Η τελετουργία στους Γνωστικούς

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ακόμη και μετά την ανακάλυψη των κειμένων στο Ναγκ Χαμαντί οι πληροφορίες που έχουμε για τις τελετουργίες των Γνωστικών είναι περιορισμένες. Μόνο περιστασιακά είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε την ενδεχόμενη τελετή που μπορεί να υπονοεί κάποιο από τα κείμενα. Το πιο ενδιαφέρον κείμενο από αυτήν την άποψη είναι το Κατά Φίλιππον ευαγγέλιο. Από την εποχή της δημοσίευσής του οι μελετητές εντυπωσιάστηκαν από τις πολυάριθμες αναφορές του σε τελετές και τις περίπλοκες ερμηνείες που δίνει όσον αφορά το νόημα και το στόχο τους. Οι ειδικοί δεν έχουν ακόμη συμφωνήσει για τις λεπτομέρειες του τελετουργικού συστήματος που κρύβεται από πίσω, αφού το κείμενο αναφέρεται περισσότερο στο συμβολικό νόημα των τελετών και όχι τόσο στην πρακτική μορφή τους. Οι Γνωστικοί μοιράζονταν με τον Πλατωνισμό την ιδέα ότι η σωτηρία της ψυχής συνίσταται στην απελευθέρωσή της από τον υλικό κόσμο και την άνοδό της στον τόπο καταγωγής της, στο θεϊκό κόσμο. Κατά το παράδειγμα του Πλάτωνα πολλοί Πλατωνικοί ως την εποχή του Πλωτίνου και του Πορφύριου χρησιμοποιούσαν την ορολογία της μυστικής θέασης που συνδεόταν με τις μυστηριακές θρησκείες για την περιγραφή της ανόδου της ψυχής, αλλά δεν έχουμε ενδείξεις ότι είχαν αναπτύξει κάποια σχετική τελετουργία ως βοηθητικό μέσο για την επίτευξη αυτής της ανόδου. Μετά την εποχή του Πλωτίνου, εντούτοις, πολλοί Πλατωνικοί υιοθέτησαν μια μορφή τελετουργίας που είναι γνωστή ως θεουργία. Σ’ αυτήν οι ένσαρκες ψυχές έρχονταν σε συμπαθητικό συντονισμό με τους θεϊκούς Λόγους που μορφοποιούν το φυσικό κόσμο. Θεϊκές δυνάμεις καλούνταν να εισέρθουν στο δικό μας φαινομενικό κόσμο με τη μορφή κεκαθαρμένων ψυχών και με σκοπό να αποκαλύψουν τη θεϊκή τους πηγή στο σώμα και σε άλλα φυσικά αντικείμενα και να βοηθήσουν στην άνοδο της ψυχής του τελούντος τη θεουργία τόσο στη διάρκεια της ζωής του όσο και στην τελική του άνοδο προς το θείο. Σε αντίθεση με την ύστερη αυτή πρακτική, οι γνωστικές πηγές φαίνονται να υπονοούν μια σειρά τελετουργιών ως συμβολικών αναπαραστάσεων του πιο τυπικού νεοπυθαγόρειου και πλωτινικού στόχου της λύτρωσης της ψυχής από το φυσικό κόσμο στο σύνολό του. Οι τελετουργίες των Γνωστικών, πολλές από τις οποίες τις μοιράζονταν με τους Χριστιανούς, είναι το αποτέλεσμα της μεταφοράς στο συμβολικό επίπεδο απλών, καθημερινών πράξεων, όπως το πλύσιμο, η αλλαγή ρούχων κ.τ.λ. Η κύρια μέριμνα των Γνωστικών φαίνεται ότι ήταν το ξεπέρασμα μιας αίσθησης αποξένωσης και απομόνωσης. Έτσι, ανέπτυξαν μια σειρά μύθων, μέσω των οποίων ανύψωσαν αυτές τις απλές πράξεις σε τελετές που είχαν την δύναμη να βοηθήσουν στην υπέρβαση της αποξένωσης και της απομόνωσης και στην επίτευξη ενός αισθήματος μεταμόρφωσης και ενσωμάτωσης σε ένα ευρύτερο Όλον. Σε σύγκριση με τους μη γνωστικούς Πλατωνικούς οι Γνωστικοί χρησιμοποίησαν μια ευρύτερη κλίμακα τέτοιων απλών συμβολικών πράξεων, επειδή άντλησαν και από άλλα θρησκευτικά ή πνευματικά κινήματα, όπως ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και