Wîkîpediya:Privacy policy

Ji Wîkîpediya

( ئه‌مه‌ریکا ) ئه‌و ناوه‌ی که‌ به‌ ڕێکه‌وت ‌و هه‌ڵه‌وه‌ ناونراوه‌ !!!

Written by civil Engineer : نه‌ریمان محمد گه‌ڵاڵی

به‌ مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌ی بازرگانی ده‌ریایی ساناتر بۆ چین و هیندستان که‌ ئه‌و کات به‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی مادده‌ خاوه‌کان داده‌نران...


به‌ مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌ی بازرگانی ده‌ریایی ساناتر بۆ چین و هیندستان که‌ ئه‌و کات به‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی مادده‌ خاوه‌کان داده‌نران بۆ ئه‌وروپا ، بۆیه‌ پاش چوار گه‌شتی ده‌ر‌یایی درێژ کریستۆڤه‌ر کۆلۆمپسی ئیتاڵی له‌ ساڵی 1492 ز له‌ ئوکیانووسی ئه‌تله‌نتی په‌ڕیوه‌و گه‌یشته‌ سه‌ر ووشکاییه‌ک به‌ڵام که‌ گه‌یشت وایزانی که‌ ئه‌وێ ووڵاتی هیندستانه‌ ، بۆیه‌ پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی موژده‌ی سه‌رکه‌وتنی هه‌وڵه‌که‌ی له‌ ئه‌وروپا ڕاگه‌یاند به‌ بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست بکات که‌ ئه‌و له‌ جیاتی ووڵاتێکی ئاسیایی کێشوه‌رێکی نوێی دۆزیوه‌ته‌وه!

به‌ر له‌ کۆچکردنی ، کۆڵۆمپس له‌ ساڵی 1506 ز هه‌ر له‌سه‌ر هه‌مان بیرو باوه‌ڕه‌که‌ی خۆی بوو به‌ڵام ئه‌و دۆزینه‌وه‌یه‌ هه‌ندێک له‌ ده‌ریاوان و جوگرافیناسانی ئه‌وکاتی توشی دوودڵی و دڵه‌ ڕاوکێ کردبوو که‌ ئایا ئه‌و زه‌ویه‌ نوێیه‌ی ئه‌و گه‌یشتۆته‌ سه‌ری هیندستان یان یاپان یان چین بووه‌ یان ووشکاوه‌کیێکی نوێیه‌ !؟؟

(ئه‌مریکۆ فیرشبوسی ) که‌ یاوه‌ری گه‌شته‌که‌ی کریستۆڤه‌ر بووه‌ له‌و که‌سانه‌ بوو که‌ باوه‌ڕیان وابوو ئه‌وێنده‌ر هیندستان نیه‌ به‌ڵکو زه‌ویێکی نوێیه‌ بۆیه‌ له‌ نامیلکه‌ کیتابێک که‌ بۆ بارزگانێکی ده‌ریایی ناوداری ئه‌وکاتی ڕه‌وان کردوه‌ ناوی ناوه‌ ( زه‌ویه‌ نوێیه‌که‌ ) تیایدا باس له‌وه‌ ده‌کات که‌ به‌ر له‌وان که‌س له‌ باوانیان پێیان نه‌گه‌یشتۆته‌ سه‌ر ئه‌و زه‌ویه‌ نوێیه‌و و مکوڕ بوو له‌ به‌هه‌ڵه‌ چوونی کۆلۆمپس و ئه‌و بیرۆکه‌ی که‌ ده‌یگوت له‌ خوار هێلی یه‌کسانیه‌وه‌ ووشاوه‌کی نیه‌ به‌ درۆ خسته‌وه‌ .

