Αρχαία ελληνική θρησκεία

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ιερό της Βραυρώνας
Ιερό της Βραυρώνας

Με τον όρο αρχαία ελληνική θρησκεία εννοείται το σύνολο των πίστεων και τελετουργικών δρώμενων που τελούνταν στην αρχαία Ελλάδα με τη μορφή λατρευτικών πρακτικών, ως πρακτικό αντίστοιχο της ελληνικής μυθολογίας. Καθώς μάλιστα στον αρχαιοελληνικό κόσμο οι θρησκευτικές πρακτικές διέφεραν κατά τόπους, θα μπορούσε πιθανώς να αναφερθεί κανείς σε ελληνικές θρησκείες. Οι λατρευτικές πρακτικές των Ελλήνων εκτείνονταν πέρα από τα όρια της ηπειρωτικής Ελλάδας στα νησιά και τις ακτές της Ιωνίας στη Μικρά Ασία, τη Μεγάλη Ελλάδα (Σικελία και νότια Ιταλία) και στις διασκορπισμένες ελληνικές αποικίες της δυτικής Μεσογείου όπως η Μασσαλία. Το ελληνικό θρησκευτικό παράδειγμα επηρέασε εν μέρει τις θρησκευτικές πρακτικές των Ετρούσκων και ιδιαίτερα τις τοπικές λατρείες των Ρωμαίων.

Η ακαδημαϊκή έρευνα υποδεικνύει ότι η πρώιμη ελληνική θρησκεία προήλθε ή επηρεάστηκε σημαντικά από σαμανιστικές πρακτικές από τις στέππες της κεντρικής Ασίας, διαμέσου της ελληνικής αποικίας της Ολβίας στην Σκυθία, στη βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας με κατάληξη τις πεδιάδες της Θεσσαλίας[1].

Πίνακας περιεχομένων

[Επεξεργασία] Επισκόπηση

Φαίνεται πιθανώς παραπλανητικό να μιλά κανείς για αρχαιοελληνική θρησκεία υπό την οπτική γωνία του παρόντος, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες δε διέθεταν κάποιον όρο για τη θρησκεία με την έννοια μιας διάστασης ύπαρξης διακριτής των άλλων διαστάσεων και θεμελιωμένη στην πεποίθηση ότι οι θεοί ασκούν κάποιου είδους εξουσία στις τύχες του ανθρώπινου γένους, απαιτώντας συνεπώς αναγνώριση ως απαραίτητη συνθήκη για τη σωτηρία. Αναφερόμενοι στις θρησκευτικές πρακτικές τους οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον γενικό όρο τα θεία (κυριολεκτικά, «όσα σχετίζονται με τους θεούς»), χωρίς να υπονοούν την ύπαρξη κάποιου συγκεκριμένου συστήματος «πίστεων». Στην πραγματικότητα, δεν είχαν καν τη λέξη πίστη, με οποιαδήποτε από τα σύγχρονα νοήματά της. Αυτά βέβαια όσον αφορά στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, καθώς η έλλειψη αρχαιολογικής μαρτυρίας για την εποχή του Χαλκού, την Νεολιθική κ.ο.κ. δεν επιτρέπει τη διατύπωση απόψεων για κάποιο οργανωμένο σώμα θρησκείας, παρά μόνον για λατρευτικές πρακτικές.

Βάσει των παραπάνω στην πολυθεϊστική λατρευτική πρακτική -εφ'εξής καλούμενη θρησκεία- των Ελλήνων περιλαμβάνονταν θεότητες με διακριτή προσωπικότητα και ενίοτε ειδικές ιδιότητες -που προσέδιδαν και διαφορετικούς τίτλους ή επίθετα- κατηγοριοποιημένες σε τέσσερα διαφορετικά είδη:

  1. Ουράνιες θεότητες (Δωδεκάθεο, Διόνυσος κ.ά).
  2. Χθόνιες θεότητες (Άδης, Περσεφόνη, Εκάτη, Χθόνιος Ερμής, Δήμητρα χθονία, δαίμονες κ.λπ.).
  3. Ήρωες (Ταφικές λατρείες θεοποιημένων ανθρώπων, εξαιτίας των άθλων και της υπηρεσίας τους προς την κοινότητα, ενίοτε με δικά τους ιερά, όπως ο Ηρακλής και ο Ασκληπιός).
  4. Ξένες θεότητες (Κυβέλη, Ίσις κ.λπ.)[2].