τα μυστήρια. Πολλοί Γνωστικοί μπορεί να ήταν ήδη οπαδοί τέτοιων συστημάτων και απλώς να τους έδωσαν μια γνωστική χροιά. Πολλές από τις τελετουργίες των Γνωστικών φαίνεται πως στηρίζονται σε δύο βασικούς μύθους: πρώτον, στο μύθο της πτώσης της ψυχής στον υλικό κόσμο, πτώση που έχει ως αποτέλεσμα να μη θυμάται πια η ψυχή την καταγωγής της και να απωλέσει την επαφή με το θείο κόσμο. Δεύτερον, στο μύθο του πρωταρχικού ανδρόγυνου, του απώτατου γεννήτορα όλης της ανθρωπότητας, ο οποίος διαχωρίστηκε στα δύο (διασπώντας την αρχική εικόνα του Θεού) και έκτοτε δημιούργησε την ανάγκη της επανένωσης των φύλων. Αυτός ο μύθος ήταν εξαιρετικά διαδεδομένος και απαντά ήδη στο πλατωνικό Συμπόσιο (189D-191A) εκφρασμένος από τον Αριστοφάνη, ενώ οι Ιουδαίοι και οι Χριστιανοί γνώριζαν από τη Γένεση ότι η Εύα προήλθε από τον Αδάμ. Οι δύο αυτοί μύθοι διαφαίνονται ιδιαίτερα στις γνωστικές τελετές του βαπτίσματος και του ιερού γάμου, οι οποίες έχουν ως στόχο την αναστροφή της πτώσης και της διάσπασης σε φύλα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η επανόρθωση της αρχικής ενιαίας εικόνας του Θεού. Το βάπτισμα ως τελετή φαίνεται ότι γινόταν στις περισσότερες γνωστικές ομάδες μόνο μια φορά. Σήμανε την οριστική απάρνηση του παρελθόντος και την είσοδο σε μια νέα κατάσταση επανένωσης. Το βάπτισμα καθώς και μια άλλη βασική γνωστική τελετή, το χρίσμα, αποκαλούνται συχνά σφραγίδες, επειδή σημαδεύουν την αναγέννηση κάποιου και το γεγονός ότι ανήκει στο Θεό. Ενώ αυτές οι τελετές ήταν γενικά μη επαναλήψιμες, ο ιερός δείπνος, η Ευχαριστία, φαίνεται ότι επαναλαμβανόταν. Ο ιερός γάμος (ή Μυστήριο του Νυμφώνος), του οποίου η καταγωγή του ανάγεται σε μια βιβλική μεταφορά, είχε ειδική γνωστική σημασία και εσχατολογικό περιεχόμενο (αποκατάσταση της διασπασμένης εικόνας του Θεού). Φαίνεται ότι μπορούσε να επαναληφθεί, ιδιαίτερα όταν είχε τη μορφή πραγματικής σεξουαλικής συνεύρεσης. Μια άλλη βασική τελετή ήταν η επανένδυση του ανθρώπου μετά την απογύμνωση στη διάρκεια του βαπτίσματος. Εδώ εννοείται συμβολικά η αποποίηση του υλικού σώματος και η ένδυση του φορέματος του φωτός που αποκαθιστά την εικόνα του Θεού. Πέρα από αυτές τις βασικές τελετές οι Γνωστικοί είχαν στη διάθεσή τους και τελετουργικές μορφές λόγου: προσευχές, δοξολογίες, αρεταλογίες της θεότητας, ύμνους και εκστατικές ρήσεις (π.χ. γλωσσολαλιά ή ξόρκια). Τέλος, σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούν να αναφερθούν και πρακτικές τελετουργικής συμπεριφοράς που δε σχετίζονται τόσο με συγκεκριμένες τελετές, αλλά στοχεύουν στο να ξεχωρίσουν έναν άνθρωπο ή μια κοινότητα από τον υπόλοιπο κόσμο. Πρόκειται κυρίως για τύπους βίου με εγκρατιτική σήμανση, όπως νηστεία, παρθενία, ασκητισμός. Συνοψίζοντας, μπορεί κανείς να πει ότι ο στόχος των γνωστικών τελετουργιών ήταν η αποκατάσταση της πρωταρχικής ενότητας του ανθρώπου. Αυτή η διαδικασία μπορεί να εννοηθεί σε πιο βιβλική βάση ως η ένωση αρσενικού και θηλυκού στον πρωταρχικό ανδρόγυνο, είτε σε πιο πλατωνική βάση ως αποκατάσταση της ψυχής στην αρχική της κατάσταση.

[Επεξεργασία] Σύνδεσμοι