Keel

Vu Wikipedia, der fräier Enzyklopedie.

Keel
Wope vu Keel
An anere Sproochen fr.: Kayl
de: Kayl
Gemeng Keel
Buergermeeschter John Lorent (LSAP)
Kanton Esch-Uelzecht
Awunner 4.610 (2006)
Fläch  ? ha
Awunner (Gemeng) 7.788 (2006)
Fläch (Gemeng) 1486 ha
Uertschaften - Gemengen - Stied
Käler Kierch
Vergréisseren
Käler Kierch
Déi renaturéiert Käler Baach am Ouerbett beim  Vitalhome
Vergréisseren
Déi renaturéiert Käler Baach am Ouerbett beim Vitalhome
Gemeng Käl um Widdem
Vergréisseren
Gemeng Käl um Widdem


Keel, fir d'Awunner "Käl", ass eng Uertschaft vu Lëtzebuerg am Kanton Esch an Haaptuert vun der Gemeng mat deemselwechten Numm.

D'Gemeng Keel ass eng vun den 116 lëtzebuergesche Gemengen.

[Änneren] Uertschaften an der Gemeng

Strooseplang
Vergréisseren
Strooseplang
  • Keel (Kayl)
  • Téiteng (fr:Tétange / de:Tetingen)

[Änneren] Geographie

D’Gemeng Keel (d.h.: Käl an Téiteng) ass am Süde vum Groussherzogtum Lëtzebuerg an engem Dall (Käldall genannt), wat sech Norde breet mécht an an den Uelzechtdall iwwergeet. De Käldall ass flankéiert op zwou Säite mat Koppen a klenge « Bierger », et sinn Ausleefer vun de Vogesen.

Op der ëstlecher Säit vu Süden no Norde gekuckt fanne mer hei de Perchesbierg, den Hesselsbierg, den Herenterbierg, d'Haard, den Duelebierg, de Kalebierg, de Gaalgebierg an als leschten an der Rei de Gehaansbierg. Op der westlecher Säit vu Süden no Norde gekuckt gesi mer de Millebierg, den Tewesbierg, de Bromeschbierg, nach e Gaalgebierg bei Aedelen, de Brucherbierg an d'Weimeschkëppchen (hei luch iwwregens ganz uewen op der Kopp (iwwer 390m) eng keltesch Siidlung mat Ofwierhiwwelen).

Op an an deene Koppen ass Eisenäerz gewonne ginn, vu Kelten, Réimer bis an d'lescht Joerhonnert an hunn dem Land säi Räichtum bruecht.

Gemengen am Süden vun Lëtzebuerg
Vergréisseren
Gemengen am Süden vun Lëtzebuerg

[Änneren] Nopeschuertschaften

Zu Lëtzebuerg

A Frankräich

[Änneren] Geschicht

[Änneren] Wou kënnt de Numm «Kayl» hier?

Am allgemengen ass et schwiereg den Ursprong an d’Bedeitong vun engem Uertsnumm nozeweisen. Meeschtens reecht et net iwwer blouss Vermuddungen eraus.

Fir „Kayl“ (Käl) si sech awer d’Historiker eeneg, datt et keltesch, wann net esouguer virkeltesch Hirkonft ass. Als Grond gëtt d’Eesilbegkeet vum Numm ugefouert. (Ell, Ahn, Kayl asw.)

Wëll een den Uertsnumm deiten, sou ass et onméiglech fir op déi eelste Formen zréckzegräife, souwéi se duerch Urkunden an aner schrëftlech Iwwerliwwerungen erhale sinn. Mir besëtzen aus dem Joer 1235 bis zum Ufank vum 18. Jorhonnert ronn 200 Erwähnungen.

