Gaeilge na Mumhan
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Is í Gaeilge na Mumhan canúint dheisceartach na Gaeilge. Labhraítear canúintí den chineál seo i gCiarraí (go h-áirithe i Gaeltacht Corca Dhuibhne), i gCúil Aodha, in Oileán Chléire agus i nGaeltacht na Rinne. Bhí an-ról ag Gaeilge na Mumhan i bhforbairt na litríochta nua-aimseartha Gaeilge, cé go bhfuil sí ar an gcanúint is lú cainteoirí dúchais inniu. Sa chanúint seo a scríobhadh an chéad úrscéal nua-aoiseach Gaeilge, is é sin, Séadna leis an Athair Peadar Ua Laoghaire, chomh maith leis na clasaicigh Bhlascaodacha, Peig le Peig Sayers, An tOileánach le Tomás Ó Criomhthain, agus Fiche Blian ag Fás le Muiris Ó Súilleabháin.
Clár ábhair |
[athraigh] Saintréithe Gaeilge na Mumhan
Is féidir difríochtaí a aithint idir na mionchanúintí Muimhneacha féin, ach seo iad na saintréithe is suntasaí atá ag baint leo:
- Cuirtear an bhéim ar an nguta fada, fiú nuair nach é an chéad ghuta san fhocal é.
- Fuaimnítear an -igh/-idh i ndeireadh an fhocail mar a bheadh -ig ann
- Coinnítear an chuid is mó d'fhoirmeacha táite na mbriathar: chaitheas in áit chaith mé, duart nó dúrt in áit dúirt mé, chonac in áit chonaic mé, caithfeam in áit caithfidh muid
- Úsáidtear go, ní agus araile in áit gur, níor mar mhíreanna briathartha fiú más briathar rialta atá i gceist: ní chaitheas in áit níor chaith mé. Nós gnáthchainte é seo nach bhfeictear go minic sa scríbhneoireacht.
- Séimhítear sm-: do shmaoiníos in áit smaoinigh mé.
- Úsáidtear na foirmeacha neamhspleácha de na briathra fiú nuair a bheifeá ag súil leis na foirmeacha spleácha: go ngeibheann in áit go bhfaigheann, ní chonac nó níor chonac in áit ní fhaca mé
[athraigh] Na Briathra Rialta i nGaeilge na Mumhan
[athraigh] An Aimsir Láithreach
- caithim
- caitheann tú
- caitheann sé, sí
- caithimid
- caitheann sibh
- caithid, caithid siad
- caitear
- osclaím
- osclaíonn tú
- osclaíonn sé, sí
- osclaímid
- osclaíonn sibh
- osclaíd, osclaíd siad
- osclaítear
[athraigh] An Aimsir Fháistineach
- caithfead
- caithfir
- caithfidh sé, sí
- caithfeam
- caithfidh sibh
- caithfid, caithfid siad
- caithfear
- osclód
- osclóir
- osclóidh sé, sí
- osclóm
- osclóidh sibh
- osclóid, osclóid siad
- osclófar
[athraigh] An Modh Coinníollach
Cloistear an do roimh na consain féin go minic i nGaeilge na Mumhan. Go praiticiúil, áfach, is mar dh- a fhuaimnítear é roimh na gutaí, is é sin, b'fhearr, abair, d'osclóinn a litriú mar dh'osclóinn leis an bhfíorfhuaimniú a chur in iúl - rud a dhéantar freisin i bhfoilsiúcháin bhéaloidis ina bhfuiltear ag déanamh dlúthaithris ar an gcanúint.
- do chaithfinn
- do chaithfeá
- do chaithfeadh sé
- do chaithfimis
- do chaithfeadh sibh
- do chaithfidís
- do chaithfí
- d'osclóinn
- d'osclófá
- d'osclódh sé
- d'osclóimis
- d'osclódh sibh
- d'osclóidís
- d'osclófaí
[athraigh] An Aimsir Chaite
- do chaitheas
- do chaithis
- do chaith sé, sí
- do chaitheamar, do chaitheamair
- do chaitheabhair - tá sé ag brath ar an bhfochanúint áitiúil cé acu a fhuaimnítear an iarmhír seo -abhair mar -úir nó mar -avair.
