Ιωάννειο κόμμα
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ιωάννειο κόμμα ονομάζεται η «νόθη» φράση που παρεμβάλλεται στα εδάφια της επιστολής 1 Ιωάννη 5:7, 8 της Καινής Διαθήκης και αναφέρει τα εξής (σημειώνεται με έντονους χαρακτήρες):
-
- «5 Τίς ἐστιν ὁ νικῶν τὸν κόσμον εἰ μὴ ὁ πιστεύων ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ; 6 Οὗτός ἐστιν ὁ ἐλθὼν δι' ὕδατος καὶ αἵματος, Ἰησοῦς Χριστός· οὐκ ἐν τῷ ὕδατι μόνον, ἀλλ' ἐν τῷ ὕδατι καὶ τῷ αἵματι· καὶ τὸ Πνεῦμά ἐστι τὸ μαρτυροῦν, ὅτι τὸ Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. 7 Ὃτι τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες [ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ Πατὴρ, ὁ Λόγος καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὗτοι οἱ τρεῖς ἕν εἰσι. 8 καὶ τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες ἐν τῇ γῇ], τὸ Πνεῦμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἷμα, καὶ οἱ τρεῖς εἰς τὸ ἕν εἰσιν. 9 Εἰ τὴν μαρτυρίαν τῶν ἀνθρώπων λαμβάνομεν, ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ μείζων ἐστίν· ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ ἣν μεμαρτύρηκε περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ».
(1 Ιωάννη 5:5-9)
- «5 Τίς ἐστιν ὁ νικῶν τὸν κόσμον εἰ μὴ ὁ πιστεύων ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ; 6 Οὗτός ἐστιν ὁ ἐλθὼν δι' ὕδατος καὶ αἵματος, Ἰησοῦς Χριστός· οὐκ ἐν τῷ ὕδατι μόνον, ἀλλ' ἐν τῷ ὕδατι καὶ τῷ αἵματι· καὶ τὸ Πνεῦμά ἐστι τὸ μαρτυροῦν, ὅτι τὸ Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. 7 Ὃτι τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες [ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ Πατὴρ, ὁ Λόγος καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὗτοι οἱ τρεῖς ἕν εἰσι. 8 καὶ τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες ἐν τῇ γῇ], τὸ Πνεῦμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἷμα, καὶ οἱ τρεῖς εἰς τὸ ἕν εἰσιν. 9 Εἰ τὴν μαρτυρίαν τῶν ἀνθρώπων λαμβάνομεν, ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ μείζων ἐστίν· ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ ἣν μεμαρτύρηκε περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ».
Είναι ευρέως αποδεκτό ότι η Τριαδολογική αυτή φράση αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στο κείμενο των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών[1], παρά το γεγονός ότι περιλαμβάνεται στο διαδεδομένο Textus Receptus (Παραδεδεγμένο Κείμενο) και στις εκδόσεις ή τις μεταφράσεις που βασίζονται σε αυτό. Αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλοίωσης του Βιβλικού κειμένου η οποία είχε θεολογικά κίνητρα σε όλη την χειρογραφική παράδοση της Καινής Διαθήκης[2].
Πίνακας περιεχομένων |
[Επεξεργασία] Στοιχειοθέτηση και ιστορικό της νοθείας
[Επεξεργασία] Χειρόγραφα, μεταφράσεις και Εκκλησιαστικοί Πατέρες
(4ος αιώνας, Βρετανικό Μουσείο)
όπου περιέχονται τα εδάφια 1 Ιωάννη 5:7, 8.
