Xelîfetî
Ji Wîkîpediya
Xelîfet an Xelîfetî(erebî: خليفة رسول الله:Xelîfet er-resûlallah: xelîfeyê pexamberê Xwedê) bi peyvik tê manê paşwerê pexemberekî. Lê ji pê Ûmeyyeyan re ew êdî wek kargerekî olî, siyasî û dadî hat bikaranîn û ew kargerî li cîha Xelîfetî de wek Xelîfe dihat navandin.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Etîmolojî
Xîlefet di Erebî ji peyva halfê tê manê "ew kesî ji pê keî din re tê" an "paşder" de afirandî ye.
[biguherîne] Dîrok
Kênge mihemed pexember di 632an de wefat kir, ji bo paşwerîyê xwe kes diyar nakirî bû. Ji pê Mihemed pexember re xewasên misilman ji bo pêşeng, an go xelîfekî, diyar bikin kom bûn û bavê yek ji xanimên Mihemden pexember Eîşe Ebû Bekîr wek xelîfe hilbijartin. Ebû Bekîr unvana Xelîfet er-resûlallah girt û heta wefat kirî xelîfetî kir. Di dema wî de bi pexemberên sexte re têkoşîn kir û li hundura dewleta îslamî de yekitî pêk anî bû. Ji pê di hundur de yekitî pêk anî re berê artêşên xwe çerxe ser Bîzans û Sasanîyan kir û misilmanan bi armanca cîhad ango cenga pîroz dest bi dagir kirina xakên dor Erebîstanê kirin.
Di 634an de Ûmer wek xelîfe hat hilbijartin. Ji pê xelîfe hat hilbijartin re xelîfe ûmer dewama cengên dema Ebû Bekîr de hat dest pê kirinî kir. Di dema wî de Sûrî (635-636), Iraq, Kurdistan, Mezopotamya (636) û Misir (639-642) hat dagir kirin. Bi gumanî Kurd bi gelemperî di wê demê de derbaza ola îslam bûn. Di 642an de Sasanîyan li nêzi Hamadan hat bin xistin û împaratorîya Sasanîyan dawî bû.
Di 644an de Ûsman hat xelîfe hilbijartin. Di dema xelîfe Ûsman de cara pêşin Quran wek nivisarî hat kom birin. Di dema Xelîfe ûsman de dagir kirin û belavbûna îslamê dewam kir. Di 647an Iran, Lîbya hat dagir kirin û dagir kirina Anatoliya jî dest pê kir. Lê hundura dewletê de ji bo hin kesan bawer dikir ku Ûsman ji qabîleya xwe, Ûmeyyeyan re, cîyawazî dike, li hundura dewletê de toximên cûdahî hat avêtin. Di encamê vê de Ûsman di 656an de li Medîne hat kuştin.
Ji pê vê bûyerê re Şîyan Elî wek xelîfe diyar kirin. Lê hin misilmanan got ku heta ku kujtarê Ûsman neditîn em Xelifetîyê Elî nepejiraninî. Mûawiye I jî, parêzgerê Sûrî û ji malbata Ûmeyyeyan yek ji merivên Ûsman, xwe wek pêmevanê xelîfetîye dît û navbera wan de lihevnehatin der ket û misilman wek alîya Elî yek jî alîya Mûawîya bûn du paran. Di wê demê di hundura dewletê de gelek tevlîhevî der ketin. Ji wan yekê de Elî bi xanima Mihemed pexember Eîşe ve 656an de li Basra Bûyera Cemel de hatine hembera hev. Lihevnehatina Elî û Mûawîya bi dawî çerxa cengê bû û di 661an de navbera wan de Cenga Siffîn der ket û di dawîya wê cengê de Bûyera Kizîr hat bîryar kirin. Wê cengê 1,5 dewam kir û Elî wê cengê de artêşa mûawîye bin xist. Elî li Nehrevan bi Xaricîyan re ceng kir û ewna bin xistin. Lê Ebdûrrehman bîn Mulcem, yek ji xaricîyan de bû, di 19'ê Remezan de Elî li Kûfe hat şehîd kirin.
[biguherîne] Dema Ûmeyye û Ebbasîyan
Elî hat kuştin şunda lawî xwe Hasan ji doza xelîfetîye de gerî ye û xelîfetî ji Ûmeyyeyan, Mûawîye, re ma. Lê di hundur de serîhildan hembera Mûwîye de dewam dikirin. Di 680an de Cenga Kerbela de birayê Hasanê biçûk Hûseyîn di Cenga Kerbela de hat kuştin.
Di dema Mûawîye de dest bi diyar kirina xelîfetî bi verasetîye kirin. Û xelîfetî êdî çerxa Siltanatîye bû. Dîsa di wê demê de xelîfetî êdî wek cîha siyasî jî hat dîtîn. Di dema Ûmeyyeyan de dîsa jî dagir kirina xakên der dewam kir. Di destpêka Sedsala 8'an de Maxrêb, Endulus, Mawer û Nehr û Indus hat dagir kirin. Bi dawîya tevlihevîya hundurî de di 744an de Ebû Muslîm Ûmeyyeyan bin xistin û di 749an de Xelîfetî derbaza Ebbasîyan bû.
Dema Ebbasîyan Bexdad navenda xelîfetîye bû. Di demên wek Harûn Reşîd de xelîfetî demên xweya herî rind dîtî bûn. Sedsala 9'an de Xelîfetî demên xweya baş didîn û ji siltanan pirtir wek pêşengê Olî dihat dîtin.
Di wê demê de dinêya Îslamî ji gelek mirnişîyan de pêk dihat. Di wê demê de Xelîfe li Bexdad dima û pêşenga misilmanan bû û doza xweya siyasî pir tune bû. Di sedsala 9'an û sedsala 11'an hin deman bin bandorên wek Bûyînan an Selçûqîan de dima. Ji pê îstîlaya Moxolan serdarîya Xûlagû di 1251an re Xelîfetî li Bexdad hilweşî bû. Di 1261an de li Qehîre siltanê Memlûkan Baybars wek Xelîfe da zanîn. Xelîfetî di destên Memlûkan de heta di 1517an de derbaza Osmanan bû ma.
[biguherîne] Fatimî
Di 909an de Fatimî li Tûnis xelifetîyeke cîyawazî da bû zanîn û Misir, Sûrî û heta Sîcîlya belav bû bû. Ew ji pê dagir kirina Silhedînê Eyûbîya di 1171an re hilweşî bû.
[biguherîne] Ûmeyyeyên Endulus
Dema di 750an de Ebbasîyan xelîfetî dest xwe xistî bû, xelîfeye Ûmeyyeyan rêvî bû Endulus û li wir di 929an de Xelîfetîya Cordoba da bû zanîn. Lê ew di 1031an de hilweşî bû.
Di sedsala 12'an û 13'an de li Maxrêb Mûwahhîdan û Hafsîdîyan jî li ser xelîfetî doz da bûn.
[biguherîne] Dema Osmanan
Di 1517an xelîfetî ji Memlûkan de derbaza Osmanîyan bû û heta di 1924an ji alîya Ataturk de hat feşkilandin dest wan de ma.
[biguherîne] Îroj
Ji pê Li Tirkîye xelîfet hat feşkiland li Erebîsitan Hûseyîn bîn Elî xwe wek xelîfe da zanîn jî ji pê Ebdûlazîz Erebîstan dagir kir re va betal bû. Îroj tu xelîfe tu ne.