Γιώργος Καραμανώλης
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο Γιώργος Καραμανώλης γεννήθηκε στη Λάρισα το 1970. Σπούδασε Φιλολογία, με ειδίκευση κλασική Φιλολογία, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στην κλασική φιλολογία στο ΑΠΘ, στην ύστερη αρχαιότητα και τις βυζαντινές σπουδές στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου (King’s College), και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στην αρχαία φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Keble College) ως υπότροφος του ΙΚΥ. Μετά τη στρατιωτική του θητεία, εργάστηκε ερευνητικά για δύο περίπου χρόνια στο κέντρο μελέτης και έκδοσης των παπύρων του Herculaneum στη Νάπολη της Ιταλίας. Από τον Οκτώβριο του 2004 διδάσκει αρχαία φιλοσοφία στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του πανεπιστήμιου Κρήτης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν την αρχαία φιλοσοφία, ιδιαίτερα την Ελληνιστική φιλοσοφία και την φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας, καθώς και τη σχέση της αρχαίας φιλοσοφίας με τη σύγχρονή της επιστήμη και λογοτεχνία. Έχει δημοσιεύσει σχετικά με θέματα αρχαίας και βυζαντινής φιλοσοφίας, φιλοσοφικούς παπύρους, αλλά και ζητήματα αρχαίας λογοτεχνίας. Πρόσφατα δημοσιεύτηκε το βιβλίο του Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry, Οξφόρδη 2006, το οποίο βασίζεται στη διδακτορική του διατριβή..Τέλος ο κ Καραμανώλης έχει αρθρογραφήσει στην εφημερίδα Καθημερινή και ήταν μέλος της επιτροπής του πρώτου παγκοσμίου συνεδρίου Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας καθώς και συνεργάτης της εγκυκλοπαίδειας μείζονος ελληνισμού- Μ.Ασίας.
ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΠΑΡAΤΙΘΕΤΑΙ ΤΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΌ ΤΟΥ Γιώργος Ε. Καραμανώλης
Λέκτορας Αρχαίας Φιλοσοφίας
'ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ' -Πτυχίο Φιλολογίας (ειδίκευση κλασική φιλολογία) από το ΑΠΘ (1987-1991) -Μεταπτυχιακό Δίπλωμα του Τμήματος Φιλολογίας με ειδίκευση κλασική φιλολογία από το ΑΠΘ (1991-1995) -Μεταπτυχιακό Δίπλωμα (Master of Arts) στην Ύστερη Αρχαιότητα και τις Βυζαντινές Σπουδές από το King’s College, University of London (1993- 4), υπότροφος του Ιδρύματος Λεβέντη -Διδακτορικό στην Φιλοσοφία με ειδίκευση την Αρχαία Φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Keble College, 1995-2001), υπότροφος του ΙΚΥ
ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ: -1998 – 2001: δίδαξε μαθήματα αρχαίας φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης -Φεβρουάριος 2003 - Σεπτέμβριος 2004: ερευνητής στο Κέντρο Μελέτης των Παπύρων του Herculaneum, στη Νάπολη ( http://www.herculaneum.ox.ac.uk) -Οκτώβριος 2004 - Ιούνιος 2006: Διδάσκων με σύμβαση του Π.Δ. 407/1980 στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Παν/μίου Κρήτης
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ Αρχαία Φιλοσοφία, Mεσαιωνική Φιλοσοφία
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ Α. Βιβλία
1. Φιλοδήμος Τα Επιγράμματα. Η ποίηση ενός Επικουρείου, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν, 2004. 2. Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry, Oxford: Clarendon Press, 2006 (http://www.oup.com/uk/catalogue/?ci=9780199264568)
Β.Επιμέλεια τόμων
1. Ludwing Edelstein, Ο Στωικός Σοφός, Θεσ/νίκη 2003 (επιμέλεια της μετάφρασης από τα Αγγλικά). 2. G. Karamanolis and A. Sheppard (εκδ.), Studies on Porphyry, London, Supplement to the Bulletin of the Institute of Classical Studies (υπό δημοσίευση 2007).
Γ. Άρθρα
1. “Ανέκδοτα επιγράμματα του Μαξίμου Μαργουνίου σε χειρόγραφα και έντυπα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης”, Θησαυρίσματα 28 (1998), 197-207. 2. “Philosophers parodying philosophers”, στο ΔΩΡΗΜΑ A Tribute to the A.G. Leventis Foundation on the occasion of its 20th Anniversary, Nicosia 2000, 269-285. 3. “Pletho and Scholarios on Aristotle”,στοK. Ierodiakonou (εκδ.), Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford 2002, 253-282. 4. “Οι απόψεις του Αλέξανδρου Ελλάδιου για την προφορά της Αρχαίας Ελληνικής και οι θεωρίες των συγχρόνων του για την Ελληνική Γλώσσα”, στο Β. Μακρίδης (εκδ.), Αλέξανδρος Ελλάδιος ο Λαρισαίος. Πρακτικά Συνεδρίου, Λάρισα 2003, 333-350. 5. “Was there a Stream of Greek Humanists in the Late Renaissance?”, Ελληνικά 53.1 (2003), 19-46. 6. “Transformations of Plato's Ethics. Platonist Interpretations of Plato’s Ethics from Antiochus to Porphyry”, Rhizai 1 (2004), 73-105. 7. “Porphyry, the first Platonist commentator on Aristotle”, στο Ρ. Adamson, Η. Balthussen, M. Stone (εκδ.), Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, Supplement to the Bulletin of the Institute of Classical Studies, τομ. 83.1, London 2004, 79-113. 8. “Two Epigrams of Philodemus and their implications for his literary method (A.P. 10.21, 5.107)”, Mnemosyne 58.1 (2005), 118-124. 9. “Philodemus' Περι υβρεως (PHerc. 1017)? New readings and the Philodemean conception of hybris”, Cronache Ercolanesi 35 (2005), 103-111. 10. “Η γένεση και οι φιλοσοφικές προϋποθέσεις του αρχαίου φιλοσοφικού υπομνήμα-τος”, Υπόμνημα 4 (2006), 109-139. 11. “Ελληνιστική Φιλοσοφία, λογοτεχνία, ιστοριογραφία”, στο Ιστορία των Ελλήνων, Αθήνα 2006, τομ. 5, 396-442. 12. “Porphyry's notion of empsychia”, στο G. Karamanolis-A. Sheppard (εκδ.), Studies on Porphyry, London, Supplement to the Bulletin of the Institute of Classical Studies (υπό δημοσίευση 2007). 13. “POxy 37 4b106/J(1-3)a: philosophical prose”, “POxy 115/4(a) [Xenophon Memorabilia 4.1]”, The Oxyrhynchus Papyri, London
Διακρίσεις,Αρθρα,συνεντεύξεις,σχόλια
ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ Η ΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΥ
Κύριος Συγγραφέας: Φιλόδημος Εκδοτικός Οίκος: ΘΥΡΑΘΕΝ Έτος έκδοσης: 06/2004 Μετάφραση:Καραμανώλης Γιώργος
Σύντομη περιγραφή
Είναι αντιφατικό το να γράφει ερωτικά ποιήματα ένας δάσκαλος μιας φιλοσοφίας η οποία απορρίπτει τα ερωτικά πάθη και "περιφρονεί" την ποίηση: Να υπηρετεί, έστω, όχι τη γλυκανάλατη ή "λυρική", μα μία πιο πεζή ή ωμή εκδοχή της; Ίσως όχι αρκεί να μην ξεχνά κανείς πως η ποίηση απλώς εκφράζει τη ζωή - όχι την αλήθεια για τη ζωή. Ο Φιλόδημος, χαρακτηριστική περίπτωση κοσμοπολίτη λόγιου του 1ου αι. π.Χ. πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Herculaneum, κοντά στην Πομπηία, όπου δίδασκε Επικούρεια φιλοσοφία. Τα έργα του, επί αιώνες θαμμένα μετά την έκρηξη του Βεζούβιου, εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να έρχονται στο φως.
