Türk dilləri ailəsi

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Türkdilli millətlərin yaşadığı ərazilər.
Türkdilli millətlərin yaşadığı ərazilər.

Türk dilləri - köhnəlmiş adı türk-tatar dilləri. Türk dilləri ailəsi 41 dil, ləhcə və ya şivədən ibarətdir. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tuva, Çuvaş, Yakutiya, Dağlıq Altay və Xakas yerli əhalisinin və eləcədə İran, İraq, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının genoloji (mənşəcə) və tipolji cəhətdən qohum dilləri. Keçmiş SSRİ-də türkdilli xalqlar slavyan xalqlarından sonra II yeri tuturdu və SSRİ-də bu dil ailəsinə mənsub 23 dil olmuşdur. Türk dilləri qismən Dağıstanda (Qumuqlar, Noqaylar), Kabarda-Balkar, Qaraçay-Çərkəz (Balkarlar, Qaraçaylılar, Noqaylar), Stavropolda (Noqaylar, Truxmenlər), Moldoviyada (Qaqauzlar), Litvada (Karaimlər, Tatarlar), Krım (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmışdır. Türk dillərinin hansı dillər ailəsinə daxil olması indiyədək müəyyənləşdirilməmişdir. Almilərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edirlər. Türk dilləri qrupunu müstəqil dil ailəsi hesab edənlərdə var.

Hal-hazırda bu dil ailəsi 180 milyon insanın doğma dilidir.

Türk dillərinin tarixi inkişafı aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

  • Altay və Hun dövrləri (eramızın V əsrinədək)
  • Qədim Türk dövr (V-X əsrin əvvəli)
  • Orta Türk dövrü (X-XV əsrlər)
  • Yeni və ən yeni türk dövrləri (XVI-XX əsrdə).

Mündəricat

[redaktə / تحریر] Türk dillərinin təsnifatı

Qəbul olunmuş təsnifata görə türk dilləri Qərbi (Qərbi hun) və Şərq (Şərqi hun) qollarına ayrılır:

  • Şərqi qolu
    • Uyğur
      • qədim Uyğur dili
      • Tuva dili
      • Yakut dili
      • Xakas dili
      • Şor dilləri
      • s.
    • Qırğızqıpçaq

qrupları daxildir.

[redaktə / تحریر] Dil ailəsinin xüsusiyyətləri

Türk dillərinin hamısında ahəng qanunu, samitlərin assimiliyasiyası, kök və şəkilçilərin xüsusi quruluşuna malik olması, demək olarki, eynilik təşkil edir. Bu tipoloji uyğunluq morfologiyayada aiddir. Türk dili iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qoşmalar sözün sonuna əlavə olunur, sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sırası möhkəm qanunauyğunluğa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları çoxlu ümumi cəhətlərə malikdir. Kök sözlərin heç biri şəkilçi qəbul etmədən işlənə bilməsi, vahid təsrif sistemi, əvəzliklərdəki, ümumilik və s. də belə oxşarlıqlardandır. Bu dillərin sintaktik quruluşundada tipoloji eynilik çoxdur; söz və söz birləşmələrinin cümlədəki sırası sabitdir: təyin təyin olunandan əvvəl gəlir və onunla uzlaşmır, tamamlıq tamamladığı sözlərdən əvvəl gəlir, tabeli mürəkkəb cümlələr az, tərkiblər isə çoxdur. Lüğət tərkibində ümumilik daha qabarıq şəkildə özünü göstərməlikdədir.


Eski Türkçe Türkiyə Türkçəsi Azərbaycan Türkçəsi Türkməncə Tatarca Qazakca Özbəkcə Uyğur Türkcəsi
ana anne ana ene ana ana ona ana
burun burun burun burun borın murιn burun burun
qol kol qol qol qul qol qo‘l kol
yol yol yol ýol yul jol yo‘l yol
semiz semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz
topraq toprak torpaq topraq tufraq topıraq tuproq tupraq
qan kan qan gan qan qan qon qan
kül kül kül kül köl kül kul kül
sub su su suw su suw suv su
aq ak ak aq aq oq aq
qara kara qara gara qara qara qora qara
qızıl kızıl qızıl qyzyl qızıl qızıl qizil qizil
kök gök göy gök kük kök ko‘k kök

[redaktə / تحریر] Əlifbası

Türk dilinin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yenisey əlifbası ilə) VI-XI əsrlərə aiddir; daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soğdi əlifbası ilə yazılmışdır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar türk yazısı (Uyğur və Ərəb əlifbaları ilə) şərqdə Kaşqar, Orta-Asiya və Qızıl Ordada, qərbdə isə Səlcuqilər dövlətində (Kiçik Asiya), Azərbaycanda, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və s. yerlərdə inkişaf etmişdir.

XX əsrin 20-30-cu illərində keçmiş SSRİ-nin türk dilli xalqları latın əlifbasından istifadə etmişlər. 30-cu illərin sonunda bu dillərin çoxu üçün kiril qrafikası əsasında əlifba yaradılmışdır. Türkiyədə 1928 ildən latın qrafikalı əlifba qəbul olunmuşdur. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra azad olmuş türkdilli dövlətlər yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmişlər.

[redaktə / تحریر] Türk dil qrubu

[redaktə / تحریر] Cənub (Güney) Türkcəsi

[redaktə / تحریر] Şimal (Quzey) Türkcəsi

  • Yakut (Saha) Türkcəsi
  • Dolgan Türkcəsi
  • Xakas Türkcəsi
  • Şor Türkcəsi
  • Altay Türkcəsi
  • Uyğur Türkcəsi
  • Sarı Uyğur Türkcəsi

[redaktə / تحریر] Qərb (Batı) Türkcəsi

[redaktə / تحریر] Şərq (Doğu) Türkcəsi

[redaktə / تحریر] Həmçinin Bax

[redaktə / تحریر] Mənbə

  • Linqivistika lüğəti (ru)
  • Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası

[redaktə / تحریر] Xarici keçidlər

v  d  e
Türk dilləri
Bolqar qrupu Bolqar dili* | Çuvaş dili | Hun dili* | Xəzər dili*
Qıpçaq qrupu Baraba dili | Başqırd dili | Krım Tatarcası1 | Koman dili* | Qaraçay dili | Karai dili | Qaraqalpaq dili | Qazax dili | Qıpçaq dili* | Qırımçak dili | Qumuq dili | Noqay dili | Tatar dili | Urum dili | Altay dili | Qırğız dili 1
Oğuz qrupu Əfşar dili | Azərbaycan dili | Krım Tatarcası1 | Qaqauz dili | Xorasan Türkcesi | Osmanlı Türkcəsi* | Peçeneq dili* | Qaşqay dili | Salar dili | Türk dili | Türkmən dili | Urum dili1
Uyğur və ya Çagatay qrupu Ayni dili | Cağatay dili* | İli Turki | Lop dili | Uyğur dili | Özbək dili
Sibir qrupu Çulım dili | Dolqan dili | Fuyü Qırğız dili | Xakas dili | Şərqi Altay dili | Şor dili | Tofa dili | Tuva dili | Qərbi Yugur dili | Yakut dili
Argu qrupu Halaç dili
Qeydlər: * Ölü dillər