Элдик кыймылдын боштондук үчүн кыймылга айланышы
Wikipedia дан
2. Элдик кыймылдын экинчи мезгилинин башталышы
2.1. Элдик кыймылдын боштондук \ч\н кыймылга айланышы
1875-жылдын жаз алды менен зекетчилердин кезектеги зулумдугуна чыдабаган лейлектик кыргыздардын абагат, кёсёкуруулары Молдо Касым, Абдрахман молдо, Эрмамбет паъсат, Орозаалы деген aдaмдapдын жетекчилигинде кщрёшкё чыгышып, Аксыда жщргён, Искакты чакырышты. Искактын кол алдында эми кыргыздар, кыпчактар гана эмес, ёзбек, тажик калкынын ёкщлдёрщ да чогула баштады. Ошол мезгилдин хронисти Мирза Алим "Ансаб ас-салатин" аттуу эмгегинде" тщрк, тажик, кыргыз, кыпчак бирге чогулушту", - деп жазат. 1875-жылдын июнь айында Фергана ёрёёнщнщн чыгыш элетиндеги калк кётёрщлгёндщктён, Искак жашыруун Ёзгён тарапка келди. Бул жерде аны бир нече миъ кошуун кщтщп турган болучу. Чогулган козголоъчулардын арасында кадыр-барктуу бийлер да бар эле. Исфандияр, Абдылдабек Алым бек уулу, Орозаалы, Ботобек сыяктуу жетекчилердин болушу эми кыймылга социалдыкжактан ого бетер кеъири тщс берип калды. Ошол эле учурда Кудаяр ханга каршы кщрёштё социалдык айырмачьшыгына карабайулуттук курамы ар башка жалпы элдин катышышы, кыймылдын чыныгы элдик кыймылга айланып бара жаткандыгынын айгинелеп тщрдщ. Албетrе, кётёрщлщштё айрым бийлердин жеке мщдёёлёрщ, феодалдык-саясий кызыкчьшыгы болгондур. Бирок алардын эл менен бирге Кудаярдын адилетсиз башкаруусуна каршы кщрёшкё чыгуусунун ёзщ кыймылдын прогрессивдщщ мщнёзщн ёзгёртё алган эмес. Хандын зулумдугуна каршы жалпы максат элдин байында, кедейин да, чарбадар да, бегин да, малчысын да, акимин да бири-бирисиз apaкeттeнe албай турган шартка, "бир жеъден кол, бир жакадан баш чыгарууга" алып келди. Мындай кырдаалды совет Tapыx нaaмacынын айрым ёкщлдёрщ кётёрщлщштщн 1875-76-жылардагыы "экинчи мезгили феодалдык таптын ёкщлдёрщнщн кошулуп кетиши менен "реакциячыл жолго тщшщп кeлди" деп тщшщндщрщщгё аракеттенишкендиги маалым. Азыркы тарыхнаама "таптык кёз карашты" алдыъкы орунга койгон солчулдук ыкмадан айрылууда. Эмне щчщндщр биз ушул кщнгё чейин ири феодалдарды, уруу бийлерин, бaйларды, бектерди жана башка белгилщщ инсандарды жалпы элдин катарына кошпой, ёзщнчё эле бир "оркоюп турган элемент" катары санап, "эл" деген тщшщнщккё эмгекчи массаны гана киргизебиз? А чынында эл дегенибиз кеъири тщшщнщк эмеспи, сёзсщз тщрдё анын идеологияеы да, психологиясы да, башчысы да, аткаруучусу да, бийликчиси да, баш ийщщчщсщ да, байы да, кедейи да болгон татаал кёрщнщш экендигин моюнга алышыбыз керек. Демек, ошол татаал жана кёп кырдуу "элдин" бир мщдёёнщн айланасында топтолуп, аракеттенщщсщ, эгер, тарыхый прогресске карай багыт алган болсо, ал кыймылдын прогрессивдщщ болоруна талаш жок. Ал эми ошол жалпы багыттын ичинде ёзщнщн жеке кызычылыгын кёздёгён инсандардын иш аракетаери анын нугун, мщнёзщн ёзгёртё алган эмес. Дагы бир айта кeтер нерсе - "элдин кызыкчылыгы" деген тщшщнщк жщздёгён жана миъдеген "жеке кызыкчылыктардан" куралары тарыхта маалым. Полотхандын Коконхандыгын алуу максаты менен жалпы элдин кётёрщлщшкё щндёп чыгуусу акыры келип орус ёкщлдёрщ менен тил табыша албагандан кийин каршылашы болуп чыга келди. Ушул окуядан кийин кётёрщлщштщн башында чыныгы жетекчи Искак-Полот хан туруп калды. 1875-жылдын жазынан башталган кыймылдын экинчи мезrилинде жек кёрщндщ Кудаярдын куулушу менен кётёрщлщшчщлёр максатына жеткендей болушту эле, бирок Абдрахман аптабачы сыяктуу куу саясатчылардын аракети астында жууну боштугу жана элге каршы чыккынчьтыгы атасынан кем калбаган Насирдин бектин такка отурушуна байланыштуу кыймылдын максаты жана багыты бир аз ёзгёрщлдщ. Кыймылдын жалпы жетекчилигин колго алган Искак-Полот хан эми жаъы кырдаалда кётёрщлщштщн мизин бир эле учурда Насирдин бектин бийлигине жана орус баскынчьшыгына каршы багыттады. Ошентип, элдик кыймылдын 1875-76-жылдардагы экинчи мезгилинин биринчи баскычы аяктады. Анын негизги жыйытыгы жек кёрщндщ Насирдин ханды атасы Кудаяр сымак ордодон кууп чыгып, эл каалаган адилеттщщ ханды бийликке алып келишинде болду. Муну менен кыймьш ёзщнщн антифеодалдык максатына жетти десек да болчудай. Бирок, ошол феодалдык мамилелерди коштоп жщргён Орусия империяеынын Туркстандагы саясатына ыъгайлуу режимди ооз жщзщндё "сактап калууга умтулумуш" болгон. Орус колонизаторлору иш жщзщндё Фергана ёрёёнщнщн калкын, анын ичинде Тщштщк кыргыздарын каратуу максаты менен басып киргендиги - кыймылдын каралып жаткан баскычынын жыйынтыгынын тескери кёрщнщшщ болучу. Бул жагынан алып караганда кётёрщлщш жеъилди деп саноо да туура.