Σύντομη περιγραφη στα αγγλικά Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry George E. Karamanolis
George Karamanolis breaks new ground in the study of later ancient philosophy by examining the interplay of the two main schools of thought, Platonism and Aristotelianism, from the first century BC to the third century AD. From the time of Antiochus and for the next four centuries Platonists were strongly preoccupied with the question of how Aristotle's philosophy compared with the Platonic model. Scholars have usually classified Platonists into two groups, the orthodox ones and the eclectics or syncretists, depending on whether Platonists rejected Aristotle's philosophy as a whole or accepted some Peripatetic doctrines. Karamanolis argues against this dichotomy. He argues that Platonists turned to Aristotle only in order to discover and elucidate Plato's doctrines and thus to reconstruct Plato's philosophy, and they did not hesitate to criticize Aristotle when judging him to be at odds with Plato. For them, Aristotle was merely auxlilary to their accessing and understanding Plato. Platonists were guided in their judgement about Aristotle's proximity to, or distance from, Plato by their own assumptions about what Plato's doctrines were. Also crucial for their judgement were their views about which philosophical issues particularly mattered. Given the diversity of views rehearsed in Plato's works, Platonists were flexible enough to decide which were Plato's own doctrines. The real reason behind the rejection of Aristotle's testimony was not to defend the purity of Plato's philosophy, as Platonists sometimes argued in a rhetorical fashion. Aristotle's testimony was rejected, rather, because Platonists assumed that Plato's doctrines were views found in Plato's work which Aristotle had discarded or criticized. The evaluation of Aristotle's testimony on the part of the Platonists also depends on their interpretation of Aristotle himself. This is particularly clear in the case of Porphyry, with whom the ancient discussion reaches a conclusion which most later Platonists accepted. While essentially in agreement with Plotinus's interpretation of Plato, Porphyry interpreted Aristotle in such a way that the latter appeared to agree essentially with Plato on all significant philosophical questions, a view which was dominant until the Renaissance. Karamanolis argues that Porphyry's view of Aristotle's philosophy guided him to become the first Platonist to write commentaries on Aristotle's works. Plato and Aristotle in Agreement? offers much food for thought to ancient philosophers and classicists.
Επιτροπή Προγράμματος 1ου Παγκοσμίου συνεδριου Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας
* Γιώργος Καραμανώλης, Τομέας Φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης * Andreas Lebedev, Τομέας Φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης * Γιώργος Μαραγκός, Τομέας Φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης * Σταυρούλα Τσινόρεμα, Τομέας Φιλοσοφίας, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης (Πρόεδρος)
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Δημοσιεύθηκε από forester : 18 Wednesday October @ 16:23:51 CDT Επιστήμη Υστερα από μελέτη 26 χρόνων παρουσιάζεται αύριο στη Θεσσαλονίκη η πρώτη πλήρης έκδοση του πάπυρου του Δερβενίου
H αφρόκρεμα της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας θα συγκεντρωθεί αύριο στο Aρχαιολογικό Mουσείο Θεσσαλονίκης για να παρακολουθήσει την πρώτη πλήρη έκδοση του αρχαιότερου βιβλίου της Eυρώπης του «Πάπυρου του Δερβενίου». Eνα κείμενο ορφικό, εσχατολογικό, που συζητά την τύχη της ψυχής και τον ρόλο των Eρινύων, ένα κείμενο μυστικό, συχνά αλληγορικό, γραμμένο το τελευταίο τέταρτο του 4ου π.X. αιώνα, αποτελεί σύμφωνα με τους μελετητές του «τη σημαντικότερη νέα μαρτυρία για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και θρησκεία, από την εποχή της Aναγέννησης». Το αρχαιότερο βιβλίο της Ευρώπης
