Βογόμιλοι

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Μέρος της σειράς άρθρων
Γνωστικισμός

Ιστορία του Γνωστικισμού
Οι αρχαίοι Γνωστικοί

Περσικός Γνωστικισμός
Μανδαϊσμός
Μανιχαϊσμός

Συροαιγυπτιακός γνωστικισμός
Σηθιανοί
Βαλεντιανισμός
Βασιλιδιανοί

Πατέρες του χριστιανικού γνωστικισμού
Σίμων ο Μάγος
Κήρινθος
Μαρκίων
Βαλεντίνος

Πρώιμος Γνωστικισμός
Οφίτες
Καϊνίτες
Καρποκρατιανοί
Βορβορίτες

Μεσαιωνικός Γνωστικισμός
Παυλικιανισμός
Βογόμιλοι
Καθαροί

Σύγχρονος γνωστικισμός

Γνωστικά κείμενα
Βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμαντί
Γνωστικά Ευαγγέλια
Codex Tchacos

Σχετικά άρθρα
Γνώσις
Πυθαγορισμός
Νεοπλατωνισμός
Εύα (Γνωστικισμός)

Οι Βογόμιλοι, στα βουλγαρικά Богомили, ήταν μια χριστιανική αίρεση η οποία άνθισε στα Βαλκάνια την περίοδο μεταξύ του 10ου αιώνα και του 15ου αιώνα. Εμφανίστηκε στη Βουλγαρία γύρω στο 950 και αποτέλεσε μείγμα δυαλιστικών νεομανιχαϊστικών δογμάτων που προέρχονταν κυρίως από ιδέες που περιγράφονται ως Παυλικιανιστικές, οι οποίες εμφανίστηκαν στην Αρμενία και τη Μικρά Ασία, και ενός τοπικό σλαβονικού κινήματος που αποσκοπούσε στη μεταρρύθμιση, εν ονόματι του ευαγγελιστικού Χριστιανισμού, της προσφάτως ιδρυθείσας Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πέρα από την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τα Βαλκάνια (Βουλγαρία, Βοσνία, Σερβία), το βογομιλικό κίνημα επεκτάθηκε μέχρι την Ιταλία, τη Ρηνανία (Γερμανία) και τη Γαλλία. Το θρησκευτικό αυτό κίνημα περιγράφεται και ως Βογομιλισμός.

Η ονομασία «Βογόμιλοι» κατά μία εκδοχή επινοήθηκε από έναν μοναχό το 1050 από το όνομα του γνωστότερου δραστήριου κήρυκά τους, του ιερέα «Μπογκομίλ» (Ιερεμίας Βογόμιλος ή Βασίλειος ο Ιατρός ο «Θεόφιλος», από το βουλγαρικό μπογκομίλ), ο οποίος είχε ως κέντρο της δράσης του τη Φιλιππούπολη, ενώ κατά άλλοι εκδοχή τους αποκαλούσαν γενικότερα με αυτό το όνομα που σήμαινε «Θεόφιλοι».

Πίνακας περιεχομένων

[Επεξεργασία] Δόγμα

Οι αντιλήψεις των Βογομίλων θεωρούνται ότι ήταν κράμα Μεσσαλιανών[1] και Παυλικιανών αντιλήψεων. Κεντρικό στοιχείο της διδασκαλίας τους, με βάση τη δυαλιστική κοσμολογία, ήταν ότι ο ορατός, υλικός κόσμος προέρχεται και κυβερνάται από τον Σατανά. Οι Βογόμιλοι απέρριπταν την ιδέα ότι ο Ιησούς Χριστός είχε ιδρύσει μια οργανωμένη Εκκλησία, και κατά συνέπεια θεωρούσαν εσφαλμένα τα δόγματα που αφορούσαν μεταξύ άλλων την απόδοση τιμής στις εικόνες και τα λείψανα (το θεωρούσαν ειδωλολατρία), τους αγίους, τα εκκλησιαστικά μυστήρια, τον νηπιοβαφτισμό, την Θεία Ευχαριστία και την παρθενογέννηση[2]. Δεν απέδιδαν επίσης λατρευτική τιμή στο σταυρό «διότι με αυτό δολοφονήθηκε ο Σωτήρας». Ενώ δήλωναν πίστη στον Πατέρα, τον Γιο και το άγιο Πνεύμα, δεν πίστευαν στο δόγμα της Τριάδας σε οποιαδήποτε μορφή του[3], όπως επίσης αρνούνταν τον ειδικό ρόλο της μητέρας του Ιησού Μαρίας ως «Θεοτόκου». Αρνούνταν να αποδεχτούν εξουσίες της φεουδαλικής διακυβέρνησης, όσον αφορά την πληρωμή φόρων ή το να πολεμήσουν[4]. Απέρριπταν αυτές τις μορφές κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας καθώς πίστευαν ότι έχουν ανθρώπινη προέλευση. Θεωρούσαν τους χριστιανικούς ναούς ως κατοικίες δαιμόνων. Καταδίκαζαν δραστηριότητες που έφερναν τον άνθρωπο κοντά στην ύλη, όπως ο γάμος, η κρεοφαγία και η οινοποσία. Η ηθική τους αυστηρότητα αναγνωριζόταν ακόμη και από τους πιο λυσσαλέους εχθρούς τους.