Σημαντικό χαρακτηριστικό για την αρχαία ελληνική θρησκεία εκτός του μύθου είναι η ιεροτελεστική φύση της[3]. Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Ελλήνων ήταν γεμάτος τελετουργικά δρώμενα που θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν με τη σειρά τους σε:

  1. Θυσίες (αιματηρές, αναίμακτες και ωμοφαγία)
  2. Υγρές προσφορές (σπονδές και χοές)
  3. Προσευχές (συνοδευτικές της ομαδικής ιεροτελεστικής πρακτικής ή ατομική πράξη)[4].

Οι λατρευτικές πρακτικές στην αρχαία Ελλάδα τελούνταν σε οικογενειακό και κοινοτικό πλαίσιο, σε εορτασμούς της πόλης και σε πανελλήνιο επίπεδο. Ο Αγαθοδαίμων ή ο Ερμής προπύλαιος, η θεά Εστία ή χθόνιοι δαίμονες λατρεύονταν σε καθημερινή βάση με υγρές προσφορές και προσευχές. Σε κοινοτικό επίπεδο οι λατρείες σχετίζονταν με τη φυλή τη φρατρία και τον δήμο, ενώ στο επίπεδο της πόλης εξαρτώνταν από το διακριτό θρησκευτικό ημερολόγιο που υιοθετούσε κάθε πόλη ξεχωριστά. Τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα ή Νέμεια ήταν λατρείες που τελούνταν σε πανελλήνιο επίπεδο.

[Επεξεργασία] Προϊστορικοί χρόνοι

Οι πρώιμη παλαιολιθική εποχή στην Ευρώπη περίπου 800.000 π.π.[5] συνδέεται πιθανώς με την κατοίκηση του ελλαδικού χώρου, με αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία το κρανίο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Ενδείξεις, ωστόσο, για πιθανές ταφικές πρακτικές και χρήση ώχρας έχουμε πολύ αργότερα, κατά τη μεσολιθική περίοδο ιδιαίτερα από το σπήλαιο Φράγχθι, όπου εκτός των εννέα ταφών ανακαλύφθηκαν και δύο καύσεις, χειρόμυλοι με ίχνη ώχρας και πρώιμες προσφορές οστρέων, εν είδει κτερισμάτων[6].

Σε ό,τι αφορά στην Μέση και Νεότερη Νεολιθική στον ελλαδικό χώρο η αρχαιολογική μαρτυρία μας δίνει μια εικόνα της άποψης του νεολιθικού ανθρώπου επίσης μέσω των ταφικών εθίμων, που υποδηλώνουν σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη συνέχεια της ζωής μετά θάνατον. Θρησκευτική ερμηνεία σε ευρήματα αυτής της εποχής έχουν επιχειρήσει τόσο η Μαρίγια Γκιμπούτας όσο και ο Κόλιν Ρένφριου, βασισμένοι στα ευρήματα μιας από κοινού διενεργηθείσας ανασκαφής στην αρχαιολογική θέση Σιταγροί[7].

Η μελέτη της μινωικής και μυκηναϊκής θρησκείας όπως και η επιβίωσή της στην ιστορική περίοδο του ελληνικού πολιτισμού διατήρησε στο παρελθόν και διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής έρευνας. Υφίσταται ευρέως η άποψη ότι η προϊστορική θρησκευτική περίοδος επικεντρωνόταν στη λατρεία μιας παγκόσμιας φυσικής θεάς και του αρσενικού της αντίστοιχου που αναπαρίστανε τον ημερολογιακό κύκλο της φυσικής βλάστησης[8]. Η τοπική ονοματοδοσία και ο διαχωρισμός του αρχικού αρχετύπου σε κατηγοριοποιημένες ιδιότητες φαίνεται πως απέδωσε διαφορετικές όψεις αυτών των αρχικών θεοτήτων με διαφορετικά ονόματα, που διατηρήθηκαν στην ιστορική περίοδο.

[Επεξεργασία] Αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα

κύριο άρθρο Κύκλος της ελληνικής μυθολογίας

Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις πολιτισμικές εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο φαίνεται πως άλλαξαν και οι λατρευτικές συνήθειες. Η διακοπή της λατρείας στα ανακτορικά ιερά φαίνεται πως ώθησε προς στην κατεύθυνση νέων υπαίθριων λατρευτικών κέντρων, με παράλληλη ανάπτυξη της ηρωικής λατρείας.