Tο βιβλίο, που ανακαλύφθηκε το 1962 σε έναν τάφο στο Δερβένι, στη Θεσσαλονίκη, έχει βρεθεί στο στόχαστρο μερίδας επιστημόνων. Tο Ινστιτούτο Φιλοσοφικών Ερευνών, υπό τον διευθυντή του Aπόστολο N. Πιερρή, αντιδρά κάνοντας λόγο για «πρώτου μεγέθους σκάνδαλο στα διεθνή επιστημονικά χρονικά». Κατηγορεί μεταξύ άλλων τη μελετητική ομάδα, που αποτελείται από τους καθηγητές του AΠΘ Kυριάκο Tσαντσάνογλου, Θεόκριτο Kουρεμένο και Γιώργο Παράσογλου, ότι επί δεκαετίες έκρυβε τον πάπυρο καθυστερώντας την επιστημονική και κριτική δημοσίευση του έργου και αποστερώντας με αυτό τον τρόπο «τη διεθνή λόγια κοινότητα από κάθε πρόσβαση σ’ ένα τέτοια σημασίας κείμενο». Γιατί επί 26 χρόνια δεν υπήρχε ελληνική επιστημονική έκδοση, μολονότι από το 1982 οι ερευνητές είχαν ολοκληρώσει το 80% της ανάγνωσης του κειμένου; «Διότι έπρεπε να προχωρήσουμε στην ολοκλήρωσή του, που περιελάμβανε την ερμηνεία όλου του ευανάγνωστου διασωθέντος κειμένου σε 26 συνολικά στήλες», απαντά στην «Κ» ο καθηγητής Kυρ. Τσαντσάνογλου. «Ηταν μια δύσκολη δουλειά, καθώς έπρεπε να συνδεθεί το γιγαντιαίο αυτό παζλ, το οποίο θα οδηγούσε στη συγκροτημένη του μορφή. Η πρώτη δημοσίευση, το 1982, σε ξένο επιστημονικό περιοδικό μ’ αυτόν τον αθέμιτο τρόπο μάς πήγε πίσω, καθώς αποτέλεσε τη βάση για πλήθος ερευνών γύρω από τον Πάπυρο του Δερβενίου». Οσο προχωρούσε ο καιρός έγινε κτήμα όλων των ενδιαφερομένων. «Στην Ευρώπη και την Αμερική», εξηγεί ο κ. Τσαντσάνογλου, «ακολούθησαν 100 εργασίες και τρεις εκδόσεις. Εμείς ωστόσο συνεχίσαμε την έρευνά μας. Το 1993 προσθέσαμε στο υλικό άλλες επτά στήλες, οι οποίες ανακοινώθηκαν σε διεθνές συνέδριο. Εκτοτε ακολούθησαν κι άλλες δημοσιεύσεις από την ελληνική επιστημονική ομάδα. Δεν υπήρχε ωστόσο μια επίσημη έκδοση. Εξάλλου, δεν ήταν εύκολη τόσο η θρησκευτική όσο και η φιλοσοφική του ερμηνεία. Τα κενά δυσκόλευαν τη μελέτη, ενώ δεν ήταν εύκολο να αντιληφθεί κανείς τι είναι αλληγορικό και τι κυριολεκτικό σε αυτήν τη μέθοδο προσέγγισης που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας του κειμένου». Η διαμάχη μεταξύ των επιστημόνων ξέσπασε τον Ιούνιο, όταν το υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε τη συνεργασία του Ινστιτούτου Φιλοσοφικών Ερευνών της Πάτρας και του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης για την εκ νέου μελέτη του κειμένου του παπύρου. Σε συνέντευξη Tύπου που έδωσαν ο διευθυντής του Ινστιτούτου κ. Απ. Πιερρής και ο λέκτορας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Dirk Obbink, παρουσία του υφυπουργού Οικονομικών κ. Π. Δούκα, ανακοίνωσαν ότι ξεκίνησαν τη φωτογράφηση για τη φιλοσοφική ανάλυση του κειμένου του παπύρου, χαρακτηρίζοντας όσους είχαν ασχοληθεί ώς τότε μη «ίσους με το μέγεθος του ευρήματος». Η νέα ερευνητική ομάδα -ύστερα από έγκριση του ΚΑΣ- ανέλαβε την αποκρυπτογράφηση του κειμένου με ηλεκτρονική προσέγγιση. Περισσότεροι από 200 απανθρακωμένοι σβώλοι παπύρου μπήκαν και πάλι στο «μικροσκόπιο» για τη νέα ανάγνωση - αποκρυπτογράφηση με μικροφασματική φωτογράφηση. Tο ίδιο διάστημα, οι ερευνητές - καθηγητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ολοκλήρωσαν την πρώτη πλήρη έκδοση του κειμένου που παρουσιάζεται αύριο στο Aρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο «The Derveni Papyrous», γραμμένο στην αγγλική γλώσσα, περιλαμβάνει μετάφραση και σχόλια από τους προαναφερόμενους Κυριάκο Τσαντσάνογλου, Γιώργο Παράσογλου, καθηγητή παπυρολογίας, και Θεόκριτο Κουρεμένο, αναπληρωτή καθηγητή της κλασικής φιλολογίας. Eκτός από τους συγγραφείς για το βιβλίο θα μιλήσουν οι καθηγητές: Pίτσαρντ Xάντερ του Πανεπιστημίου του Kέμπριτζ, Φράνκο Mοντανάρι του Πανεπιστημίου της Γένοβας και Γκρέγκορι Nάγκι του Πανεπιστημίου του Xάρβαρντ, διευθυντής του Kέντρου Eλληνικών Σπουδών στην Oυάσιγκτον. Οι πέντε λόγοι που κάνουν τον πάπυρο μοναδικό H «K» ζήτησε από τον Γιώργο Καραμανώλη, λέκτορα Αρχαίας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, να εξηγήσει για ποιο λόγο είναι τόσο σημαντικό εύρημα ο πάπυρος του Δερβενίου: «Το ενδιαφέρον ήταν από την πρώτη στιγμή πολύ μεγάλο. Οι λόγοι είναι πολλοί. Πρώτον, είναι ο αρχαιότερος ελληνικός πάπυρος που έχει βρεθεί μέχρι στιγμής (και ο μόνος που έχει βρεθεί στην Ελλάδα). Χρονολογείται γύρω στο 340 π.