Οι χρωματισμένες λέξεις αναφέρουν:
«ΤΡΕΙCΕΙ
CIΝΟΙΜΑΡΤΥΡΟΥΝ
ΤΕCΤΟΠΝ[ΕΥΜ]ΑΚΑΙΤΟΥ
ΔΩΡΚΑΙΤΟΑΙΜΑ»
Αυτό το απόσπασμα κειμένου ή κόμμα δεν περιέχεται σε κανένα από τα αρχαιότερα γνωστά ελληνικό χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης, παρά μόνο σε οχτώ πολύ μεταγενέστερα. Σε αυτά μάλιστα είναι προφανές ότι πρόκειται για μετάφραση στα Ελληνικά η οποία βασίζεται σε μια μεταγενέστερη αναθεώρηση της Λατινικής Βουλγάτας. Σε τέσσερα από τα οχτώ χειρόγραφα προστέθηκε αργότερα αυτό το κείμενο ως εναλλακτική ανάγνωση στο περιθώριο. Τα οχτώ αυτά χειρόγραφα είναι τα εξής:
- Κώδικας Montofortianus (Αρ. χειρ. 61, Δουβλίνο, του 16ου αιώνα)
- Κώδικας Regius της Νάπολης (Αρ. χειρ. 88, Νάπολη, του 14ου αιώνα), εναλλακτική ανάγνωση στο περιθώριο που προστέθηκε τον 16ο αιώνα.
- Κώδικας Αρ. 221 (του 10ου αιώνα, Μποντλεϊανή Βιβλιοθήκη, Οξφόρδη), εναλλακτική ανάγνωση στο περιθώριο που προστέθηκε μεταγενέστερα.
- Κώδικας Αρ. 429 (του 16ου αιώνα, Βόλφενμπιτελ, Γερμανία), εναλλακτική ανάγνωση στο περιθώριο που προστέθηκε μεταγενέστερα.
- Κώδικας Αρ. 629 (του 14ου αιώνα, Πόλη του Βατικανού)
- Κώδικας Αρ. 635/636 (του 16ου αιώνα, Νάπολη), εναλλακτική ανάγνωση στο περιθώριο που προστέθηκε μεταγενέστερα.
- Κώδικας Αρ. 918 (του 16ου αιώνα, Εσκοριάλ, Ισπανία).
- Κώδικας Αρ. 2318 (του 18ου αιώνα, Βουκουρέστι), χειρόγραφο επηρεασμένο από την Κλημεντίνεια Βουλγάτα.
Όπως γίνεται φανερό, κανένα από τα παραπάνω ελληνικά χειρόγραφα (ή τις προσθήκες στο περιθώριο) δεν χρονολογείται πριν από τον 14ο αιώνα.
Το κείμενο παραλείπεται επίσης από τα χειρόγραφα όλων των αρχαίων μεταφράσεων της Καινής Διαθήκης —στη Συριακή, την Κοπτική, την Αρμενική, την Αιθιοπική, την Αραβική και την Σλαβονική, εκτός από την Λατινική. Ακόμη και στην Λατινική, δεν εμφανίζεται ούτε στην πρωτογενή Αρχαία Λατινική μετάφραση (που χρησιμοποιούν ο Τερτυλλιανός, ο Κυπριανός και ο Αυγουστίνος) ούτε και στη Βουλγάτα, όπως εκδόθηκε αρχικά από τον Ιερώνυμο (Κώδικας Fuldensis, αντίγραφο του 541-546, και Κώδικας Amiatinus, αντίγραφο πριν το 716). Επιπρόσθετα, δεν υφίσταται ούτε στο αναθεωρημένο λατινικό κείμενο του Αλκουίνου (πρώτος γραφέας του Κώδικα Vallicellianus του 9ου αιώνα).
Το γεγονός ότι εκατοντάδες αρχαία ελληνικά χειρόγραφα και αρχαίες μεταφράσεις δεν το περιέχουν κάνει φανερό ότι δεν επρόκειτο για σφάλμα κατά την αντιγραφή και γενικότερα τη μετάδοση του κειμένου. Επιπλέον, το κείμενο διασπά αδόκιμα τη συνοχή του νοήματος του συγκειμένου των προηγούμενων και επόμενων εδαφίων.
