Gjuha japoneze

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë

Gjuha japoneze
Flitet në: Japoni
Vendi: Japoni
Numri i Folësve: 125 000 000
Renditja:
Gjenetika
Klasifikimi:
Statusi Zyrtar
Gjuhë zyrtare e: Japonisë
Rregullohet nga:
Kodet e gjuhës
ISO 639-1
ISO 639-2(B)
SIL


Gjuha japoneze (japonishtja) (日本語 Nihongo) është gjuhë e folur nga më shumë se 125 000 000 persona që jetojnë në ishullin e Japonisë duke përfshirë edhe Ryukyus (Rjukjus). Gjuha tjetër që përdoret në Japoni është Ainu, që tashmë flitet vetëm nga një pjesë e vogël personash në Hokaido, por megjithatë ajo është prap shumë e njohur. Japonishtja nuk është e lidhur ngushtë me ndonjë gjuhë tjetër edhe pse mendimi që ajo ka një farë lidhje të largët me gjuhën koreane (sipas disa shkollarve) dhe akoma më të largët me gjuhët altaike, nuk përjashtohet si ide. Gjuha japoneze e pastër ka dalur në shekullin e VIII (era jonë). Gjuha japoneze përmban shumë huazime dhe barbarizma (të cilat me kalimin e kohës mund të kenë humbur kuptimin e vërtetë të tyre ose mund të jenë shëndrruar) të rrjedhura nga gjuha kineze, që i janë përshatur fonetikës së banorve vendas. Pavarsisht se japonezët e ruajnë me fanatizëm gjuhën e tyre, në televizione dhe në gazeta spikasin shumë fjalë të huaja (sidomos nga anglishtja).

Sistemi shkrimit të japonishtes është një sistem i përshtatur dhe modifikuar nga ana e e banorëve të japonisë për të shkruajtur gjuhën japoneze. E bazuar në shkrimin kinez, japonishtja zhvilloi dhe një sistem pjesërisht hilografik ku zanoret kanë një rol të rëndësishëm. Në shekullin e 9 dhe të 10-të pati një zhvillim të një mënyre të shkruari me emrin Hiragana, që është një thjeshtëzim (përshtatje gjatë vizatimit të gërmave duke lehtësuar lakimine ideografeve) i mënyrës së të shkruarit të karaktereve (gërmave) kineze. Ndërsa Katakana, e lindur në të njëjtën kohë me Hiraganën bazohet në elementet e karkatereve (gërmave) kineze. Japonishtja moderne përfshin përdorimin e gjërë të Hiraganës si edhe të Katakanës.

Tabela e përmbajtjeve

[redaktoni] Klasifikimi

Gjuhtarë të cilët janë specializuar në gjuhën japoneze, kanë rënë dakort se japonishtja është njëra nga gjuhët japoneze; ku tjetra gjuhë në këtë grup është Ryukyuan (Rjukjuan). Megjithatë një pikpamje e vjetër nga persona jo të specializuar, thonë që japonishtja është një gjuhë e vetme dhe e izoluar, dhe se gjuhët Ryukyuan janë thjeshtë dialekte.

Pavarsisht nga kjo, lidhja ngushtë e gjuhës japoneze me ndonjë gjuhë tjetër është akoma në pikpyetje. Teori të shumta janë propozuar nga studiuesit për japonishten, si një gjuhë e vdekur e folur nga banorët e lashtë që banonin penisulën Koreane. Ide të tjera janë se ajo e ka prejardhjen nga gjuha Koreane, gjuhët altaike dhe gjuhët austronesiane. Mendohet gjithashtu se japonishtja mund të jetë një gjuhë kreole. Edhe sot e kësaj dite këto tori përplasen me njëra tjetrën, por do të duhej një analizë shumë e thellë për të nxjerrë në pah një mendim sa do të saktë.

[redaktoni] Shtrirja gjeografike

Gjuhë e folur në territorin Japonez nga më shumë se 125 milion njerëz, shumica e të cilëve jetojnë në shtetin e Japonisë. Ajo flitet gjithashtu edhe në ishullin e Ryukyus, Kore, Taivan, në disa pjesë të SH.B.A (Kalifornia dhe Hauai) dhe Brazil (ku ndodhet edhe pjesa më e madhe e komuniteteve japoneze). Gjithashtu një komunitet i vogël emigrantësh japonezë ndodhet në Davao, Filipinë, por gjuha e tyre nuk është shumë e pastër dhe ata nuk flitet rrjedhshëm. Në ditët e sotme egzistojnë shumë persona që studjojnë gjuhën japoneze pasi kjo e fundit ëshë si një gjuhë e rëndësishme në botën e biznesit.

