Grausino

De Biquipedia

O grausino ye l'aragonés ribagorzano que se charra en Graus (Uesca). Ye una de as bariedaz de o baxorribagorzano millor conoxitas.

[Editar] Fonetica

Tot y que predomina a diftongazión de as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongazión, como en atras localidaz de a Baxa Ribagorza ozidental:

  • ben, pedra, den, peu
  • coba, bou

Como ye normal en baxorribagorzano os diftongos -ie- de o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:

  • ixartillo, armilla, pero sindembargo se conserba maziello.

Beyemos -o final pero ye fazil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.

  • abiento, aiguazo, espantallo, año
  • mano

Sin dembargo se pierde en bels casos dezaga -ll-, seguindo una tendenzia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:

  • batall, corcoll

Encara que a F- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • abllá, iel, hígado, hornillos

Encara que a Ch- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • juebes, jodías, jarra

Bi ha poquez exemplos de conserbazión de as oclusibas xordas interbocalicas latinas:

  • crepa, batallá, batall, mallata, trucadó

A -x- se conserba bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompañata d'una i:

  • un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos

A x inizial ye acompañata d'una i-, como en belsetán y chistabín:

  • ixambre, ixada, ixolomá, ixafegá

A -ll- que bién de os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, etz...se conserba en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:

  • bieja, cogé, consejo, muertijuelo, zejas

A -it- que probién de os grupos latins -CT-, -ULT- se conserba mal, y abundan os castellanismos foneticos:

  • mucho, cochilla, escuchá
  • ocho, leche, noches, fecho, encara que bi ha bel testimonio de fei (forma baxorribagorzana de feito).

Como bi ha doblez de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesizazión incorreuta, (dende o punto de bista de os que no reconoxen l'aragonés, hiperdialectalismo):

  • dixá/dejá, treballá/trabajá
  • muixar en cuenta de mullar

[Editar] Morfolochía

L'articlo en os zaguers años coinzide con o castellán, pero ye domentato l'emplego antigo de lo, es, y a. Puede contrayer-se con a preposizión por: pol camino, pola pllaza.

L'emplego de tot se reduze a cuan ba dezaga de l'infinitibo, en os atros casos se diz to, y 'to puede emplegarse pa toz os cheneros y numeros:

  • te lo boi a 'spllicá tot
  • to la semana, to las cosas.

O pronome presonal ellos de l'aragonés cheneral ye en grausino els, ye analochico de él.

Bi ha berbos que en grausino y en catalán son de a conchugazión en -ir y en castellán en -er:

  • cosí, atrebí, chenerals en aragonés.
  • tení, querí que contrastan con l'aragonés cheneral tener, querer.

Bi ha muitos infinitibos de a conchugazión en -ar transformatos en -iar:

  • obriá, mezcliá, femiá, propulsiá

Bi ha manca de diftongazión en as formas rizotonicas de bels berbos, por analochía, feito común en baxorribagorzano:

  • Tos rogo, Mos recorda.

L'achiquidor -et a begatas pierde a -t final:

  • barranquet, balsonet
  • coralé, brazolé, banqué

[Editar] Lesico

O lesico catalán representa dica un 4 %:

  • asquena, patamoll, filosa, sillón

Esisten palabras tipicas de Graus y resolada:

  • mirondiá, rafollada, susoído, torán

Pero cada begata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en emos charrato), como os lesicos.


Dialeutos de l'aragonés
Aisino | Altorribagorzano | Ansotano | Aragüesino | Ayerbense | Belsetán | Benasqués | Bergotés | Baxorribagorzano | Campés | Chaqués | Cheso | Chistabín | Chodigoaragonés † | Estadillano | Fobano | Fonzense | Grausino | Nabalés | Nabarro |Panticuto | Ribagorzano | Semontanés | Tensino