Bo aşîtîya di navbera Kurd û Ermenîyan ew bi hev re hin feelîyan jî pêkanîtine. Herçend temena cemîyetê pir zêde neçû jî ew bi nasnameya Kurd di warê rêxistinbûna civakî ya Kurdî de gelek xizmetên bêemsal û girîng kirîye. Birastî em ji wê demê hetanî niha dikarin behsa gelek rêxistinên civakî yên Kurdan bikin. Herçend maweyek kurt be jî li dîroka me ya nêzîk de azmûna dewletbûyina Melîkatîya Silêmanî, Komara Kurdistan li Mehabad, Otonamîya Kurdistana Başûr 1970 û Federalîya Kurdistana Başûr a niha, tevgerên li Kurdistana Bakûr bi avakirina sazîyên xwe î fermî û bi dam û dezgeyên xwe î civakî gelek bandorên erênî pêk înane li ser fehm û qewareya rêxistinên civakî yên sivîl î Kurdan de.
Îroj li cîhanê da rêxistinên civakî yên sîvîl di nav buhranek mezin de ne, li ser sedemên hebûna RCS yan gelek niqaş û guftûgo tête kirin. Hin RCS yên navnetewî ne têde îroj pirranîya ev cûre rêxistinan li ser zemîneke şematokî de diherin tên. Gelek dewlet û rêxistinên navdewletî û şîrketên mezin yên cîhanî bo xebata rêxistinên sivîl teşwîq didin, bo wan fon vediqetînin û li raya giştî de piştgirîya wan dikin. Herçend rola wan î erênî bo pêşketina maf û azadîyan û civakek demokratîk hê jî berdewam be jî mixabin îroj gelek rêxistinên sivîl yên herêmî pitir bo mezinkirin û berfirehkirina qewareyên xwe û li dû destxistina fonan bo projeyên xwe tevdigerin. Îroj hem li cîhanê da û hem jî li herêma me de ji bilî destxistina fonan bo projeyên xwe û boyî berdewamîya statûya xwe ya heyî tu karî berbiçav nayête kirin. Yanî dema ew proje çêdikin ji pêdivîya civakê zêdetir li gorî pîvanên donouran(ewên ku fon didin) hereket dikin. Her wiha tê zanîn ku ev donouran jî ekserî sazî û dezgeyên Ewropî nin. Ev yek, ev cûre rêxistinan ji meseleyên rasteqîneyên civakî dûr dixe û ber bi derveyî meseleyên sîyasî ve dikişîne.
Li Kurdistana Bakûr de nemaze piştî dîktaya 12 ê Îlonê dirûşmeya dewletê “civakek bêrêxistin” bû. Hetanî salên notan dewlet bi çavekî baş mêze nedikir bo ev rêxistinan û gelek astengî û zehmetîyan derdixist pêş wan. Lêbelê ev salên dawî de dewlet hem bi xwe rêxistinan ava dike û hem jî ev cûre rêxistina teşwîq dike. Her wiha îroj Kurdistana Bakûr bo rêxistinên civakî yên sivîl cihê cinnetê ye. Yek ji pîsporên navdar li ser RCS yan Michael Edwards dibêje; dewletên serdest bo berdewamîya desthilatîya xwe li ser neteweyên bindest îroj rêyekî nû kifşkirine ku ew jî rêxistinên civakî yên sivîl in. Bo pûçkirina naveroka mafên netewî/kêmnetewî û dewsa wan de pêşxistina maf û azadîyên ferdî ên nedirust, ev rêbaz bi kar ve tînine. Li Kurdistana îroyîn de mixabin ev tesbît pitir bi cih dibe. Nemaze li beşa bakûr de ev deh panzdeh salên dawî wisa dide xuyakirin ku weki şikli her cûre rêxistin heye belam wekî naverok mixabin ewên ku bêhna netewî jêt têt gelek kêm e. Her wiha îroj li Bakûr de dewlet bi rêya ev rêxistinan, xwe bi cih dike û cihê xwe her diçe têkûz dike. Dirûşmeya wî ya îro jî “rêxistina Kurdan lê bê fehma netewîtîyê” ye. Lêbelê şert û mercên niha ji her demê pitir dest dide bo rêxistinên civakî yên sivîl ên li ser xeta neteweyîyê. Lewre faktorên sîyasî û civakî yên herêmê musaît e bo peydabûna guherînek bingehîn di ahenga hêzên civakî û binyada civakî de ku ew guherîn digel xwe fehmekî meşrûîyetek nû bînit da ku alternatîf be dewsa fehma meşrûîyeta niha yê bi cihbûyî. Îroj li Kurdistana Bakûr de peymanek civakî yê wisa nîne ku hevwelatîyên herêmê û dewleta serdest li ser xetekî de li hev bîne. Bervacî vî her diçe hesta aîdbûna legel desthilatîya dewletê ve lawaztir dibe. Par li Kurdistana Başûr de tevgera Komîteya Referandûm a Kurdistanê bi mîlyonan deng wergirt ku Kurd divên çarenûsîya xwe ew tayîn bikin. Ev bûyer di maneya tevgera rêxistinbûna civakîya sivîl de zor balkêş bû. Encamên ev referandûmê tesîra xwe hem li nava welêt hem jî li qada navneteweyî de rê da ku Kurd xwedî potansîyelek çawa nin. Li nava welêt da zor da li ser desthilatîya herdû hikumetan ku ew li ser xeta sîyaseta Kurdistanî ve neqetine, her wiha li derve jî nîşan da ku Kurd xwedî ew înisayatîf in ku dişêne qedera xwe tayîn bikine. Şert û mercên serê sedsala bîstan û niha gelek dişibin hev, dîsa li herêma me de serûbinîbûnek mezin çêdibe. Çawa ku ew pêvajoya serê sedsalê hetanî cenga cîhanê ya duwemîn ajot niha jî ew pêvajo dîyar e ku dê sî çil sal berdewam be. Her Kurdekî neteweperwer an aktivîstên rêxistinên civakî yên sivîl divê bifikire gelo çima rêxistinên weke KTC an KTTC bi heman navî ve ji nûve nête damezrandin. Gelo li Kurdistanê îxtimal heye ku rêxistinên civakî yên sivîl bêyî daxwazên sîyasî tevbigerin û bi vî awayî xizmet bikin bo milletê xwe. Eger wisa be dê çi ferqa wan ji RCS yên derveyî hebe. Her wiha gotinê Edwards tê bîra mirov û emê dîsa vegerin serî û ev pirsa han bikin gelo civaka sivîl bixwe armancek e, an wasiteyek e? . Bi bawerîya min li gorî bersîva me em ê xeta xwe jî dîyar bikine.