Επιπλέον, δεν γίνεται καμία αναφορά στο κείμενο αυτό από τους Έλληνες Εκκλησιαστικοί Πατέρες, οι οποίοι αν το είχαν στη διάθεση τους θα το είχαν χρησιμοποιήσει στις μακραίωνες Τριαδολογικές διαμάχες, με σημαντικότερες τον Σαβελλιανισμό και τον Αρειανισμό.
[Επεξεργασία] Η εμφάνιση της προσθήκης
Η αρχαιότερη περίπτωση όπου γίνεται παράθεση από το κείμενο αυτό σαν να αποτελούσε μέρος του κανονικού κειμένου της Επιστολής του Ιωάννη είναι μια λατινική πραγματεία με τίτλο Liber Apologeticus (1.4) του 4ου αιώνα που αποδίδεται στον Ισπανό επίσκοπο Πρισκιλλιανό ή στον ακόλουθό του Επίσκοπο Ινστάντιο. Προφανώς η επεξηγηματική αυτή ιδέα επί των εδαφίων της Επιστολής του Ιωάννη προέκυψε όταν άρχισε να δίνεται η ερμηνεία ότι η αναφορά στο νερό, το αίμα και το Πνεύμα συμβόλιζε την Τριάδα, ερμηνεία η οποία πιθανώς γράφτηκε ως σημείωση στο περιθώριο του κειμένου αρχικά και στη συνέχεια, με την πάροδο του χρόνου, ενσωματώθηκε μέσα στο κείμενο.
Κατά τον 5ο αιώνα αυτό το ερμηνευτικό απόσπασμα άρχισε να παρατίθεται από Λατίνους Πατέρες στη Βόρεια Αφρική και την Ιταλία ως μέρος του κειμένου της Επιστολής, ενώ από τον 6ο αιώνα και έπειτα εμφανίζεται όλο και πιο συχνά στα χειρόγραφα της Αρχαίας Λατινικής μετάφρασης και της Βουλγάτας[3]. Αυτές οι διαφορετικές μαρτυρίες περί του Ιωάννειου κόμματος διαφοροποιούνται επίσης όσον αφορά τη σειρά και την παράληψη ορισμένων λέξεών του. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι εκδόσεις της Βουλγάτας, της επίσημης Βίβλου της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, περιλάμβαναν αυτό το αμφισβητούμενο κείμενο[4].
Στην πραγματικότητα, αναφορά σε αυτό το κείμενο εμφανίζεται για πρώτη φορά στα Ελληνικά σε μια ελληνική έκδοση των Πρακτικών της Δ΄ Λατερανής Συνόδου το 1215. Στο ελληνικό κείμενο της Καινής Διαθήκης, αυτή η εμβόλιμη φράση εμφανίζεται για πρώτη φορά σε ένα δίγλωσσο ελληνολατινικό χειρόγραφο του 14ου αιώνα γραμμένο στην Ιταλία, το Βατικανό Οττοβονιανό χειρόγραφο 298 (Κώδικας Αρ. 629), το οποίο παρουσιάζει διαφορές στη διατύπωση σε σχέση με τη μεταγενέστερη μορφή που επικράτησε ως τη σύγχρονη εποχή. Η επόμενη αναφορά που συναντάται γίνεται από έναν ελληνόγλωσσο συγγραφέα, τον Δομινικανό μοναχό Μανουήλ Καλέκα κατά τον 15ο αιώνα. Στις έντυπες εκδόσεις του ελληνικού κειμένου της Καινής Διαθήκης περιέλαβε την προσθήκη αυτή σε μετάφραση από τα Λατινικά ο πρώτος εκδότης της ελληνικής Βίβλου, ο Καρδινάλιος Ximenes de Cisneros το 1514.