Ενώ αποδέχονταν την Καινή Διαθήκη και τους Προφήτες και τους Ψαλμούς από την Παλαιά Διαθήκη, απέρριπταν την Πεντάτευχο και τα ιστορικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, πιθανώς λόγω γνωστικιστικών επιρροών. Οι Βογομίλοι ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της μετάφρασης της Αγίας Γραφής στη γλώσσα του λαού[5]. Επιπλέον, εξασκούσαν και χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερα τη μνήμη τους, καθώς απαιτούνταν από τα μέλη της ομάδας να αποστηθίζουν μεγάλα τμήματα της Αγίας Γραφής. Σύμφωνα με τον ιστορικό Μιχαήλ Ντραγκομάνοφ (Mihailo P. Dragomanov), 4.000 Βογόμιλοι είχαν απομνημονεύσει ολόκληρη την Αγία Γραφή, ενώ όλα τα μέλη τους ήξεραν από μνήμης ολόκληρη την Καινή Διαθήκη[6]. Σύμφωνα με τον καθηγητή θεολογίας Roelof van den Broek, «δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι έφτασαν σε μια μορφή Χριστιανοσύνης που έμοιαζε με την πρώτη Εκκλησία, αλλά οφειλόταν στην προσεκτική ανάγνωση της Αγίας Γραφής· ήταν επίσης κληρονόμοι Χριστιανών της ανατολής οι οποίοι είχαν διατηρήσει ιδέες και πρακτικές οι οποίες ίσχυαν κατά τους πρώτους αιώνες»[7].

[Επεξεργασία] Ιστορία

Βογομιλικός χώρος λατρείας στο Τράβνικ της Βοσνίας.
Βογομιλικός χώρος λατρείας στο Τράβνικ της Βοσνίας.

Όντας συνέχεια άλλων «αιρέσεων» που είχαν εμφανιστεί τους προηγούμενους αιώνες, το ευρύτερο κίνημα του Βογομιλισμού εξαπλώθηκε γρήγορα στα σλαβικά εδάφη βορείως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η πολεμική εναντίον τους άρχισε να γίνεται φανερή κατά τον 10ο αιώνα όταν ένας μοναχός ονόματι Κοσμάς έγραψε στα βουλγαρικά δεκατρείς λόγους, τους Λόγους Κατά Αιρετικών, οι οποίοι διανεμήθηκαν ευρέως. Στα έτη περί το 1110 ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κομνηνός ξεκίνησε διωγμό κατά των Βογομίλων, θεωρώντας ότι αποτελούν απειλή για την Αυτοκρατορία. Ο Πατριάρχης Νικόλαος Γ΄ καταδίκασε ως αιρεσιάρχη τον αρχηγό τους, Βασίλειο τον Ιατρό, ο οποίος —πιθανόν μαζί με μαθητές του— βασανίστηκε και τελικά κάηκε δημοσίως στην πυρά[8] στο Ιπποδρόμιο της Κωνσταντινούπολης από τα χέρια του Αυτοκράτορα Αλεξίου το 1118, αφού πρώτα εξαπατημένος από τον αυτοκράτορα[9] τού αποκάλυψε τα περί των θέσεων που πρέσβευε[10]. Βάσει εκείνων των σημειώσεων ο προσωπικός θεολόγος του αυτοκράτορα Ευθύµιος Ζιγαβηνός συνέγραψε ένα αιρεσιολογικό βιβλίο με τίτλο Πανοπλία Δογματική, του οποίου το 27ο κεφάλαιο αφιερώνεται στον Βογομιλισμό[11]. Όλοι οι υπόλοιποι Βογόμιλοι της Κωνσταντινούπολης συνελήφθησαν· όσοι αποκήρυσσαν την πίστη τους απελευθερώνονταν ενώ οι υπόλοιποι καταδικάζονταν σε ισόβια φυλάκιση[12]. Στη συνέχεια, ο Αλέξιος διόρισε κήρυκες να εκφωνήσουν ομιλίες στον ναό της Αγία Σοφίας για να προειδοποιήσουν το λαό για τους κινδύνους που προέρχονταν από τους Βογόμιλους και για τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν να εντοπίζουν τους αιρετικούς. Η κόρη του Αλέξιου Άννα Κομνηνή συνέγραψε αργότερα την Αλεξιάδα, όπου κατέγραψε την ιστορία του πατέρα της μεταξύ των ετών 1069 και 1118, στο 15ο κεφάλαιο της οποίας ασχολείται με την «Αίρεση των Βογομίλων»[13].