Χ. και πιθανόν να γράφτηκε αρκετά νωρίτερα, ίσως και στο τέλος του 5ου με αρχές του 4ου αιώνα, οπότε έχει τεράστιο ενδιαφέρον από παπυρολογική και παλαιογραφική άποψη. Δεύτερον, έχει ενδιαφέρον από αρχαιολογική άποψη, αφού όπως ανέφερα είχε τοποθετηθεί δίπλα στο σώμα νεκρού. Τρίτον, είναι ενδεικτικός απόψεων σχετικά με τη μεταθανάτια ζωή, την τύχη της ψυχής, το ρόλο των θεών. Τέταρτον, είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την κατανόηση ενός από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια του αρχαίου κόσμου, του Ορφισμού. Πέμπτον, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η σχέση ποιήματος και φιλοσοφικής εξήγησης, που είναι ενδεικτική της σημασίας και του ρόλου της φιλοσοφίας γενικότερα. Ο πάπυρος ανακαλύφθηκε το 1962 σε έναν τάφο στο Δερβένι, κοντά στη Θεσσαλονίκη, απανθρακωμένος σε υπολείμματα νεκρικής πυράς, ίσως ενός πολεμιστή, και μεταφέρθηκε από τον Πέτρο Θέμελη, επόπτη της τότε ανασκαφής, στο μουσείο Θεσσαλονίκης. Ο πάπυρος βρέθηκε κλειστός και το άνοιγμά του ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Για τον σκοπό αυτό, κάλεσαν τον Αυστριακό συντηρητή Α. Fackelmann, ο οποίος αφού έκανε τον πάπυρο πιο ελαστικό στη συνέχεια τον έθεσε κάτω από την ακτινοβολία ενός ηλεκτρικού λαμπτήρα, οπότε χάρη στη θερμότητα και τον ηλεκτρομαγνητισμό άρχιζαν να ξεχωρίζουν τα στρώματα του παπύρου, τα οποία στη συνέχεια αποκολλούσε με μια μεταλλική βελόνα. Από τον πάπυρο σώθηκαν τελικά μια σειρά από αποσπάσματα που μας δίνουν ένα ως επί το πλείστον συνεχόμενο κείμενο 24 στηλών. Μετά την τελευταία στήλη υπάρχει άγραφος πάπυρος περίπου 16 εκ., πράγμα που σημαίνει ότι έχουμε το τέλος του κειμένου. Δεν έχουμε όμως την αρχή του. Οι πρώτες στήλες είναι μάλιστα ιδιαίτερα αποσπασματικές, πράγμα αναμενόμενο, αφού προέρχονται από το εξωτερικό μέρος του παπύρου που ήταν περισσότερο εκτεθειμένο στη φθορά. Η πρώτη δημοσίευση για τον πάπυρο έγινε από τον Στυλιανό Καψωμένο το 1963. Την έκδοση του παπύρου ανέλαβαν οι καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κ. Τσαντσάνογλου και Γ. Παράσσογλου. Η καθυστέρηση της δημοσίευσης έδωσε λαβή για κριτική και τριγμούς στη φιλία της ερευνητικής κοινότητας. Το 1982, δημοσιεύθηκε χωρίς άδεια σε έγκυρο επιστημονικό περιοδικό μια ανυπόγραφη μεταγραφή του παπύρου. Βήμα προόδου ήταν ένα συνέδριο στο πανεπιστήμιο του Princeton το 1993, τα κείμενα του οποίου δημοσιεύθηκαν το 1995. Το 2002, ο Richard Janko δημοσιεύει το κείμενο του παπύρου χωρίς να έχει κάνει αυτοψία του παπύρου και το 2004 Gabor Betegh δημοσιεύει κείμενο και σχολιασμένη έκδοση. Τέλος, μόλις πριν από λίγες εβδομάδες, οι Κ. Τσαντσάνογλου, Γ. Παράσσογλου, και Θ. Κουρεμένος δημοσίευσαν την έκδοση του παπύρου με εκτενή σχόλια, προϊόν μιας μακράς ερευνητικής και στοχαστικής δουλειάς».
Hμερομηνία δημοσίευσης: 28-11-04 εφημερίδα Καθημερινή Eνας σπάνιος θησαυρός μέσα στις στάχτες Πρόκληση για τους μελετητές η ανάγνωση των απανθρακωμένων παπύρων της αρχαίας βιβλιοθήκης του Herculaneum
Του Γιωργου Ε. Καραμανωλη*
Η ιστορία της Πομπηίας, της πόλης που κατέστρεψε η έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., είναι γνωστή στους περισσότερους. Πολύ λιγότερο γνωστή είναι η τύχη της γειτονικής πόλης του Hercu-laneum (βρίσκεται περίπου δέκα χιλιόμετρα βόρεια της Πομπηίας), που καταστράφηκε ταυτόχρονα. Οι ανασκαφές, που άρχισαν τον 18ο αιώνα υπό την εποπτεία του ηγεμόνα της Νάπολης Carlo di Borbone (1716– 1788), αποκάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος αυτών των πόλεων και προσκόμισαν συναρπαστικά στοιχεία για την ιδιωτική και δημόσια ζωή στη ρωμαϊκή εποχή. Η πόλη του Herculaneum, όμως, η οποία και όπως δηλώνει το όνομά της ήταν αφιερωμένη στον Ηρακλή, μας επεφύλασσε μια μοναδική έκπληξη: την ανακάλυψη μιας αρχαίας βιβλιοθήκης, της μόνης που έχει σωθεί από την αρχαιότητα, που περιείχε περίπου 1.000 αρχαία βιβλία, δηλαδή παπυρικούς κυλίνδρους, με έργα λατινικής και, κυρίως, ελληνικής γραμματείας. Με εξαίρεση τον πάπυρο που βρέθηκε σε τάφο στην περιοχή του Δερβενιού κοντά στη Θεσσαλονίκη, οι πάπυροι του Herculaneum είναι οι μόνοι που βρέθηκαν σε ευρωπαϊκό έδαφος.
Η διατήρησή τους οφείλεται στο γεγονός ότι απανθρακώθηκαν αφού εκτέθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 320 βαθμούς Κελσίου κατά την ηφαιστειακή έκρηξη, με συνέπεια να μεταβληθούν σε μια απανθρακωμένη συμπαγή μάζα ακανόνιστου σχήματος. Η νέα χημική τους σύσταση εμπόδισε την αποσύνθεση του οργανικού υλικού του παπύρου από την υγρασία που διακρίνει το κλίμα των μεσογειακών χωρών, αλλά η νέα μορφή των παπυρικών κυλίνδρων ήταν δύσκολα αναγνωρίσιμη, με συνέπεια οι εργάτες στην αρχή των ανασκαφών να τους περάσουν για κομμάτια κάρβουνο και να πετάξουν ή να καταστρέψουν αρκετούς από αυτούς. Hταν δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι τα γκριζόμαυρα απανθρακωμένα κομμάτια ήταν αρχαία παπυρικά βιβλία.
