Qafqaz almanları

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Bakıdakı lüteran Xilaskar Kilsəsi. Kilsə 1897-ci ildə tikilib. Bu günlər konsert zalı kimi fəaliyyət göstərir.
Bakıdakı lüteran Xilaskar Kilsəsi. Kilsə 1897-ci ildə tikilib. Bu günlər konsert zalı kimi fəaliyyət göstərir.

Qafqaz almanları (almanca: Kaukasiendeutsche) almanların Qafqaz bölgəsində məskunlaşan bir subetnik qrupudur. Onlar əsasən XVIII-XIX əsrlərdə indiki Şimali Qafqaz, Gürcüstan, Azərbaycan, ErmənistanQars (bu günlər Türkiyənin şərq vilayətlərindən biri) ərazisinə köçüb gəlmişlər. 1941-ci ildə İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasıyla onların çoxsu Sovet hakimiyyəti tərəfindən "təhlükəli element" kimi Qazaxıstana və Sibirə sürgün edilmişdir. Qafqazda qalan almanlar əsasən qeyri-almanlarla nigah bağlamış qadınlar idi.

Mündəricat

[redaktə / تحریر] Şimali Qafqaz

Şimali Qafqazın ilk alman sakinlərin Rusiyanın Volqaboyu bölgəsinlər köçənlər idi. Çar hakimiyyəti 1774-cü ildə Osmanlı imperiyasından alınan və əhalisi olduqca az olan Kubana mümkün qədər çox Rusiya vətəndaşı saldırmağa çalışırdı. Lakin bölgənin iqlimi, inkişaf etdirilməmiş infrastrukturu və yerli hərbi hissələrin qeyri-ruslara qarşı mənfi münasibəti alman mühacirətinə mane olurdu. XIX əsrin ikinci yarısında, Rusiyanın kapitalist sisteminə addımlaması dövründə Şimali Qafqaza almanların sayı olduqca artdı. Əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşqul olan bu mühacirlər nəinki tək Volqaboyudan, habelə Qara dəniz sahillərindən və hətta Almaniyanın özündən köçüb gəlirdilər. 1917-ci ildə burada 200-dən artıq alman koloniyası mövcud idi. Sürgün zamanı Şimali Qafqaz almanlarının sayı 160 mindən çox idi.

[redaktə / تحریر] Gürcüstan

Gürcüstanın Katarinenfeld (ind. Bolnisi) ş. Şəkil 1941-dən əvvəl çəkilib
Gürcüstanın Katarinenfeld (ind. Bolnisi) ş. Şəkil 1941-dən əvvəl çəkilib

Cənubi Qafqaza gəlincə, buranın ilk alman koloniyası bu günkü Gürcüstan ərazisində salınmışdı. 1818-ci ilin sentyabrın 21-də çar I Aleksandrın dəvətiylə Qafqaza köçən Vürtemberq kəndçiləri və münşəqləri Tbilisi yaxınlığında Marienbaum adında şəhərcik saldılar. Növbəti il ərzində Avropadan köçən almanlar daha 5 koloniya qurmuşdu: Elizabettal, Yeni Tbilisi, Aleksandrdorf, Petersdorf və Katarinenfeld (indiki Bolnisi).

Tbilisi və onun ətrafları Cənubi Qafqaz almanlarının qeyri-rəsmi mədəni mərkəzi idi. 1906-1922-ci illərdə burada alman dilidə buraxılan "Kaukasische Post" qəzeti çap edilirdi. O, Qafqazın yeganə alman ruznaməsi idi. 1918-ci ildə Gürcüstanda alman kəndlərin sayı 20-dən yuxarı idi. 1941-ci ildə Sovet hakimiyyəti buradan 24,000 etnik alman sürgün etdi.

[redaktə / تحریر] Azərbaycan

1819-cu ilin yayında Tbilisidən Yelizavetpola (Gəncəyə) köçən 194 alman ailəsi Şamxor (Şəmkir) yaxınlığında Helenendorf və Annenfeld adlı iki koloniya saldı (almanların sürgünündən sonra, Helenendorf inqilabçı Xanlar Səfərəliyevin şərəfinə Xanlar adlandırılacaq, Annenfeld isə Şəmkirlə birləşəcək). Sonralar Gəncə və Qazax qəzalarında salınan koloniyalar Georqsfeld (1888, indi Şəmkir r-nunun Çinarlı qəs.), Alekseyevka (1902), Qrünfeld (1906, indi Ağstafa r-nunun Həsənsu k.), Ayxenfeld (1906, indi Şəmkir r-nunun İrmaşlı k.), Traubenfeld (1912, indi Tovuz ş.), Yelizavetinka (1914, indi Ağstafa ş.) və Marksovka (1920-ci illər, sonralar Ağstafa ilə birləşdi) idi. Onların əhalisi ilk koloniyalar sakinlərinin nəslindən ibarət idi. 1918-ci ildə bütün Azərbaycandakı koloniyalarda yaşayan almanların sayı cəmi 6 min nəfər idi. Onların əsas peşəsi əvvəllər əkinçilik, sonralar isə şərabçılıq idi. Təkcə helenendorflu Forer və Hummel qardaşları tərəfindən buraxılan çaxır bütün Qafqaz bölgəsində buraxılan çaxırın 58%-ni təşkil edirdi.

Helenendorflu (ind. Xanlar) almanlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəli
Helenendorflu (ind. Xanlar) almanlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəli

Cənubi Qafqaz almanlarının əksəriyyəti etirazçılığa (protestantlığa) etiqad edirdi. Azərbaycanın ilk etirazçı kilsəsi məhz Helenendorfda 1857-ci ildə tikilmişdi. Sonralar lüteran kilsələr Gədəbəydə (1868), Şamaxıda (1869), Bakıda (1897) və Annenfelddə (1911) də tikilmişdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə yerli almanlar ilk koloniyanın salınmasının 100-illiyini təntənə ilə qeyd etdilər. 1941-ci ildə Sovet hakimiyyətinin əmriylə 23 min alman Azərbaycandan çıxarılıb SSRİ-nin Asiya bölgələrinə sürgün edilmişdi. Şimali Qafqaz və Gürcüstandakı kimi, bütün alman mənşəli şəhər və kənd adları rus və Azərbaycan adları ilə əvəz edilmişdi.

[redaktə / تحریر] Ermənistan

Gürcüstan və Azərbaycandan fərqli olaraq alman mühacirləri indiki Ermənistan ərazisində yaşayış məntəqə qurmamışdılar. Əsasən Sovet dövründə İrəvanda məskunlaşırdılar. Tarixboyu bu ölkədə onların sayı 500-dən artıq olmayıb. 1941-ci ildə buradan 212 alman köçürülmüşdü.

[redaktə / تحریر] Qars

1878-1918 illərdə Rusiyə tərkibində olan Qars vilayətində aktiv mühacirət prosesləri baş verirdi. Mühacirlərin əksəriyyəti vilayəti tərk etmiş müsəlmanların yerini alan və hakimiyyət dəstəyi ilə məskən salan məsihilər: ermənilər, ruslar, aysorlar, yunanlar, polyaklar və almanlar idi. 1891-ci ildə burada Petrovka adlı ilk alman kəndi yarandı. Birinci Dünya müharibəsindən bir az əvvəl daha iki kənd (Vladikars və Estonka) salınmışdı. Burada baş verən hərbi əməliyyatlardan və təhlükən canlarını qurtaran almanlar müharibənin sonundan öncə Azərbaycana qaçıb, oradakı Ayxenfeld koloniyasında məskunlaşdılar.