İstifadəçi:Elmar Vüqarlı

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Elmar Vüqarlı

el-vuqarli@box.az


Mündəricat

[redaktə / تحریر] Məndəsən bu səhər, ey Allah!

Elmar Vüqarlı - Nurəddin oğlu Əliyev


Məndəsən bu səhər

tənimdə can kimi,

məndəsən bu səhər

yaşanmış zaman kimi...

Yerdə-göydə -

hər yanda

səni görürəm gözsüz,

mənimlə danışırsan

nə kəlməsiz, nə sözsüz.

İçimdə yollar gedər

yoluna qovuşmağa,

ürək atar qəmini

sonuna qovuşmağa,

ey mənim varlığım,

yoxluğum Qidası,

sevincimin,

kədərimin, əzabımın,

fərəhimin

Mayası!

Dünyanı əldən salan

qanlı müharibələrdən,

"izm"lərə dolaşmış

yarıtmaz nitsşelərdən,

qafamı alt-üst edən

bayağı nəğmələrdən,

özünə tərif deyən

kişicik gədələrdən,

zəhlətökən, içiboş,

çürük düşüncələrdən,

açılması zor olan,

düyünsüz düyünlərdən

rahatlıq tapmaq üçün

üz tutmağa yerim var:

ora nə çayxana,

nə bar,

nə sauna-masajdır;

nə məsciddir,

nə kilsə,

nə də başqa kitabdır!

Ovunduğum o məkan –

Sənlə dolu ürəyim!

Həm varlığın özüdür,

həm Özüdür ürəyim!

Quşların cəh-cəhinə,

burax, qarışsın səsim,

oxusun əsim-əsim:

Məndəsən bu səhər

tənimdə can kimi,

məndəsən bu səhər

yaşanmış zaman kimi...

[redaktə / تحریر] Gec də olsa, Sabahınız xeyir!

Müqəddəs üfüqlərin

cinayət məngənəsində

günəşin boğduğu qaranlıq

qanla təslim olur;

yenə bir gün doğur

nəmli zirzəmilərə,

toz basmış evlərə,

unudulmuş kəndlərə,

tıxaclı şəhərlərə....

Səhərin xor ansamblı quşların

səmalardan aləmlərə

şou-binessiz,

fonoqramsız,

alqışsız konserti,

eyni zamanda

şəhərləri süpürən

süpürgələrin ahəngi,

məscidlərin azanı,

kilsələrin zəngi....

Bu xaosun yaratdığı

ilk vahimədən

səksəkəli təbiət əsnəyir,

hər nizamlı kosmos da

mikro-kosmikləri

xaosa səsləyir....

Bir azdan

sonu bitməyən

dartadart, soxhasox

başlayacaq,

kimlərsə

kiminsə

ünvanını

daşlayacaq,

əksəriyyət sürünəcək,

digərləri əziləcək,

şeytan qolları altında

həyatı

xaos bürüyəcək.

Yenə kifirlər gözəl,

zalımlar haqlı,

nisbilər əzəl,

gerçəklər yalan

görünəcək,

özümüz də bilmədən

içimizdə bir sevgi də

can verəcək....

Amma....

hər şeyə rəğmən,

gecələrin əlindən,

canını zornan,

güc-bəlaynan qurtarmış

yaralı bir Səhər açılır,

gec də olsa, Sabahınız xeyir!

[redaktə / تحریر] Tablo

Gözəgörünməz,

sözəgörünməz

bir çərçivədəyəm...

Ayaqlarımın altında

həyat qarışıq

torpaq,

başımın üzərində

sonsuzadək uzanan

boşluqlar,

düşüncəmdə

iztirablar...

Bu tabloya baxıb

nə sevinir,

nə də kədərlənirəm,

nə dəlicəsinə ağlayır,

nə də gülürəm;

aldığım təəssüratdan

bir şeyi bilirəm ki,

parça-parça

ölürəm!

[redaktə / تحریر] İşğal

                                        Biz təkcə işğal olunmuruq, həm də işğal edirik...

Durduğum məkan,

ürəyimin döyüntüsündə

əritdiyim zaman –

işğal.

Alıb-verdiyim nəfəslər,

eşitdiyim səslər,

dediyim sözlər –

işğal.

Yediyim çörək,

içdiyim su,

mənə sərf olunan illər,

umulan əvəzlər,

həyatıma girib-çıxan kəslər –

işğal.

Olumla ölüm arasında

çapalayan düşüncəm,

anbaan çatlayan

qəlbimin aynasındakı kölgəm –

işğal.

İç dünyamdan

dış dünyama,

dış dünyamdan

iç dünyama ötürülən

savabım da,

günahım da –

işğal.

Vücudumun qeybində zühur edən

nifrət qarışıq sevgi,

barışdığım həyat adlı itgi,

boyasına bürünəcəyim

Həqiqətin torpaq rəngi –

işğal.

Bu dönülməz yolçuluğun

gözüdoymaz,

əliboş bələdçisi –

işğal,

işğal,

yenə də işğal!

[redaktə / تحریر] 13-lər

                               Sən bizimsən, bizimsən, durduqca bədəndə can,
                                           
                               Yaşa, yaşa, çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan!
                                                                  
                                                               Gültəkin
 

1.28 may meydanı...

Didib parçalayır

insan insanı!

2.Soyuq divarlarda

ofsayd deputatların

cırılmış plakat nişanı.

3.Bir tərəfdə

alıb verən kişilərin

əlində arvad tumanı.

4."Çek, dollar, rus pulu"

çığıranların

"Bayatı-kürd" muğamı.

5.Kontur davasına çıxanların

söyünc dolu fəğanı.

6.Yanan zıbillərin

gözyaşardıcı

tüstüsü, dumanı...

Bu füsünkar mənzərə

necə cəlb etməsin

yabançı insanı.

7.Mən yabançıyam!

8. Öz əvvəlki yolundadı,

həm yolunun sağında,

həm solundadı

binası təzə bəzəkdən çıxmış

Neft Akademiyası –

aborigenlərin əzabı, yası,

9. maqnitofondan anqıran

gönüqalın manısın fikrincə,

alın yazısı.

10. Milli Bankın

kasıbın gözünə mil çəkən,

göyə millənən

əzəməti önündə

intihar edir hər gün

ürəyində neçələri.

11. Buranın bir başqadır gecələri:

bəzən sakit həyatlı,

bəzən toylu-busatlı.

12. Bakı vağzalının

qırılmış, sökülmüş,

öz-özünə tökülmüş

pəncərə şüşələri

daha qarşılamır səhərləri.

13. Azad Qadın carçısı da

dərin fikrə dalıb,

ətrafını

arzusunda olduğu

Sevillər, Almazlar..

daha nə bilim,

"çadrasızlar" alıb...

Sual işarəsitək

bükülüb içinə,

daha dayanmır vüqarlı,

uca tut başını,

ay Cabbarlı!

Yayınıb nəzərlərdən

narahat olma,

"Soğun çiçək" kimi solma,

səndən cavab gözləmirəm,

nə düşündüyünü

üzündən bilirəm.

Əllərin qoynunda

düşünürsən ki,

bizə belə azadlıq

lazımıydımı?

[redaktə / تحریر] Bir gün eşitsən ki, dəli olmuşam

Bir gün eşitsən ki,

dəli olmuşam,

gülümsə

dərdimi unutmağıma,

başqa dünyalara yol almağıma...

Bir gün məni görsən

ağac başında,

gecələr göylərə

baxanda səssiz.

Onda təəccüblənmə

gördüklərinə,

bircə əmin ol ki,

eşqə düşmüşəm

sonsuz məhəbbətlə,

sonsuz sevdayla

həmdəmim gecənin sultanı

Ayla.

Bir gün qapınıza gəlsəm

səbəbsiz,

önündə heykəl tək

lal dayanarsam,

mənə qəzəblənmə,

axı sadəcə

səni varlığımda

dərk eləmişəm,

mən artıq özümü

tərk eləmişəm.

Bir gün səni görüb

fikir verməsəm,

xəyallar içində

yanından ötsəm,

ümid qanadını

beləcə əzsəm,

məni günahımda əritmə,

çünki

artıq özümə də

mən yadlaşmışam,

sənin cazibəndən

uzaqlaşmışam.

Bir gün desələr ki,

adını çəkib,

hər yoldan ötəndən

səni soruşub

səni axtarıram

lap özüm kimi...

O zaman incimə

bu halətimdən,

axı bu cismimə

sənlə gəlmişəm,

ruhunla ruhuma

səpələnmişəm.

Bir gün həqiqətə

çatıb içində,

gec də olsa məni

anlayacaqsan.

Görüb bu həyatı

başqa biçimdə,

hər şey məhvə gedir,

inanacaqsan!

Çıxıb dünyasından

saxta şöhrətin,

gülüb dünyasına

əbədiyyətin

sən özün-özünə

tapınacaqsan,

İnsan olduğunu

yaşayacaqsan!

Yenə də deyirəm,

dinlə əzizim,

bir gün desələr ki,

dəli olmuşam,

gülümsə

dərdimi unutmağıma,

başqa dünyalara yol almağıma...

[redaktə / تحریر] Heyrət deyilmi?!

Özüm olmaq üçün

özümdən qaçıram,

sözümü demək üçün

sözümdən qaçıram,

həm içimdən,

həm çölümdən

qaçıram,

heyrət deyilmi, Allah?!

Yaşamaq üçün

yaşamaqdan qaçıram....