Εντούτοις, παρά τους σκληρούς διωγμούς στη Βουλγαρία και στο Βυζάντιο, η διδασκαλία των Βογόμιλων συνέχισε να υφίσταται στην Κωνσταντινούπολη υπό την επιφάνεια, κρυφά, τουλάχιστον για μία γενιά· μάλιστα δε κατόρθωσε να επιβιώσει στα λαϊκά στρώματα και να γνωρίσει άνθηση κατά την περίοδο του Β' Βουλγαρικού Κράτους από το 1186 ως το 1193. Οι Βογόμιλοι καταδικάστηκαν ως αίρεση από το νεοπαγές Βουλγαρικό Πατριαρχείο στη σύνοδο του Τυρνόβου (Turnovo, πρωτεύουσας του τότε βουλγαρικού κράτους) το 1211 και οδηγήθηκαν σταδιακά σε παρακμή. Τον 12ο αιώνα, ο Μεγάλος Πρίγκηπας της Σερβίας και μετέπειτα Ορθόδοξος άγιος Στέφαν Νέμανια (Στέφανος A' Νεμάνια) επέφερε σκληρούς διωγμούς και έκανε μαζικές εκκαθαρίσεις των Βογόμιλων, ενώ υπήρξε μεγάλης κλίμακας καύση βιβλίων αδιακρίτως, σε τέτοιο βαθμό ώστε δεν σώζεται κανένα σερβικό χειρόγραφο εκείνης της περιόδου[14].

Κατά τους διωγμούς του τσάρου των Βουλγάρων Μπορίς Α' Μιχαήλ (Βάρι) και του βασιλιά των Σέρβων Νέμανια πολλοί Βογόμιλοι κατέφυγαν στη Βοσνία, όπου αναδιοργανώθηκαν και συνέχισαν τη δράση τους. Η σκληρή αντιμετώπισή τους συνεχίστηκε τόσο από τον τσάρο Καλογιάννη της Βουλγαρίας (για τους Βυζαντινούς, «Σκυλογιάννης», 1197-1207) όσο και από τον βασιλιά της Σερβίας Στέφανο B' Νεμάνια (κυβερνήτης από το 1197 έως το 1227). Μάλιστα, το 1349, ο τσάρος (κράλης) Ντουσάν της Σερβίας εφάρμοσε ιδιαίτερα σκληρή νομοθεσία (Zakonik) εναντίον των «αιρετικών», οι οποίοι πιθανώς ήταν κυρίως οι Βογομίλοι: Οι αιρετικοί έπρεπε να στιγματιστούν με πυροσφραγίδα και να εκδιωχθούν από τη χώρα (άρθρο 10), ενώ ο θρησκευτικός προσηλυτισμός απαγορευόταν (άρθρο 8)[15]. Τον 13ο και 14ο αιώνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία απέστειλε αρκετούς λεγάτους και Φραγκισκανούς ιεραποστόλους για να μεταστρέψουν ή να εκδιώξουν Βόσνιους αιρετικούς μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και Βογόμιλοι. Κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα απέμειναν ελάχιστα μέλη αυτής της θρησκευτικής ομάδας στη Βουλγαρία και στο Βυζάντιο. Με την κατάκτηση από τους Οθωμανούς της νοτιοανατολικής Ευρώπης τον 15ο αιώνα, οι Βογόμιλοι οδηγήθηκαν σε αφάνεια. Ίχνη αυτού του πανίσχυρου θρησκευτικού κινήματος εντοπίζονται σήμερα σε παραδόσεις των νοτιοσλαβικών λαών.

Εντούτοις, κάποιες από τις διδασκαλίες τους φαίνεται ότι επηρέασαν άλλες μεταρρυθμιστικές ομάδες που εμφανίστηκαν τους επόμενους αιώνες, όπως η Βοσνιακή Εκκλησία, οι Αδαμίτες, οι Καθαροί, οι Βαλδένσιοι (Βάλδιοι) αλλά και η ίδια η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.