- do chaitheadar
- do caitheadh (déantar "chaitheadh" de i gcanúint na Rinne, áfach). Is mar -ch nó mar -g a fhuaimnítear an iarmhír sin -adh san fhoirm seo, agus ní mar -ú, mar a dhéantar sna canúintí níos faide thuaidh.
- d'osclaíos
- d'osclaís
- d'oscail sé, sí
- d'osclaíomar, d'osclaíomair
- d'osclaíobhair
- d'osclaíodar
- do hosclaíodh
Tabhair faoi deara arís gur gnáth dh'osclaíos, dh'osclaís agus araile a dhéanamh de sa chaint. Le fírinne d'fheicfeá leithéidí do dh'oscail, do dh'éirigh sna díolamaí béaloidis ina ndéantar aithris chruinn ar fhíorfhuaimniú na canúna.
[athraigh] An Aimsir Ghnáthchaite
- do chaithinn
- do chaiteá
- do chaitheadh sé, sí
- do chaithimis
- do chaitheadh sibh
- do chaithidís
- do chaití (i nGaeilge Chorcaí - i nGaeilge Chléire, ar a laghad - d'fhágfaí an fhoirm seo gan séimhiú faoi thionchar shaorbhriathar na haimsire caite)
- d'osclaínn
- d'osclaíteá
- d'osclaíodh sé, sí
- d'osclaímis
- d'osclaíodh sibh
- d'osclaídís
- d'osclaítí
[athraigh] Liosta focal
Is follasach go dtagann an chuid is mó de na focail as Gaeilge Chiarraí, ós í an chanúint is tábhachtaí sa Mhumhain.
- briocast bricfeásta
- fachta, fálta faighte. Fachta is mó a chloisfeá i gCiarraí.
- fliuchadh: is minic a chloisfeá fliuchadh sa chiall "fiuchadh", is é sin, uisce a chur ar fliuchadh sa chiall "uisce a chur ar fiuchadh, uisce a chur ar gal"
- fodhuine corrdhuine
- gadhar madra
- ganntar gá, call, riachtanas - is dócha gur meascán é seo as gátar ("in am an ghátair") agus as gann. An rud a bhfuil ganntar leis, is rud é a bhfuil gá leis. Sa chiall ganntanas is gnách an focal gannchúis a úsáid.
- leásaí leisciúil
- Meirice nó Aimeirice (béim ar an dara siolla) a deirtear i gCúige Mumhan, in áit Meiriceá
- mótar carr, gluaisteán
- nath a chuirtear i rud, nuair a chuirtear sonrú ann - is é sin, nuair a thugtar faoi deara é
- nótáilte (déantar nótálta nó nótáltha de sa chanúint): chloisfeá an focal seo mar aidiacht mholta ghinearálta - "an-mhaith, an-deas, ar fheabhas, thar barr" - i nGaeilge na Mumhan
- oiriúnú feiliúint, oiriúint, fóirithint. An chulaith éadaigh a oiriúnaíonn thú, níl sí rómhaith ná róbheag agat. Is mar riúnú a fhuaimnítear an briathar seo. Feileann sé duit, oireann sé duit nó fóireann sé duit a déarfaí sna canúintí eile, ach is é an cuspóir díreach, seachas an réimír do, a úsáidtear leis an mbriathar seo oiriúnú - i nGaeilge na Mumhan. - Sa Ghaeilge liteartha, d'fhéicfeá an briathar oiriúnú - rud a oiriúnú do rud eile, nó do dhuine - sa chiall rud a chur in oiriúint do rud eile, rud a dhéanamh oiriúnach do rud eile.
- réans srianta (sa bhunchiall, is é sin, ag tagairt do na srianta a chuirfeá ar chapall; focal Béarla - reins - é seo gan amhras, ach tá sé seanbhunaithe sa chanúint)
- saghas sórt, cineál
- saoráideach furasta, go háirithe ag tagairt do rudaí a bheadh ar fáil go bog
- scailéathan áibhéil
- slí: is minic a chloisfeá sa chiall "spás" é
- sóinseáil, seoinseáil briseadh airgid; athrú aimsire
- stóinsithe stobarnáilte, dáigh, stuacánta, dochomhairleach
- stróinséir, stróinséarach strainséir
- támáilte cúthail, cotúil
- tarrac tarraingt
- tionóisc taisme, timpiste
- várnáil rabhadh, foláireamh