Iran

From Wikipedy


Dit artikel is in stobbe oer geografy.
Jo wurde útnoege en foegje jo witten hjir ta.


جمهوری اسلامی ايران
Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān
Flagge fan de gemeente Iran Wapen fan de gemeente Iran
Motto: Esteqlāl, āzādī, jomhūrī-ye eslāmī
Folksliet: Mawtini
Lokaasje fan Iran
Offisjele taal Persysk
Haadstêd Teheran
Steatsfoarm Islamityske republyk
Gebiet
% wetter
1.648.195 km²
0,07­%
Ynwenners (2005) 68.017.860
Munt Rial (IRR)
Tiidsône UTC +3.30
Nasjonale feestdei 12 juny
Lânkoade IRN
Ynternet .ir
Tillefoan +98

Iran is in lan yn Súdwest-Aazje. De haadstêd is Teheran en de Rahbar fan de Islamityske republyk is sûnt 1989 Ali Khamenei.

Iran wurdt begrinzge troch:

Ynhâld

[bewurkje seksje] De namme

Iran waard oant 1935 troch de wrâld mei Perzje oantsjutten wylst de ynwenners sels it lân Iran neamden. Derom frege de doetiidske Perzyske monarch, Reza Sjah, oan alle lannen om't tenei de namme Iran te brûken. Iran hâld yn 'Lan fan de Ariërs'. Nei in beswier fan de Perzyske/Iraanske learden, kundie de regearing yn 1959 oan dat beide nammen offisieel brûkt wurde meie. In ynwenner fan Iran/Perzje is in Iraniër of in Pers of yn it Perzysk; Irani of Pars (ایرانی).

[bewurkje seksje] Skiednis

De ruïnes fan it historyske Persepolis
De ruïnes fan it historyske Persepolis

Iran as lân hat in bysûnder lange skiednis en wurdt beskôge as ien fan de bakerkoere fan de beskaving. De skiednis fan it ryk giet tebek oant de 6e ieu f. Kr., doe't Syrus de Grutte de fersprate folken gearbrocht ûnder syn hearskippij. Hy stifte it Perzyske Ryk, dat in enoarme macht berikke en in gebiet omfieme oant de Middellânske See oan ta.

Yn de 4e ieu f. Kr. oermastere Aleksander de Grutte it Perzyske Ryk en fersloech kening Darius Kodomannus flakby Persepolis. Nei syn dea waard it lân bestjoerd troch syn opfolgers, de Hellenistyske (Grykske) klasse fan de Seleusiden. Letter fêstigen de Parten en de Sassaniden yn Iran machtige ryken.

Troch de islamityske Arabieren waard yn de 7e ieu in ein makke oan it Perzyske ryk fan de Sassaniden. It Arabiske Ryk dat dernei stifte waard hearske yn Iran oant de 9e ieu. Doe ferlear it sintrale gesach fan de Abbasiden yn Bagdad har autoriteit en foel Iran út inoar in lytse steatsjes.

Yn de 11e ieu hienen de Turkske Seltsjoeken it yn it gebiet foar it sizzen. Sy fersloegen de Arabieren en oermastere op harren bar Iran. Mar ek it ryk fan de Seltsjoeken foel letter wer út inoar troch de komst fan de Mongoalen yn de 13 ieu.

Iran waard wer ferienige yn de 15e ieu troch de dynasty fan de Safawiden. Under harren hearskippij waard it Sjiïsme de steatsgodstsjinst en kaam de Iraanske kultuur ta gruttte bloei. Nei de Safawiden namen de Kadjaren de macht oer. Yn dat tiidsrek wie Iran ien fan de weinige lannen yn Aazje dy't ûnôfhinklik bliuwe koe tsjin de Westerse wrâld oer, al hienen it Feriene Keninkryk en Ruslân der wol in soad ynfloed.

Yn de 20e ieu hearske der in skoftlang de Pahlavi-dynasty. Sjah Reza Pahlavi en soan Mohammed Reza Pahlavi regearden as in slach diktators, De befolking dêrby faak hurdhannich ûnderdrokt, mar dochs krigen de Pahlavi's stipe út it westen. De Iraanske Revolúsje, in grutte opstân fan de Iraanske befolking, twong de sjah yn 1979 it lân te ferlitten. De machtichste polityke party, dy't fan de geastlikheid, keas der lang om let foar om't de macht oan ien persoan te jaan: ayatollah Ruhollah Khomeini. Sûnt dy tiid wurdt it lân neffens in troch him opstelde behâldende islamityske wetjouwing regeare. Yn 1980 bruts der in bliedige oarloch út mei it buorlân Irak. Dy kriech soe duorje oant 1988 en einige net-útmakke.

Sûnt it presidentskip fan de herfoarmingssinde presidint Mohammad Khatami wurdt it lân, der't mear as de helte fan de befolking jonger is as 30 jier, sa stadich oan moderniseare. De behâldende geastlike lieders hawwe it der lykwols foaral foar it sizzen en hâlde al te radikale herfoarmings tsjin.

[bewurkje seksje] Geografy, befolking, provinsjes

De haadstêd fan Iran is Teheran. Oare wichtige stêden binne Mashhad, Tabriz, Sjiraz, Abadan, Kerman, Zahedan, Karaj, Rashjt, Yazd, Hamadan, Chorramsjahr, Ahvaz, Urmia, Arak, de religieuske stêd Qom en de alde haadstêd Isfahan.

[bewurkje seksje] Befolking fan Iran

De befolking yn Iran is yn in koarte tiid hurd waakse. Yn 1900 wienen er tsien miljoen Iraniërs, tjsinwurdich binne it der sawn kear safolle. Dizze rizing fan de befolking wie benammen grut nei de Iraanske Revolúsje fan 1979. Tusken 1995 en 2005 naam de befolking ta mei 8,4 miljoen. De mearderheid fan de befolking is jonger as 30 jier.

Neffens it CIA World Factbook is de befolking ferdield yn de folgende etnyske groepen: Perzen (51%), Azeri's (24%), Gilaki en Mazandarani (8%), Koerden (7%), Arabieren (3%), Baluchen (2%), Lurs (2%), Turkmenen (2%), Qashqai Turken, Armeniërs, Joden, Assyriërs en oaren. Hjirby moat oantekene wurde dat oare boarne oare persintages jouwe.

Oare talen