Sardinna/gadduresu

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.

Custu artìculu est iscritu in Sardu Unificadu. Pro sas àteras bariedades, abàida sas indicatziones incue a bassu.

Questo articolo è scritto in Sardo Unificato. Per altri dialetti, controlla i collegamenti qui in basso.

logudoresu | campidanesu | sassaresu | gadduresu

La Saldigna è un'ìsula di lu Mari Meditarràneu occidentali, posta a 200km da la penisula italiana e da la Tunisia, 300km da la Ligùria e 500km da la Spagna. La tarra piu a cultu è la Còssica, appena a 11km.

Contents

[edit] Geografia

L'isula ha la folma d'un rettangulu longu 260 km in direzioni NS e lalgu 120 vessu EO. La massima punta a NE e chjamata Punta Saldigna, chidda a Sud Cabu Teulada. Li mari chi la 'nghjirigghjani sò lu Mari Tirrenu e lu Mari di Saldigna. L'àrea è di ca. 24.000km², cun 2400 km di costi. Li muntagni sò un 13,5 % di l'area, li mumtigghji un 68 % e li piani un 18,5 %. La muntagna più alta arréa a 1834m (Punta La Màrmora), in la sarra di lu Gennargentu, in lu centru di l'ìsula.

Li stagioni so' pà lu più sicchi e la temperatura media e di 14-18 °C, cun mutamenti manni tra li piani e li muntagni, tra lu statiali e lu 'arru. Si pò passà da li -2 o -3 a li 30 °C. Lu ventu pò esse forti umbè, supratuttu lu punenti e lu maistrali . Pioi pocu, solu 400-600mm a l'annu, cun diffarènzi manni trea li monti e li piani.

V'è solu un lagu naturali, lu lagu Baratz, in lu NO di l'ìsula, tra Sassari e Algheru. Li rìi sò pochi: da N a S lu riu di Cucina, lu riu Mannu (di Sassari), lu Temu, lu Cedrinu, lu Tirsu, lu Frumindosa, lu Mannu e lu Cisgerri. L'alti sò riareddi, chi si siccani candu veni lu statiali. Lu più longu è lu Tirsu, chi scurri pò 159km primma di sfucià in lu Mari di Saldigna, a cultu a Uristanu.

[edit] stòria

(di vultà in gadduresu)

S'istòria de sa Sardinna at raighinas lontanas chi partint dae su Paleolìticu. Sos omines però biven continu in s'isula petzi dae su neoliticu. De cuddu periodu est s'isfruttamentu de s'ossidiana, su bidru vulcanicu nigheddu de su Monte Arci, raru meda in tottube. Dae su neoliticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII seculos innantis de Cristu) sun naschidas tzivilizatziones chi connoschimus cun su nùmene de "prenurazicas", ca sun bennidas innantis de cudda prus manna e famosa de sos nuraghes. Su periodu nuràzicu at bidu su cumparrer in Sardinna de una tziviltade peculiare, distinta dae construtziones megalìticas unicas in su mundu (sos nuraghes matessi, sos puttos sacros, sas "tumbas de zigantes"); unu azudu abibadore a s'istùdiu de custa tziviltade est dae pagus arribadu dae una teoria (de su ziornalista Sergio Frau) chi est coberende cunfirmas de importu e chi biet in sa tzivilizatzione nuràzica s'orìzine istòrica de su mitu de Atlàntide.

Sighinde custa teoria, chi s'acatat in su liberu "Le Collonne d'Ercole - Un'inchiesta", su ziornalista, cun istùdios archeolòzicos e istòricos, narat chi sas colonnas de Ercole in s'antichidade fin in su canale de Sitzìlia e non in Gilbiterra comente ischimus a die de oe. Si custas colunnas sun in custu logu, tando s'unica Isula chi currispondit a sa descritzione de Atlàntide est sa Sardinna.

De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando s'est isboligada sa tzivilizatzione de sos Zuigados, battor rennos autòctonos de traditzione romana, non feudale, naschidos dae s'isolamentu de sa Sardinna in sos seculos de su dominiu arabu de su Mediterraneu (sos sèculos VIII - IX d.C.).

In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistan Casteddu cun s'azudu de su zuigadu de Arborea, catzande a fora sos Pisanos. Est sa naschida de su Rennu de Sardinna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases diversas, addurat sa gherra tra su rennu aragonesu e su zuigadu arbarichesu, s'urtimu abarradu de sos battor antigos rennos sardos. Pessones importantes de cuddu periodu de gherra e pestilèntzias sun su zuighe arbarichesu Mariane IV e sa fiza sua Eleonora, Eleonora de Arborea. In su 1420 s'urtimu zuighe, Guillermu de Narbona, bendet su titulu zuigale a su re de Aragona pro chentumiza fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'isula, su Rennu de Sardinna, prima catalanu e a pustis ispannolu. Cun sos catalanos e sos ispannolos sa Sardinna connoschet su feudalisimu e s'abarat pro sèculos isulada e a fora de s'istoria.

In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si fachen res. De importu, suta sos Piemontesos, su periodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Zomaria Anzoi. Su Rennu de Sardinna addurat cun totas sas suas prerogativas fintzas a su 1847, cando su re Caralu Albertu cuntzedit s'"Unione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nùmene in Rennu de Itàlia.

In su sèculu de binti sun de ammentare sos fattos de sa Brigata Tàtari in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa naschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emiliu Lussu.

In sos annos 50 an piccau comintzu fattos noos. Est istada bocada sa malaria, grassias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fattu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus sunt istadas impostas però sas teracchias militares: mizas e mizas de ettaros leados a sas atividades economicas e postos suta sa cumpetentzia militare de sa Nato e de sos americanos. De sos annos '70 imbetzes est su "Pranu de Rinaschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat dinare meda pro fraigare industrias mannas in Sardinna. Gai sunt naschidos sos polos chimicos in Ottana, Portu Vesme e Portu Torres, e sas rafinerias in Sarroch. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi est istadu unu falimentu cumpretu, unu falimentu economicu, ambientale e sotziale puru, ca sos problemas de sa modernizatzione de sa Sardinna sunt abarrados bell'e totus e nde sunt naschidos àteros noos.

[edit] Sa Rezione

Sa Sardinna est una de sas 5 reziones autònomas a istatutu ispetziale de Itàlia. Sa Sardinna est s'ùnica Rezone de Itàlia (imparis cun su Veneto) chi sos bividores ant de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu.

Assentada in sa Constitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones bi sunt istadas in su 1954.

Oe, su presidente de sa Rezione est Renato Soru.

[edit] Cultura

  • Festas
    • Sa die de sa Sardinna - Festa de su populu Sardu
    • Sa Sartiglia

[edit] Turismu

S'isula est portada a nùmene pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus amentare sa Costa Smeralda, sas isulas de La Maddalena e Caprera, sa tzitade catalana de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ozastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sitios turìsticos (a SE Villasimius e Muravera a SO Santa Margherita di Pula, Chia). Interessantes pro su turismu s'archeolòzia sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva.

[edit] Ateros