Η προσδοκία της εύρεσης χαμένης αρχαίας ποίησης στα νέα παπυρικά βιβλία διαψεύστηκε σύντομα. Το πρώτο παπυρικό ρολό που διαβάστηκε προερχόταν από έναν ελάχιστα μέχρι τότε γνωστό συγγραφέα, τον Φιλόδημο, και ήταν μια πραγματεία αισθητικής («Περί μουσικής»). Σύντομα έγινε σαφές ότι τα παπυρικά βιβλία περιέχουν κυρίως φιλοσοφικές πραγματείες της ελληνιστικής εποχής και ιδιαίτερα της επικούρειας φιλοσοφίας, την οποία μέχρι τότε γνωρίζαμε ελάχιστα. Πολλοί πάπυροι περιέχουν βιβλία από το «Περί φύσεως» του Επίκουρου, τη σκέψη του οποίου μέχρι την ανακάλυψη της βιβλιοθήκης του Herculaneum γνωρίζαμε μόνον από έμμεσες (και κάποτε εχθρικές) πηγές, όπως τον Κικέρωνα και τον Διογένη τον Λαέρτιο.
Επιπλέον ήρθαν στο φως έργα επικουρείων, οι οποίοι μέχρι τότε ήταν ουσιαστικά μόνον ονόματα, όπως ο Πολύστρατος, ο Καρνεϊσκος, ο Eρμαρχος, ο Δημήτριος Λάκων και ο Φιλόδημος, ο συγγραφέας που εκπροσωπείται περισσότερο από όλους στη βιβλιοθήκη. Από τον τελευταίο έχουν βρεθεί πολλά έργα που αφορούν ζητήματα ηθικής, αλλά και πραγματείες λογικής, θεολογίας, ρητορικής και θεωρίας της ποίησης. Ανακαλύφθηκαν επίσης έργα στωικών, όπως τα «Λογικά ζητήματα» και το Περί προνοίας του Χρυσίππου, που δεν σώζονται από καμιά άλλη πηγή, και αρκετά λατινικά κείμενα, ανάμεσά τους στίχοι των ποιητών Eννιου και Λουκρητίου.
Η αξία των κειμένων αυτών έγκειται από τη μια στο ότι, παρά την αποσπασματικότητά τους, αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για τον ελληνικό κυρίως πεζό και δη φιλοσοφικό λόγο, ενώ από την άλλη μάς διαφωτίζουν για θέσεις φιλοσόφων της ελληνιστικής εποχής σε καίρια φιλοσοφικά ζητήματα. Προσβλέπουμε, για παράδειγμα, να αντιληφθούμε καλύτερα ποια ήταν η άποψη του Επίκουρου για τη φύση των νοητικών λειτουργιών και τη σχέση τους με τα υπόλοιπα κοσμικά συμβάντα, και να διαλευκάνουμε τη διδασκαλία του Επίκουρου και του Χρυσίππου σχετικά με την ύπαρξη ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης.
Επιπλέον, οι πραγματείες του Φιλοδήμου για την ποίηση καλύπτουν το χρονολογικό χάσμα του σχετικού προβληματισμού ανάμεσα στο Περί ποιητικής του Αριστοτέλη και στο Περί ύψους του Λογγίνου. Η αξία των κειμένων δεν σταματά εδώ. Πολύ συχνά φιλοξενούν ποιητικά παραθέματα που δεν γνωρίζαμε από αλλού, απόψεις άλλων φιλοσόφων με τις οποίες οι συγγραφείς συμφωνούν ή διαφωνούν, οι οποίες έτσι γίνονται γνωστές για πρώτη φορά.
Πληθώρα ερωτημάτων
Τα ερωτήματα που έχει θέσει στην έρευνα η ανακάλυψη της βιβλιοθήκης στη βίλα των παπύρων είναι πολλά. Ποιος δημιούργησε τη βιβλιοθήκη αυτή και για ποιο λόγο; Ποιοι τη χρησιμοποιούσαν και γιατί έδωσαν τόση έμφαση σε φιλοσοφικά κείμενα; Γιατί περιέχει τόσο πολλά έργα του Φιλοδήμου; Γιατί δεν περιέχει μεγάλα λογοτεχνικά έργα της αρχαιότητας, Oμηρο, λυρικούς, τραγικούς, Βιργίλιο; Και, τέλος, έχει έρθει όλη η βιβλιοθήκη στο φως; Προς το παρόν δεν διαθέτουμε σίγουρες απαντήσεις, μόνον υποθέσεις με ποικίλους βαθμούς πιθανότητας. Oσον αφορά τη δημιουργία της βιβλιοθήκης, μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι ότι τον πυρήνα της αποτέλεσαν έργα που έφερε μαζί του ο Φιλόδημος από την Αθήνα. Oμως η μελέτη των διαφόρων στυλ γραφής δείχνει ότι πολλά πρέπει να γράφτηκαν στο Herculaneum.
Η μεγάλη παρουσία έργων επικούρειας φιλοσοφίας καθιστά πολύ πιθανή την άποψη ότι τη βιβλιοθήκη χρησιμοποιούσαν επικούρειοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Oμως ο Φιλόδημος πέθανε γύρω στο 40 π.Χ. Ποιοι χρησιμοποιούσαν τη βιβλιοθήκη μετά τον θάνατο τον δικό του και των υπολοίπων της γενιάς του; Hταν επικούρειοι ή όχι; Πώς αντιμετώπισαν τη βιβλιοθήκη, την εμπλούτισαν, τη συρρίκνωσαν ή αδιαφόρησαν;
Πρόκειται για ερωτήματα που μένουν και μάλλον θα μείνουν ανοικτά. Ακόμα όμως και αν τη βιβλιοθήκη διαχειριζόταν μια επικούρεια κοινότητα, δεν σημαίνει ότι τα ενδιαφέροντά της ήταν αποκλειστικά φιλοσοφικά. Η ποιητική φλέβα του Φιλοδήμου δείχνει το αντίθετο. Iσως, λοιπόν, η απουσία των λογοτεχνικών έργων να είναι τυχαία ή να οφείλεται σε συγκυρίες.
Δύσκολη η αξιοποίησή τους
Είναι πιθανό η βιβλιοθήκη που ανακαλύφθηκε να αποτελεί ό,τι έμεινε από μια μεγαλύτερη, που περιείχε και λογοτεχνικά έργα, τα οποία φυγαδεύτηκαν πριν ή κατά την καταστροφή. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι πιθανότατα έχει ανακαλυφθεί μόνο ένα μέρος της βιβλιοθήκης, καθώς μόνο ένα μικρό μέρος της βίλας έχει ανασκαφεί. Η πιθανότητα αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι οι πάπυροι βρέθηκαν σε πέντε διαφορετικά σημεία μέσα στη βίλα σε διάφορες θέσεις (σε κιβώτια, θήκες αλλά και ριγμένοι στο έδαφος), οπότε είναι πιθανό να βρεθούν και άλλοι σε άλλα σημεία της. Οι ανασκαφές που έχουν σταματήσει εδώ και χρόνια, αλλά ευελπιστούμε ότι θα συνεχιστούν, δεν ξέρουμε τι μας επιφυλάσσουν.
