Aragón en a Preistoria

De Biquipedia

Paleolitico en Aragón
Paleolitico en Aragón

Ros territorios que autualmén istán clamatos como Aragón foren abitaus dende tiempos antiguos. Bellas trazas d'abitamiéns son descritas á ras tres probinzias, mas que poco clara yé a suya probinenzia, á termens etnolochicos o sozials, á l'epoca qui güei clamamos como paleolitico.

Contenitos

[Editar] Preistoria á ro paleolitico inferior

Coinzidén con ro periode cheolochico clamato Pleistozén á ras suyas dos trestallazións primeras; ro pleistozén inferior e ro pleistozén meyo.

De más antigüedát que istos pobladors, á Aragón se troban bels, an que escasos, yazimientos d'o paleolítico inferior, yé t'á dezir, d'abantes que fa 100.000 añadas. Uno exemplo d'istes yazimientos yé ra Espelunga d'o Moro, á Gabasa (monezipio d'Olbena), an estieron trobatos bels molars, trazas d'una sepultura d'omes de Neandertal, que aparixeren acompañatos d'einas de piedra tallada, d'estilo (o Mode lítico á termens paleoantropolochicos) claramén musterín. Autras partis d'Aragón tinen güei dia yazimientos humáns posteriors á ro tiempo, d'alendanza d'omes de Cromañón. Uno exemplo yé ra mandibula humana de Gradera d'os molíns á Tergüel.

Toz os pueblos d'o paleolítico carauterizaban-se por ser cazadors e recoleutors, fén bida nomada o seminomada, ro que equibal t'á remanixer curtos periodes á ra misma contrada. Iste estilo de bida yé a causa mayoritaria que no disposemos de muitas trazas funerarias d'istas proto-soziedats, deguto a que ra maillor parti d'as defunzións esdebinexieban á ros traslatos. Asinas, ra grande parti de bestixios d'istas comunidáts enta ros cuals bi somos tenguto auzeso són meramén einas e muestras d'arte que remaneban a ros puestos cuán ros suyos creadors renzataban ro biache.

Ro rechistro de modes liticos que bi yé trobau á Aragón experimentere uno cambeo ta agora fa unas 60.000 añadas, cuán yé creguto que s'instalaron ras primeras comunidáts d'omes de Cromañón á ista banda d'os perineus. Istos nuebos pobladors probeniban d'Africa, tot y que encara no yé esclarato si, como toz os endizios siñalan, estieban ya estendillaus á toda Europa a trabés d'o Mieyo Orién (Iste caso represientereba una progresión lochica ent'a Peninsula Iberica, suponién una co-esistenzia con os neandertals -alazetals usuarios d'o mode litico musterín-) o á ra contra, prozediban direutamén d'Africa á trabés d'o Estreito de Chibraltar. Istas nuebas comunidats introduxeren á ra peninsula iberica ro mode lítico magdalenín, más lebero y efizién que ro musterín d'os neandertals. Yazimientos d'iste mode són chiraus á l'abrieco d'Eudobiches, á ro monezipio d'Alacón, á Tergüel. Con istes poblador s'enzatare ro que yé clamato l'Orache d'a Piedra Tallada o Paleolítico Meiyo.

[Editar] Preistoria á ro paleolitico meiyo

Coinzidén con ra primera parti (20.000 añadas) d'o periode cheolochico d'o pleistozén superior. Dica fa 60.000 añadas enta ne fa 40.000.

Ro paleolitico meiyo á Aragón estiere carauterizato por a combibenzia d'as dos teunolochías líticas, ro musterín e ro magdalenín maitino. Zerteras piezas d'o magdaleniense primer d'iste orache son consideradas por bels autors como "falsificazións", á mientes que poderban haguer estau "calcadas" á ra suya forma e teunica, dica d'as comunidáts cromañóns por partis d'os neandertals. Iste sub-mode lítico, d'usos magdaleníns, pero fautura neandertal, yé clamato Solutrín, encara que no toz ros autors plegan d'aucorde tá reconixer-lo.

Ra industria litica solutrina ye representada á ra Espelunga de Chabes, á ro monezipio de Bastarás (Uesca), an s'amuestran bellas d'as trazas que defineban iste mode, tals como puntas d'escotadura, raspadors e burchas.

Á mientes, ra industria litica magdalenina autentica zentraba-se á ra talla de bifazes e burchas menors, a más d'a incorporazión de nuebos materials, com o rueso, d'o cualo se'n fiereban sagaillas e burils, e probablemén ra fusta que no reminere ent'os nuestros días. No se'n tine conoxienza que ros neandertals fiereben uso d'istes materials á ista epoca.