Keel gëtt fir d’éischt am Joer 1235 genannt, an deem Joer wou den Alexander vu Zolver dem Déifferdenger Fraestëft sengem vum Domhär vun St. Paulin (Tréier) ofgekafte Gidder zu „Keyle“ vermécht. Den Numm Käl verschwënnt net méi an der Geschicht a verschafft sech munchmol e gudde Klang. Hien ass zënter dem 13. Jorhonnert onwesentlech verännert ginn, obwuel iwwer 20 verschidde Versioune bekannt sinn: Keyle (1235), Keile (1247), Quelle (1278), Keil (1287), Kele (1293), Keele (1294), Kaill (1297), Kayle (1318), Kaelles (1323), Keyla (1331), Keille (1362), Kelle (1364), Keylle (1427), Kyle (1446), Keyl (1451), Kaylle (1485), Keylen (1505), Keil (1515), Keyll (1589), Kayll (1632), Kail (1739), Kayl (1737), Kehl (1737), Keehl (1759), 1485 erschéngt fir d’éischt den „a“ am „Eilaut“, da feelt mat der Zäit fält den „e“ um Enn ewech an taucht nëmmen nach sporadesch op. Meeschtens ass en „Ei“laut am Numm enthalen an net en „E“laut. Ganz rar fënnt een: Quelle, Kele, Keele, Kelle, Kehl an Keehl oder d’Form Kyle. Dës Feststellung huet verschidden Nummfuerscher op eng falsch Bunn gefouert.

D’Uertschaft „Kayl“ ass net déi eenzeg mat esou engem Numm. Et gëtt e Kail (Cheledin 1121, Kayl 1638) bei Pommern un der Musel, een Ober- an Niederkail bei Manderscheid an der Äifel an e Kailbach um Chiemsee. Zwee weider Kailbach an Hessen, Keilhof an Ostpreußen, Keilbusch bei Meißen, Nonkeil am Lothréngen, Hermeskeil am Hondsréck asw. – Déi grouss Zuel gläicher oder ähnlecher Nimm: Kehl, Kehlen, Kelheim, Kelberg, Kellberg, Celle, Kehlbach, Kell, Kehlerwald, Kehlismoos, Kailen, Kailing, Kaylen, Kal, Kalbach, Kalborn, Calloo, Kill (Kyele 1499), Kyll, souwéi Gail, Geil, Gehl, Geilhausen, Gailborn a.s.w. sinn iwwer ganz Europa verbreet a léisst d’Verdacht opkommen, datt een allgemengt Grondwuert an deemno ee gläicht Vollek bei der Nummprägung derbäi gewiescht wier.

Zugrond läit ee virkeltescht d.h. indogermanescht Wuert, wat „entspréngt“, „ervirquelle“ bedeit an an engem Sënn gläichbedeitend mat „fléissendem Waasser“ ass. Ët gouf spéider no der Spaltung vun der indogermanescher Sprooch, dat keltescht „gel“, dat germanescht kel, kal,keil,kil, dat nordescht „keleda“. Mir bemierken, datt déi Uertschafte mat esou engem Grondwuert un engem Waasserlaf oder direkt un enger Quell leien.

De Familljennumm Kayl ass iwwregens och wäit verbreet. Et fënnt een dëse Familljennumm an allen Nopeschlänner. – Kayl op Lëtzebuerg (vun den Awunner) geschriwwen ass „Käl“, och eng Form wéi se net am Artikel virkënnt. De Käldall ass iwwregens schonn zënter 3000 Joer viru Christus bewunnt.

[Änneren] Vu Grofen a Ritter

D’Grofschaft Lëtzebuerg bestoung aus Fräiheeten (Stied oder Dierfer) an Härschaften. De Grof war Besëtzer vu Land a Leit.

Aus besonneschem Wuelwëllen huet de Grof verschiddene Stied an Dierfer Fräiheetsbréiwer, wéi Esch, Lëtzebuerg, Käerjeng, Wolz, Veianen an aneren, erdeelt. D’Awunner vun dësen Uertschafte ware fräi Bierger, a konnte fräi iwwer sech an hire Besëtz bestëmmen.

Déi aner Landesdeeler waren agedeelt an Härschaften. Vasallen a Klengfürsten hunn trotz viller Rechter dem Landesfürst missen déngen.

Dës Organisatioun ass ziemlech déiselwecht bliwwen, ob dat Lëtzebuerger Grofen 963-1443, Burgunder 1443-1482, Habsburger 1482.1555, Spuenier 1555-1684 an 1698-1714 , Fransousen 1684-1698, oder éisträichesch 1714-1795 Landhäre waren.