[Επεξεργασία] Υποσημειώσεις

  1. Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Μεσσαλιανοί», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ (Αγγλικά).
  2. A History of Christianity, Paul Johnson, 1979, Touchstone Publ., σελ. 251.
  3. The Christian Tradition: A History of the Development of Doctrine, Jaroslav Pelikan, 1989, University of Chicago Press, σελ. 218.
  4. The Balkans: A History Of Bulgaria, Serbia, Greece, Rumania, Turkey, Nevill Forbes, Arnold J. Toynbee, D. Mitrany, D.G. Hogarth, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο gutenberg.org (Αγγλικά).
  5. Slavic Scriptures: The Formation of the Church Slavonic Version of the Holy Bible, Henry R. Cooper, 2003, Fairleigh Dickinson University Press, σελ. 102. Μάλιστα, όπως αναφέρεται στην ίδια πηγή, ο φόβος για εισχώρηση των «αιρετικών» απόψεων των Βογομίλων οδήγησε την Ορθόδοξη Εκκλησία να μην προωθήσει τη μετάφραση στη σλαβονική γλώσσα, πράγμα που είχε αρχικά δεχτεί.
  6. Η Σκοπιά, 1 Ιουλίου 1958, σελ. 393, 394 (Αγγλικά).
  7. Studies in Gnosticism and Alexandrian Christianity, Roelof van den Broek, 1996, Brill ed., σελ. 160.
  8. Αυτή η καταδίκη δεν ήταν η πρώτη του είδους στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο καθηγητής Στεφανίδης αναφέρει ότι «ήδη ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός ο Β' (685-695) κατεδίκασεν εις τον δια πυράς θάνατον Παυλικιανούς, ο δε αυτοκράτωρ Μιχαήλ Ραγκαβέ (811-813) εξέδωκε νόμους τιμωρούντας δια θανάτου τους εμμένοντας εις τον παυλικιανισμόν». (Εκκλησιαστική Ιστορία, σελ. 422)
  9. «Ο αυτοκράτορ Αλέξιος ο Κομνηνός συνέλαβεν αυτόν και [...] προσεποιήθη, ότι ήθελε να μυηθεί εις την αίρεσιν ταύτην. Ο Βασίλειος, πιστεύσας, εφανέρωσε την διδασκαλίαν αυτού, ότε παραπέτασμα, κρύπτον μέρος της αιθούσης, καταπεσόν, απεκάλυψεν, ότι όπισθεν αυτού ευρίσκετο η σύνοδος μετά του πατριάρχου και η σύγκλητος, γραμματείς δε είχον καταγράψει τα υπ' αυτού λεχθέντα». (Εκκλησιαστική Ιστορία, σελ. 421)
  10. Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας, Τηλέµαχος Λουγγής, 1998, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
  11. Contra Patarenos, Hugo Eterianus, 2004, Brill Academic Publishers, σελ. 41, 42. Σχετικά με τη βιογραφία του Ζιγαβηνού βλέπε History of the Christian Church: Biographical Sketches Of Ecclesiastical Writers (Volume IV: Mediaeval Christianity. A.D. 590-1073) του Φίλιπ Σαφ (Philip Schaff), εδώ, στον ιστότοπο ccel.org
  12. Contra Patarenos, Hugo Eterianus, 2004, Brill Academic Publishers, σελ. 41, 42.
  13. Βλέπε παραγράφους VIII έως X στο 15ο κεφάλαιο της Αλεξιάδας εδώ, στον ιστότοπο του Fordham University της Νέας Υόρκης (Αγγλικά).
  14. The Balkan Slavs: Croatia and the Serbian Empire, Steven Lowe, Varangian Voice No. 24, Οκτώβριος 1992, διαθέσιμο στο ίντερντετ εδώ (Αγγλικά).
  15. Religious Quest and National Identity in the Balkans, Celia Hawkesworth, Muriel Heppell and Harry Norris, 2001, Palgrave-MacMillan ed., σελ. 4.


[Επεξεργασία] Πηγές & βιβλιογραφία

  • Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 2007, λήμμα «Βογόμιλος» (Bogomil).
  • Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, λήμμα «Βογόμιλοι».
  • Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Ιερά Εξέταση» (Inquisition: The suppresion of Heresy by the institution known as The Inquisition), διαθέσιμο στο ίντερντετ εδώ, στον ιστότοπο newadvent.org.
  • Contra Patarenos, Hugo Eterianus, 2004, Brill Academic Publishers.
  • Αλεξιάδα, παράγραφοι VIII έως X του 15ου κεφαλαίου, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο του Fordham University της Νέας Υόρκης (Αγγλικά).
  • Εκκλησιαστική Ιστορία, Βασίλειου Στεφανίδη, 1959, Εκδόσεις Παπαδημητρίου.
  • Ο Ιός της Ελευθεροτυπίας της 30ης Μαρτίου 1997, σειρά άρθρων «Η Κυριακή της Ορθοδοξίας: Μια Κυριακή το 843 μ.Χ.».

[Επεξεργασία] Βλέπε επίσης