Ro paleolitico meiyo yé, a más, l'orache d'a rempleganza d'os omes de neandertal, e con ers tota ra cultura d'os bifazes musteríns e solutríns. Creigue-se que á ista epoca, bella malaltanza s'estendillere d'entre as poblazións d'ista espezie humana, o direutamén ro cambeo climatico qui enzatare uno cambeo ecolochico enta o cualo estieron ineutos tá adaptar-se (yé posible que bi agreuxa-se ra competenzia d'os mesmos cromañóns), e conduxere ra espezie ent'a estinzión agora fa aprosimadamén 35.000 añadas á ro sud d'a Peninsula Iberica, bels tiempos abantes á l'Aragón.

[Editar] Preistoria á ro paleolitico superior

Dica fa 40.000 añadas, á ro pleistozén superior, ent'a reboluzión neolítica, fa 7.000 añadas.

Ro paleolitico superior prenzipere con ra estinzión d'os neandertals, ye tá dezir, con ra desapareixenza d'os modes liticos magdalenín e musterín d'o rechistro fosil.

Á iste orache, estierban ros cromañóns ros zaguers humanos á fincas aragonesas, e aparixe, deguto a iste feito, uno rechistro litico limitato tá ras teunolochías cromañóns á ra enzatanza d'o periode, a más de bellas amostras d'a dibersificaizión d'as formas artisticas d'a epoca prebia, tals como arte rupestre más perfeuzionato, e pas siempre ligato tá espelungas como á ro paleolitico meiyo, . Ye considerato que a ista epoca se fizerban ras primeras reprisentazións d'eszenas de caza á exteriors (traza seunificatibamén enrastrata á l'arte lebantín d'o mesolitico), como á simples abriecos de peñas á ras bals, an ras chéns d'a epoca fiereban nueit.

Demograficamén, ro paleolitico superior reprisenta ro zangle d'una espezie humana esterla á ra zaguera glaziazión (d'entre fa 25.000 e fa 11.000 añadas). Ros chaziméns d'ista epoca son escasos, materia cua poderiba estar interpretada, sinas bueltas d'especulazións, más como á proporzión direuta tá ra escasedát de poblazión (deguta á ro rigor climatico) que pas como buedo fosil.

Bellas mostras artisticas e teunolochicas d'iste tiempo son trobadas á ra Espelunga d'o Trueto (Colungo, Uesca), á ra Espelunga d'o Forcón (San Chuan de Toledo, Uesca). Ye posible que ras trazas de ditos á ras paréz de l'Abrigallo de Peñafiel (Paulés, Uesca) pertineixen á ista epoca.

[Editar] Epipaleolitico

Epipaleolitico yé ra denominazión empregada seguntes bels autors ta definir l'epoca estendillada dende ra aminorazión d'a zaguera punta glazial (fa 15.000 añadas) - con ras consecuénz meilloras climaticas e progresiubo ensuabizamén d'o clima - ent'o estendillamén, fuera d'a residualidát, de l'arte rupestre lebantín, como siñal d'a dentrada d'o mesolitico. Autros autors fan ra considerazión que iste nome eba d'istar encluyito á ro periode mesolitico, o encara no prou, estar uno termen sinonimo d'o segundo. Ta ros primeros autors resiñatos, l' epipaleolitico e lo mesolitico estiereben periodes cronolochicamén consecuetibos.

Ra más importand diferenzia que fa ro epipaleolitico, por ro que fa tá ra suya trestallazión d'autros sub-periodes d'o paleolitico, yé ra espansión demografica d'as poblazións humanas, qui eixerban a ista epoca d'a más crudenta parti d'a glaziazión, e probaublemén, benefizerban-se d'un orache de meillor clima, siunificatibamén similar tá l'autual que permitereba-les creixer á poblazión. l'arte e l'industria d'einas remanerba similar tá ras d'anteriors etapas.

Chaziméns d'ista epoca se troban á ra Botiguería d'os Moros, á Mazalión (Tergüel), e á pleganzas d'o lugar de Costalena (monezipio de Maella, Zaragoza).

[Editar] Mesolitico

[Editar] Preistoria á ro neolitico

As premieras soziedats neoliticas qui poderban ser clamatas como tals á tierras d'Aragón estieron, aucorde con ras suyas trazas arqueolochicas, d'etnia Zelta. Poderben ser siñalatos bels lugars que presentan encara güei monumentos e d'autras construizións relichiosas, cheneralmén de natura megalitica, an yé mostrada ra presenzia d'istos pueblos á fincas aragonesas. Uno exemplo yé ro dolmen de Tella, fincau á lo monezipio de Tella-Sin, á ra redolada de Sobrarbe.