Hδη όμως έχουμε στα χέρια μας έναν θησαυρό χωρίς προηγούμενο στην ελληνορωμαϊκή γραμματεία. Η συστηματική σπουδή του άρχισε μόλις τη δεκαετία του ’70 χάρις στις προσπάθειες του Marcello Gigante. Η αξιοποίησή του δεν είναι εύκολη, καθώς οι δυσκολίες που θέτει το υλικό είναι πολλές, π.χ. το μελάνι συχνά είναι αχνό ή αδιάκριτο από την επιφάνεια γραφής. Η ψηφιακή και πολυεπίπεδη (multispectral) φωτογράφηση τα τελευταία χρόνια καταφέρνει να αποκαλύπτει ίχνη γραμμάτων που δεν είναι ορατά με το μάτι ή το μικροσκόπιο. Aλλες δυσκολίες όμως παραμένουν, συχνά συνέπειες του κακού ανοίγματος των παπύρων, όπως είναι η ταυτόχρονη συνύπαρξη πολλών επιπέδων γραφής στο ίδιο παπυρικό κομμάτι. Οι δυσκολίες καθιστούν την ανάγνωση και έκδοση άγνωστων κειμένων της αρχαίας γραμματείας πρόκληση, που δυστυχώς ακόμα απωθεί παρά έλκει. Οι άνθρακες αποδείχτηκαν θησαυρός, αλλά την αξία του δεν τη γνωρίζουμε πλήρως, καθώς πολλοί πάπυροι περιμένουν ακόμα τον μελετητή τους.
Oι προσπάθειες ανοίγματος
Η ανεύρεση των παπυρικών κυλίνδρων δεν ήταν το τέλος αλλά η αρχή μιας ανακάλυψης. Οι πάπυροι βρέθηκαν τυλιγμένοι, δηλαδή κλειστοί, και σε κατάσταση υψηλής απανθράκωσης, με έντονες προσμίξεις τοξικών και μη ουσιών. Επρόκειτο για ένα πολύ ευαίσθητο υλικό που εύκολα μπορούσε να καταστραφεί εντελώς, και όντως οι πρώτες προσπάθειες ανοίγματος των παπύρων ήταν καταστρεπτικές. Η πρώτη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε συστηματικά ήταν αυτή του διευθυντή του μουσείου Ercolanese, Camillo Paderni.
Ο Paderni έκοβε με μαχαίρι τους παπύρους στη μέση από τη μία άκρη μέχρι την άλλη (scorzatura totale) ή έκοβε μόνο τα εξωτερικά στρώματα αφήνοντας απείραχτο το εσωτερικό του παπυρικού ρολού, το λεγόμενο midollo (μεδούλι) – scorzatura parziale. Με τον τρόπο αυτό προέκυπταν δύο μισά από τα οποία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα εσωτερικά ημικυλινδρικά κομμάτια (scorze). Η μέθοδος αυτή όμως κατέστρεφε το παπυρικό ρολό και, στην περίπτωση της ολικής τομής, θρυμμάτιζε το εσωτερικό του.
Η μηχανή του Piaggio
Σημαντική πρόοδος ήταν η επινόηση από τον Γενοβέζο μοναχό Antonio Piaggio (1713–1796) μιας μηχανής που επιχειρούσε να ξετυλίξει πραγματικά το παπυρικό ρολό. Αυτό τοποθετούνταν στη βάση της μηχανής και αφού εντοπιζόταν η άκρη του εξωτερικού στρώματος του ρολού, κολλούσαν με κόλλα στο πίσω (άγραφο) μέρος του παπύρου δέρμα ζώου ή τεχνητή μεμβράνη και εφάρμοζαν σχοινιά που κρατούσαν τον πάπυρο σταθερό, καθώς γυρνούσε γύρω από έναν κύλινδρο στο πάνω μέρος της μηχανής. Τη διαδικασία βοηθούσαν οι τεχνικοί υπεύθυνοι του ξετυλίγματος είτε με τη χρήση βελόνας είτε με την εφαρμογή επιπλέον κόλλας στη ράχη του παπύρου, η οποία είχε την ιδιότητα να μαλακώνει αλλά και να αποκολλά ένα στρώμα παπύρου από το υπόλοιπο ρολό.
Η μηχανή του Piaggio μπορούσε να ανοίξει μόνο παπυρικά ρολά με μέτριο βαθμό απανθράκωσης και αρκετή συνοχή, οπότε όταν εξάντλησε πια τις δυνατότητές της εγκαταλείφθηκε (στις αρχές του 20ού αιώνα). Καμιά από τις μεθόδους που δοκιμάστηκαν στη συνέχεια δεν ήταν αρκετά ικανοποιητική για να επικρατήσει. Τα τελευταία είκοσι χρόνια εφαρμόζεται η μέθοδος του Νορβηγού παπυρολόγου Knut Kleve, η οποία εμπνέεται αρκετά από τη μέθοδο Piaggio. Στηρίζεται στη χρήση κόλλας (με βάση οργανική για να μην καταστρέφει) που περιέχει οξύ και ζελατίνα, και ένα είδος χαρτιού, το γιαπωνέζικο χαρτί. Το οξύ της κόλλας εμποτίζει το εξωτερικό στρώμα του παπύρου και η ζελατίνα βοηθάει να κολλήσει στο χαρτί που έχει τοποθετηθεί πάνω του. Oταν η κόλλα στεγνώσει, το στρώμα του παπύρου που επικολλάται πάνω στο χαρτί μπορεί να αποκολληθεί. Με τη μέθοδο αυτή ανοίγουν πάπυροι με μεγάλο βαθμό απανθράκωσης, και αυτή η μέθοδος όμως δεν είναι αρκετά αποτελεσματική. Υπάρχουν, ωστόσο, ακόμα περίπου διακόσια παπυρικά ρολά ή κομμάτια τους που απομένουν να ανοιχτούν. Η εύρεση μιας νέας μεθόδου είναι επιτακτικό όσο και δύσκολο ζητούμενο.
