Alkan
Ji Wîkîpediya
Alkan di kîmyayê organîk da bestinên karbonê ne. Alkan her caran bestin ji karbonê û hîdrojenê ne. Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya n-alkan ya îso-alkan (carna jî şonê îso-alkan neo-alkan jî) ye. Direfşê wan her caran CnH2n+2 e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan sykloalkan nin.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] n-Alkan
Mêtan n-alkanekî tewrî asan e. Mêtan wek basîsê alkanên din e.
C | Nav | Direfş | Xala alafê | Xala helînê | Xala kelînê | Tîrbûn | Seklî xwe |
---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Mêtan | CH4 | - | - 182,5 °C | - 161,7 °C | 0,466 ![]() |
|
2 | Êtan | C2H6 | - | - 183 °C | - 88 °C | 0,572 ![]() |
|
3 | Propan | C3H8 | - | - 189 °C | - 42 °C | 0,585 ![]() |
|
4 | n-Bûtan | C4H10 | - | - 138 °C | - 0,5°C | 0,601 ![]() |
|
5 | n-Pentan | C5H12 | - 50 °C | - 130 °C | + 36 °C | 0,626 ![]() |
|
6 | n-Heksan | C6H14 | - 23 °C | - 95 °C | + 69 °C | 0,659 ![]() |
|
7 | n-Heptan | C7H16 | - 4 °C | - 91 °C | + 98 °C | 0,684 ![]() |
|
8 | n-Oktan | C8H18 | + 16 °C | - 57 °C | + 126 °C | 0,718 ![]() |
|
9 | n-Nonan | C9H20 | + 31 °C | - 51 °C | + 151 °C | 0,733 ![]() |
|
10 | n-Dêkan | C10H22 | + 46 °C | - 30 °C | + 174 °C | 0,738 ![]() |
|
11 | n-Ûndêkan | C11H24 | - | - 26 °C | + 195 °C | 0,74 ![]() |
|
12 | n-Dodêkan | C12H26 | - | - 12 °C | 215 °C | 0,7493 ![]() |
[biguherîne] îso- û neo-Alkan
Nav | Hejmara îsomêran |
---|---|
Mêtan | 1 |
Êtan | 1 |
Propan | 1 |
Bûtan | 2 |
Pentan | 3 |
Heksan | 5 |
Heptan | 9 |
Oktan | 18 |
Nonan | 35 |
Dêkan | 75 |
![]() |
![]() |
n-Bûtan | îso-Bûtan |
Eger bestin bi pir atomên C, yanî atomên karbonê, hebin, îsomêrên alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji Bûtan û jor da.
Li cem Bûtan du şeklên xwe bi bes direfşekê (C4H10) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
[biguherîne] Sykloalkan
![]() |
![]() |
Syklobûtan Direfş |
Sykloheksan Modelî kalotî |
Şeklê sykloalkanan gilokî ne. Direfşê her sykloalkanekî CnH2n e. Ji ber ko sykloalkan gilokî ne xalên helînên û xalên kelînên wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin.
[biguherîne] Navên alkanan
Navî yewnanî | Hejmarê atomên karbonê |
---|---|
Mêt- | 1 |
Êt- | 2 |
Prop- | 3 |
Bût- | 4 |
Pent- | 5 |
Heks- | 6 |
Hept- | 7 |
Okt- | 8 |
Non- | 9 |
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) tên gotin.
Her navekî alkanekî bi -an xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên karbon hene.[1] Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.
Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:[2]
- Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawîyê nêv.
- Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
- Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
[biguherîne] Xeterên alkanan
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.
[biguherîne] Hebûn
Alkan di erdê me û di exterên din yê pergala rojê da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser berçîs (0,1% M., 0,0002% Ê.), keywan (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), ûranûs (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û neptûn (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir Mêtan û Êtan hene.
Mêtan li ser erdê bes 0,0001 % heye. Alkan di neftê û gazê erdê da ne.[3] Di gazê erdê da Mêtan û Êtan da heye, hên jî Propan û Bûtan tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di neft da alkanên ron û karbonhîdrojenên din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi oksîjen di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:[3]
- Şekirî tîrî di bin fişarê mezin û xalên germ dibe Mêtan û Karbondîoksîd.
Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.
[biguherîne] Bikaranîn
Neft ji benzînê ra tê bikaranîn. Propan û Bûtan wek benzînê tên bikaranîn, pir dîroktor hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji asfalt ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.
[biguherîne] Alkan di xwezayê da
Pir baktêr û arşaê Mêtan çêdikin. Ew karbondîoksîd dibin û bi alîkarîya hîdrojen Mêtan û avê çêdikin.
[biguherîne] Çavkanî
[biguherîne] Çavkanî
- ↑ IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)
- ↑ William Reusch: Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan
- ↑ 3.0 3.1 R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2
[biguherîne] Pirtûk
- Clayden, Greeves, Warren & Wothers : Organic Chemistry. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0198503466
- M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: Orchid pollination by sexual swindle in Nature. Macmillan Jounals, London, ISSN 0028-0836