Käl war Härschaftsgebitt.

Am 13. Joerhonnert fanne mir zwou Härschaften, déi zu Käl zustänneg waren: d’Buerghäre vu Käl an d’Buerghäre vum Zolwerknapp. – Déi al Käler awer ware „Leibeigene“, d.h.: Si ware mat Haus an Haff, Fra a Kand un den Här gebonnen a gebannt. 1719 ass Käl aus der Herrschaft vun Zolwer ausgeklamert ginn a mat dem Titel Käl-Rëmeleng ass eng nei Härschaft vereenegt ginn.

Am 13. Jorhonnert war zu Käl een Herrschergeschlecht, dat net vill mat den Duerfbewunner ze dinn hat. Nëmme wéineg Vasallen hunn him gedingt. Hirt Schlass war eng Waasserbuerg mat déiwem Gruef. D’Buerg stoung do, wou haut de Gärtnereibetrib zu Käl ass. D’Härengeschlecht ass géint 1400 ausgestuerwen an d’Buerg ass verfall.

De Buergwope stellt e schwaarze Greif op gëldenem Ënnergrond duer.

Déi bekannten Ënnerlagen iwwer déi Käler Hären, stellen si am schéinste Liecht duer. Si heesche Ritter, ginn Seneschall, d.h. Gouverneur vun der Grofschaft Lëtzebuerg, Richter vum Adel, gi betraut mat Vertrauensmissiounen, verkéieren um Keeserhaff a si Bierg fir de Grof vu Lëtzebuerg, Arbiter a munchen Zwisteschkeeten, Zeien bei villen Akten asw.

Wou den Heinrich VI. 1282 an den Heinrich VII. 1290 de Fräiheetsbréif der Stad Lëtzebuerg beschwueren, waren Hären vu Käl derbäi a leeschteten den Zeieneed: „auf die hl. Reliquien und den Sakramentsaltar“. – Wouhier dës Famill koum, ass net bekannt. De Prof. P. Medinger mengt si kéimen vu Beetebuerg, well déi zwee Wopen ähnlech sinn.

Siegel vum Simon von Kayl 1297
Vergréisseren
Siegel vum Simon von Kayl 1297

„Egide von Keille“ gëtt bei engem Schenkungsakt vum 22.03.1272 erwähnt. Hien ass Zeien a fügt bei säin Numm och säi Wope bäi.

„Simon I. von Kayl“ ass de berümtesten. Hie gëtt am Joer 1287 Gouverneur vu Lëtzebuerg. Säin Numm figuréiert a villen Urkunden. Fir d’lescht gëtt hien 1298 genannt,

„Simon II. von Kayl“ mécht mam Grof Karl IV. een Feldzuch no Italien, wou och schonn de Jang de Blannen hin war. Hei fënnt hie mat anere Ritter den Doud. Den 31.03.1331 stieft en u Vergëftung.

„Simon III. von Kayl“ a seng Frau Marguerite hunn dem Balduin, Äerzbëschof vun Tréier hir Lehnsgidder iwwerdroen.

„Thielmann von Kayl“ war de leschte vun de Ritter vu Käl. – No him ass d’Buerg lues a lues zesummegefall a Steng ware bëlleg Wuer fir d’Käler Leit beim Bau vun hiren Haiser. Un déi stolz Buerg erënnert haut nëmmen nach Bezeechnung vun der Plaz „an der Buerg“.

Weider Detailler zum Mëttelalter fënnt een der zweeter Oblag vum Buch „Kayl in der Geschichte“ vum Chamoine Jos Dupong †(Paschtouer vu Käl)

[Änneren] Keel an der Neizäit

Keel war laang Zäit en aarmt klengt Bauerenduerf, wéinst senger Lag matzen an enger no Norden ëmmer méi wäitleefeger Wisen- an Akerfläch och Sëtz vun der Gemeng mat selweschtem Numm, zu deer ausser Keel selwer och nach Téiteng a Rëmeleng gehéiert hunn. Biergop ass et eréischt mat der Entdeckung vun der Minette gaangen. Aus allen Deeler vum Land, besonnesch aus dem Éislek, mee och aus Däitschland, Polen an Italien, sinn Aarbechter an de Süde komm fir bäi der Exploitatioun vum neie Räichtum vum Land ze hëllefen. Rëmeleng huet Keel 1868 a Punkto Awunnerzuel iwwerholl an ass 1891 eng eegestänneg Gemeng ginn.

