Xəzər dənizi
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Xəzər dənizi - böyüklüyünə və bəzi fiziki–coğrafi əlamətlərinə görə Xəzər– dənizdir. Xəzər dənizi Avropa və Аsiуanın kəsimində yerləşir.Onu dünyanın başqa iri su hövzələri ilə bilavasitə əlaqəsi olmadığına görə göl də adlandırılır. Bu baxımdan Xəzər dünyada ən böyük göldür.
Xəzərin sahəsi 380 min km²-dir. Sahil xəttinin ümumi uzunluğu (perimetri) 6380 km-dir. Ən uzun sahəsinin uzunluğu 1205 km, eni 554 km, ən dərin yeri 1025 m-dir. Xəzərin səviyyəsi okean səthindən 28 m aşağıdadır.
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinin adı haqqında tarixi məlumat
Xəzər dənizi haqqında ən qədim məlumatlara Assuriya gil qablarının üzərindəki yazılarda rast gəlinir və o Cənub dənizi adlanır. Yunan tarix və coğrafiyaçısı Hekatey Miletskinin (e.ə.VI əsr) əsərlərində bu dəniz Kaspiy və Hirkan kimi adlanır. Birinci etnonim o zaman dənizin cənub-qərb sahillərində, müasir Azərbaycanın ərazisində yaşamış Kaspi xalqının adı ilə əlaqədardır. İkinci ad dənizin cənub-şərq küncündə yerləşmiş Hirkan ölkəsindən (farsça "canavarlar ölkəsi" deməkdir) yaranmışdır. Hər iki ad Herodot tərəfindən də istifadə olunur (e.ə.V əsr). Daha sonrakı qədim müəlliflər bu adlarla yanaşı, Coşqun və Hirkan dənizi adlarını işlədirlər. Qədim rus əlyazmaları abidələrində Xəzər dənizi Göy (Monqol-Türklərdən götürülmşdür), Xarəzm (Amudərya çayının aşağı vadisində yerləşən və ərazisi Xəzər dənizinə qədər uzanan Xarəzm döləti ilə bağlı), Xvalın, Dərbənt və s. kimi adlandırılır. Xəzər ətrafında yaşayan xalqlar da bu dənizə məxtəlif adlar vermişlər, məsələn: ruslar-Xvalın, tatarlar-Ağ Dəniz, türklər-Kiçik Dəniz, çinlilər-Si Hay, yəni qərb dənizi. Rusiyada Kaspiy adı XVI əsrin əvvələrində meydana gəlmişdir. Xəzər ətrafında yerləşmiş digər ölkələrdə bu su hövzəsi: Azərbayçanda-Xəzər (Xəzərlər- V-X əsrlərdə dənizin şimal-qərb sahillərində məskunlaşmış türkdilli millətdir), İranda Mazandaran, Qazaxıstanda və Tərkmənistanda Kaspiy dənizi kimi adlandırılmışdır. Bütövlükdə, məxtəlif vaxtlarda, müxtəlif xalqlar Xəzərə 70-ə qədər ad vermişlər.
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizi ətrafında yerləşən dövlətlər
Azərbaycan
İran
Rusiya
Türkmənistan
Qazaxıstan
- Xəzər dənizinin sahil xəttinin uzunluğu Azərbaycan Respublikasında 955,08 km, Rusiya Federasiyasında 695 km, Qazaxıstan Respublikasında 2320 km, Türkmənistanda 1200 km, İran İslam Respublikasında 900 km-ə yaxındır.
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinin adaları
Xəzərdə çoxlu miqdarda adalar var (Pirallahı, Plita, Zorya, Muğan daşı, Kür daşı, Qarasu və s.)
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinin yarımadaları
Abşeron yarımadası - Azərbaycanda
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinə axan çaylar
Volqa ,Terek,Ural,Kür,Qusarçay, Qudialçay, Vəlvələçay, Sumqayıtçay, Viləşçay, Lənkərançay və Astaraçay
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizi sahilində yerləşən şəhərlər
- Astara
- Rəşt
- Aktau
- Həştərxan
- Dərbənd
- Türkmənbaşı
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinin neft və qaz ehtiyatları
Xəzər - əhəmiyyətli nəqliyyat yolu və ətraf mühitin və havanın təmizliyində əhəmiyyərli faktor olmaqla yanaşı qiymətli təbii yataqlara malikdir. Xəzərin əsas sərvəti neft və qazdır. 1994-cü ilin sentyabr ayında qərb dövlətlərinin konsertləri ilə bağlanan müqavilə “əsrin müqaviləsi” adlanır. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Xəzər dünyada böyük neft anbarıdır. Hal–hazırda Azərbaycanda hasil olunan neftin 67 %-i, qazın isə 95 %-i Xəzərdən çıxarılır. Xəzər nadir və qiymətli balıq növləri ilə də zəngindir. Abşeron yarımadasından şərqdə, neftlə zəngin bölgədə dənizin 100 m dərinliyindən metal bünövrələrin üstündə 100-dən çox süni adacıqlar təşkil olunub estakadalar düzəldilmişdir. Estakadaların ümumi uzunluğu 400 km-dən çoxdur. Estakadaların üstündə çoxmərtəbəli yaşayış evləri və ictimai binaları olan “Neft daşları” şəhəri yaradılmışdır.
Xəzərin qumlu çimərlikləri əhalinin sevimli istirahət yeridir. Xəzərin zümrüd suyu, “qızıl” qumu, ultrabənövşəyi günəş şüaları yay aylarında turistləri cəlb edir.
[redaktə / تحریر] Xəzər dənizinin bioloji sərvətləri
Xəzər dənizinin fauna və florasının özünəməxsus zənginliyi var. O başqa dəniz və göllərdən seçilir. Xəzərin faunası tipik dəniz faunasından ciddi fərqlənir. Xəzərin sahil zonasında üç qoruq yaradılmışdır: Azərbaycanda Qızılağac, Rusiyada Həştərxan, Türkmənistanda - Xəzər . Xəzərdə 920-ə yaxın heyvan növü yaşayır. Xəzərdə onurğalıların 79 növü mövcuddur.Bunlardan başqa Xəzərdə 101 balıq növü də mövcuddur. Xəzər dənizinidə, nərə, uzunburun, qaya balığı, ağ qızılbalıq, qızıl balıq, Xəzər siyənəyinin beş növü, dəniz sıfı, ziyad, gülmə, çəki, xəşəm və başqa balıq növləri var.
[redaktə / تحریر] Qaynaq
[redaktə / تحریر] Saytda Xəzər dənizi haqqında ətraflı məlumatların yerləşməsi
Azərbaycan ·
Iran ·
Qazaxıstan ·
Rusiya ·
Türkmənistan