Φιλόδημος, o Eλληνας στην αυλή του Πείσωνα
Ποιος ήταν ο Φιλόδημος και πώς βρέθηκε στον κύκλο του Πείσωνα; Το ερώτημα είναι καίριο για την εξιχνίαση ζητημάτων σχετικά με τη δημιουργία της βιβλιοθήκης στη βίλα των παπύρων και τον ιδιοκτήτη της.
Ο Φιλόδημος γεννήθηκε γύρω στο 110 π.Χ. στα Γάδαρα της σημερινής Παλαιστίνης, αλλά μετοίκησε στην Αθήνα αναζητώντας παιδεία. Εκεί μαθήτευσε στην Επικούρεια Σχολή, όταν σχολάρχης ήταν ο Ζήνων ο Σιδώνειος, αλλά αργότερα μετακινήθηκε, για λόγους που δεν γνωρίζουμε, στην Ιταλία, αρχικά στη Ρώμη και κατόπιν στην περιοχή της Νάπολης, όπου συνδέεται με τον Πείσωνα.
Εκτός από τον Κικέρωνα, το γεγονός αυτό πιστοποιούν δύο μαρτυρίες του ίδιου του Φιλόδημου: η αφιέρωση στον Πείσωνα του έργου του «Περί του καθ’ Oμηρον αγαθού βασιλέως» και ένα επίγραμμα που διασώζει η Παλατινή Ανθολογία (11.44) στο οποίο ο Φιλόδημος καλεί τον Πείσωνα σε δείπνο και ζητεί να γίνει ο πάτρονάς του. Στη Ρώμη και στη Νάπολη ο Φιλόδημος συνδέθηκε επίσης με τοπικούς επικούρειους φιλοσόφους και διανοουμένους της αξίας του Βιργιλίου και του Βάρρωνα. Αυτό προκύπτει από έναν πάπυρο του Φιλοδήμου που κατέληξε στο Παρίσι και διαβάστηκε το 1989 (PΗerc. Paris 2), ενώ σε έναν άλλο (PHerc. 312) γίνεται λόγος για τη μετακίνηση Επικουρείων από τη Νάπολη και τον κύκλο του Επικουρείου Σείρωνα στο Herculaneum.
Τα στοιχεία αυτά, μαζί με το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των παπύρων που ανακαλύφθηκαν περιέχουν έργα του Φιλοδήμου (συχνά σε περισσότερα από ένα αντίτυπα), οδηγούν στα εξής πιθανά συμπεράσματα. Πρώτον, ο Φιλόδημος ήταν μέλος μιας επικούρειας κοινότητας στο Herculaneum, δεύτερον, η κοινότητα αυτή είχε για έδρα της τη βίλα των παπύρων και για πάτρονά της τον Πείσωνα, τρίτον, η βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως είναι πιθανόν η βιβλιοθήκη αυτής της κοινότητας.
- Ο Γ. E. Καραμανώλης είναι διδάκτωρ της αρχαίας φιλοσοφίας και διετέλεσε ερευνητής του Centro per lo studio dei papiri Ercolanesi, στη Νάπολη. Διδάσκει αρχαία φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. To βιβλίο του Φιλόδημος, Τα Επιγράμματα. Η Ποίηση ενός Επικουρείου, με εκτενή εισαγωγή για τους παπύρους του Herculaneum, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θύραθεν.
Συγγραφείς της εγκυκλωπαιδειας Μειζονος Ελληνισμού-Μ.Ασία
Ballesteros Pastor Luis ( Ιστορικός ) - Dr. Bouzek Jan ( Αρχαιολόγος ) - Prof. Univerzita Karlova, Praha Callatay, de François ( Αρχαιολόγος ) - Prof. Cabinet des Medailles, Bibliotheque Royale Albert 1er Constancio Patrick ( Αρχαιολόγος ) - Dr. Corso Antonio ( Αρχαιολόγος ) - Prof. University of Budapest di Napoli Valentina ( Αρχαιολόγος ) - Dr. Duplouy Alain ( Αρχαιολόγος ) - Dr. Filges Axel ( Αρχαιολόγος ) - Dr. Alman Arkeoloji Enstitusu, Instabul Forster Peter ( Αρχαιολόγος ) - Hallman Robert ( Ιστορικός ) - Keaveney Arthur ( Ιστορικός ) - Prof. Univeristy of Kent Kobes Jörn ( Ιστορικός ) - Prof. Johann Wolgang Goethe-Universitat Frankfurt am Main Mitchell Stephen ( Ιστορικός ) - Prof. University of Exeter Mutafov Emmanuel ( Ιστορικός ) - Dr. Pianalto Ana ( Αρχαιολόγος ) - Δρ. Στέλεχος ΙΜΕ, 18η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Radic Radivoj ( Ιστορικός ) - Rakova Snezhana ( Ιστορικός ) - Dr. Ruggendorfer Peter ( Ιστορικός ) - Dr. Osterreichische Akademie des Wissenschaften, Institut fur Kulturgesschichte der Antike Shariat-Panahi Mohammad ( Ιστορικός ) - MA Oθωμανικής ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ Smith T. J. ( Αρχαιολόγος ) - Prof. University of Virginia Yegul Fikret ( Αρχιτέκτονας ) - Prof. Architecture, University of California Yucel Kaya Alp ( Ιστορικός ) - Zerouali Basma ( Ιστορικός ) - Zoroglu Levent ( Αρχαιολόγος ) - Prof. Selcuk University, Konya Αλεξανδροπούλου Ιωάννα ( Αρχαιολόγος ) - Dr. Αναγνώστου Ευαγγελία ( Ιστορικός ) - Prof. University of Melbourne Ανδρέου Αλέξανδρος ( Ιστορικός ) - MA., Στέλεχος ΙΜΕ, ΥΠΠΟ Ανδριανοπούλου Παναγιώτα ( Κοινων. Ανθρωπολόγος ) - DEA κοινωνικής ανθρωπολογίας Ανεζίρη Σοφία ( Ιστορικός ) - Δρ. Αριστοδήμου Γεωργία ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Βάθη Θεοδώρα ( Ιστορικός ) - Βενέτης Ευάγγελος ( Ιστορικός ) - Βερέμης Θάνος ( Ιστορικός ) - Καθηγητής Παν/μίου Αθηνών Βουγιουκλάκη Πηνελόπη ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ Βραχιονίδου Σταυρούλα ( Αρχαιολόγος ) - Δρ. Γαλιατσάτου Παναγιώτα ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Γεωργακοπούλου Φωτεινή ( Αρχιτέκτονας ) - ΜΑ Αρχιτεκτονικής, Στέλεχος ΙΜΕ, Creative director Elfdesign Γιαγκάκη Αναστασία ( Αρχαιολόγος ) - Γιαρένης Ηλίας ( Ιστορικός ) - Λέκτορας Βυζ. Ιστορίας, Ιόνιο Παν/μιο Γυφτοπούλου Σοφία ( Ιστορικός ) - Δαλαβέρας Ανδρέας ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Δάρδαλης Νικόλαος ( Ιστορικός ) - ΜΑ νεότερης ιστορίας Δημητριάδου Δάφνη ( Ιστορικός ) - Εξερτζόγλου Χάρης ( Ιστορικός ) - Καθ. Παν/μίου Αιγαίου Ζάχος Γεώργιος ( Ιστορικός ) - Δρ. Στέλεχος ΙΜΕ, Καθ. Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Ζέη Ελευθερία ( Ιστορικός ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ ΙΒΕ ( Συγγραφέας ) - Ιγνατιάδου Δέσποινα ( Αρχαιολόγος ) - Δρ., ΙΣΤ' ΕΠΚΑ Καζακίδη Ναταλία ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Καλογεροπούλου Γεωργία ( Αρχαιολόγος ) - MA Αρχαιολογίας, Στέλεχος ΙΜΕ Καμάρα Αφροδίτη ( Ιστορικός ) - Δρ., πρώην στέλεχος ΙΜΕ Καναβού Νικολέττα ( Φιλόλογος ) - Δρ. Κλασικών Σπουδών Κανάκη Έλενα ( Αρχαιολόγος ) - Καντηρέα Μαρία ( Ιστορικός ) - Δρ. Καπώνης Αντώνιος ( Ιστορικός ) - Καραμανώλης Γιώργος - Λέκτορας, Φιλοσοφική Παν/μιου Κρήτης Καραχρήστος Ιωάννης ( Ιστορικός ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Καριώρης Π. Παναγιώτης ( Μεταφραστής ) - Καριώρης Παναγιώτης ( Ιστορικός ) - Καστρινάκης Νίκος ( Αρχαιολόγος ) - Κατσάπης Κωνσταντίνος ( Ιστορικός ) - ΜΑ νεότερης ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Κατσιαμπούρα Γιάννα ( Ιστορικός ) - Δρ., Στέλεχος ΙΜΕ Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία ( Ιστορικός ) - Κονιώτη Μαρία ( Αρχαιολόγος ) - Κωνσταντινίδης Κ. ( ) - Λαζαρίδης Κωνσταντίνος ( Αρχαιολόγος ) - Λαμπάκης Στ. ( Ιστορικός ) - Λέκα Ευρυδίκη ( Αρχαιολόγος ) - Δρ. Κ΄ ΕΠΚΑ Λεμπέσης Αθανάσιος ( Ιστορικός ) - ΜΑ Λαογραφίας Μακρυπούλιας Χρήστος ( Ιστορικός ) - Μεγαλοκονόμου Εύα ( Ιστορικός ) - ΜΑ. Μεχτίδης Πέτρος ( Ιστορικός ) - Μητσάκου Ελένη ( Αρχιτέκτονας ) - DEA αρχιτεκτονικής, Στέλεχος ΙΜΕ Μουστάκας Κωνσταντίνος ( Ιστορικός ) - Δρ. Οθωμανικής ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ, Παν/μιο Κρήτης Μπαζίνη Ελένη ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ ιστορίας της τέχνης, Υπουργείο Πολιτισμού Μπάνεβ Γκέντζο ( Ιστορικός ) - ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας, Συνεργατής ΙΜΕ Μπαρμπαρίτσα Ελένη ( Αρχαιολόγος ) - Νικολαϊδης Ευθύμιος ( Ιστορικός ) - Νούτσου Μαρίνα ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ., 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχιοτήτων Ντόουσον Μαρία - Δήμητρα ( Αρχαιολόγος ) - MPhil Αρχαιολογίας, Στέλεχος ΙΜΕ Παλαιοθόδωρος Δημήτρης ( Αρχαιολόγος ) - Δρ. Στέλεχος ΙΜΕ, Επίκουρος Καθ. Παν. Θεσσαλίας Παπαδοπούλου-Σταγάκη Νίκη ( Ιστορικός Τέχνης ) - Παππάς Νικόλαος ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Πατσιάδου Λίλα ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ., Μουσείο Κοσμήματος Λαλαούνη Πολυχρονόπουλος Βασίλης ( Ιστορικός ) - Ραγιά Έφη ( Ιστορικός ) - Σαλβάνου Αιμιλία ( Ιστορικός ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ Σαπκίδη Όλγα ( Κοινων. Ανθρωπολόγος ) - DEA Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Στέλεχος ΙΜΕ Σκουνάκη Ιουλία ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ. Σμυρνέλη Μαρία - Καρμέν ( Ιστορικός ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ, CNRS Σπυροπούλου Βάσω ( Ιστορικός ) - ΜΑ, Στέλεχος ΙΜΕ Στάθη Αγγελική ( Ιστορικός ) - Σταματόπουλος Δημήτριος ( ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Παν/μιο Μακεδονίας Στεφανίδου Βέρα ( Ιστορικός ) - Δρ. Στουραϊτης Ιωάννης ( Ιστορικός ) - Τερεζάκης Γιώργος ( Ιστορικός ) - ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας Τουλουμάκος Παντελής ( Ιστορικός ) - ΜΑ Οθωμανικής ιστορίας Τσάκαλος Αντώνης ( Ιστορικός ) - Τσέλεκας Παναγιώτης ( Αρχαιολόγος ) - Δρ., Νομισματικό Μουσείο Τσιβίκης Νικόλαος ( Αρχαιολόγος ) - Τσιώρου Κωνσταντίνα ( Ιστορικός ) - ΜΑ., Στέλεχος ΙΜΕ Φαφούτη Σταματία ( Ιστορικός ) - Δρ. Φιολιτάκη Πηνελόπη ( Αρχαιολόγος ) - Φουκανέλη Γεωργία ( Αρχαιολόγος ) - ΜΑ., Στέλεχος ΙΜΕ Χαριτόπουλος Ευάγγελος ( Αρχαιολόγος ) - Χουμεριανός Μανώλης ( Ιστορικός ) - Δρ. Νεότερης Ιστορίας, Στέλεχος ΙΜΕ, Πάντειο Πανεπιστήμιο