Η λατρεία θεοτήτων -γνωστών όπως φαίνεται ήδη από την Μυκηναϊκή εποχή- που θα συγκροτήσουν αργότερα το δωδεκάθεο είναι παρούσα σε ιερά όπως αυτά της Αρτέμιδας του Δία, του Απόλλωνα ή Απέλλωνα, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα στην Αττική, την Πελοπόννησο ή τη Σάμο και σε ναούς της μέσης Γεωμετρικής περιόδου στην Έφεσο και την Ερέτρια με έντονη αναθηματική δραστηριότητα.

[Επεξεργασία] Ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδος

κύριο άρθρο Ελληνιστική θρησκεία

Εν γένει η αρχαία ελληνική θρησκεία στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο υπέστη σημαντικές μεταβολές. Ο κλασικός ελληνικός πολυθεϊσμός μετουσιώνεται υπό την επίδραση της κυρίως της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, κατά τον 3ο αιώνα. Δημοφιλείς παρέμειναν οι μυστηριακές λατρείες και ο ρωμαϊκός κόσμος μέσω της interpretatio romana επανερμηνεύει τις ελληνικές ιδέες έως της κατάργησης των Ελευσινείων μυστηρίων και την ανάδυση νέων ρευμάτων, όπως εκείνο του Μιθραϊσμού, κυρίαρχης λατρείας των ρωμαϊκών λεγεώνων και του Γνωστικισμού. Δεχόμενη τις ισχυρές πιέσεις ενός θρησκευτικού συγκρητισμού η αρχαία θρησκεία χάνει μεν τα συμφραζόμενά της κλασικής περιόδου, αλλά δημιουργεί ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο από το οποίο θα ωφεληθούν όλες οι νέες θρησκείες.

[Επεξεργασία] Βυζάντιο και καταπίεση του παγανισμού

κύριο άρθρο: Εκχριστιανισμός.

Κατά τα τέλη του 4ου αιώνα, οι αυτοκρατορικές αυλές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν κυρίαρχα χριστιανικές. Ο Χριστιανισμός ανεχόταν σχετικά λίγες εσωτερικές διαφορές σχετικές με την ορθή δόξα δηλαδή την, ορθοδοξία και αποστρεφόταν οποιαδήποτε στροφή προς την παλαιά θρησκεία. Οι χριστιανοί αυτοκράτορες έκλεισαν τα μαντεία και τους ναούς και απαγόρευσαν τα αποκαλούμενα παγανιστικά παίγνια σε μία σειρά διαταγμάτων. Εντέλει, η δημόσια άσκηση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας κηρύχθηκε παράνομη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' και τους διαδόχους του. Η αρχαία θρησκεία στιγματίστηκε ως παγανιστική, δηλαδή λατρεία των παγανών (pagani)[9] και επεβίωσε μόνο στις αγροτικές περιοχές και με μορφές που αφομοιώθηκαν από το την χριστιανική τελετουργία iκαθώς η Ευρώπη εισερχόταν στον Μεσαίωνα.

[Επεξεργασία] Αναγέννηση και διαφωτισμός

Η ευρωπαϊκή Αναγέννηση λίγο άγγιξε την Ελλάδα. Ο αναγεννησιακός ανθρωπισμός στην Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη συμπεριελάμβανε την επανανακάλυψη και επανεισαγωγή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, της αρχαιοελληνικής σκέψης και φιλοσοφίας, στην οποία περιλαμβανόταν μια επανεκτίμηση της αρχαίας θρησκείας και του μύθου, επανερμηνευμένη υπό τρην ανθρωπιστική σκοπιά.

[Επεξεργασία] Αναβίωση του παγανισμού

Κύριο άρθρο: Ελληνικός πολυθεϊσμός.

Πολλές νεοπαγανιστικές θρησκείες όπως η Γουΐκα, χρησιμοποιούν όψεις της αρχαιοελληνικής θρησκείας στις σύγχρονες πρακτικές τους. Ο Ελληνικός πολυθεϊσμός εστιάζεται αποκλειστικά εκεί, όσο τουλάχιστον το επιτρέπει η αποσπασματική φύση των πηγών. Αντανακλά νεοπλατωνικές απόψεις του Ιάμβλιχου του Πορφύριου του Λιβάνιου και του Ιουλιανού, όπως επίσης και λατρευτικές πρακτικές της κλασικής περιόδου.

Η συντριπτική πλειοψηφία των σύγχρονων Ελλήνων ασπάζεται την Ορθοδοξία. Φαίνεται, ωστόσο, ότι υπάρχει μια σταθερά αυξανόμενη σε πληθυσμό ομάδα ακολούθων της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Εκκλησίας υπάρχουν περίπου 40.000 ακόλουθοι σε έναν πληθυσμό 11 εκατομμυρίων[εκκρεμεί παραπομπή].

