Historia e Bullgarisë
Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë
Fitoret e korrura të trupave ushtarake bullgare të ndihmuara nga Rusia në Luftën e parë Ballkanike, sikur që ishte pushtimiet Adrianopol nuk u përsëriten në luftën e dytë Ballkanike. Përderisa trupat bulgar ishin përqëndruar në vijen e frontit me Serbin dhe Greqinë, ushtritë Rumune ja arriten të depërtojnë gjerë në Sofja, trupat turke e depërtuan në Adrianipol.
Gjatë Luftës së parë dhe të dytë botërore Bullgaria ishte në anën "Fuqive të boshtit". Fitorja e turqëve në betejen e zhvilluar në Gallipol shtyri Bullgarinë që të anëtarsohej në paktn e "Fuqive të Boshtit".
Pasojat e luftës së parë botërore për Bullgarin ishin të rënda. Pas lufte nuk mund të flitet për ndonjë degë ekonomike të mirëfillt në Bullgari. Ajo në atë kohë nuk ishte në gjendje të mbullonte me drithë kërkrsat vetjake. Në industri paraqitej mungesë e madhe e xeheve dhe energjisë. Tregëtia nuk mund të zhvillohej si pasojë e mungesës së makinave transportuese, të cilat ishin vënë në shërbim të ushtrisë gjatë luftës dhe tani ishn të shkatrrua. Çmimet u rritën një shkallë të lartë. Si shkakë kryesorë i kësaj gjendje merret të ishte marrveshja e paqës e njohur si "Paqja e Neulit" (Paqa e Parisit). Me këtë marrëveshje Bullgaria kishte humbur të drejten jo vetem mbi tokat e pushtuara gjatë luftës por edhe provincat që për ekzistencen dhe zhvillimin e Bullgarisë ishin esenciale. Kështu provincat Caribrod dhe Strumnica ju dhanë "Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene" e cila sapo ishte krijuar, dalja në detin Egje në mes të vendeve Mesta dhe Marica e thirrur nga greët Aleksanderpolisi, së bashku me potin detarë ishte nën administrimin e Aliancës e cila këtë pjesë në San Remo në Prill të 1920 vendosi ta lënë nën kontrollin e Greqisë. Pjesët jugore të fushës së Dobruzhdës tani i takonin Rumanisë.
Në përgjitësi Bullgaria në luften e parë botërore humbi 8% (10.750km2) të teritorit të që e sundonte para luftës. Përposë kësaj ajo në atë marrveshje kishte pranuar që të pagoi reparimet në vlerë prej 2,25 miljard Franka të arit. Degë shtetrore të financave udhëhiqeshi dhe kontrolloheshin nga një komision i forcave Aleate. E tërë kjo gjendje përcillej me greva numri i të cilave vetëm në vitin 1919 ishte 150.
Periudha 1918-1919 përshkruhet me ndrimin e dy qeverive. E para shpresonte në armë pushim e dyta ishte për marrveshje më të mirë paqësore.
Qeveria e dytë në krye me Stambolijskin ja arrin në njëfar mënyre qëllimit të saj të nxirrte Bullgarin nga izolimi dhe e anëtarson atë në Lidhjen e Kombeve në vitin 1920. Mirpo qëllimit të saj që të bënte Bullgarin, në të cilin dominonte fshatarsia me afro 80% të popullsisë, shtet federal, agrarë me ekonomi sociale dhe kultur shpirtërore në të cilin fjalën krysre do të kishte fshatarsia nuk ja arriti.
Si pengesë kryesore merret politika e brendëshme radikale. Ndalesat e shumta në lëmi të ndryshme të jetës si në shtyp, ndalesa e për pjesmarjen e zyrtarve në demonstrata. Garda e tij "Garda-portokalle", një polici fshatare, brenda një kohe të shkurtë ja arriti të shikohet si qeveri ferri. Reformat agrare që kishte parapar hasnin gjithnjë e më shum në pegesat e pregatitur nga grupet kapitaliste, planet e tija për të "edukuar fshatarsinë Bullgare dhe për reformuar Katundin Bullgarë" u priten me dyshim dhe u refuzuan. Reforma e shpërndarjes së tokave kishte paraparë që çdo posedues i sipërfaqes më të madhe se 30 hektar ta ndante pjesën me personat tjerë nga 1hektar për personë. Më këtë reformë parashihej me ligj që një familje që punonte sipërfaqen e tokës prej 10 hektarësh të jetë edhe poeduese e asaj toke.Me ligjin për punsim ishte paraparë që mashkujt mbi 20 vjeçar dhe fmrat mbi moshën 16 vjeçare të shërbenin për 12 apo 6 muaj në degë të ndryshme të ekonomis popullore. Nga ky obligim liroheshin grat e martuara dhe ato muslimane si dhe meshkujt që pranonin shërbimin në ushtrin bullgare për 12 vite. Qeveria "Demokratike" (1923-1926) tek grupacione të ndrysme zgjoi pakënaqësin rreth politikës së "Lidhjes fshatare".