                                  Qadın və Sufizm


Müəllif: ekspert Camille Adams Helminiski

Bir zamanlar eşitdiklərimə inanardım,

sonralar da gördüklərimə.

İndi isə düşündüklərimə inanıram.

Tərcüməçi

ingiliscədən Elmar Nurəddin oğlu Əliyev – Vüqarlı çevirib


Bəşəriyyətin şüurlu dövründən başlayaraq həm qadın, həm də kişi Varlığın Qaynağıyla yenidən birləşən yolla getmişdir. Dünyanın mahiyyətindən doğan ikilik nəticəsində kişi və qadın formalarında olmağımıza baxmayaraq, nəticə etibarı ilə Yeganə Varlıq qarşısında qadın və kişi fərqi qəti şəkildə yoxdur. Sufi ənənəsi daxilində bu həqiqətin etirafı qadınları bu yolla mənəvi kamillik məqamına ruhlandırdı. Halbuki, Qərb dünyasında bu mühüm məqsədə nail olmaq heç də hər zaman mümkün olmayıb. Klassik anlamda başa düşülməsi Məhəmməd Peyğəmbərin dövründən başlayan sufizmin inkişafında qadınlar mühüm rol oynamışdır. Məhəmməd ruhun və cismin bir tamlıq təşkil etdiyini bildirən ilahi ayəni gətirdi və gündəlik həyatın mahiyyətində qadınların da kişilər kimi eyni dərəcədə mövqeyini təsdiqlədi. Mədəni təzahürlərinin əsl saf məqsədlərlə əhatələnməsinə baxmayaraq, Quranın sözləri qadın və kişi bərabərliyini ifadə edir. Bütlərə ibadət etdikləri dövrlərdə ərəb qəbilələri tamamilə barbar vəziyətdə idi. Hətta onlar kişi nəsli naminə körpə qızlarını diri-diri torpağa basdırmaqdan belə çəkinmirdilər. Lakin İbrahim ənənəsinin bu yeni əks-sədası Varlığın Birliyinin tanınmasını və təsdiqini yenidən bərpa etməyə təşəbbüs göstərdi və təbiətin zərifliyi, harmoniyası üçün qadına şərəf və hörmət aşıladı. Məhəmmədin sevimli xanımı Xədicə bu yeni inqilabın ilk illərində mühüm rol oynadı. Belə ki, o, Məhəmmədi şübhələrdən, çaşqınlıqdan qorudu, onu ruhlandırdı və himayə etdi. Son dərəcə çətin və məşəqqətli anlarda onu tək qoymadı və bu yeni inancın nurunu daşımaqda əlindən gələni əsirgəmədi. İlk dəfə İslamı mistikcəsinə dərindən dərk edib ifadə edən Məhəmmədin və Xədicənin qızı Fatimə olmuşdur. Doğrudan da, o ilk mistik müsəlman kimi tanınır. Fatimənin Əli ibn Əbu Taliblə nigahı bu yeni mistik təzahürləri dünyaya səpdi və onların vəhdət toxumları çiçək açmağa başladı. İslamın mistik tərəfinin inkişafında Rəbiyə əl-Ədəviyyənin (717-801) rolu danılmazdır. O, ilk dəfə Allahla ruhani münasibətini sözlə ifadə etmişdir. Rəbiyə sufizm həqiqətlərini heç kəsin başa düşə bilmədiyi bir dillə anladan ilk bəşərdir. Həyatının erkən çağlarında çoxlu çətinliklər və məşəqqətlər ilə üzləşməsinə baxmayaraq, Rəbiyənin istinad nöqtəsi nə cəhənnəm qorxusu, nə də cənnət arzusu idi; o, yalnız sevgiydi. O deyirdi: "Allah Allahdır, bunun üçün mən Allahı sevirəm... hər hansı bir mükafatı üçün deyil, yalnız Onun özü üçün." Onun məqsədi varlığını Allahda əritmək idi. Rəbiyəyə görə, fərd öz içində dəyişərək Allahını tapa bilər. Məhəmmədin dediyi kimi: "Özünü bilən Allahını bilər". Sufilər iddia edirlər ki, bizi Varlığın Birliyinə aparan yalnız və yalnız qarşılıqlı sevgidir. Bütün əsrlər boyu sufi kişilər kimi sufi qadınlar da bu sevgi nurunu əsrlərdən əsrlərə daşımış və onu kamilləşdirmişlər. Bir çox səbəblərdən dolayı sufizmdə qadınlar kişilərdən əsasən daha az tanınmış və daha az fikir söyləmişdir. Lakin bununla belə onlar sufizmin fəal iştirakçıları olub. Bəzi sufi dairələrində ayin vaxtları ərzində qadınlarla kişilər birləşirdi. Əksər sufi təriqətlərində isə qadınlar onlara məxsus yerə toplaşıb kişilərdən ayrı zikr və ibadətlə məşğul olurdu. Ümumiyyətlə, sufi qadınların əksəriyyəti Rəbiyə kimi özünü cəmiyyətdən təcrid edib asket şəkildə varlığını Allaha həsr edirdi. Bir çoxları da ibadət və təhsil çərçivəsində xeyirxah analıq və tərbiyəçi rolunu üzərinə götürürdü. Qadın müəllimləri, tələbələri və ruhani dostları olmuş Qərbin bizə məlum əksər böyük ustadları bu sufi qadınların fikirlərindən və varığından çox təsirlənmişdir. Bunu onların əsərlərindən açıq-aydın görürük. Onların eynən sufilər kimi Vəhdətə doğru bəzən aylarla ruhani səyahəti bu cəhətdən olduqca diqqəti cəlb edir. Dahi İbn Ərəbi (1165-1240) ona böyük təsir göstərmiş "müğənni" Marçernalı Şəms və Kordovalı Fatimə adlı iki yaşlı mistik qadınla keçirdiyi vaxtları xatırlayır. O şagird kimi vaxtının böyük hissəsini həsr etmiş olduğu bu qadınlardan biri Fatimə haqqında yazır: "Əslən Seviliyadan olan Kordovalı Fatimə bint İbn əl-Muzanna adlı Allah aşiqi qnostik bir qadına şagird kimi xidmət edirdim. Mən bir neçə il onun qulluğunda durdum, yaşı təxminən doxsan beşdən yuxarı olardı... O tez-tez qaval çalıb ondan böyük zövq alardı. Bu haqda ondan soruşanda cavab verərdi: "Mən Ondan (yəni Allahdan – C. A.Helminski) sevinc, fərəh və zövq alıram. Çünki O, mənə qayıdır, məni Öz Dostlarından biri edir və məni Öz niyyətinə yönəldir. Mən kiməm ki, gərək O məni insanlar arasından seçsin. O, məni qısqanır. Çünki mən haçansa Ona qarşı diqqətsizlik edəndə O buna görə mənə dərd göndərir."... Öz əllərimlə bu qadına boyu hündürlüyündə qamışdan bir daxma tikmişdim; dünyadan köçənəcən həmin daxmada yaşadı. Adətən mənə deyərdi: "Mən sənin ruhani ananam, eyni zamanda da dünyəvi ananın nuruyam." Anam ona baş çəkməyə gələndə isə Fatimə anama: "Ey işıq, bu mənim oğlumdur və o sənin atandır, buna görə də onu öz oğlun kimi qoru, ona nifrət etmə" - deyərdi." Başqa məhşur ustad Bəyazid Bistamidən (874-cü ildə vəfat edib) soruşanda ki, sizin müəlliminiz kim olub, o zaman o: "Səhrada rast gəldiyim yaşlı bir qadın, - deyə cavab verir. Belə ki, bir gün səhrada rastlaşdığı həmin bu qadın onu "səmərəsiz zalım" adlandırıb bunun mənasını ona izah edir: "Möcüzəsilə tanınmaq istəyən bir bəy aslandan tələb edir ki, un kisəsini daşısın. Əslində o, zalımlığını göstərib, özünə zülm edən birisidir. Çünki mənəm-mənəmlik sevdasından işini çətinləşdirir və Allah nəzərindən özünü məhrum edir." Qadının bu sözləri uzun müddət ona mənəvi yolgöstərən rəhbər olur. Bistaminin dərin hörmət bəslədiyi və xatırladığı digər bir qadın Fatimə Nişapuridir (838-ci ildə vəfat edib). O, bu qadını belə xatırlayır: "Onunla görüşüm zamanı sadaladığım (Ruhani Yol Üzərində olan- C. A. Helminski) mənzillərdən elə birisi yox idi ki, o, buna qatlaşmasın." Birində, bir nəfər böyük misirli sufi ustadı Dhon-Nun Misridən soruşur: "Sizcə, sufilərdən Allah məqamında ən yüksəyi kimdir?" O cavab verir : "Məkkədə Fatimə Nişapuri adlı bir qadın. Quranın batini mənalarını dərindən dərk edib təfsir etmək məharətində onun tayı-bərabəri yoxdur. O, Allahın övliyası və mənim müəllimimdir." Birində Fatimə Nişapuri Dhon-Nun Mesriyə nəsihət verərək bildirir: "Etdiyin bütün hərəkətlərində hər bir addımına nəfsinin ziddinə gedərək səmimiyyətlə göz qoy. Kim olmasından, hər nə dildə danışmasından, hansı dini daşımasından asılı olmayaraq istənilən birisi düşüncəsində səhv edib özünü aldadırsa, sonra bunu qüruruna sığışdırmayıb özünü haqlı sayırsa elə birisinin Allahı yoxdur. Əgər niyyətin Allahın dostlarından birisi olmaqdırsa, gərək səmimi danışıb, təvəzökarlığını ciddi səylə qoruyub yaşam tərzində Allaha