[Επεξεργασία] Σημειώσεις - παραπομπές

  1. Dodds E.R.1977, Οι Έλληνες και το παράλογο, Καρδαµίτσας, Αθήνα, 151 υπ. 116 και 118.
  2. Γιαννόπουλος Ιω. κ.ά. 2000, 28.
  3. Ο Βάλτερ Μπάρκερτ επισημαίνει πως οι κλασικές επιστήμες τήρησαν μια αντιφατική στάση απέναντι στον μύθο και την τελετουργία. Οι «Τελετουργιστές του Καίμπριτζ» όπως αποκαλούνταν, (Τζέιν Έλεν Χάρισον, Τζέιμς Φρέιζερ, Φράνσις ΜακΝτόλαντ Κόρνφορντ, Γκίλμπερτ Μάρεϋ και λοιποί) έδωσαν έμφαση στην τελετουργική φύση της αρχαιοελληνικής θρησκείας, παραβλέποντας τη δυναμική, τη βασική λειτουργική δομή και τη σταθερότητα του μύθου στον προφορικό πολιτισμό των προομηρικών κοινωνιών. Βλ. Burkert W. 1993, 24-26 και 69-71.
  4. Γιαννόπουλος Ιω. κ.ά. 2000, 29-30.
  5. Προ παρόντος σε αβαθμονόμητη κλίμακα.
  6. Πετρίδης Π. κ.ά. 2002, 33.
  7. Σκοπός της ανασκαφής που διενεργήθηκε το 1968 και το 1969 ήταν η εξερεύνηση, η τεκμηρίωση και η εξακρίβωση των χρονολογικών και πολιτισμικών συσχετισμών ανάμεσα στις προϊστορικές ομάδες του Αιγαίου και των Βαλκανίων και η κατανόηση της κοινωνικής ανάπτυξης, ζωτικής για την ανάδυση της εποχής του χαλκού στην Ευρώπη. Βλ. Mediterranean Lab στο UCLA. Τα ευρήματα, κυρίως εκείνα που αποκάλυπταν γυναικεία ειδώλια, για την Γκιμπούτας ήταν άλλη μία απόδειξη της συνέχειας της λατρείας της Μεγάλης Θεάς, όχι όμως και για τον Ρένφριου, ο οποίος αποδέχεται τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις της μέσης Νεολιθικής με την πολιτισμική ομάδα του Βεσελίνοβο της Βουλγαρίας εξαιτίας ομοίων τέχνεργων, αλλά είναι πολύ προσεκτικός σε ό,τι σχετίζεται με τον ορισμό της θρησκείας, την οποία στο δεδομένο εννοιολογικό πλαίσιο ορίζει μάλλον ως μετάδοση συμβόλων. Bl. Renfrew C. 2006, 160.
  8. Αυτές υπήρξαν οι πρωταρχικές απόψεις που διατυπώθηκαν από τον Άξελ Πέρσον πίσω στα 1940. Βλ. Persson Axel W. 1942 The Religion of Greece in Prehistoric Times, στο ("Sather Classical Lectures, Vol. XVII.) University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
  9. ΄Ορισμένοι ακαδημαϊκοί υποθέτουν ότι ο όρος σήμαινε απλά πολίτης,αν και αυτή η εκδοχή δεν φαίνεται να ευσταθεί.

[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία

  • Burkert W. 1993, Ελληνική μυολογία και τελετουργία: Δομή και ιστορία, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
  • Γιαννόπουλος Ιω. Κατσιαμπούρα Γ. Κουκουζέλη Α. 2000, Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό: Σημαντικοί σταθμοί του ελληνικού πολιτισμού, Τομ. Β', ΕΑΠ, Πάτρα.
  • Dodds E.R.1977, Οι Έλληνες και το παράλογο, Καρδαµίτσας, Αθήνα.
  • Persson Axel W. 1942, «The Religion of Greece in Prehistoric Times», στο (Sather Classical Lectures, Vol. XVII.) University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
  • Πετρίδης Π. Πλάντζος Δ. Πυργάκη Μ. 2002, Αρχαιολογία στον ελληνικό χώρο: Κύρια αρχαιολογικά πεδία στον ελληνικό χώρο και η πολιτισμική αξία τους, ΕΑΠ, Πάτρα.
  • Renfrew C. 2006, Η ανάδυση του πολιτισμού, ΜΙΕΤ, Αθήνα.

[Επεξεργασία] Βλ.επίσης

[Επεξεργασία] Δικτυακοί τόποι