Σταδιακή ήταν και η εξέλιξη στην περίπτωση του Βυζαντινού Κειμένου (Byzantine/Majority Text), δηλαδή ενός μεγάλου συνόλου ελληνικών χειρογράφων που παράχθηκαν κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, από τον 6ο έως και τον 15ο αιώνα. Αυτή η μορφή κειμένου με το πέρασμα του χρόνου ενσωμάτωσε συσσωρευτικά όλο και περισσότερες προσθήκες στο Βιβλικό κείμενο σε σύγκριση με τα αρχαιότερα χειρόγραφα. Στο Βυζαντινό Κείμενο, το οποίο βρίσκεται σε συμφωνία κατά 98% και πλέον με το Textus Receptus[5], περιλήφθηκε τελικά η παρεμβολή του Ιωάννειου κόμματος. Αυτό το είδος καινοδιαθηκικού κειμένου αποδέχεται ως το λειτουργικό κείμενο της Καινής Διαθήκης και χρησιμοποιεί έως σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία.
[Επεξεργασία] Το Κείμενο του Εράσμου
Στο Κείμενο της Καινής Διαθήκης που επιμελήθηκε ο Έρασμος το 1516 και 1519 δεν περιλαμβανόταν αρχικά το Ιωάννειο κόμμα καθώς ακολούθησε τα διαθέσιμα ελληνικά κείμενα. Αυτό προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία καθώς η διαδεδομένη λειτουργική μετάφραση της Εκκλησίας ήταν αποκλειστικά και μόνο η Βουλγάτα. Ο Έρασμος, καθώς έκανε πρόσθετη έρευνα χειρογράφων με τα ίδια αποτελέσματα, αποκρίθηκε ότι θα το περιλάμβανε εφόσον θα του εμφάνιζαν έστω και ένα χειρόγραφο που θα περιείχε το απόσπασμα αυτό. Δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι τελικά θα έκανε την εμφάνιση του ένα τέτοιο ελληνικό χειρόγραφο —προφανώς κατασκευασμένο κατά παραγγελία για την συγκεκριμένη περίπτωση[6]. Τελικά, ο Έρασμος —παρά τις υποψίες που διατηρούσε αλλά και τις δυσχέρειες που του προκαλούσαν αντίπαλοι που ήταν πρόθυμοι να καταφύγουν ακόμη και στην πλαστογραφία— κράτησε το λόγο του και κατ' αυτό τον τρόπο εξαναγκάστηκε στην τρίτη έκδοση του Κειμένου του το 1522 να συμπεριλάβει και το αμφισβητούμενο κείμενο.
[Επεξεργασία] Η διάδοση στους πρόσφατους αιώνες
Στο Κείμενο του Εράσμου στηρίχτηκε ο Ρομπέρ Εστιέν (Στέφανος) και περιέλαβε το νόθο κείμενο στην 3η έκδοση του 1550 και στο Κείμενο του Ελζεβίρ του 1633, το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό ως Textus Receptus. Υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη διάδοση όταν το ενσωμάτωσαν τόσο η Κλημεντίνεια Βουλγάτα του 1592, η οποία υπήρξε η επίσημη Βίβλος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, όσο και η μετάφραση Ρέιμς (Rheims).
Αν και ο Λούθηρος δεν το περιέλαβε αρχικά στη Βίβλο του, μεταγενέστερες εκδόσεις το ενσωμάτωσαν αρχίζοντας από το 1582 και έπειτα. Αν και ο Τίντεϊλ το έβαλε μέσα σε αγκύλες ως αμφισβητούμενο, περιλήφθηκε στο κυρίως σώμα της Μετάφρασης του Βασιλέως Ιακώβου. Με αυτό τον τρόπο το Ιωάννειο κόμμα απέκτησε ευρεία αποδοχή κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα.