sadiqlik göstərəsən." Doqquzuncu əsrdə yaşamış sufi Əl Həkim ət-Tirmidinin arvadı da dünyagörüşcə sufi olub. Bu qadında maraqlı bir xüsusiyyət var imiş. Belə ki, özünə yuxu gördüyü kimi ərinə də yuxu görərmiş. Mistik obraz olan Xıdır onun yuxularına girərmiş. Bir gecə yuxularının birində Xıdır ona deyir ki, ərinə tapşır evinin təmizliyini qorusun. Yuxuda bundan narahat olan bu qadın Xıdırdan: "Körpə uşaqlarımızın olması bəzən evimizin natəmizliyinə səbəb olur" - deyə üzr istəyir. Lakin Xıdır dilini işarə verərək deyir: "Ərinə tapşır sözlərinin təmizliyinə fikir versin." Sevgi və Həqiqət Yolunun yolçuları – qadınlar arasında həm daim sevic içərisində olanlarına, həm də davamlı ağlayanlarına da rast gəlirik. Fars qadını olan Şavana ikincilərdəndir. Nəğmələrinə və fikirlərinə qulaq asmaq üçün kişilər və qadınlar onun başına yığışanda o adətən deyərdi: "Məşuqunun Camalını seyr etmək müştaqı olan birisinin gözləri onun arzusuna maneə yaradır. Bu arzu isə gözlər ağlamasa mümkünsüzləşir." Şavana sadəcə "nədamət və peşmançılıq yaşlarından kor olmurdu, eyni zamanda da Məşuqunun əzəməti önündə heyrətələnir, vəcdə gəlir və gözləri qamaşırdı." Şavananın ömrü boyu Dostla və ya Allahla səmimi yaxınlığı onu bir çox sirlərdən agah etdi. Bunun nəticəsində də o, dövrünün məşhur müəllimlərindən birinə çevrildi. Mömin əri və oğluna dərindən ruhani təsiri onların da övliya olmasına səbəb oldu. Daim sevinc içərisində olan sufi qadınlardan biri Fedhadır. O da ərli qadın olub. Fedha bizlərə öyrədir ki, "Ürəyin sevinci bizim ruhən hissiyyatımıza əsaslanaraq xoşbəxt ola bilər. Ona görə də biz gərək həmişə qəlbimizin daxilində ətrafımızda olan hər bir kəsin də sevincinə səbəb ola bilən sevincə cəhd edək." Sufi qadınların söylədiyi sözlərin böyük hissəsi onların ötəri şərhini verən qədim ənənəvi hesabat xarakterli kitablarda və onların fikirləri əsasında inkişaf etmiş şeirlərdə qalmışdır. Quranın qadınları da kişilər kimi eyni dərəcədə təhsilə təşviq etməsinə baxmayaraq, bəzi hallarda kişilərlə müqayisədə qadınlara təhsil almaq üçün bir qədər az imkan verilirdi. Bu məqalədə mən ekzoterik İslamda qadının inkişaf roluna müraciət etməyə təşəbbüs göstərməyəcəm, ona görə ki, bu mürəkkəb və çoxmənalı məsələ başqa bir tədqiqatın mövzusudur. Amma bir şeyi qəbul etməliyik ki, tarix boyu, elə indi özündə də, ümumiyyətlə, dünyanın hər yerində zərif cins olmalarından dolayı qadınlar hər gün kobud, zərərli rəftarlarla üzləşirlər. Bizim cəmiyyətdə olduğu kimi İslam cəmiyyəti daxilində də bəzən aşkar, bəzən də gizli səbəblər üzündən mürəkkəb qadın problemləri baş verir. Quranın əsasən insanlar arası qarşılıqlı hörmətə və bəşəri dəyərlərə cinsi və hər hansı sosial situasiyalarla hesablaşmadan önəm verməsinə baxmayaraq, lokal mədəni buxovların və İslam hüquqşünaslığında kişi dominatlığının mövcud olması bir çox ərazilərdə qadınlar üzərindəki məhdudiyyəti artırırdı. Hakim ideologiyaya bu və ya digər dərəcədə müxalif mövqedə duran sufizmin əsasında Quranın mahiyyətini təşkil edən cinslər arası bərabərlik və qarşılıqlı hörmət prinsipi durur. Bundan başqa, sufizmin mövcudiyyəti yazılı mətnlərdən daha çox şifahi şəkildə çatdırılırdı. Xüsusən də, sufi qadınlar yazmağa daha az meyilli idilər. Onlar ruhani həyat təcrübələrini sadəcə praktik şəkildə ötürməyə üstünlük verirdilər. Lakin bununla belə öz mistik təcrübəsini nəğmələrdə, jurnallarda və kritik şərhlərdə ifadə edən qadınlar da az deyil. Qərb alimləri bu əsərlərin, həmçinin sufi hekayələrinin əksəriyyətini toplayıb bizim üçün artıq tərcümə etmişdir. Bu səpkili hekayə kitablarının səhifələrini çevirəndə bir çox sufi bacıların həyat və yaradıcılığına rast gəlirsən. Bunlar arasında Hindistan Moğol imperatoru Şah Cahanın (1592-1666) sevimli qızı Fatimə və ya Cahan-Ara da vardır. Qəlbinin daxili sirlərini qələmə aldığı "Risale-i Sahibiyyə" adlı əsəri "onun ürəyində gül açan" sufizmin izahı sahəsində ən gözəl nümunə kimi tanınır. On beşinci əsrdə yaşamış Dəməşqli Aişə də məşhur mistik qadınlardan olub. O, Abdullah Ansarinin "Yol üzərində Mənzillər" ("Manazel əs-sə'erin") adlı əsərinə özünün "Övliyaların Pərdəli Sirlər içərisində mənzilləri" ("Əl-esharat əl-xafiys fi'l-manazel əl-uliya") adlı məşhur şərh əsərini yazmışdır. Onun qardaşı Nemətullhai təriqətinin şeyxi idi. Aişə bu təriqətin əsasını qoyan ustadla evlənir və bu nigahdan sonra sufi elminin daxili və zahiri mənalarını özündə birləşdirən divanını (şeirlər toplusu) tamamlayır. Ayinlərində qadın və kişilərin hər zaman birləşdiyi Bektaşi təriqətinin əksər qadınları ilahi nəğmələr (ilahilər) bəstələmək ənənəsini davam etdirmişlər. 1987-ci ildə Türkiyədə "Güldəstə" adlı ilahi nəğmələr kitabı işıq üzü gördü. Bu kitaba XIX əsrdən bu günədək Bektaşi təriqətinə mənsub kişi və qadınların yazmış olduğu ilahi himnlər daxil edilib. Bu gün də dünyanın bir çox yerlərində olan sufi qadınları yazılı və şifahi şəkildə öz təcrübələrini yayır və öyrədirlər. Misal üçün, Sudanda, xüsusilə müalicə sənətinə bələd qadınların şeyxə (qadın şeyx) olmaq ənənəsi hələ də davam etdirilir. Yaxın Şərqdə bu gün də qadınlar bir çox sufi ordenlərə kamillik səviyyəsinə qalxmaq üçün üz tuturlar. Xüsusilə Türkiyədə kişilər kimi qadınlar da maarifləndirmə işini indi daha fəal davam etdirirlər. Lakin keçən əsrin əvvələrində Atatürkün sufi ordenləri proskripsiya etməsi bir çox sufi ordenlərin məhvinə və qorunması üçün gizlin evlərə daşınmasına səbəb oldu. Bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş nurlu qadınlardan olan Feriha Ana İstambulda Difai ənənəsini belə labüd məhvdən qoruyub yaşatmışdır. Feriha Ananın davamçısı olan Ankaralı Zeynəb Xatun da Türkiyədə və xaricdə bu təriqətin nurunu şeirləri və nəğmələri vasitəsi ilə insanlara təlqin edir. Mərkəzi Türkiyədə yaşayan bizim dostumuzun anası bir gün qapılarının döyüldüyünü eşidib qapıya çıxır. Qapının kandarında onun üçün xəbər gətirdiyini deyən bir kişinin durduğunu görür. Bu kişi bildirir ki, buradan tamamilə uzaq məsafədə yaşayan şeyxi onu (yəni qadını – tərcüməçi) və bu yerin ünvanını yuxusunda görüb. Özünün də şeyxi tərəfindən bu qadını Nəqşbəndi təriqətinin qadınlar bölümünə rəhbərlik etməyə dəvət etməsi məqsədilə göndərilmiş olduğunu söyləyir. Qadın onun şeyxini tanımadığını və belə məsuliyyətli vəzifənin tələblərinə cavab vermədiyini deyib etiraz edəndə kişi bildirir ki, heç də narahat olmasın, çünki hər şeydən əvvəl şeyxi yuxusunda onun paklığını görüb. Nə vaxt olursa, olsun əgər şeyxə hər nə sualı varsa, həmin sualı qəlbində tutsun və yuxularında şeyxi onun cavabını verəcək. Beləliklə də, bu qadının həmin şeyxə ruhani müridliyi başlayır. Sufi məktəbləri Yaxın Şərqdən Qərbə orta əsrlərdə keçmişdir. Lakin hələ də yeni dalğaların Qərbə gəlib çıxması davam edir. Buna misal olaraq, "Od Qızı" kitabının müəllifi İrina Tviday adı çəkilən kitabda Nəqşbəndliyin Hindistan qolu haqqında məlumat verir və doğma ölkəsi İngiltərədə də həmin qolun yayımına çalışır. Kaliforniyanın Qızıl Sufi