Albert Einstein

From Wikipedy

Albert Einstein
Albert Einstein

Albert Einstein (Ulm, 14 maart 1879 - Princeton, 18 april 1955) wie in Joadsk Dútske Amerikaanske teoretysk natuerkundige. Hy wurdt sjoen as ien fan de belangrykste natuerkundigen út de skiednis.

Ynhâld

[bewurkje seksje] Jonge Jierren

Albert Einstein is berne op 14 maart 1879 yn Ulm yn Dútslân. Syn heit Hermann Einstein en syn mem Pauline Koch trouden yn augustus 1879. Hermann hie in elektroanika saak, mar de omset foel ôf. Dêrom ferhuze de húshâlding yn 1880 nei München. Dêr stie Hermann tegearre mei syn broer, de yngenieur Jacob Einstein, oan it haad fan in lytse fabryk. Yn dat fabryk makken se dynamo’s en mjitynstruminten. Mar dy ûndernimming rûn ek net. Albert Einstein hat yn syn jeugd dan ek de nedige ekonomyske en finansjele swierrichheden meimakke. De swierrichheden begûnen pas echt doe’t Albert op skoalle kaam. Nei de klassen fan de legere skoalle, wie hy yn 1889 nei it Luipoldgymnasium gien. Se joegen dêr op in geastdeadzjende manier les, Albert koe dat net ferdrage. Yn 1894 ferliet Albert Einstein de skoalle sûnder diploma. Hy gie nei syn âlden yn Milaan. Dernei hat er koart op in skoalle yn Switserlân sitten. Hy betanke yn dy tiid foar de synagoge en foar it Dútske steatsboargerskip. Hy hat dan ek njoggen jier lang as steatleaze reizge.

De grutte riedsels fan de wrâld hienen Albert Einstein al hiel jong yn de besnijing. Tusken syn tolfde en sechtjinde jier makke hy himsels de grûnslaggen fan de wiskunde eigen. Einstein hat altyd fûl tsjin de learmetoaden west fan de skoallen dêr't hy op siet. In soad learkrêften foarseinen dan ek dat der noait wat fan Einstein terjochte komme soe. Dochs slagge er yn 1900.

[bewurkje seksje] Nei syn skoalle.

Twa jier letter krige Einstein in baan by it Switsersk Patintburo yn Bern. Dêr wie hy in sekuere en in attinte wurknimmer. Dizze perioade dy’t duorre fan 1902 oant 1909, skreau Einstein in soad oer teoretyske natuerkunde. De measte teksten skreaun hy yn syn frije tiid, sûnder help fan natuerkundige boeken of gelearden. Yn jannewaris 1903 troude hy mei Mileva Maric, in Hongaarsk famke dat hy koe út syn studintetiid. In jier letter waard in dochter berne, Liederl. In jier letter krigen se in soan, Hans Albert. Yn 1905 skreau Albert Einstein op seisentweintichjierrige leeftyd de grûnbegjinsels fan de ferneamde relativiteitsteory. Hy stjoerde op 30 juny in artikel nei in Dútsk tydskrift. De namme fan it artikel wie: ‘Feroaringen en ûntwikkelingen yn de elektroanika dynamika’. Hjiryn is foar it earst sprake fan  E = mc^2 \!

As syn soan Eduard ien jier âld is, ferhúzje de Einsteins yn 1910 nei Praach. Albert Einstein krijt dêr in folweardige oanstelling as heechlearaar oan de Dútske universiteit. Yn 1912 ferhuzet Albert Einstein nei Zurich dêr't hy as professor yn de teoretyske natuerkunde wurkjen giet. Undertusken is hy dwaande mei syn nije teory oer de swiertekrêft. Hy wurket yn Zurich oant hy twa jier letter direkteur wurdt fan it Kaiser Wilhelm ynstitút yn Berlyn. De famylje Einstein ferhuzet nei Berlyn, mar syn frou Mileva en de bern gean werom nei Zurich. It begjin fan de skieding is begûn. Yn augustus brekt de Earste Wrâldkriich út.

[bewurkje seksje] De âldere Einstein

Yn 1917 giet it mis mei Einstein. Hy stoart yn en wurdt slim siik. Syn nicht Elsa ferpleecht him, twa jier letter trout er mei har. Yn 1915 hat er syn ferneamde relativiteitsteory klear. Yn novimber 1922 krijt er de Nobelpriis foar de Natuerkunde: ‘foar syn fertsjinsten op it gebiet fan de teoretyske natuerkunde en yn it bysûnder foar syn ûntdekking fan it foto-elektrysk effekt’.

Yn it begjin fan 1925 wurde Einstein yn Leien ferwachte. Hy soe moarns mei de trein út Berlyn komme, mar hy kaam net op de ôfpraten tiid. Hy kaam letter op de jûn oansetten, hy hie it ekskús dat er in freondinne út de finzenis hâlde moast.

Albert Einstein mei Niels Bohr
Albert Einstein mei Niels Bohr

[bewurkje seksje] De Twadde Wrâldkriich

Einstein is 53 en op de top fan syn karriêre as hy yn 1932 as joad fielt dat it foar him net feilich bliuwe sil yn Nazi-Dútslân. Derom ferhuzen Albert en Elsa yn 1933 mei de boat nei de Feriene Steaten. Se setten har ta wenjen yn Princeton, New Jersey. Yn 1936 stjert Elsa nei in koart siikbêd. As yn 1939 de Twadde Wrâldkriich útbrekt, skriuwt Einstein in brief oan Presidint Franklin D. Roosevelt, mei de warskôging dat Dútslân mooglik dwaande is mei it bouwen fan in atoombom. De Feriene Steaten geane dêrnei ek oan de slach om in atoombom te bouwen. Dat projekt wurdt it Manhattan projekt neamd. Einstein wie dêr ek by belutsen.

Yn 1940 krijt Albert Einstein it Amerikaanske steatsboargerskip. Acht jier letter, yn 1949 stjert syn eardere frou Mileva. As yn 1952 de steat Israel op syk is nei in nije presidint om Chaim Weizmann op te folgjen, freegje se Albert Einstein dêr foar. Hy wegeret de funksje, hy fynt dat er net goed genôch mei minsken om gean kin. In jier foar syn dea wurdt der in nij skiedkundich, keunstmjittich en radio-aktyf elemint nei him ferneamd: Einsteinium, mei it symboal E, atoomnûmer 99 en atoomgewicht 254. Albert Einstein stjert op 77 jierrige leeftyd oan de gefolgen fan in hertoanfal.