[Επεξεργασία] Η αποκατάσταση του κειμένου
Καθώς η κριτική του κειμένου της Καινής Διαθήκης έχει κάνει σημαντική πρόοδο τους τελευταίους αιώνες, κατέστη δυνατό να μελετηθεί και να προσδιοριστεί η ιστορία αυτής της παρεμβολής στο Βιβλικό κείμενο. Αρχίζοντας με τον Λάχμαν (Karl Lachmann) το 1831, το Ιωάννειο κόμμα απορρίφτηκε από τις κριτικές εκδόσεις του ελληνικού κειμένου καθώς θεωρήθηκε ως δογματική επέκταση του κειμένου στην λατινική παράδοση. Νεότερες κριτικές εκδόσεις του κειμένου της Καινής Διαθήκης, όπως των Νέστλε-Άλαντ (Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece) και των Γουέστκοτ-Χορτ (Westcott-Hort, The New Testament in the Original Greek) προώθησαν την αποκατάσταση του Βιβλικού κειμένου.
Ως συνέπεια, σύγχρονες μεταφράσεις έχουν αποκαταστήσει αυτή την κειμενική ανωμαλία. Έτσι, ορισμένες μεταφράσεις έχουν αφαιρέσει εντελώς το αμφισβητούμενο κείμενο[7] ενώ άλλες το περιλαμβάνουν στο κύριο σώμα του κειμένου αλλά επεξηγούν το ζήτημα σε υποσημείωση[8].
[Επεξεργασία] Υποσημειώσεις
- ↑ Επι παραδείγματι, ο κριτικός κειμένου Φ. Χ. Α. Σκρίβενερ (F. H. A. Scrivener) έγραψε: «Δεν πρέπει να διστάζουμε να διακηρύξουμε την πεποίθησή μας ότι οι αμφισβητούμενες λέξεις δεν γράφτηκαν από τον Άγιο Ιωάννη: ότι εισάχθηκαν αρχικά στα λατινικά αντίτυπα στην Αφρική από το περιθώριο, όπου είχαν τεθεί σαν μια ευσεβής και ορθόδοξη ερμηνεία για το εδάφιο 8: ότι από τα λατινικά γλίστρησαν μέσα σε δυο ή τρεις πρόσφατους ελληνικούς κώδικες, και στη συνέχεια στο τυπωμένο ελληνικό κείμενο, στο χώρο αυτό στον οποίο δεν είχαν κανένα δικαίωμα». (F. H. A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament 3d ed., Cambridge, 1883, σ. 654)
Παρόμοια, ο Καθηγητής Θεολογίας Χρήστος Ανδρούτσος αναφέρει στη Δογματική του: «Το χωρίον τούτο, ελλείπον μεν εν πάσι τοις αρχαίοις κώδιξι και χειρογράφοις αγνοούμενον δε υπό πάντων των Πατέρων της Εκκλησίας, παρενεβλήθη μεταγενεστέρως εν τω θεοπνεύστω κειμένω». (Χρήστος Ανδρούτσος, Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας 5η έκδ., Αθήνα, 1907/2005, σελ. 75) - ↑ Bart D. Ehrman, The Orthodox Corruption of Scripture: The Effect of Early Christological Controversies on the Text of the New Testament, Oxford University Press, 1996, σελ. 45.
- ↑ Το Ιωάννειο κόμμα δεν εμφανίζεται σε κανένα χειρόγραφο της Λατινικής Βουλγάτας πριν από το 800.
- ↑ Σύμφωνα με την εγκύκλιο επιστολή Divino Afflante Spiritu του Πάπα Πίου ΙΒ΄ που εκδόθηκε το 1943, η Βουλγάτα θεωρείται ότι είναι «εντελώς απαλλαγμένη από οποιοδήποτε λάθος σε ζητήματα πίστης και ηθικής». Παρόλο που μέχρι και το 1897 ο Πάπας Λέων ΙΓ΄ υποστήριζε το παραποιημένο λατινικό κείμενο της Βουλγάτας, σημερινές Ρωμαιοκαθολικές μεταφράσεις έχουν αναγνωρίσει αυτό το λάθος του κειμένου.
- ↑ George Ricker Berry, The Interlinear Literal Translation of the Greek New Testament, Hinds & Noble, New York, 1897, σελ. ii.
