Alkan

Ji Wîkîpediya

Alkan di kîmyayê organîk da bestinên karbonê ne. Alkan her caran bestin ji karbonê û hîdrojenê ne. Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya n-alkan ya îso-alkan (carna jî şonê îso-alkan neo-alkan jî) ye. Direfşê wan her caran CnH2n+2 e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan sykloalkan nin.

Tabloya Naverokê

[biguherîne] n-Alkan

Mêtan n-alkanekî tewrî asan e. Mêtan wek basîsê alkanên din e.

C Nav Direfş Xala alafê Xala helînê Xala kelînê Tîrbûn Seklî xwe
1 Mêtan CH4 - - 182,5 °C - 161,7 °C 0,466 \frac{g}{cm^3}
Seklî Mêtan
2 Êtan C2H6 - - 183 °C - 88 °C 0,572 \frac{g}{cm^3}
Seklî Êtan
3 Propan C3H8 - - 189 °C - 42 °C 0,585 \frac{g}{cm^3}
Seklî Propan
4 n-Bûtan C4H10 - - 138 °C - 0,5°C 0,601 \frac{g}{cm^3}
Seklî Bûtan
5 n-Pentan C5H12 - 50 °C - 130 °C + 36 °C 0,626 \frac{g}{cm^3}
Seklî Pentan
6 n-Heksan C6H14 - 23 °C - 95 °C + 69 °C 0,659 \frac{g}{cm^3}
Seklî Heksan
7 n-Heptan C7H16 - 4 °C - 91 °C + 98 °C 0,684 \frac{g}{cm^3}
Seklî Heptane
8 n-Oktan C8H18 + 16 °C - 57 °C + 126 °C 0,718 \frac{g}{cm^3}
Seklî Oktan
9 n-Nonan C9H20 + 31 °C - 51 °C + 151 °C 0,733 \frac{g}{cm^3}
Seklî Nonan
10 n-Dêkan C10H22 + 46 °C - 30 °C + 174 °C 0,738 \frac{g}{cm^3}
Seklî Dêkan
11 n-Ûndêkan C11H24 - - 26 °C + 195 °C 0,74 \frac{g}{cm^3}
Seklî Ûndêkan
12 n-Dodêkan C12H26 - - 12 °C 215 °C 0,7493 \frac{g}{cm^3}
Seklî Dodêkan

[biguherîne] îso- û neo-Alkan

Nav Hejmara îsomêran
Mêtan 1
Êtan 1
Propan 1
Bûtan 2
Pentan 3
Heksan 5
Heptan 9
Oktan 18
Nonan 35
Dêkan 75
Wêne:n-butan.png Wêne:iso-butan.png
n-Bûtan îso-Bûtan

Eger bestin bi pir atomên C, yanî atomên karbonê, hebin, îsomêrên alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji Bûtan û jor da.

Li cem Bûtan du şeklên xwe bi bes direfşekê (C4H10) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.

[biguherîne] Sykloalkan

Şeklî Syklobûtan yê gilokî Modelî kalotî yê Sykloheksan
Syklobûtan
Direfş
Sykloheksan
Modelî kalotî

Şeklê sykloalkanan gilokî ne. Direfşê her sykloalkanekî CnH2n e. Ji ber ko sykloalkan gilokî ne xalên helînên û xalên kelînên wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin.

[biguherîne] Navên alkanan

Navî yewnanî Hejmarê atomên karbonê
Mêt- 1
Êt- 2
Prop- 3
Bût- 4
Pent- 5
Heks- 6
Hept- 7
Okt- 8
Non- 9

Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) tên gotin.

Her navekî alkanekî bi -an xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên karbon hene.[1] Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.

Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:[2]

  1. Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawîyê nêv.
  2. Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
  3. Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.


[biguherîne] Xeterên alkanan

Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.

[biguherîne] Hebûn

Li ser berçîsê pir Mêtan û Êtan heye
Li ser berçîsê pir Mêtan û Êtan heye
Derxistina neftê di Ontario da
Derxistina neftê di Ontario da

Alkan di erdê me û di exterên din yê pergala rojê da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser berçîs (0,1% M., 0,0002% Ê.), keywan (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), ûranûs (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û neptûn (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir Mêtan û Êtan hene.

Mêtan li ser erdê bes 0,0001 % heye. Alkan di neftê û gazê erdê da ne.[3] Di gazê erdê da Mêtan û Êtan da heye, hên jî Propan û Bûtan tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di neft da alkanên ron û karbonhîdrojenên din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi oksîjen di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:[3]

  • \mathrm{ C_6H_{12}O_6 \rightarrow  3 CH_4 + 3 CO_2}
Şekirî tîrî di bin fişarê mezin û xalên germ dibe Mêtan û Karbondîoksîd.

Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.

[biguherîne] Bikaranîn

Neft ji benzînê ra tê bikaranîn. Propan û Bûtan wek benzînê tên bikaranîn, pir dîroktor hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji asfalt ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.

[biguherîne] Alkan di xwezayê da

Pir baktêr û arşaê Mêtan çêdikin. Ew karbondîoksîd dibin û bi alîkarîya hîdrojen Mêtan û avê çêdikin.

  • \mathrm{CO_2 + 4 H_2\rightarrow CH_4 + 2 H_2 O}
Karbondîoksîd bi Hîdrojen ra dibe Mêtan û av.

[biguherîne] Çavkanî

[biguherîne] Çavkanî

  1. IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)
  2. William Reusch: Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan
  3. 3.0 3.1 R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2

[biguherîne] Pirtûk

  • Clayden, Greeves, Warren & Wothers : Organic Chemistry. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0198503466
  • M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: Orchid pollination by sexual swindle in Nature. Macmillan Jounals, London, ISSN 0028-0836