Mərkəzi vasitəsilə onun bu fəaliyyəti həmçinin burada – Amerikada davam etdirilir. Amerikaya Həzrət İnayət Xan tərəfindən gətirilmiş sufizmin qadınlar tərəfindən rəğbətlə qəbul edilən populyar qolu Kişti ordenidir. Çoxlu qadınların daxil olduğu bu ordendə bəlkə də ən tanınmış qadın Murşida Vera Kordadır. Onun, xüsusilə uşaqlarla bağlı fəaliyyəti bir çox valideyinlərin tükənməz ilham qaynağına çevrilmişdir. Son illərdə Qərbdə ən yaxşı tanınan sufizm qollarından biri də Mövləvilikdir. Əsası Mövlana Cəlaləddin Rumi tərfindən qoyulmuş bu ənənə çərçivəsində qadına hər zaman dərin hörmət bəslənilib və onlar ruhani yolun bütün aspektlərində iştiraka dəvət edilib. Qadının ruhani gözəlliyini və müdrikliyini yaymaq işində Ruminin ailəsi, o cümlədən nəsli uzunmüddətli ənənəyə malik olub. Atası Bəhaüddin Vələdə ilk elm qığılcımlarını Ruminin Xorasan şahzadəsi nənəsi bəxş etmişdir. Məhz bu qadının qayğısı altında Bəhaüddin "elmin sultanı" olmaq üçün böyüdü və nəticədə öz dövrünün böyük ruhani nur daşıyıcısına çevrildi. Ruminin əziz anası Möminə Xatun da mömin və müqəddəs xanımlardan olub. Bəhaüddinin yaxın müridlərindən birinin qızı Göhvər Xatunla Ruminin nigahından az sonra o, dünyasını dəyişmişdir. Göhvər Xatun Ruminin yanında onun atasının söhbətlərini diniyərək böyümüşdü. Mələk qəlbli birisi kimi tanınmış bu gözəl qadın Sultan Vələdin anası idi. Ruminin müəllimi Şəms Təbrizi bu qadını bir çox sirlərdən agah etmişdi. Şəms də Öz "Söhbətlər"ində ("Maqalət") Yerə-Göyə Sığmayan Böyüklüklə ruhani yaxınlıq və "ölümdən əvvəl ölmək" məqamlarında kişilərtək qadınların da eyni dərəcəyə malik olduğunu xüsusilə vurğulayırdı. Mövləvi şexyələrinə tez-tez həm qadınlar, həm də kişilər rəhbərlik edirdi. Ruminin çoxlu qadın davamçıları vardı, hətta o, tez-tez bu qadınları səma musiqi mərasimlərində iştiraka ruhlandırırdı. (Qadınlar adətən öz səma ayinlərini ayrıca icra edirdilər, lakin bəzən də kişilərlə birləşirdilər.) "Dövrünün Rabiası" kimi tanınan Fəxr an-Nisa da Ruminin əsas davamçılarından biri olub. Son illərdə demək olar ki, ölümündən yeddi əsr sonra bu qadının məzarını yenidən bərpa etmək qərarına gəlinir. O zaman mövləvi ordeninin ruhani rəhbərliyini icra edən Şeyx Süleyman Həyati Dədədən də xahiş edirlər ki, xanımın nəşini qəbirdən çıxaranda orada iştirak eləsin. Gördüklərini sonra söyləyən Şeyx Süleyman Həyati Dədə xanımın bədəninin çürümədiyini, tamamilə bütöv, zədələnməmiş olduğunu və qəbrini açarkən havanın qızıl gül ətri qoxuduğunu bildirir. İstənilən birisi bunun necə mümkün ola bilməsini sual altına alıb başqa cür də fikirləşə bilər. Kimin necə düşünməsindən asılı olmayaraq, bir həqiqət danılmazdır ki, varlıqları ilə bu dünyaya nur bəxş etmiş belə qadınlar hər zaman mövcud olmuşdur. Təəssüf ki, dünyanın bir çox yerlərində müqəddəs ruhani dəyərləri özündə daşıyan belə ənənələr şübhə altına alınır. Lakin sufizmdə ruhani yol üzərində tarazlıq naminə hər zaman qadınlar və kişilər eyni dərəcədə hörmətlə qarşılanır. Burada qadın və kişi olmasından asılı olmayaraq, hər kəsə İlahi ilə şəxsi birbaşa əlaqəsini yaratmaq ümidi aşılanır və bu yolda heç kimə qəti şəkildə fərq qoyulmur. Sufizmdə Məşuqun dili ilə qadın müqəddəsliyinin etirafı bəzi köhnə mədəni sterotiplərin balanslaşdırılmasında böyük yardımcı rolunu oynayır. Qərb mediası sufizmin bu tərəfindən istifadə edib bəzən bunu ön plana çəkir. Rumi poeziyasında tez-tez qadın gözəlliyindən danışıb onu Allahın yer üzərində yaratdığı ən kamil varlıq kimi təqdim edir. O, "Məsnəvi"sində belə deyir: "Qadın Allahın nurudur. O, sadəcə fani sevimli varlıq deyil; o yaradandır, yaranmış deyil." Bu ənənə daxilındə yaradıcılıq, sevgi, Mütləqlə əlaqə keyfiyyətlərinin qadına şamil edilməsi sufi yolunun qadınlarının İlahi ilə əlaqəsinə imkan yaratdı. Biz əsrarəngiz rəhmət dolu Varlığın Qaynağı ilə tanış olmağa başlayanda özümüzün də Onunla ayrılmaz bir tamlıq təşkil edən həmahəngliyimizi görə bilərik. Quranın hər bir surəsi "Müqəddəs və Bağışlayan Allahın adı ilə" anlamına gələn Bismillah ir-Rəhman ir-Rəhim kəlməsi ilə başlayır. Buradakı Rəhman sözü bütün təbiətin daxilindəki ilahi rəhmət, Rəhim isə açıq-aydın, ayrıca nəyəsə və ya kiməsə yönəldilən mərhəmət mənasında işlənmişdir. Dərindən nəzər salsaq görərik ki, bu hər iki söz bir kökdən gəlir və "uşaqlıq" funksiyasını daşıyır. Canlı və cansız təbiətin nizamı və Onun hər yanı əhatə edən səxavəti Allahın qəzbindən çox rəhmət və lütfünün böyüklüyünü hər zaman nəzərə çarptırır. Qadın kimi biz uşaqlıqdan gəlir, uşaqlıq daşıyır və uşaqlıqdan doğuş veririk. Biz Varlığın doğuş qaynağında özümüzü yenidən doğa bilərik. Sufizmdə və İslamda İsanın anası Məryəm İlahiyə davamlı sığındığından öz varlığının uşaqlığını ilahi ruha açan birisi kimi dərin ehtiramla yad edilir. Qadın kimi bizim dözümlülük, uşaq böyütmək və sevgi kimi əvəzolunmaz ilahi qabiliyyətlərimiz vardır. Müasir bir kişi sufi müəllimi ən ideal bələdçini heç bir təmənna güdmədən uşağına təhsil verən, həddini aşmağa heç bir vəchlə razı olmayan, əzab çəkəndə başı üzərində onun gecə-gündüz qayğısını çəkən İlahi sevginin daşıyıcıları – anaların simasında gördüyünü izah edir. Sufizm etiraf edir ki, daimi qurulan dostluq əlaqələri və ya ailə ruhani çiçəklənmənin ziddinə deyil, əslində bunlar ruhani kamilliyin ən gözəl qidalandırıcı damarlarıdır. Sufizmdə yoldaşlıq, övlad və ailə ilahi ruhdan, arasıkəsilməz nəfəsdən doğan ən böyük xoşbəxtlik hesab olunur. İnsani sferada dostluğumuzu, sədaqətimizi dərinləşdirəndə biz Allahla da əlaqəmizi dərinləşdiririk. Ona görə də biz gərək İlahi nura doğru birlikdə addımlayaq. Bu yol, birlikdə əməkdaşlığa yeni era açır. Daxili dünyalarımızı balanslaşdırmaqdan ötrü kişi və qadının bir-birini tanıması, bir-birindən öyrənməsi çox vacibdir. Unutmamalıyıq ki, kişi atributları olan qüvvət və qətiyyət qadınlara məxsusdur, eyni zamanda da qadın atributları olan zəkilik və gözəllik kişilərə məxsusdur; yəni bunlar bir-birini tamamlayan amillərdir. Eləcə də əgər biz öz məhdud düşüncəmizə qarşı çıxıb, daxili dünyamızdan bir-birimizə ilahi gözlə baxsaq o zaman bir-birimizi dolğunluğa, ilahi təbiətimizə qayıtmağa ruhlandırarıq. Hər kəsə məludur ki, keçici, nifaq səpən sifətlərin hamısı məhvə məhkumdur. Yalnız əzəli və əbədi İlahi hökümlər ölümsüzdür. Bunu Yaradanın Özü bizlərə vəd edir: "Bir vaxt gələcək siz hansı tərəfə baxsanız ancaq Allahın Camalını görəcəksiz, hər bir şey məhv olacaq, yalnız Bir Sifətdən başqa." Subay və evli, qadın və kişi olmağımızdan asılı olmayaraq, qəlbimizin güzgüsünü təmizləmək, anbaan, nəfəsbənəfəs zikr etmək vəzifəsinin icrasını yerinə yetirmək görəvi hamı üçün eyni dərəcədə vacib olaraq qalır. Bununla da biz Varlığın Birliyi naminə Məşuqun aşiqdən uzaqlaşmaması üçün daxili sadiqliyimizin doğruluğunu hər an sübut etmiş oluruq. Cismani mövcudluğumuz zamanı nə düşündüyümüzü, necə birisi olduğumuzu görmək üçün yavaş-yavaş ölürük. Sevgidə itib sevgiyə - Allahın istəyinə çevrilirik. Rəbiyənin dediyi kimi:

Sevgidə Nəfəs və nəfəs arasında heç nə mövcud olmur. Həqiqi zövqün Həqiqəti təsvirindən Nitq uzanaraq doğulur. Bu zövqü ancaq yaşayan bilir; İzah edən isə yalan danışır. Sən necə Dərkolunmaza məxsus həqiqəti izah edə bilərsən ki, Onun varlığında günahların yungülləşir? Onun varlığında sənin varlığın mümkünləşir? Və O kəs ki, sənin səyahətinin rəmzidir?

İbn Arabi, Sufis of Andalusia, tr. R. W. J. Austin (Sherborne, Gloucestershire: Beshara Publications, 1988), pp. 25-26 Javad Nurbakhsh, Sufi Women, tr. Leonard Lewiston (London: Khaniqah-Nimatullahi Publications, 1990), p. 162 Margaret Smith, Rabi'a the Mystic and Her Fellow Saints in Islam (San Francisco: Rainbow Press, 1977[1928]), pp. 146,148 Charles Upton, Doorkeeper of the Heart: Versions of Rabi'a (Putney, VT: Threshold Books, 1988), p. 36


                                   Postmodernizm

Müəllif: Prof. D-r. Meri Klages

ingiliscədən Elmar Vüqarlı çevirib

Mürəkkəb, qarışıq, tipoloji termin, yaxud ideyalar şəbəkəsi olan postmodernizm akademik elmin tədqiqat sahəsi kimi 1980-ci illərin ortalarından meydana gəlmişdir. Postmodernizmi müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Ona görə ki, o, elmin və incəsənətin müxtəlif sahələrində: arxitekturada, musiqidə, filimdə, ədəbiyyatda, sosiologiyada, kommunikasiyada, modada, texnologiyada və s. geniş şəkildə təzahür edir. Onu tarixi baxımdan da müəyyənləşdirmək çətindir. Çünki postmodernizmin dəqiq nə vaxt meydana gəlməsi aydın deyil. Lakin postmodernizm barəsində fikirləşməyin ən asan yolu modernizm haqqında düşüncələrdən başlayır. Ola bilsin, postmodernizm tədricən ondan törəyərək inkişaf edib, yaxud da qəfil meydana çıxıb. Modernizmin izahının iki faseti və ya iki modeli vardır ki, bu iki üsulun da hər biri postmodernizmin dərkinə imkan verir. Birinci faset və ya modernizmin izahı öz başlanğıcını "modernizm" markalı estetik cərəyandan götürür. Bu cərəyan Qərbin XX əsr incəsənət ideyalarına kobud surətdə laqeyd mövqe nümayiş etdirir. Özünü XX əsrdə geniş şəkildə büruzə verməsinə baxmayaraq, modernizmin müstəqillik qazanmış formalarına XIX əsrdə də rast gəlmək mümkündür. Sənət necə olmalıdır, onun mahiyyəti hansı prinsiplər üzərində qurulmalıdır, istehlakçıya (dinləyiciyə, oxucuya, tamaşaçıya) necə təqdim edilməlidir kimi nəzəri sual və müddəaları özündə birləşdirən, vaxtı keçmiş Viktoriyan standartlarını kəskin surətdə rədd edən modernizm vizual incəsənətdə, musiqidə, ədəbiyyatda və dramda yaranmış bir cərəyandır. Təxminən 1910-cu ildən 1930-cu ilədək davam etmiş "yüksək modernizm" dövründə XX əsr modernizminin baniləri hesab olunan Vulf, Coys, Paund, Stevens, Prust, Mellarame, Kafka və Rilk kimi modernizmin aparıcı simaları poeziya və nəsr necə olmalıdır suallarının yenidən nəzəri izah və şərhində son dərəcə böyük rol oynamışlar. Ədəbi perspektivdən modernizmin əsas xarakteristikasına daxildir: 1. ədəbi əsərdə habelə vizual incəsənətdə impressionizm və subyektivlik ön plana çəkilir; baş verənlərin NECƏ qavranılmasına və oxunmasına, ilk növbədə ən əsası NƏYİN dərk edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. 2. gerçəkliyin dinamikadan uzaq, hər şeyi bilən təhkiyəçi – üçüncü şəxs tərəfindən nəql edilməsi, seçilmiş süjetin prizmasından moral mövqenin ümumi şəkildə təsvir edilməsi (Folknerin hekayələri modernizmin bu aspektinə uyğundur). 3. janrlar arası fərqin pərdələnməsi (bu üzdən də poeziya daha çox nəsrə (T.S. Elitonun əsərləri kimi), proza isə daha çox poeziyaya oxşayır (Vulfun və Coysun əsərləri kimi). 4. fraqment formalardan istifadəyə, təhkiyəni yarımçıq qoymağa, bir-biri ilə əlaqəsi olmayan materialları necə gəldi birləşdirməyə üstünlük verilməsi. 5. yaradılmış hər bir yeni şeyin xüsusi usulla istehlakı kimi istənilən incsənət əsərinin də şəxsi statusuna fikir verilməsi üçün onu incələmək və dərk etmək tendensiyasının formalaşdırılması. 6. diqqətlə işlənmiş, hazırlanmış müfəssəl, formal estetik nəzəriyyələrin minimalist modellər (Vilyam Karlos Vilyamsın poeziyasında olduğu kimi), yaradıcılıqda təhtəlşüuri, qeyri-iradi tapıntılar naminə rədd edilməsi. 7. "yüksək" və "aşağı", yaxud populyar mədəniyyət arasındakı fərqin, üstünlüyün rəddi; hər ikisindən istifadə ilə ortaq incəsənətin yaradılması; nümayiş etdirmə, yayınlama metodları ilə incəsənətin istehlakı. Modernizm kimi postmodernizm də bu prinsiplərin əksəriyyətinə riayət edir. Belə ki, o da incəsənətin yüksək və aşağı formaları arasında mövcud sərhədi qəbul etmir; daşlaşmış, donub qalmış janr üstünlüyünü rədd edir; stilizasiyaya, parodiyaya, ironiyaya və məsxərəçiliyə xüsusi əhəmiyyət verir. Düşündürmək və özünüdərk, fraqmentasiya və xüsusilə, təhkiyə, nəql etmə struktrunda təhkiyəni, nəqli yarımçıq qoyma, qeyri-müəyyənlik, hadisələrin eyni zamanda baş verməsi kimi modernizmin "prinsiplərinə" əməl etməsinə baxmayaraq, postmodern incəsənət (və düşüncə) destruktiv, desenter, dehumanist mövzulara önəm verir. Postmodernizm yuxarıda sadalanan bir sıra cəhətlərinə görə modernizmə bənzəyir, lakin özünün bir çox təmayüllərilə modernizmdən əsaslı şəkildə fərqlənir. Misal üçün, modernizm insana fraqment münasibətini subyektiv və tarixi prizmadan təqdim edir. Amma bu tendensiyanı və fraqmentasiyanı tragik, acınacaqlı, dərdli, iniltili fonda nəyinsə itkisi kimi çatdırır. Modern əsərlərin əksəriyyəti əsas bir ideyanı müdafiə etməyə çalışır: müasir həyatda itirilmiş birliyi, əlaqəni və dolğunluğu incəsənət əsərləri yenidən təmin edə bilər; insan institutlarının müvəffəq ola bilmədiyinə incəsənət müvəffəq ola biləcək. Bundan fərqli olaraq, postmodernizm isə fraqmentasiyaya, davamsızlıq və əlaqəsizliyə kədərlənmir, bunları dərdə çevirmir, ancaq onları kifayət qədər qeyd edir. Eyni zamanda da bildirir ki, dünya mənasızdır. Gəlin özümüzü aldatmayaq ki, incəsənət onu dolğunlaşdıracaq. Gəlin sadəcə cəfəngiyyatla oynayaq. Başqa bir aspektdən modernizmlə postmodernizm arasındakı mövcud bağlılığa baxış bəzi fərqləri aydınlaşdırmaqda yardımcı rolunu oynayır. Fridrix Ceymsona görə, modernizm və postmodernizm kapitalizmin xüsusi mərhələlərini müşaiyət edən mədəni formasiyalardır. Ceymson indiyədək nə cürə incəsənətin və ədəbiyyatın təqdimatı da daxil olmaqla zorla qəbul etdirilmiş mədəni praktikanı əhatə edən kapitalizmin üç əsas mərhələsinin konturunu çəkir. Və göstərir ki, birinci mərhələ XVIII əsrin sonu və XIX əsrdə Qərbi Avropanı, İngiltərəni və Birləşmiş Ştatları əhatə etmiş kapitalizm marketinqi mərhələsidir ki, bu birinci mərhələ buxar mühərriki ilə intişar tapmış spesifik texnoloji inkişafla realizm adlı xüsusi növ estetikanı özündə ehtiva edir. İkinci mərhələ XIX əsrin sonlarından XX əsrin