- ↑ Αφορά τον Κώδικα Montofortianus (Αρ. χειρ. 61). Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό το χειρόγραφο γράφτηκε στην Οξφόρδη γύρω στο 1520 από έναν Φραγκισκανό μοναχό ονόματι Φρόι (Froy) ή Ρόι (Roy) ο οποίος έκανε χρήση των αμφιλεγόμενων λέξεων με βάση τη Λατινική Βουλγάτα.
- ↑ Τέτοιες μεταφράσεις είναι στα Ελληνικά η Νεοελληνική Δημοτική Μετάφραση (Εκδ. Βιβλικής Εταιρίας, 1985), η Καινή Διαθήκη, Μεταγλώττιση (Εκδ. Βίβλος, 1991) και η Μετάφραση Νέου Κόσμου (Εκδ. Β.&Φ.Ε. Σκοπιά, 1997). Στα Αγγλικά το παραλείπουν, για παράδειγμα, η Ρωμαιοκαθολική Βίβλος της Ιερουσαλήμ (The Jerusalem Bible), η Ζωντανή Βίβλος (Living Bible), η Προτεσταντική Σημερινή Αγγλική Μετάφραση (Today's English Version), η Νέα Διεθνής Μετάφραση (New International Version), η Νέα Επισχολιασμένη Βίβλος της Οξφόρδης (The New Oxford Annotated Bible), η Αμερικανική Μετάφραση (The Complete Bible: An American Translation), η Μετάφραση Φίλιπς (Philips Modern English), η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση (Revised Standard Version), η Νέα Αγγλική Βίβλος (New English Bible), η Νέα Αμερικανική Στερεότυπη (New American Standard, σε έκδοση Σπύρου Ζωδιάτη) και πλήθος άλλων.
- ↑ Στα Ελληνικά, ορισμένα παραδείγματα αποτελούν η Η Καινή Διαθήκη των Τεσσάρων Καθηγητών η οποία τοποθετεί το κείμενο σε αγκύλες και αναφέρει ότι «το εντός της παρενθέσεως δεν υπάρχει εις τα κυριώτερα χειρόγραφα», η Η Αγία Γραφή, Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα η οποία τοποθετεί το κείμενο σε αγκύλες και σχολιάζει ότι «το εντός των αγκυλών κείμενο δεν υπάρχει στα κυριότερα χειρόγραφα», η Η Αγία Γραφή-Μεταφορά στη Νεοελληνική η οποία έχει το κείμενο με μικρότερους πλάγιους χαρακτήρες και αναφέρει στην υποσημείωση ότι «στο κεφάλαιο 5 και εδάφια, 7 και 8, το μικρό κείμενο —που εδώ δίνεται με μικρότερα και κυρτά γράμματα— θεωρείται από την επιστήμη των κειμένων ως παρείσακτο»
[Επεξεργασία] Πηγές
- Δρ Κωνσταντίνος Σιαμάκης, Η Παράδοσι του Κειμένου της Αγίας Γραφής, Έκδοση Ιεράς Μητρόπολεως Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, 1995.
- Frederick Henry Ambrose Scrivener, A plain introduction to the criticism of the New Testament for the use of Biblical students, Cambridge, 1861/1883.
- Bruce M. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, 3d ed., Oxford University Press, 1992.
- Bruce M. Metzger, Α Τextual Commentary on the Greek New Testament 2nd ed., United Bible Societies, 1994/2002.
- Thomas D. Lea & David Alan Black, The New Testament: Its Background and Message 2nd Revised ed., B&H Publishing Group, 2003.
- The Anchor Bible Dictionary, Εκδ. Doubleday, 1992, Τόμ. 3, λήμμα «Johannine Comma».
- John Rogerson, The Oxford Illustrated History of the Bible, Oxford University Press, 2001.
- L. D. Reynolds & N. G. Wilson, Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature 3d ed., Oxford University Press, 1991.