[Änneren] De Wope vu Keel

D'Gemeng Keel huet hire Wopen duerch een Arrêté grand-ducal vum 30. Mee 1975 kritt. (Mémorial B vu 1975, Säit 534).

D'heraldesch Beschreiwung am Originaltext ass:
D'or au griffon de sable, armé et lampassé de gueules, wat op Lëtzebuergesch heescht, datt op engem gëllene Schëld e schwarze Gräif mat roude Krallen an enger rouder Zong ass.

D'Gemeng Keel krut de Wope zwar schonn eng Kéier 1972 zougesprach, awer wëll do Gesetzer sech iwwerschnidden haten an eent dat aanert ausser Kraaft gesat hat, ass dat net als rechtskräfteg ugesi ginn sou datt d'Prozedur 1975 nach eng Kéier gemaach gouf.


[Änneren] Bevëlkerungsentwécklung

Déi folgend Awunnerzuelen bezéie sech just op d'Uertschaft Keel, ouni Téiteng.

Joer       Awunner
1816 455
1830 570
1841 696
1848 716
1864 826
1887 1.524
1900 2.374
1910 2.398
1931 3.313
Joer       Awunner
1935 2.984
1938 3.040
1947 3.189
1961 3.675
1981 3.809
1983 3.886
1986 3.864
1988 3.898
1990 3.915
Joer       Awunner
1992 3.997
1994 4.063
1996 4.315
1998 4.393
2000 4.403
2002 4.545
2003 4.532
2006 4.610

[Änneren] Gemengerot

Gemengeroot Käl
Vergréisseren
Gemengeroot Käl

De Gemengerot vu Käl setzt sech 2006 zesummen aus:

  • LSAP:
    • John Lorent, Buergermeeschter
    • Etienne Schneider, Scheffen
    • Marcel Humbert, Scheffen
    • Carlo Birchen, Conseiller
    • Marco Lux, Conseiller
    • Jim Marin, Conseiller
    • Astrid Muller-Belleville, Conseiller
    • Erny Warken, Conseiller
  • CSV:
    • Marcel Godart, Conseiller
    • Andrée Ludovicy-Kihn, Conseiller
    • Camille Thomé, Conseiller
  • DP:
    • Romain Becker, Conseiller
    • Patrick Krings, Conseiller

[Änneren] Kuckeswäertes

Stäilwand um Hesselsbierg zu Téiteng
Vergréisseren
Stäilwand um Hesselsbierg zu Téiteng


[Änneren] Kuckt och

[Änneren] Um Spaweck

[Änneren] Literatur

  • Chanoine Jos Dupong: Kayl in der Geschichte (Sankt-Paulus-Dréckerei Lëtzebuerg) Éischt Ausgab: 1963, Zweet Ausgab:1997
  • Jules Kauffmann: Kayl früher und heute (Dréckerei: éditpress Lëtzebuerg) Ausgab 1988
  • Jules Kauffmann: Das Denkmal am "Sperrewee" (Dréckerei: éditpress Lëtzebuerg) Ausgab 1990
  • Jules Kauffmann: Mit der Bannmühle durch die Jahrhunderte (Dréckerei polyprint s.a.) Ausgab 1993
  • Les Cyclistes Kayl: Centenaire du Velo-Club "L.C.Kayl" (Dréckerei polyprint s.a.) Editioun 1996
  • Jules Kauffmann: Kayl um Giinzebechel (Dréckerei polyprint s.a.) Ausgab 2000
  • Marcel Bouschet / Gilbert Maurer: 70 Joer Käler Basket (Dréckerei St Paul Lëtzebuerg) Ausgab 2002

[Änneren] Fotoalbum vun der Uertschaft Käl