ortalarınadək (təxminən II dünya müharibəsinədək) olan dövrü əhatə edir; özündə elektrik və yanacaq enerjisi ilə hərəkətə gələn mühərrikləri və modernizmi birləşdirir, getdikcə inhisarçı kapitalizm formasını alır. Üçüncü mərhələ isə indi biz içərisində olduğumuz çoxmillətli və ya marketinq, satış, istehlak malları üzərində qərarlaşmış istehlakçı kapitalizm mərhələsidir. Bu mərhələ də özündə nüvə və elektron texnologiyalarını postmodernizmlə korrelyasiyada (nisbət, əlaqə) cəmləşdirir. Postmodernizmi termin kimi istehsalat və texnologiyalar bucağından səciyyələndirən Ceymsontək məsələyə yanaşsaq görərik ki, postmodernizmin ikinci izahı, yaxud faseti ədəbiyyat və incəsənət tarixindən daha çox tarixdən və sosiologiyadan gəlir. Belə yanaşma postmodernizmi başdan-başa sosial formasiya və ya sosial/tarixi münasibətlər sistemi kimi müəyyənləşdirir, daha dəqiq desək, bu yanaşma "postmodernlik" ilə "modernliy"i "postmodernizm"lə "modernizm"dən daha çox qarşı-qarşıya qoyur. Bəs fərq nədir? "Modernizm" məfhumu XX əsrin çoxşaxəli estetik cərəyanına məxsusdur, "modernlik" isə fəlsəfi, siyasi və etik ideyalar sistemi kimi modernizmin estetik aspektinin bazisini təşkil edir. "Moderinlik" anlayışı "modernizm"dən qocadır. İlk dəfə "modern" istilahı XIX əsr sosiologiyasında indiki eranı (yəni XIX əsri – tərcüməçi) əvvəlki – "antik" adlanan eradan fərqləndirmək mənasında işlədilmişdir. Adətən alimlər "modern" dövrün dəqiq hansı vaxtdan başladığının aydınlaşdırılması, eyni zamanda nəyin modern olub, nəyin modern olmadığının müəyyənləşdirilməsi ətrafında mübahisə edirlər. Hər dəfə tarixçilər bu problemi nəzərdən keçirərkən modern dövrün başlanğıc tarixini daha əvvələrə aparırlar. Lakin bütün bu tədqiqatlara rəğmən, bir şey danılmazdır ki, "modern" eranın yaranması XVIII əsrin ortalarından başlayan Avropa Maarifçiliyi ilə əlaqədardır. Maarifçiliyin təməl ideyaları da humanizmin təməl ideyaları kimi cilalanmamış şəkildədir. Ceyn Flaks bu ideyaların ibtidai prinsiplərini bir məqaləsində yaxşı xülasə etmişdir (mən onun bu xülasəsinə bir neçə şeylər də əlavə etmişəm): 1. Burada stabil, sistematik, bilgili "mən" var. Bu "mən" şüurlu, rasional, müstəqil və universaldır. Fiziki, cismani durumlar, yaxud dəyişkənliklər onun idarəsinə substantiv təsir göstərmir. 2. Bu "mən" özünü və dünyanı rasionalistcəsinə ya postulat kimi qəbul edilən yüksək mental (ruhi, əqli) funksiyalar formasında, ya da yalnız obyektiv formada dərk edir. 3. Rasional "mən" tərəfindən təqdim edilmiş dərk etmə modelinin mahiyyətini, dərk edənin individual statusunu nəzərə almadan dünyada universal həqiqəti təmin edə bilən "elm" təşkil edir. 4. Elm vasitəsi ilə təqdim edilən bilik "həqiqət" və əbədidir. 5. Elm vasitəsilə irəli sürülmüş bilik/həqiqət hər zaman proqresə və mükəmməlliyə istiqamətləndirir. Bütün insan institutları və onların əldə etdikləri təcrübələr elm (səbəb/obyektivlik) prizmasından analiz edilə bilər. 6. Son hökmün səbəbi nəyin həqiqət, nəyin düzgün, nəyin yaxşı, nəyin leqal və nəyin etik olmasını müəyyənləşdirmək üçündür. Azadlıq mühakimə ilə müəyyənləşdirilmiş müvafiq qanunlara riayətdən ibarətdir. 7. Dünya səbəblə idarə olunur. Səbəbsiz heç bir şey baş vermir; həqiqət hər zaman öz xoş məramlı, haqlı və gözəl keyfiyyətlərini qoruyub saxlayacaq; nəyin haqlı, nəyin həqiqət və s. olması arasında konflikt ola bilməz. 8. Beləliklə, elm bütün sosial biliklərin faydalı təzahürləri üşün örnək olaraq qalır. Elm neytral və obyektivdir; bitərəf rasional qabiliyyətləri ilə elmi bilikləri təqdim edən elm adamları azad şəkildə elmi qanunauyğunluqları izləməli və bundan narahat olanların pulundan, gücündən qorxmamalıdır. 9. Elmi bilikləri çatdırarkən fikrin ifadə modeli dil də elmi olmalıdır; yəni aydın başa düşülməlidir. Onun vəzifəsi rasional zəka tərəfindən real/dərk olunan dünyanın müşahidəsinin təcəssümünü təmin etməlidir. Qavranılan obyektlə istifadə edilən sözlər arasında davamlı, sabit və obyektiv bağlılıq gözlənilməlidir. Yuxarıda humanizmin və modernizmin bəzi fundamental prinsipləri ümumiləşdirilib. Bu prinsiplər demokratiya, qanun, elm, etika və estetika da daxil olmaqla, bizi əhatə edən bütün sosial strukturlara və institutlara haqq qazandırmağa və onları izah etməyə xidmət edir. Modernlik başlıca olaraq ağlamüvafiqlik, səmərələşdirmə, xaosdan kənar – düzən anlamında qaydalar sistemi kimi başa düşülür. O, sosial düzənin səviyyəsini daima izləyir və bildirir ki, modern cəmiyyətlərin sabitliyi hər cür düzənsizlikdən, qarışıqlıqdan mühafizə üzərində dayanır. Beləliklə, modern cəmiyyətlər daimi olaraq "düzən" və "düzənsizlik" arasında qərarlaşan davamlı, ikiqat ziddiyyətlərə etibar edilir. Ona görə də, belə cəmiyyətlərin havadarları bundan çıxış edib "düzən"in üstünlüyünü iddia edə bilirlər. Əslində modern cəmiyyətlərin aparıcı qüvvələri davamlı "düzənsizliy"i özləri yaradır. Bunun da səbəbi "düzənsizliy"i təcəssüm etdirən halları əldə əsas tutub, özlərinə bəraət və rəğbət qazanmaqdır. Rasional modern cəmiyyət ağıldankənar hər bir halı "düzənsizliy"in tərkib hissəsi kimi göstərir və bunu düzənə əngəl adlandırıb aradan qaldırır. Yenə də əsas son məqsəd sosial sabitliyə nail olmaqdır. Françoys Lyotard belə sabitliyi (stabilliyi) "totalitarlıq" ideyası və ya totalitarizm sistemi ilə bərabər tutur. Və Lyotard inandırmaq istəyir ki, modern cəmiyyətlərdə totalitarlıq, stabillik və düzən mövcud siyasi sistemin tələbindən doğan "aparıcı mövzu"nun və ya "siyasi süjet-tematik mənzərə"nin əksini, praktika və inanc səviyyəsinə qaldırıb özündə sərgiləyən spesifik mədəniyyətlər vasitəsi ilə qoruyur. Əgər Amerika mədəniyyətində "aparıcı mövzu"nu nəql etmək istəsək, o zaman göstərərik ki, demokratiya dövlətin daha çox maarifləndirmə (rasional) modelidir və bu demokratiya bəşəriyyəti ümumbəşəri xöşbəxtliyə yönəldəcək. Ümumiyyətlə, Lyotarda görə, hər bir ideologiyanın və inanc sisteminin öz aparıcı mövzusu vardır. Məsələn, Marksizmdə "aparıc mövzu"nu özündə ehtiva edən ideya budur ki, kapitalizm özü-öz içindən dağılacaq və utopik sosialist dünyası inkişaf edəcək. Aparıcı mövzunu meta-nəzəriyyə, yaxud meta-ideologiya kimi başa düşmək lazımdır. Çünki onun özü elə hər hansı bir ideologiyanı izah edən ideologiyadır (Marksizmdə olduğu kimi). Lyotard inandırmağa çalışır ki, biliyin ali forması olan elm də daxil olmaqla, modern cəmiyyətlərin bütün aspektləri belə aparıcı mövzulardan asılıdır. Bunun əksinə olaraq postmodernizm isə aparıcı mövzuların tənqididir. Eyni zamanda da postmodernizm belə doqmatların mövcud ziddiyyətləri və dayanıqsızlığı yalnız və yalnız maskalamağa xidmət göstərdiyini xəbərdarlıq edir, başqa sözlə desək, həmişə "düzən" yaratmağa edilən hər bir təşəbbüsün, eyni dərəcədə də "düzənsizliy"in yaradılmasını tələb etdiyini göstərir. Lakin "aparıcı mövzu" bu kateqoriyaların konstruksiyasını "düzənsizliy"in HƏQİQƏTƏN xaotik və zərərli, "düzən"in isə HƏQİQƏTƏN rasional və faydalı nəticələr verdiyini hökm şəklində əlində əsas tutub, bu istiqamətdən izah edərək maskalayır. Postmodernizm "aparıcı mövzular"ı rədd edib "mini mövzular"a üstünlük verir və geniş miqyaslı, universal, qlobal məsələlərdən daha çox kiçik təcrübələri, lokal olayları əks etdirir. Postmodern "mini-mövzular" adətən situasional, ötəri, gözlənilməz və müvəqqəti olur. Belə mövzular ümumbəşəriliyi, həqiqəti, səbəbi və stabilliyi iddia etmir. Maarifçi fikrin digər mühüm aspektini (mənim əlavə etdiyim 9-cu bəndi) təşkil edən dilin aydın başa düşülməsi ideyası sözlər fikrin və obyektin təcəssümünə xidmət göstərməli və onun (yəni sözün) arxasında heç bir başqa funksiya durmamalıdır prinsipini müəyyənləşdirir. Ona görə də, modern cəmiyyətlər hər zaman proqnozlaşdırılmış ehtimallara bildirilən münasibətlərin reallığına əsaslanır. Lakin postmodernizmdə sözlə fikir və obyekt arasında əlaqə pozulur. Çünki burada daimi, sabit reallıq ideyası yoxa çıxır. Daha doğrusu, postmodern cəmiyyətlərdə yalnız mahiyyətsiz zahir, ehtimalsız münasibət bildirənlər olur. Bunu başqa yolla izah edən Cean Baundrillarda görə, postmodern cəmiyyətdə orijinallıq olmur, yalnız kopyalama, köçürmə, özünün dili ilə desək, "zahiri oxşarlıq" olur. Siz, misal üçün, rəssamlıq və heykəltaraşlıq əsəri barəsində düşünüb, bir tərəfdə Van Qoqun orijinal bir əsərini, digər tərəfdə isə onun minlərlə surətini (kopyasını) təsəvvürünüzə gətirə bilərsiniz. Lakin dəyər, xüsusilə valyuta dəyəri baxımdan orijinal əsər ən yüksəyi və ən qiymətlisidir. Əslində rəsm əsərlərinin üzü onları divardan asmaq və ya zirzəmidə saxlamaq üçün köçürülmür. Bunu cd-lər və lent yazıları ilə müqaisə etsək, eynən rəsm əsərlərində olduğu kimi görərik ki, onlar da orijinal deyil. Daha doğrusu, bu surətlərin hamısı eynidir, sadəcə onların bəlkə də milyonlarla surətləri vardır və hamısı da (təxminən) eyni məbləğdə pula satılır. Baundrillardın başqa "zahiri oxşarlıq" versiyasına misal, virtual reallıq konsepsiyasıdır. O əsaslandırmaq istəyir ki, burada da orijinal olmayan zahiri oxşarlıqla virtual "reallıq" yaradılır və o, buna dəlil kimi, xüsusilə kompüterlərdəki oyunları ("Sim Şəhərinin düşüncəsi", "Sim Qarışqa" və s.) göstərir. Postmodernizm biliyin təşkilatı məsələsi ilə də məşğul olur. Modern cəmiyyətlərdə bilik elmə bərabər tutulur və bədii əsərlərə qarşı qoyulur. Bildirilir ki, elm faydalı bilikdir, bədii əsər isə zərərli, primitiv və irrasionaldır. Çünki özündə qadınları, uşaqları, ruhi xəstə - qeyri-normal insanları, bir sözlə primitivlikləri əks etdirir. Bunun əksinə olaraq, bilik isə öz məxsusi amacına görə faydalıdır. İstər əyani, istərsə də qiyabi təhsil alıb bilik qazanan birisi nəticədə bilikli, ümumiyyətlə, təhsilli şəxsə çevrilir. Liberal humanitar təhsilin idealı da məhz budur. Lakin postmodern cəmiyyətdə bilik funksional rol oynayır. Belə ki, öyrənilən biliklər onları sadəcə yadda saxlamaq üçün deyil, onlardan istifadə məqsədilə mənimsənilir. Sarapın qənaətinə görə, bugünkü təhsil siyasəti təhsilin anlaşılmaz, humanist idealından daha çox bacarıqlar və məşğələlər üzərində qərarlaşıb. Bu məsələ İngiltərədə xüsusilə aktualdır. Orada belə bir sual ciddi şəkildə tez-tez verilir: "Sən elmi dərəcənlə NƏ EDƏCƏKSƏN?" Postmodern cəmiyyətlərdə bilik təkcə faydalılıq prizmasından xarakterizə edilmir. Burada modern cəmiyyətlərdən fərqli olaraq, bilik yayınlanır, qorunur və tənzimlənir. Unutmaq olmaz ki, elektron kompüter texnologiyalarının zühuru cəmiyyətimizdə biliyin istehsal, yayın və istehlakını kökündən dəyişdirmişdir. Lyotard bildirir ki, postmodern cəmiyyətlər üçün mühüm məsələ nəyin bilik (və nəyin "skandal") olması qərarına gəlinməsi və nəyin lazımlı olması qərarının kim tərəfindən verilməsidir. Bilik barədə belə qərarlar verilərkən köhnə modern/humanist keyfiyyətlər buraya cəlb olunmur: misal üçün, biliyi həqiqət kimi texniki keyfiyyətinə, yaxşılığı və ədaləti etik dəyərinə, gözəlliyi estetik xüsusiyyətinə görə qiymətləndirmək. Vitgensteyn kimi Lyotard da göstərir ki, kifayət qədər bilgi dil oyununun paradiqmasına gətirib çıxarır. Mən burada Vitgensteynin dil oyunları ideyasının təfərrüatına varmaq istəmirəm, ona görə ki, Sarap bir məqaləsində bu məsələnin geniş izahını artıq vermişdir. Postmodernizmlə bağlı çoxlu suallar verilir. Və ən əsası siyasət də buraya cəlb olunur. Ancaq verilən suallar arasında aşağıda qeyd etdiyimiz sual daha populyardır: Fraqmentasiyaya, davamsızlığa, performansa və qeyri-sabitliyə qarşı olan bu cərəyan xeyirlidir, yoxsa zərərli? Bunun müxtəli cavabları var. Hətta danılmazdır ki, müasir cəmiyyətimizdə pre-postmodern dövrə (modern/humanist/maarifçilik) qayıtmaq arzusundan doğan meyllər mühafizəkar siyasi, dini və fəlsəfi qrupları postmodernizmə qarşı birləşdirir. Həqiqətən də, postmodernizm dini həqiqətin "aparıcı mövzular"ını şübhə altına alıb, dinə müqavimət şəklində təzahür edir. Ona görə postmodernizmin bir mənası da dini fundamentalizmə üsyan forması kimi başa düşülür. Bu məsələ Birləşmiş Ştatlarda bəlkə də ən açıq-aşkar, adi bir şeydir. Lakin müsəlman fundamentalizminin höküm sürdüyü Yaxın Şərqdə dini, etik, gənələksəl və s. kimi dəyərləri – aparıcı mövzuları dekonustruksiya etdiyi üçün Salman Rüşdinin "Şeytan Ayələri" kimi postmodern kitablar qəti qadağandır. Mühafizəkarlıq və fundamentalizm ilə postmodern rədd arasındakı assosasiya qismən də olsa, postmodern etirafın dolaşıq, fraqment meyllərinin nə üçün liberallara və radikallara cəlb olunmasının səbəbini izah edə bilər. Elə bu keyfiyyətlərinə görə də, Sarap, Flaks və Batler kimi bir çox feminist teoristlər postmodernizmi çox cəlbedici hesab edirlər. Postmodernizm qlobal mədəniyyətin istehlakına qoşulmaq üçün alternativlər təklif edən cərəyan kimi özünü göstərir. Lakin burada istehlak malları və bilik formaları hər hansı bir fərdi nəzarətsiz şəkildə, güclə istehlakçıya təqdim olunur. Postmodernizm bu alternativləri hər hansı bir zəruri fəaliyyətin (və ya sosial mübarizənin) lokal, məhdudiyyətli və partiyalı (lakin effektiv) düşüncəsi üzərində cəmləşdirir. "Aparıcı mövzular"ı rədd etməklə, spesifik məqsədləri bir yerə cəmləşdirməklə postmodern siyasət qlobal təmayüllərdən təsirlənmiş lokal situasiyaları ehtimalsız nəzəriləşdirməyin üsullarını təklif edir. Deməli, postmodern siyasətin devizi "qlobal düşünüb, lokal hərəkət et"məkdir. Heç bir böyük layihədən və aparıcı plandan narahat olmayın.