[redaktoni] Alfabeti

Tabela Kana
Zmadho
Tabela Kana

Gjuha japoneze moderne përdor tre dhoje shkrimesh:

  • Kanji (kanxhi)- Shkrim ku përdoren shkronja (ideografeve) me origjinë kineze.
  • Hiragana - Ideografe të përshtatura nga hiroglifet kineze duke thjeshtëzuar mënyrën e vizatimit të tyre. Hiragana ka një përdorim të gjërë në Japoni.
  • Katakana - Hiroglive kineze që përdoren zakonisht për të shkruar fjalë ose emra të huaj. Duke qenë se Japonishtja ka një sërë fjalësh të huazuara, për t'i dalluar ato nga fjalët origjinale në japonisht, përdoret ky lloj shkrimi.

Megjithatë në ditët e sotme në mënyrën e të shkruarit japonisht përdoren gjithashtu edhe shkronjat latine. Shkronjat latine zakonisht përdoren për shkurtime si “CD”, “PC” e të tjerë. Për më tepër, është e mundur konvertimi i të gjithë shkrimit nga japonisht në shkronja latine (rōmaji).

Këtu për shëmbull paraqiten disa fjalë në japonisht me shkronja latine (rōmaji):

  • Watashi (uatashi) – Unë
  • Konichiwa (koniçiua) – Mirmëngjes
  • Sajonara (sajonara) – Mirupafshim

Kombinimi dhe renditja e fjalve në japonisht përcaktohet nga Kana (që është mënyra e të shprehurit e fjalës), dhe jo nga Kanji (kanxhi). Mënyra e shkrimit në japonisht është shumë ndryshe nga gjuhët hindo-europiane. Fjalia fillon nga ana e majtë, duke vazhduar poshtë. Japonia po përpiqet gjithmonë e më shumë të shmangë dhe të ulë numrin e madh të përdorimit të shkronjave kineze. Pavarsisht se ka pasur progrese në këtë detyrë, numri i hiroglifeve të huazuara nga vëndi fqinj është akoma i madh dhe i pranishëm kudo.

[redaktoni] Zanoret

Japonishtja ka një larmitet tingujsh. Shqiptimi i zanoreve është i njëjtë me atë të italishtes, shqipes ose spanjishtes. E vetmja gërmë që është e veçantë është zanorja U që shqiptohet pak a shumë si "juu". Japonishtja ka gjithsej 5 zanore (shih figurën për detaje), të cilat kanë versionin e tyre të zgjatur dhe të shkurtër. Në gjuhën japoneze zakonisht theksi bie në zanoren e parë të fjalës, edhe pse kjo është diçka e diskutueshme.

[redaktoni] Dialektet

Në Japoni ka me qindra dialekte. Këto dialekte kanë ardhur si pasojë e shumë faktorëve, si koha e gjatë e popullimit të argjipelagut, ishujt e shumtë me një terren malor dhe izolimi i gjatë si brënda dhe jasht vendit. Dialektet zakonisht ndryshojnë nga zëri i lartë ose i ulët, nga zëri i trashë ose i hodhë, pjesa e gramatikës (që merret me rregullimin e intonacionit), fjalori dhe në fund përdorimi në raste të veçanta i gjuhës. Madje ndonjëherë ka ndryshime edhe në shqiptimin e zanoreve dhe bashtingulloreve edhe pse kjo nuk është shumë e zakonshme në popullsinë folëse.

Ndryshimi kryesor i dialekteve në Japoni është në mes të stilit-Tokjo (東京式, Tōkyō-shiki) dhe stili-perëndimor (京阪式, Keihan-shiki). Ndërsa stili-Kjushu krijon një grup të vogël në vete. Zakonisht stili-perëndimor përdoret zakonisht në pjesën qëndrore të japonisë që kufizohet nga prefekturat si Tojama, Kjoto, Hjogo dhe Mie. Gjithashtu shumë dialekte si Shikoku, cilsohen si dialekte të stilit-perëndimor. Dialektet që hasen më në perëndim në të vërtetë (pavarsisht nga termi perëndim) janë të stilit-Tokjo. Ndërsa grupi i fundit që rrjedh nga dialektet lindore përbën dialektin e Japonishtes së Vjetër. Këto dialekte janë të folura përgjithësisht në Hachijojima (Haçizhozhima), Tosa, si edhe në shumë krahina të tjera.