Si pasoj e gjithë kësaj filluan që të mbledhen forca të ndryshme politike nga të gjitha anët e pakënaqura dhe në natën në mes të 8 e 9 Qershorit të vitit 1923 bëjnë një puç nën komanden e kolonelit Ivan Valkov dhe profesorit Aleksandër Cankov një kundërshta i Stambolijskit i njohur për politiken e tij anuese në të djathtë. Në këtë kallauzë ishin të përziera po thuaj se të jitha partit përveq asaj komuniste e cila gjatë kësaj kohe kidhte qëndim neutral. "garda portokalle" u shkapërderdhë dhe Aleksandër Stambolijski u burgos më 14 korrik dhe u vra nga anëtarët e Organizatës Revulucionare të Maqedonisë së Brendëshme. Qeveria e re bëri "pastrime" ndër anëtarët e "lidhjes fshatare" dhe tani udhëhiqej nga Aleksandër Cankov i cili i përndjeki edhe komunistët dhe më 12 shtator 1923 i burgosi rrethh 2500 prej tyne edhe pse ata nuk ishin të dëshiruar nga qeveria e vjetër. Partia Komuniste e Bullgaris gjatë qeverisjes së Stambolijskit ishte përndjekur por jo edhe në këtë masë, këtë e kishin arritur duke ndjekur direktivat nga Moska e cila ishte në dijeni se çdo kundërshtim do të sjellë pastrim. Mirpo tani poziionet kishin ndryshuar të mbeturit simpatizues të qeverisë së vjetër ju bashkangjiten komunistëve dhe me qëllim që të përmisonin gabimin e tyre të 9 korrikut, kështu ata së bashku më 23 shtator nën shtytjen e Internacionales Komuniste çohen në kryengritje në krye me Gjergj Dhimitrin (Georgi Dimitrov) dhe Valko zervenkovin.
Ky bashkim i vonuar i forcave u shua me gjakëderdhje brenda disa ditëve. Pas veti la një armatë fitimtare dhe 20.000 të vdekur. Qeveria krijoj një bllokë politik të thirrur "Ndëresa Demokratike" (org. Demokratceski sgovor) në të cilin tentonte të lidhte të gjithë politikanët e partive. Ishte e dëshirueshme krijimi i "Lidhjes së Partive Fqinje". Pasi që kjo u arritë filluan diferencimet në krahë të saj - "fise" politike. Nga këto përqarje një pjesë grupohet rreth Cakovit ndërsa pjesa tjeter rreth Andrei Ljapqevit të Demokratëve dhe Atanas Burov-it të Lidhjes Partiake Progresit Nacional. Në mars të 1925 qeveria e Cankovit nxjerrë një ligj për mrojtjen e shtetit i cili ishte kryekëput kundër komunitëve. Pas kësaj pason më 16 Prill 1925 një shpërdhim bombe në kishën e Shën Nedeljes i cili muarrë jetën e 150 vetave. Ky shpërthimë shihej nga jashtë si akt i komunistëve. Me këtë shpërthim duket se është dëshirura vdekja e Carit Boris III, i cili për fat të tij nuk ishte aty. Pas kësaj nërmerren masa të rrepta sigurimi. Nga prilli deri në tetor të 1925 në Bullgari u shpallë gjendje e jashtëzakoshme. Simpatia në rritje për komunistët me këtë shpërthim filloj tëë bije. Me këtë rastë edhe Lidhja fsahatre u udistancua nga veprimet e tilla dhe nga Kominteni.
Në politiken e jashtme edhe kjo qeveri si ajo më parë nuk arriti ta nxirrte Bullgarin nga izolimi. Marrëshënjet me Rumanin ishin të durueshme, me Greqin u nënshkrua një marrëveshje mbi grupet etnike më 30 Dhjetor 1924, një marrëveshje miqësie me Turqin më 18 tetor 1925, udhtimet e shumta në Romë, Londër e Paris nuk sollen ndonjë suksesë.
Me Jugosllavin marrëdhënjet e mira pengoheshin nga veprimet e bandave maqedone. Shpresat për kufinjët në Traki u fundosen në "Konferncen e Luzianes". Në çështjet ushtarake Cankovi arriti që brenda një kohe të ketë së paku një fuqi ushtarake prej së paku 3000 rezervistëe dhe 10 000 vullnetarëve për luftimin e komunistëve dhe kryengritjeve të tyre. Kredit për reformat e nevojshëme në çështjet ekonomike dhe shëndetsore kushtëzoheshin nga Londra e Parisi me reforma të brendshme politike stabile në Bullgari. Gjatë kësaj kohe ekonomia i ngjate ekonomisë së paraluftës. U hapen fusha dhe drithënaja të reja, u thanë kënea e moqale, u krijuan terasa e u kultivuan pemë frutëdhënëse. Duhani, mëndafshi, panxharsheqeri, luledjelli përbënin pjesen më të madhe të ekspoteve. Industria u orientua në produkte të reja si kauçuku, xhami dhe porcelani.
Një tjetër problem i kësaj kohe për Bullgarin ishte edhe vala e migrimit nga Dobruzhda, Maqedonia dhe Trakia (Rumelia). Brenda periudhës kohore 1919-1925 vijnë diku rreth 250 000 veta sipas thënjeve të bullgarëve. Daljen në Egje që shpresonin ta merrnin bullgarët sipas Art. 48 të Neulit, nuk e muarrën.