ئیتر ئه‌و نامیلکه‌یه‌ له‌ زۆربه‌ی ووڵاتانی ئه‌وروپا بڵاوبۆوه‌و به‌ڕێکه‌وت که‌وته‌ به‌ر ده‌ستی زانای( کارتۆگرافی)* ئه‌ڵمانی مارتین فالزی مولله‌ر و یارمه‌تی ده‌ره‌ زمنه‌وانیه‌که‌ی به‌ ناوی ماتیاس که‌ له‌و کاته‌ خه‌ریکی کێشانی نه‌خشه‌یه‌کی جیهانی نوێ بوون و بڕیاریاندا ناوێک بۆ ئه‌و زه‌ویه‌ نوێیه‌ دابنێن که‌ تازه‌ دۆزراوه‌ته‌وه نزیک بێت له‌ ناوی (ئه‌مریکۆ ) که‌ وا تێگه‌یشتبوون ئه‌و دۆزیوه‌تیه‌وه‌ ! بۆیه‌ تێبینیه‌کیان له‌سه‌ر نه‌خشه‌که‌ نووسی ئه‌ویش ئه‌وه‌ بوو ( بۆ به‌زیندوویی مانه‌وه‌ی ناوی دۆزه‌ره‌وه‌ی ئه‌و کێشوه‌ره‌ نوێیه‌ که‌( ئه‌مریکۆ ڤیرشبوسی ) ه‌ ناوی ئه‌و کێشوه‌ره‌ نوێیه‌مان کرد به‌ ئه‌مریکا !! ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ 1000 دانه‌ی لێ چاپ ده‌کرێت و له‌ پێشانگای کتێب له فرانکفۆرت له‌ ‌ سالێ ‌ 1507 پیشانده‌درێت و ده‌فرۆشرێت . جگه‌ له‌مه‌ش چه‌ند نه‌خشه‌یه‌کی تری بچوکتریش پاشتر به‌هه‌مان شێوه‌ ده‌کێشرێت و بڵاوده‌بێته‌وه‌ که‌ ده‌بێته‌ هۆی ناساندنی کێشوه‌ره‌که‌ به‌ ناوه‌ . به‌ڵام پاشی ئه‌وه‌ی نه‌خشه‌ سازه‌ ئه‌ڵمانیه‌که‌ هه‌ست به‌ ڕاستی مه‌سه‌له‌که‌ ده‌کات ده‌یه‌وێت هه‌ڵه‌که‌ ڕاستبکاته‌وه‌و له‌ نه‌خشه‌کانی پاش تر ناوی ئه‌و کێشوه‌ره‌ تازه‌یه‌ ده‌کاته‌ ( زه‌ویه‌ ڕه‌قه‌که‌ ) و به‌ تێبینی ئه‌وه‌ی که‌ له‌لایه‌ کریستۆڤه‌ره‌وه‌ دۆزراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵام ئه‌و ڕاستکردنه‌وه‌ دیاره‌ دره‌نگ بووه‌و ئیتر هه‌ر به‌شێوه‌ی جارانی و بۆ هه‌تایه‌ بوو به‌ئه‌مه‌ریکا.

هه‌روه‌کو چۆن ڕیکه‌وت رۆڵی له‌و ناونانه‌وه‌ هه‌بووه‌ دۆزینه‌وه‌ی دانه‌یه‌کیش له‌و نه‌خشه‌یه‌ هه‌ر به‌ ڕیکه‌وت بووه‌ . ‌ چونکه‌ له‌ ساڵی 1901 (باوک / فاته‌ر ) یوزیف فیشه‌ر به‌ ڕێکه‌وت له‌ په‌رتووکخانه‌ی دێرێک له شاری ( ‌ ئه‌وبێر شڤاین ) ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ی له‌ نێوان چه‌ندان کتێبدا دۆزیه‌وه‌و بوو به‌ به‌شێک له‌ میراتی مێژوویی ئه‌ڵمانیا و پێش چه‌ند ساڵێکیش فرۆشرایه‌ په‌رتووکخانه‌ی ئه‌هلی ئه‌مه‌ریکی که‌ سه‌ر به‌ کۆنگرێسی ئه‌مه‌ریکیه‌ . هه‌رچۆنێک بێت به‌ڵا‌م ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ به‌ ڕیکه‌وتێکی مێژوویی ناوی ( ئه‌مه‌ریکا ) ی دروستکرد که‌ ناوی دوو کێشوه‌رو باڵاده‌ستترین ووڵاتی جیهانه‌ ئێستا . ‌

کارتۆگرافی* بریتیه‌ له‌ زانستی نه‌خشه‌کێشانی جیهانی و گۆی زه‌وی ، واته‌ کێشانی گۆی زه‌وی به‌ شێوه‌ نیمجه‌ هێلکه‌ییه‌که‌یه‌وه‌ (سفێرۆید) بۆ سه‌ر کاغه‌زو دیاریکردنی هێله‌کانی درێژی و پانی و ده‌ریاو ووشکاییه‌کان سه‌ره‌ڕای سنووره‌کانی ووشکایی و ده‌ریایی .