Dialekte që rrjedhin nga rrethina si Tohoku ose Tsushima, ndonjëherë mund të jenë të pa kuptueshëm për folësit nga krahina të tjera të vëndit. Dialektet e ndryshme të përdorura në Kagoshima (pjesa jugore e Kjushusë) janë praktikisht të pa kuptueshme jo vetëm nga folësit standart (pra ata që përdorin japonishten në gjuhën letrare) por madje edhe nga folësit e rrethinave të Kjushusë. Kjo mendohet sek a ardhur si pasojë e djalekteve Kagoshima që ndryshe nga japonishtja letrare, përfshin bashtingullore të mbyllura (kjo do të thotë fjalë që përmban vetëm një zanore dhe që zakonisht mbyllet me një bashtingullore). Për shëmull në gjuhën letrare fjala Kumo (merimangë) shqiptohet nga dialektorët si Kob. Fjalori Kagoshima ka 84% lidhje me dialektet standarte të Tokjos. Dialekti Kansai-ben, një grup ky që flitet në qëndrën e pjesës perëndimore të Japonisë, flitet nga një mori njerzish. Ndërsa dialekti Osaka (që kuptohet flitet nga banorët e rrethinave të prefekturës së Osakës), përdoret zakonisht për humor dhe komedi.

Gjuhët Ryukyuan (Rjukjuan), që janë shumë të të lidhura ngushtë me japonishten, dallohen aq shumë sa mund të konsiderohen një degë e grupit të gjuhës së japonishtes. Këto gjuhë fliten në ishujt e Ryukyusë dhe disa ishuj janë politikisht pjesë e prefekturës së Kagoshimës. Këto gjuhë jo vetëm që janë të pa kuptueshme për folësit japonez por, shumica e tyre janë të pakuptueshme për ata që flasin gjuhë të tjera në territorin Ryukyuan.

Kohët e fundit japonishtja standarte është përhapur shpejt dhe shumë gjerësisht në vend me zhvillimet teknologjike si televizori, radio, zhvillimi i mjeteve të komunikimit telefonik si edhe zhvillimi dhe zgjerimi mjeteve të transportit si rrugët automobilistike, aeroportet, trenat e të tjerë. Të rinjtë zakonisht dinë të flasin edhe dialektin e krahinës ku jetojnë, edhe japonishten standarte, edhe pse kjo e fundit ndikohet shumë nga dialektet e shumta që egzistojnë akoma sot në Japoni.

[redaktoni] Gjëndja zyrtare

Japonishtja është gjuha zyrtare e Japonisë, i vetmi vend ku kjo gjuhë është zyrtare. Ka dy forma të gjuhës japoneze: hyōjungo (標準語) ose japonishtja standarte dhe kyōtsūgo (共通語) ose gjuha e zakonshme. Plani i qeverisë ka modernizuar Japoninë, duke bërë që shumica e ndryshimeve ndërmjet këtyre të dyjave të zvaniten. Hyōjungo përdoret gjerësisht në shkolla, në televizione, komunikimet zyrtare, për artikujt nëpër gazeta dhe libra.

Japonishtja standarte mund të ndahet edhe në bungo (文語) ose gjuha letrare dhe kōgo (口語) ose gjuha e folur. Kjo e fundit ka rregulla të ndryshme në gramatikë si edhe disa ndryshime në fjalor. Bungo ishte mënyra kryesore e të shkruarit të japonishtes deri në vitin 1940 dhe akoma shërben si një udhërrëfyes për historianët, gjuhtarët si edhe ka një rëndësi të madhe në aspektin juridik. Për shëmbull ligjet që mbetën pas Luftës së Dytë Botrore janë të shkruara akoma në stilin bungo, edhe pse tashmë qeveria po merr nisma frutëdhënëse për të t’i modernizuar këto shkrime në gjuhën standarte japoneze. Ndërsa Kōgo sot është mënyra më e përdorur e të folurit dhe të shkruarit të gjuhës japoneze, edhe pse gramtika dhe fjalori bungo me disa raste të veçanta, është i pranishëm në gjuhën japoneze dhe përdorimi i tyre nuk është i mirfilltë, por thjeshtë për efekt.

[redaktoni] Gramatika

[redaktoni] Shih edhe

[redaktoni] Lidhje të jashtme