                                   Sufizm


Müəllif: Kabir Edmund Helminski

ingiliscədən Elmar Nurəddin oğlu Əliyev – Vüqarlı tərcümə edib

Sufizm batini varlığı aşkarlayan və yaşayan həyat tərzidir. Bu batini varlıq artıq onu duyan kəsdən asılı olmayaraq, bütün mövcudiyyət ilə harmoniyadadır. Bu batini və ya zəruri varlığın xəbəri olmaq, hərəkət, fəaliyyət, yaratmaq və sevgi sifətləri vardır ki, fani "mən" bu əsli sifətlərdən çox kənardır. Son nəticədə ulu həyata və mövcudiyyətə məxsus olduğunu dərk etdiyimiz bu sifətləri, bütün varlığın ondan ayrı mümkün ola bilmədiyi halda, biz öz şəxsi yolumuz kimi fərdiləşdiririk. Sufizm təcrübə və həyat tərzinə nisbətən daha az doktrina və ya inam sistemidir. O, zəruri həqiqəti zamandan irəli daşıyan maarif ənənəsidir. Lakin bu ənənə həyat üçün zəruri və dinamik hisslə dərk edilməli və ən əsası onun ifadələri dinlə və vaxtı keçmiş mədəniyyət formaları ilə məhdudlaşıb qalmamalıdır. Həqiqi sufizm hər əsrdə islahat və yeni ifadələr tələb edir. İslahatın mənası o demək deyil ki, sufizm öz meydan oxuyan dəvəti ilə inadcıl, tərs materialist cəmiyyətlə güzəştə gedəcək. Sufizmdə "dünyəviliy"in tənqidi var və olacaqdır da. Bu tənqidin qaynağı dünyəvi hisslərin bizə İlahi reallığı unutdurmasıdır. Sufizm iddia edir ki, dünyəvi dolaşıqlıqdan, qeyri-sabitlikdən və kommersial mədəniyyətdən uzaq yalnız bir yol var və o mövcuddur. Bu yol dolğunluğa, əmin-amanlığa, firavanlığa, xoşbəxtliyə dəvətdən başlayır. Bildiyimiz kimi, sufizm İslam mədəniyyəti daxilində inkişaf etmişdir. İslam dini açıq-aşkar özünü ondan əvvəlki bütün peyğəmbərlərin bəşəriyyət üçün gətirdikləri ilahi tapşırıqların ifadəçisi kimi təqdim edir. «Quran» bizi mənəm-mənəmlik – eqoist duyğulardan çəkindirmək və bizlərə ruhani təbiətimizi xatırlatmaq üçün göndərilmiş 120.000 peyğəmbər və nəbilərin (bu rəqəm müəllifin özünə məxsusdur – tərcüməçi) doğruluğunu tanıyır. Həmçinin original ilahi vəhylərin zaman keçdikcə təhrifini iddia edərkən keçmişi təsdiqləyir. Sufizm bəşəriyyətdən bütün insanların və həqiqi (ilahi) dinlərin Allahı olan tək bir Allahın olduğunu tanımasını tələb edir və bu müdrikliyinin dərkini İsa, Musa, Davud, Süleyman, İbrahim və s. kimi böyük peyğəmbərlərlə birbaşa, hər mədəniyyətin mütərəqqi maarif dəyərlərilə isə dolayı şəkildə həyata keçirir. Bu gün Qərb dünyasında sufizm adı altında fərqli qruplar mövcuddur. Bir tərəfdən bir çoxları deyir ki, sufizmin İslamın ehkam və dəyər prinsiplərindən kənarda mövcud ola bilməsi həqiqət deyil. Digər tərəfdən də bəzi qruplar da vardır ki, az və ya çox dərəcədə sufizmin islami kökünü inkar edib, sufizmin öz nəzəriyyəsini İslamdan daha əvvəllərdən aldığını bildirirlər. Müsəlman sufilərə gəldikdə isə "sufilərdən hər hansı birinin İslamın spesifik doktrinası ilə əlaqəsi ola da bilər, olmayada bilər" - deyə vurğulayırlar. Deyə bilərik ki, elələri var həm sufizmin formasını, həm də mahiyyətini qəbul edir, lakin elələri də vardır ki, mahiyyətcə sufidir, formaca yox. Fikrimizcə, «Quran»ın dəyəri və anlamı, Məhəmmədin hədisləri və sufizm tarixi sufi yolunun yolçuları üçün son dərəcə qiymətlidir. Tarixən sufizm İslamın mahiyyətindən ayrı başa düşülmürdü. Onun müəllimlərinin hamısı Məhəmmədə gedib çıxan maarif zəncirinin transmissiyasını izləyirdilər. Onlar İslamın bəlli şərhləri ilə razılaşmayarkən də heç vaxt «Quran»ın mahiyyətini şübhə altına almamışlar. Batil etiqad və inancların üstünü açıb ifşa etməkdə sərt, kəskin şərhləri ilə fundamentalist olan sufilər İslam mədəniyyəti daxilində ən yüksək nailiyyəti təcəssüm etdirmişlər. On dörd əsrdən artıq çoxşaxəli sufi ənənəsi bədii ədəbiyyata öz təkrasız töhfəsini vermişdir. «Quran»ın rəhbər prinsipləri, Məhəmmədin və dostlarının qəhrəman, comərd keyfiyyətləri bu ədəbiyyatı məhəbbətin ruhaniyyətinə və əqli tərəqqiyə imkan verən stimullarla təmin etmişdir. Bugünki sufilər həmin əngin, müdrik xəzinənin mənəvi varisləridir. Kökü Məhəmmədin vaxtından başlayan sufizm çoxlu budaqları olan ağac kimi orqanik inkişaf etmişdir. Özünəməxsus tədris metoduna malik bir elmli müəllimin meydana çıxması adətən yeni bir qolun yaranmasına səbəb olurdu. Ümumiyyətlə, bu qollar bir-birini rəqib kimi görmürdü. İstənilən sufi birisi başqa spesifik təriqətin elmini və bərəkətini əldə etmək üçün digər bir təriqətə daxil ola bilirdi. Lakin sufi əsərlərində az da olsa, məzhəbçilik var. Buna misal olaraq, bir təriqətin sufilərinin digər bir təriqətin sufiləri ilə görüşməsi faktlarına rast gəlirik. Bəzi xüsusi mürşidlərin ilahi ziyası həmişə perspektivdən tamamilə Allahın hədiyyəsi kimi görünürdü. Şəxsiyyətə pərəstiş, birinə sonsuz rəğbətdən bütpərəstlik şəklini almaq haqqında mövcud ayələrdə və hədislərdə bunun "böyük günah" olduğunun bildirilməsinə baxmayaraq, bu vaxta qədər də könüllərini Həqiqəti öyrədənə bağlayan tələbələri üçün belə müəllimlər son dərəcə qiymətlidir. Sufizmin tanıdığı əsas həqiqət bizi ilahidən təcrid etməyən bütün varlığın birliyidir. Müasir fizikanın inkişafı nəticəsində kommunukasiya, transport və intellektual mübadilə vüsəti ilə yaxınlaşan dünyamızda bəşəriyyətin birliyi danılmazdır. Əgər yeganə həqiqət varsa, o da bizim Həqiqətlə ayrılmaz surətdə bağlı tamın bir hissəsi olmağımızdır. Bu həqiqət inanc hisslərimizə, başqaları ilə münasibətimizə, ümumiyyətlə həyatımızın bütün aspektlərinə öz təsirini göstərir. Sufizm özündə birliyi ehtiva etmiş, insan həyatını gündəlik sevgi ilə idarə edən dərkdir. Sufizmin baş metodu ruhiyyənin və sevginin inkişaf etdirilməsidir. Onlar bildirirlər ki, yalnız nəfsi islah, kosmik sevgi və ilahi qavrama bizləri dünyapərəstlikdən və daxilimizə gedən psixoloji proseslərdən agah edə bilər. Unutmaq olmaz ki, sevgi – zehnin ən yüksək fəaliyyətidir: istər ruhani, istər bədii, istərsə də sosial, yaxud da elmi olsun, bir sözlə, sevgisiz heç nə yüksək şəkildə tamamlanmır. Sufizm aşiqlərin simvoludur. Aşiq özündən və şəxsi keyfiyyətlərindən asılı olmayaraq – azadcasına tamamilə Məşuqunu sevən, sevgiylə saflaşmış birisidir. Belə bir deyim var ki, sufi istəklərinin əsiri deyil, çünki hər şeyi olduğu kimi – Yaradana məxsus görür. Şelbi deyir: "Sufi hər iki dünyada Allahdan başqa heç nə görmür". Əbu Məhəmməd Mutayiş yazır: "Sufi, düşüncəsi öz ayağı ilə bir addımlayandır... O tamamilə aşkardır: ruhu haradadırsa, cismi oradadır, cismi haradadırsa, ruhu oradadır, ruhu haradadırsa, ayaqları oradadır və ayaqları haradadırsa, ruhu oradadır. Bu qeyibsiz aşkara, zahirə işarədir. Bir çoxları əksinə olaraq sufinin özündə yoxa çıxıb ancaq Allahda zahir olduğunu deyir. Bu belə deyil. O (yəni sufi – E.Ə) həm özündə, həm də Allahda zahir olur." Bu gün biz narahatçılıq, eyib və günahla irəli sürülmüş materialist, psixatrik, nevrotik individualist və narsissist aspektlərdən izah olunan mədəniyyət içərisində yaşayırıq. Pərəstiş etdiyimiz saxta idolların (sənəm, büt) hamısı eqoizmin formalarıdır. Bu idolların daşıyıcısı olan eqoist "mən" hətta ən ruhani, mənəvi dəyərləri qəsb etməyə hazırdır. Bunun əksinə, sufi nöqteyi-nəzərincə bu gün bəşəriyyət ən böyük zülm, istibdad olan eqoizmdən əziyyət çəkir. Həqiqi sufi isə ləyaqəti, doğruluğu üstün tutur və özü üçün yaşayıb özünü sevmir. Təsadüfi deməyiblər: "Nəyə inanırıqsa, elə də yaşayırıq". Hər hansı məlum inanc, xüsusilə özünə güvəncliyə, fanatizmə aparırsa, demək buradakı problem "tapınan"ın şöhrətpərəstliyindədir. Əgər əsas çarə hesab edilən məlhəm xəstəliyi daha da şiddətləndirirsə, həmin məlhəmi bir də istəməyin nə faydası var? "Sevgiylə nəfsi islah" ideyası bu gün üstünlük təşkil edən materializm və eqoizm üçün başlıca məlhəm ola bilər. "Allahlıq" iddiasında olan özümüzü Allaha qaytararkən, biz öz fani mənimizə mübtəla olduğumuz üçün gərək mahiyyətcə dəyişək. Allahı unutmaqla biz özümüzü unutmuşuq. Allahı xatırlamaq isə özümüzü xatırlamağın başlanğıcıdır.