Kapitulli i ardhëshëm në historin bullgare ka hyrë si "koha e demokracisë së vërtet" fllon nga koha e qeverisë së Lapqevit e cila zëvendësoj më 4 janar 1926 qeverin radikale të Cankovit, deri në vitin 1930. Kjo qeveri tentonte të krijonte një demokraci parlamentare me lirin e shtypit dhe me afirmimin e dikutimeve politike. Kjo paralajmërohet me amnestin e të burgosurve politik në shkurtin e vitit 1926. Partia komuniste, organizata dhe lidhjet rinore e sindikatat që lidheshin me të u lejuan një vitë më vonë. Me mbajtjen e zgjedhjeve komunale, qarkut e ato parlamentare kjo qeveri i plotësonte kërkesat themelore të liberalizimit që vinin nga jashtë dhe brenda vendit.
Këto vendime përcilleshin me kredi të shpeja që vinin nga bankat britanike e amerikane në një vlerë të përgjithshe prej 2,4 Milion Pfud Sterling dhe 4,5 Milion Dollar. Më datën 31 Mja 1927 komisioni kontrullues i forcave Aleate e lëshonë Bullgarin. Më 9 dhjetor 1927 bëhet marrveshja për vendosjen e bullgarëve nga pjesët perindimore të Trakisë. kjo sjelli në vete edhe një valë të re të migrantëve dhe probleme tjera ekonomike.
Në politiken e jashtme Lapqevi me anëtarsimin e Bullgaris në paktin Kellogg më 14 nëntor 1928 mundohet të paraqes qëllimet paqësore të saj. Më 20 janar 1930 me aktete përfundimtare të hagës mbi shuma te reparaturës së luftës shuma Bullgare që duej pagua u zvoglua nga 2,25 miliard në 171,6 milion Franka ari.
Kriza ekonomike botërore në Bullgari paaqiten në fillim si krizë agrare e cila solli ramjen e çmimeve të produkteve bujqësore nën vleren rentabel të fshatarsisë. Një rolë të madhë luanin edhe pasojat që rridhnin nga reformat agrare të viteve 1921 si dhe mungesa e risive dhe freskimit të tregut me produkte të reja. Prodhimi industriale u përgjysmuan, numri i të papunëve arrinte shifren 200,000. Kjo krizë shkaktonte pakënaqësi të përgjithshme e cila u kthye në një qeverisje konservative.
Kështu "Bloku popullor" në zgjedhje relativisht të lira më 21 qershor 1931 na opozita erdhi në fuqi. ishte kjo një qeveri e përbërë nga disa parti të Demokratëve, Liberalëve dhe Agrarëve të nën udhëheqjen e Aleksandër Malinovit e më vonë nën Nikola Mushanovit. Kjo qeveri ja arrit të ndaloi kamata e kredive ndaj të jashtëmeve por kjo nuk e zvoglonte krizën.
Më 9 shkurt 1934 Turqia, Greqia, Jugosllavia dhe Rumania bashkohen në Paktin Ballkanik i cili në Artikullin 8 e theksonte qëndrimin e tyre ndaj qëndrimeve revisioniste bullgare dhe më këtë këto e izolonin Bullgarin. Më 19 Maj 1934 pjestarë të "lidhjes ushtarake" dhe grupi "Zveno" ndërmarrin një puç. Një ditë më vonë grupi "Zveno" shpërbëhet vetvetiau për të lehtësuar depëtimin e regjimit të Kimon Georgievit kundër Partive të tjera. Kjo qeveri bëri disa ndryshime të thella ligjore brenda një kohe të shkurt. Para së gjithash ndërmorren masa kursimi në të gjitha anët e jetës shtetrore. Numri i vendbaniveve (komunave) u zvoglua nga 2500 në 800 dhe numri i nënpunësve u zvoglua po ashtu dukshëm. Më 12 qershor 1934 pason shpërndarja e parlamentit dhe vendoset cenzuara. zëvendësohet qeverisja lokale me një administrim qendror. Sindikatat e puntorëve tanimë kontrolloheshin nga një sistem i sindikatave të puntorve. Kjo zgjedhje mbështetej në Gjermani dhe Itali ndërsa në Angli, Francë kritizohej. Hapat e parë në skenen ndërkombëtare i drejtoheshi Jugoslavisë. Që ditën e parë të puçit, e shkatërroi organizimin Maqedonas dhe pasurin e kësaj lëvizje e konsfiskoi, antarët e saj u internuan.
Reaksionet pozitive vinin nga Beogradi me të cilin më 24 Maj 1934 pas 30 viteve u bë një marrëveshje. Pikë tjetër ishte edhe vënja e marrdhënjeve me BRSS-në. U krijua një Odë tregëtare bullgaro-sovjetike dhe një shoqëri e përbashkët. Edhe përkundër këtyre sukseseve siq shiheshin në atë kohë nuk u arrit integrimi i të gjitha forcave politike.